Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз кишварҳоест, ки дар солҳои охир макони гузаронидани конфронс ва нишастҳои бузурги байналмилалӣ гардидааст. Аз ҷумла моҳи октябри соли равон дар пойтахти азизи мо шаҳри Душанбе самити кишварҳои ИДМ, ки дар он аксарияти кишварҳои ин созмони бонуфуз ширкат варзиданд, баргузор гардид.

Бояд қайд кард, ки нақши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баргузор намудани чунин нишастҳои байналмилалӣ хелле баланду болост. Дар заминаи ин муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Президенти Федератсияи Россия В. В Путин изҳори андеша намуда, аз ҳамкориҳои дуҷониба дар самтҳои гуногуни иҷтимоию иқтисодӣ сӯҳбат доштанд. В. В Путин аз корҳои ба анҷомрасида ва ҳамкориҳои Россия ва Тоҷикистон сӯҳбат намуда, оид ба дастовардҳои ин ду кишвар масъалаҳои муҳиммеро баррасӣ намуд.

Аз ҷумла масъалаи НБО- и Сангтӯда, ҳамкориҳо дар соҳаи таъмини нафту газ ва кушодани 5 муассисаҳои таҳсилоти миёнаи русӣ дар минтақаҳои гуногуни Тоҷикистон ва дар як соли охир фиристодани 100 нафар муаллимони рӯс аз Федератсияи Россия ба Точикистон мавриди баррасӣ қарор дода шуд. Ҳамзамон барои таҳсили шаҳрвандони Тоҷикистон дар Россия квотаҳои махсус ҷудо карда шуд. Дар баробари ин муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо дигар меҳмонҳои воломақом, Президентҳои давлатҳои аъзои ИДМ вохӯрӣ гузаронида, самтҳои стратегии ҳамкориҳои дуҷонибаро ба ҳар яке аз онҳо мавриди баррасӣ қарор дод.

Мавриди қайд аст, ки Президенти муҳтарами мо ҳамчун Лидери сиёсӣ дар рушду инкишофи натанҳо Тоҷикистони азиз балки кишварҳои ИДМ нақши бориз дорад. Аз ин рӯ мо коршиносон ва сиёсатшиносони кишвар эътирофу ифтихори самимӣ ба Пешвои муаззами миллат дошта, ба он кас дар роҳи дигаргуниҳои нави ҳамкориҳо муваффақиятҳои беназир таманно менамоем.

Давлатбек Қурбонов - номзади илмҳои сиёсӣ, омӯзгори кафедраи сиёсатшиносӣ

ва муносибатҳои байналхалқии ДДБ ба номи Носири Хусрав

Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ба даст даровардани истиқлолияти сиёсӣ дар таърихи 9- сентябри соли 1991 ба марҳилаи нави муносибатҳои сиёсӣ қадам гузошт ва ҳамчун субъекти мустақили муносибатҳои байналмилалӣ аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардид. Дар марҳилаи аввали шаклгирии сиёсати хориҷӣ,кишвари мо дарҳои худро ба рӯи ҳамаи кишварҳои олам кушод ва бо эъломи “сиёсати дарҳои боз” равобити байналмилалиро бо мамлакатҳои дурру наздик барқарор намуд. Яке аз аввалин кишварҳое, ки робитаи худро бо Ҷумҳурии Тоҷикистони тозаистиқлол барқарор намуд ва истиқлолияти онро эътироф кард, Федератсияи Русия ба шумор меравад.

Қобили зикр аст, ки муносибатҳои дипломатии ду давлат дар давраи соҳибистиқлолии ҳарду кишвар ба худ ранги дигар касб карда, давра ба давра тақвият ёфтаанд. Равобити Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия аз рӯзҳои аввали истиқлолият бар асоси пайвандҳои бисёрсолаи дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ асос ёфтаанд. Тавре маълум аст, муносибатҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия аз 8 - уми апрели соли 1992 оғоз гардида, ҳамкориҳо ҳам дар муносибатҳои дуҷониба ва ҳам дар доираи созмонҳои минтақавию байналмилалӣ дар ҳоли густариш қарор доранд. Дар таҳкиму тақвияти робитаҳои шарикӣ, густариш ва тавсеаи муносибатҳои дуҷониба, нақши Роҳбари ду давлат беандоза буда, ба шарофати вохӯриҳои дуҷонибаи сатҳи олӣ, ҳамкориҳои дуҷониба мақоми хосси шарикии стратегиро касб кардаанд. Иродаи сиёсӣ ва мавқеи ягонаи Роҳбариятии Олии ҳарду кишвар дар пешгирии хатарҳои воқеиву эҳтимолӣ,бартарафсозии таҳдидҳо ба истиқлолу амнияти кишварҳо, робитаҳои ду давлатро боз ҳам мустаҳкам намудааст.

Гуфтугӯҳои бисёрмаротибаи В.В. Путин бо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар рафти ҷаласаҳои Шӯрои сарони давлатҳои аъзои ИДМ ва Шӯрои байнидавлати давлатҳои аъзои Ҳамкории иқтисодии Авруосиё, Шӯрои бехатарии давлатҳои аъзои СААД, саммитҳои Созмони ҳамкории Шанхай басо аҳамияти муҳими сиёсӣ дошта, дар заминаи онҳо ҳамкориҳои муштарак шакл гирифтаанд. Дар рафти ин вохуриҳо масъалаҳои воқеӣ ба монанди баланд бардоштани сифатнокии ҳамкори бисёрнақшавии тарафайн, масъалаҳои бехатарии минтақавию ҷаҳонӣ ва мустаҳкам гардондани раванди ҳамгироӣ дар ҳар гуна андозаҳо диққат дода мешаванд.

Дар давоми соли 2025 низ муносибатҳои дуҷониба густариш пайдо карданд. Давоми имсол Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон бо В.В. Путин чор маротиба дидору гуфтушунид анҷом дода, чор маротиба суҳбати телефонӣ доштанд.

Шоми 8 октябри соли 2025 Владимир Путин, Президенти Федератсияи Русия, бо сафари давлатӣ ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ташриф овард. Ин сафар дар рӯзҳое сурат гирифт, ки Тоҷикистон мизбони чанд мулоқот ва саммитҳои минтақавӣ, аз ҷумла ҷаласаи Шӯрои сарони аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва Саммити “Русия - Осиёи Марказӣ” буд, ки мавзӯъҳои амният, ҳамкориҳои иқтисодӣ, ҳамгироӣ ва рушдро дар сатҳи минтақавӣ фаро мегирифт.

Дар доираи сафари давлатии Президенти Федератсияи Русия муҳтарам Владимир Путин, ки 9 октябри соли равон сурат гирифта буд, маросими имзои санадҳои дуҷониба баргузор шуд, ки зимни он 16 санади нави ҳамкории байнидавлатию байниҳукуматӣ миёни сохторҳои гуногуни Тоҷикистону Русия ба имзо расид ва ба таври зайл аст:

Нақшаи чорабиниҳо оид ба афзоиши ҳаҷми савдои мутақобила миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия барои солҳои 2025-2030;

Созишномаи сармоягузорӣ миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Консорсуми гурӯҳи ширкатҳои БТК оид ба амалисозии лоиҳаи ташкили кластери саноати сабуки гурӯҳи ширкатҳои БТК дар Ҷумҳурии Тоҷикистон;

Созишнома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия дар бораи мақоми ҳуқуқии намояндагиҳои мақомоти салоҳиятдор оид ба масъалаҳои корҳои дохилӣ ва муҳоҷират дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия;

Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Федератсияи Русия дар бораи муоинаи тиббии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ворид шудан ба ҳудуди Федератсияи Русия бо мақсади амалӣ намудани фаъолияти меҳнатӣ;

Протокол дар бораи ворид намудани тағйирот ба Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Федератсияи Русия оид ба ҷалби муташаккилонаи шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои амалӣ намудани фаъолияти меҳнатии муваққатӣ дар ҳудуди Федератсияи Русия аз 17 апрели соли 2019;

Созишнома дар бораи ҳамкорӣ миёни Гвардияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федералии қӯшунҳои Гвардияи миллии Федератсияи Русия;

Созишнома миёни Кумитаи давлатии идораи замин ва геодезии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федералии бақайдгирии давлатӣ, кадастр ва харитасозии Федератсияи Русия оид ба ҳамкорӣ бо мақсадҳои рушд ва ғанӣ гардонидани Геопортали инфрасохтори маълумоти фазоии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил;

Харитаи роҳ оид ба ҳамкориҳо дар самти нақлиёт барои солҳои 2025-2030 миёни Вазорати нақлиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати нақлиёти Федератсияи Русия;

Ёддошти тафоҳум дар самти мубориза бар зидди вабо миёни Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федеролии назорат оид ба ҳифзи ҳуқуқи истеъмолкунандагон ва некуаҳволии инсони Федератсияи Русия;

Ёддошти тафоҳум миёни Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати маорифи Федератсияи Русия оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи таҳсилоти миёнаи касбӣ, таълими касбии дахлдори иловагӣ ва таълими касбӣ;

Харитаи роҳ миёни Вазорати саноат ва технологияҳои нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Корпоратсияи давлатии энергияи атомии Росатом оид ба татбиқи санҷиши пешазлоиҳавии радиатсионӣ ва тадқиқоти партовгоҳи Деҳмой дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таҳияи асосҳои молиявии иқтисодии безараргардонии он;

Ёддошти тафоҳум миёни Хадамоти назорати давлатии тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федералии назорат дар соҳаи тандурустии Федератсияи Русия;

Ёддошти тафоҳум миёни Хадамоти алоқаи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федералии назорати алоқа, технологияҳои иттилоотӣ ва коммуникатсияи оммавии Федератсияи Русия оид ба масъалаҳои истифодаи спектри радиобасомад, муқовимат ба паҳншавии иттилоот ва (ё) захираҳои иттилоотии ғайриқонунӣ дар шабакаи интернет, муқовимат ба зангҳои қаллобӣ ҳангоми расонидани хизматрасониҳои алоқа;

Созишномаи сармоягузорӣ миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, КВД Коргоҳи мошинасозии назди Вазорати саноат ва технологияҳои нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ва шахси ҳуқуқии ваколатдори Федератсияи Русия оид ба таъсиси Парки саноатии Тоҷикистон ва Русия.

Созишномаи ҳамкорӣ миёни Агентии хизмати давлатии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Академияи русиягии хоҷагии халқ ва хизмати давлатии назди Президенти Федератсияи Русия.

Дар ҷараёни музокироти давлатии сатҳи олӣ инчунин ба як қатор масъалаҳои дигар аз қабили рушди ҳамкории гуногунҷанба барои афзунсозии минбаъдаи ҳаҷми тиҷорату сармоягузорӣ, татбиқи лоиҳаҳои муштарак, бунёди корхонаҳои истеҳсолӣ, ифтитоҳи парки саноатӣ, коркарди маҳсулоти кишоварзӣ, истихроҷ ва коркарди маъданҳо, ҳамёрӣ дар бахшҳои рақамисозӣ ва истифода аз зеҳни сунъӣ, тақвияти ҳамкорӣ дар бахшҳои фарҳангию гуманитарӣ, аз ҷумла маорифу тандурустӣ, сиёсати ҷавонон варзиш ва сайёҳӣ, омодасозии кадрҳои ҷавон диққати махсус зоҳир намуданд.

Санадҳои имзошуда ва дигар тавофуқоти дар доираи сафар ҳосилшуда ба рушди минбаъдаи ҳамкории гуногунҷанбаи ду кишвар такони нав мебахшанд.

Дар баробари равобити дуҷонибаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия ҳамкориҳои онҳо дар доираи созмонҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид (СММ), Созмони Амният ва Ҳамкории Аврупо (САҲА), Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил(ИДМ), Созмони Аҳдномаи Амнияти Дастҷамъӣ(СААД), Созмони Ҳамкории Шанхай (СҲШ) идома доранд. Пеш аз ҳама, ҳамкориҳо дар доираи ИДМ аз солҳои аввали соҳибистиқлолии ҳарду кишвар шурӯъ шудааст. Тибқи санадҳои таъсисии ИДМ Федератсияи Русия ва Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳам муассисон ва ҳам узви комилҳуқуқи ин созмон мебошанд. Ҳам Русия ва ҳам Тоҷикистон ба манзури густариши ҳамкориҳо дар чаҳорчӯби ин иттиҳодия ва рафъи ихтилофу мушкилоти мавҷуда мавқеи муштарак доранд. Дар сиёсати хориҷии хеш, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувори муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо давлатҳои узви ИДМ аҳамияти вижа медиҳад. Миёни аъзоёни асосии кишвар дар миқёси ИДМ ҳамкорӣ бо Федератсияи Русия дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷойгоҳи махсус дошта, ин давлат чун шарики асосии стратегии ҷумҳурӣ маҳсуб меёбад.

Дар хотима бояд гуфт, ки Тоҷикистон сиёсати дарҳои кушода дорад, яъне доимо тарафдори муносибатҳои дӯстонаи дутарафа ва чандтарафа бо давлатҳои дунё ва ташкилотҳои байналхалқӣ мебошад. Боварӣ дорем, ки муносибатҳои дӯстӣ ва шарики стратегии байни Тоҷикистону Русия мемонад ва дар оянда бо зинаи нави рушде, ки ҷавобгӯӣ манфиатҳо ва иқтидорҳои давлатҳо ва халқҳоянд, мустаҳкам мегардад.

Достиева Дилафруз, ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Дар шароити муосири геополитикӣ муносибатҳои байни Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон) ҳамчун омили калидии суботи минтақавӣ ва рушди иқтисодӣ барҷаста мешаванд. Баъд аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ ин муносибатҳо аз марҳилаҳои гуногуни таҳаввулот гузашта, имрӯз хусусияти шарикии стратегӣ пайдо кардаанд.

Силсислаи форумҳои коршиносии «Осиёи Марказӣ - Русия: рӯзномаи рушди муштарак» намунаи равшани ин таҳаввулот мебошад. Аввалин форум 18 октябри соли 2022 дар шаҳри Остона и Қазоқистон бо ташаббуси Институти миллии таҳқиқоти иқтисоди ҷаҳонӣ ва муносибатҳои байналмилалӣ номи Е.М. Примаков Академияи илмҳои Русия (ИМЭМО АИР) ва Институти Қазоқистонии таҳқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Қазоқистон баргузор шуд. Ин чорабинӣ ба мушкилот ва дурнамоҳои ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Русия дар соҳаҳои иқтисод, амнияти минтақавӣ, рушди сармояи инсонӣ ва ҳамкории иттилоотӣ тамаркуз кард.

Дар ҳошияи сафари давлатии Президенти Федератсияи Русия ба Тоҷикистон, Саммити дуюми «Осиёи Марказӣ - Русия» ва ҷаласаи Шӯрои сарони давлатҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) соли 2025, Форуми дуюми коршиносии мазкур 11 октябри соли 2025 дар Китобхонаи миллии Тоҷикистон бо ташаббуси Маркази таҳқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ташкил шуд. Ин вохӯрӣ ҳамчун идомаи форуми аввалин ва ҳамоҳанг бо чорабиниҳои сиёсии сатҳи баланд, майдони муҳим барои мубодилаи афкор ва таҳияи рӯзномаи муштараки рушд гардид. Форумҳо ба ҳамкориҳои бисёрҷониба, аз ҷумла масъалаҳои захираҳои обӣ, иқлим, энергетика ва фарҳанг тамаркуз кардаанд.

Муносибатҳои Русия ва Осиёи Марказӣ таърихи тӯлонӣ доранд, ки аз асрҳои миёна оғоз шуда, дар асри XIX бо фатҳи Русияи императорӣ ба авҷи худ расид. Дар он давра, Русия ҳудудҳои васеъи минтақаро, аз ҷумла хонигарҳои Бухоро, Хива ва Қӯқандро ба ҳайати империя дохил кард. Ин раванд, ки бо номи "Фатҳи Русия дар Осиёи Марказӣ" маълум аст, ба иқтисоди минтақа таъсир расонд ва ҳамзамон муқовиматҳои миллиро ба вуҷуд овард. Дар давраи шӯравӣ (1920-1991) кишварҳои Осиёи Марказӣ ҳамчун ҷумҳуриҳои Иттиҳоди Шӯравӣ рушд карданд, аммо ҳукмронии марказӣ аз Маскав буд. Ин давра бо саноатикунонӣ, таълим ва ҳамкориҳои иқтисодӣ ҳамроҳ буд, аммо ҳамчунин бо сиёсатҳои репрессивӣ ва аз байн бурдани фарҳангҳои маҳаллӣ равона шуда буд.

Баъд аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991 кишварҳои Осиёи Марказӣ истиқлолияти худро эълон намуданд, аммо муносибатҳо бо Русия ҳамчун шарики стратегӣ боқӣ монданд. Русия ҳамчун ҳамсояи ҳамҷавор ва манбаи асосии муҳоҷирати корӣ ва тиҷорат нақши муҳим мебозад. Дар солҳои 1990-ум ва 2000-ум, созмонҳо мисли Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) ва Созмони Паймони Амнияти Дастаҷамъӣ (СПАД) муносибатҳоро устувор карданд. Дар солҳои охир, бо афзудани нуфузи Чин ва Ғарб, Русия талош мекунад, ки ҳузури худро дар минтақа нигоҳ дорад, хусусан дар соҳаҳои амният ва энергетика. Масалан, дар соли 2022, ҳангоми ҳодисаҳо дар Қазоқистон, нерӯҳои СПАД барои кӯмак даъват шуданд, ки ин ҳамкориҳои амниятиро нишон медиҳад.

Дар шароити муосир муносибатҳо бо чолишҳои геополитикӣ рӯбарӯ ҳастанд, аз ҷумла низоъҳо дар Украина ва тағйироти иқлимӣ. Аммо, тибқи маълумотҳои иқтисодӣ ҳаҷми тиҷорат байни Русия ва Осиёи Марказӣ дар солҳои 2022-2025 афзудааст. Масалан, тиҷорати умумӣ дар соли 2024 зиёда аз 45 миллиард доллари ИМА-ро ташкил дод, ки 18,6% аз ҳаҷми умумии тиҷорати минтақа аст. Қазоқистон бо Русия тиҷорати 27,8 миллиард доллар дошт, ки афзоиши 3%-ро нишон медиҳад. Ин рақамҳо аз аҳамияти Русия ҳамчун шарики тиҷоратӣ шаҳодат медиҳанд.

Аввалин Форуми коршиносӣ дар шаҳри Остона бо иштироки роҳбарон ва мутахассисони калидии институтҳои Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла ИМЭМО АИР (Русия), ИҚТС (Қазоқистон), Институти стратегии ва байниминтақавии таҳқиқотӣ назди Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон (ИСБТ), Институти байналмилалии Осиёи Марказӣ (ИБОМ, Ӯзбекистон), Маркази таҳқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (МТС), Институти миллии таҳқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон (ИМТС ҚР) ва ғайра баргузор гардид. Дар панели «Роҳҳои рушди ҳамкории иқтисодии Осиёи Марказӣ ва Русия» бо маърӯзаҳо иштирок карданд: муовини директори ИМЭМО АИР Сергей Афонтсев (мавзӯъ: «Ҳамкории иқтисодии Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ дар контексти геополитикии нав») ва муовини директори ИМЭМО АИР Станислав Жуков (мавзӯъ: «Самтҳои нав барои рушди ҳамкории иқтисодии Русия ва Осиёи Марказӣ»). Дар панели «Таҳдидҳо ва хатарҳои амнияти минтақавӣ: имкониятҳои бартарафсозии онҳо» бо маърӯза иштирок кард сардори Маркази таҳқиқоти пасошӯравӣ Эдуард Соловев (мавзӯъ: «Мушкилоти амният дар минтақаи Осиёи Марказӣ – таҳдидҳои нав ва мушкилоти кӯҳна»). Панели сеюм ба рушди сармояи инсонӣ ва ҳамкориҳои таълимӣ бахшида шуд. Дар ҳошияи форум байни ИМЭМО АИР ва ИҚТС Меморандум дар бораи ҳамкорӣ имзо шуд. Тибқи пешниҳоди директори ИҚТС Е. Тукумов, формати вохӯриҳои экспертӣ «Русия – Осиёи Марказӣ» солона ва ба саммитҳои сарони давлатҳо пайваст карда мешавад.

Иштирокчиён эҳтиёҷоти диалоги байни ҷомеаҳои шаҳрвандӣ, хусусан дар «треки дуюм»-ро тасдиқ карданд. Ин форум замина барои чорабиниҳои минбаъда гузошт ва ба афзудани ҳаҷми тиҷорат дар солҳои 2022-2023 мусоидат кард.

Форуми дуюм 11 октябри соли 2025 дар Китобхонаи миллии Тоҷикистон бо иштироки роҳбарон ва намояндагони марказҳои таҳлилии кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Русия, коршиносон, муҳаққиқон, доираҳои дипломатӣ ва намояндагони вазорату идораҳо баргузор гардид. Ин вохӯрӣ ҳамчун идомаи форуми аввалин ва ҳамоҳанг бо чорабиниҳои сиёсии сатҳи баланд, аз қабили саммитҳои минтақавӣ, ташкил шуд. Форум ба ҳамкориҳои бисёрҷониба, аз ҷумла муносибатҳои стратегӣ, иқтисодӣ, устувории минтақавӣ, захираҳои обӣ, иқлим, энергетика, фарҳанг, забон ва илм тамаркуз кард. Он дар доираи Саммити дуюми «Осиёи Марказӣ - Русия» (9 октябр) ва нишасти Шӯрои ИДМ (9-10 октябр) сурат гирифт, ки дар онҳо роҳбарони кишварҳо иштирок карданд. Форум бо ташаббуси Маркази таҳқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Институти Чин ва Осиёи муосири Академияи илмҳои Русия ташкил шуд. Дар қисмати ифтитоҳии форум Хайриддин Усмонзода (директори МТС), Қобилҷон Хушвахтзода (президенти АМИТ), Кирилл Бабаев (директори Институти Чин ва Осиёи муосири АИР), Мирзошариф Ҷалолов (сардори Раёсати таҳқиқоти стратегии Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон) ва Эдуард Соловев (сардори Маркази таҳқиқоти пасошӯравӣ ИМЭМО АИР) суханронӣ намуданд. Дар ҳусни оғози форум, директори Маркази таҳқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Хайриддин Усмонзода иштирокчиёнро хайрамақдам гуфта, таъкид кард, ки муносибатҳои Русия бо кишварҳои Осиёи Марказӣ хусусияти шарикии стратегӣ доранд. Вай қайд кард: «Сарфи назар аз равандҳои мураккаби солҳои охир, ба ҳеҷ кас муяссар нашуд, ки мамлакатҳои моро парешон кунад. Боварии дуҷонибаи сиёсӣ бар хилофи баъзе интизориҳо, ба рушди босуръати тиҷорат ва густариши муносибатҳои бисёрҷониба мусоидат мекунад». Ин суханҳо баёнгари устувории муносибатҳо ҳатто дар шароити тағйиротҳои геополитикӣ мебошанд. Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Қобилҷон Хушвахтзода дар сухани ифтитоҳии хеш ба таърихи муносибатҳои Русия бо Осиёи Марказӣ ишора карда, гуфт: «Таърихи муносибатҳои Русия бо кишварҳои Осиёи Марказӣ пур аз намунаҳои ҳамкориҳои самаранок дар соҳаҳои илм, маориф ва фарҳанг мебошад.

Ин робитаҳо заминаи устуворе шуданд, ки бар пояи он саҳифаи нави рушди муштараки мо ташаккул меёбад». Вай ҳамчунин таъкид кард, ки дар замони муосир илм ва навоварӣ ба забони умумие табдил ёфтаанд, ки чолишҳои ҷаҳониро ҳал мекунанд. Дар муҳокимаҳо масъалаҳои калидӣ, аз қабили таъмини амнияти энергетикӣ ва ҳифзи муҳити зист баррасӣ шуданд. Директори Институти Чин ва Осиёи муосири Академияи илмҳои Русия Кирилл Бабаев дар суханронии худ ба афзудани муносибатҳои иқтисодӣ ишора кард: ҳаҷми тиҷорати Русия бо кишварҳои Осиёи Марказӣ дар соли 2024 зиёда аз 45 миллиард долларро ташкил дод, сармояҳои ҷамъшуда беш аз 20 миллиард доллар баробар буда, зиёда аз 210 000 донишҷӯёни осиёимарказӣ дар донишгоҳҳои Русия таҳсил мекунанд.

Дар саммити 9 октябр Коммюникеи ниҳоӣ қабул шуд ва Нақшаи иқдомҳои муштарак барои солҳои 2025-2027 тасдиқ гардид. Ин ҳуҷҷатҳо ба рушди тиҷорат, сармоягузорӣ ва сармояи инсонӣ тамаркуз кардаанд. Форум ҳамчун платформа барои коршиносон имкон дод, ки ин нақшаҳоро муҳокима кунанд ва пешниҳодҳои нав диҳанд. Яке аз натиҷаҳои асосӣ - тасмим дар бораи таъсиси формати доимии «Диалоги коршиносӣ Осиёи Марказӣ - Русия» барои форумҳои оянда ва чорабиниҳои тематикӣ гашт. Дар форуми дуюм дар бахши пленари мавзӯи “Мушкилоти умумӣ барои субот: тағирёбии иқлим, бахши об-энергетикӣ ва нооромиҳои глобалӣ", дар сесияи аввал мавзӯи "Робитаи стратегӣ ва ояндаи умумӣ: иқтисод, энергетика ва логистика", дар сесияи дуюм мавзӯи "Ваҳдат дар гуногунрангӣ: Нақши илм, забонҳо, фарҳангҳо ва маориф дар ташаккули фазои сулҳу шукуфоӣ" ва дар қисмати пушида дар асоси принсипи «Chatham House” миззи мудаввар дар мавзӯи “Амнияти минтақавӣ: омилҳои беруна ва дохилӣ” баррасӣ гардиданд, ки маърӯзаи коршиносон аз Тоҷикистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон, Ӯзбекистон ва Русия шунида шуд. Дар бахши пленарии ин форум директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои фалсафа Ҳайдарзода Рустам Ҷӯра дар мавзӯи “Самтҳои афзалиятноки ҳамкориҳои Тоҷикистону Россия” ва дар сесияи дуюм мудири Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих Сайидзода Зафар Шералӣ дар мавзӯи “Масъалаҳои мубрами ҳамкориҳои башардӯстонаи кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Россия” суханронӣ намуданд.

Силсилаи форумҳо ба чанд мавзӯи калидӣ тамаркуз кардааст, ки ҳар кадоме аз онҳо аҳамияти стратегӣ барои рушди муштарак доранд. Пайвастагӣ байни ду форум дар таъкид ба устувории муносибатҳо ва ниёз ба диалоги экспертӣ зоҳир мегардад. Дар ҳар ду форум таъкид шуд, ки сарфи назар аз тағйиротҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ бо такя ба таҷрибаи се даҳсола эътимоди сиёсии баландро тавсеа бахшидаанд. Дар форуми аввалин, сафири Русия А. Бородавкин ва директори ИҚТС Е. Тукумов ба таҳдидҳои муштарак нисбат ба ҷавонон ва низоми амнияти умумиосиёӣ ишора карданд. Дар форуми дуюм Х. Усмонзода устувории ин муносибатҳоро таъкид кард. Ин ҳамкориҳо дар таъмини суботи минтақавӣ нақши муҳим мебозанд. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки чунин диалогҳо ба афзоиши ҳаҷми тиҷорат ва бартарафсозии таҳдидҳои терроризм ва экстремизм мусоидат кардаанд. Дар шароити таҳдидҳои нав, мисли низоъҳои байналмилалӣ ҳамкориҳо дар доираи СПАД ва ИДМ муҳиманд.

Яке аз нуқтаҳои марказии ҳар ду форум ҳамкориҳои илмӣ буд. Дар Остона директори ИМЭМО АИР Ф. Войтоловский ба зарурати тамоси экспертӣ дар шароити тағйироти ҷаҳонӣ ишора кард ва дар Душанбе академик Қ. Хушвахтзода такид намуд, ки: «Ҳамкориҳои илмӣ ба як шакли хосси дипломатия табдил ёфтаанд — дипломатияи эътимод, ҳамдигарфаҳмӣ ва кӯшиши муштарак барои созандагӣ». Мавзӯъҳои калидӣ ин рушди устувор, ҳифзи муҳити зист, амнияти энергетикӣ ва озуқа, омодасозии насли нави муҳаққиқон.

Таҳлили илмӣ нишон медиҳад, ки ҳамкориҳои илмӣ байни Русия ва Осиёи Марказӣ дар солҳои 2022–2025 афзудааст, ки ба рушди минтақа мусоидат мекунад. Масалан, барномаҳои муштарак дар соҳаҳои таълим ва таҳқиқотҳои экологӣ.

Форумҳои аввалин ва дуюм ҳамчун майдон барои мубодилаи афкор ва дарёфти ҳалҳои муштарак тавсиф шуданд. Дар Остона имзои Меморандум байни ИМЭМО АИР ва ИҚТС ва пешниҳоди солона кардани форматҳо (Е. Тукумов) замина гузоштанд. Дар Душанбе, таъкид шуд, ки чунин вохӯриҳо қадами нав дар таҳкими эътимод мебошанд. Дар Форуми Душанбе Меморандум дар бораи ҳамкорӣ ва тафоҳуми мутақобила байни Маркази таҳқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Институти Чин ва Осиёи муосири Акакемияи илмҳои Русия ба имзо расонида шуд.

Ин силсилаи форумҳо имкон дод, ки коршиносон рӯзномаи муштаракро таҳия кунанд, ки ба рушди иқтисодӣ, амният ва илм тамаркуз кардааст. Аз ҷумла, дар солҳои 2022-2025 тиҷорати Русия бо Осиёи Марказӣ ба 45 миллиард доллар расид ва Нақшаи 2025-2027 ба сармоягузорӣ ва тиҷорат тамаркуз дорад. Дар соли 2023 тиҷорати Русия бо минтақа тақрибан 44 миллиард долларро ташкил карда, дар соли 2024 ба зиёда аз 45 миллиард доллар афзуда, дар соли 2025 бошад афзоиши 4%-ро нишон додааст. Ҳиссаи Осиёи Марказӣ дар содироти Русия аз соли 2021 то 2023 афзудааст. Дар соли 2022 содироти Қирғизистон ба Русия 250% афзудааст, содироти Қазоқистон 39%, Қирғизистон 90% ва Ӯзбекистон 77% афзудааст. Дар семоҳаи аввали соли 2025 тиҷорати дуҷониба зиёда аз 17% афзудааст. Дар минтақаи Авросиёӣ сармоягузориҳои Русия 23,5 миллиард доллар (26%), Туркманистон 17,5 миллиард доллар (12,5%) ва Қазоқистон 15,5 миллиард доллар (11,1%)-ро ташкил медиҳанд. Дар соли 2024 содироти Русия 0,5% афзуда, ба 278 миллиард доллар расидааст, ки тамаркуз ба Осиё дорад. Ҳаҷми умумии мубодилаи молӣ Тоҷикистон ва Руссия дар соли 2023 ба $1,7 млрд расид, ки афзоиши 12,5% нисбат ба соли 2022-ро нишон дод. Россия дар умум 20,6% аз тиҷорати умумии хориҷии Тоҷикистонро ташкил кард. Соли 2024 ҳаҷми умумии мубодилаи молӣ ба $1,9 млрд расид, ки афзоиши 15% нисбат ба соли 2023 мебошад. Дар 6 моҳаи аввали соли 2015 ҳаҷм ба зиёда аз $1 млрд расид, ки афзоиши 10% нисбат ба ҳамон давраи соли 2024-ро нишон медиҳад. Дар соли 2023 тиҷорати Русия бо минтақа тақрибан 44 миллиард долларро ташкил карда, ки се як қисми тиҷорати Осиёи Марказӣ мебошад. Ин афзоишҳо ба саммитҳо ва форумҳои силсилаи мазкур, ки ба таҳкими робитаҳои тиҷоратӣ ва сармоягузорӣ мусоидат кардаанд, нисбат дода мешаванд, зеро онҳо платформа барои мубодилаи афкор ва имзои созишномаҳо фароҳам овардаанд.

Таҳлили эмпирии воқеӣ нишон медиҳад, ки силсилаи форумҳо ва саммитҳои марбут ба онҳо дар солҳои 2022-2025 ба афзудани ҳаҷми тиҷорат ва сармоягузорӣ байни Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ мусоидат кардаанд. Дар соли 2022, пас аз баргузории форуми аввалин дар Остона тиҷорати умумӣ аз 30 миллиард доллар афзуда, ба 35 миллиард доллар расидааст, ки ин афзоиши 17%-ро нишон медиҳад. Дар соли 2023 тиҷорат ба 44 миллиард доллар афзудааст, ки се як қисми тиҷорати минтақаро ташкил медиҳад. Дар соли 2024 тиҷорат ба зиёда аз 45 миллиард доллар расида, содироти Русия 0,5% афзудааст, ки тамаркуз ба Осиё дорад ва сармоягузориҳои Русия дар минтақаи евроосиёӣ 23,5 миллиард долларро ташкил медиҳад. Ин афзоишҳо ба нақшаҳои иқдомҳои муштарак барои солҳои 2025-2027, ки дар саммит қабул шудаанд ва меморандумҳои имзошуда дар форумҳо нисбат дода мешаванд, зеро онҳо ба рушди тиҷорат, сармоягузорӣ ва пайвандҳои гуманитарӣ тамаркуз кардаанд. Масалан, дар Тоҷикистон ҳиссаи Русия дар гардиши тиҷоратӣ 58%-ро ташкил медиҳад, зиёда аз 300 корхонаҳои муштарак бо сармояҳои русӣ амал мекунанд ва гардиши мол байни ду кишвар тақрибан 2 миллиард доллар аст.

Силсилаи форумҳои коршиносии «Осиёи Марказӣ - Русия: рӯзномаи рушди муштарак» намунаи ҳамкориҳои самаранок дар сатҳи экспертӣ мебошад. Аз форуми аввалин дар Остона (2022) то дуюм дар Душанбе (2025) таҳлили маърӯзаҳо нишон доданд, ки муносибатҳои стратегӣ устувор буда, ба чолишҳои ҷаҳонӣ посух медиҳанд. Дипломатияи илмӣ ва ҳамкориҳои муштарак дар соҳаҳои калидӣ метавонанд заминаи рушди устуворро таъмин кунанд.

Дар асоси таҳлили маърӯзаву мақолаҳо ва баррасии натиҷаҳои форумҳои коршиносии «Осиёи Марказӣ - Русия: рӯзномаи рушди муштарак» мо чунин пешниҳодҳоро барои такмили фаъолияти форумҳо пешкаш менамоем:

1. Ба форумҳо намояндагони бахшҳои хусусӣ, созмонҳои байналмилалӣ ва ҷомеаи шаҳрвандии кишварҳои дигар, ба мисли Чин ва Ҳиндустон даъват карда шаванд, то ки ҳамкориҳои иқтисодӣ ва сиёсӣ васеътар гарданд ва дурнамоҳои минтақавӣ амиқтар таҳлил шаванд.

2. Бо назардошти афзоиши тиҷорат ва сармоягузорӣ (масалан, 45 миллиард доллар дар соли 2024) лоиҳаҳои муштараки иқтисодӣ, ба монанди корхонаҳои саноатӣ ва инфрасохторӣ дар доираи нақшаҳои иқдоми 2025-2027 таҳия ва амалӣ карда шаванд, ки натиҷаҳои форумҳоро ба амалӣ табдил диҳанд.

3. Эҷоди як платформаи онлайнӣ барои мубодилаи доимӣ ва ҳамоҳангсозии коршиносон байни форумҳо, ки имкон медиҳад, ки пешниҳодҳо ва натиҷаҳо пас аз чорабиниҳо низ идома ёбанд ва ба рушди доимии ҳамкориҳо мусоидат кунанд.

4. Бо назардошти таҳдидҳои зикршуда нисбат ба ҷавонон, дар барномаҳо курсҳои махсус ва барномаҳои таълимии муштарак барои донишҷӯён ва мутахассисони ҷавон доир карда шаванд, ки шумораи 210 000 донишҷӯёни Осиёи Ммарказӣ дар Русияро боз ҳам зиёд кунанд.

5. Баъди ҳар форум гузоришҳои муфассал бо маълумотҳои эмпирӣ ва таҳлилҳои иқтисодӣ (масалан, афзоиши 17%-и тиҷорат дар соли 2022) нашр шаванд, то ки таъсири иқтисодӣ ва сиёсии чорабиниҳо ба таври шаффоф арзёбӣ шуда, барои форумҳои оянда роҳнамо бошанд.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Содружество Независимых Государств (СНГ), созданное в 1991 году как механизм координации постсоветских государств, эволюционировало от преимущественно экономической платформы к многоуровневой структуре, где гуманитарное измерение играет ключевую роль в укреплении взаимного доверия. В 2025 году во время председательства Таджикистана в СНГ, состоявшегося в Душанбе, произошло значимое событие: награждение Президента Республики Таджикистан уважаемого Эмомали Рахмона медалью Межгосударственного фонда гуманитарного сотрудничества (МФГС) за вклад в развитие гуманитарных связей. Это не только персональное признание, но и символический акт подчеркивающий стратегическую ориентацию Таджикистана на «мягкую силу» в региональной политике. Персональное признание актуалена в свете глобальных вызовов, таких как миграционные потоки, культурные разломы и необходимость сохранения общего культурного наследия.

МФГС учрежденный в 2008 году в соответствии с Договором о межгосударственном фонде гуманитарного сотрудничества государств-участников СНГ, выступает ключевым инструментом для реализации Концепции дальнейшего развития гуманитарного сотрудничества в СНГ на период до 2020 года (с продлением до 2030 года). Фонд фокусируется на четырех приоритетных направлениях: образование, наука, культура и молодежная политика. Его деятельность включает финансирование совместных проектов, таких как международные форумы научной интеллигенции, издательские инициативы и образовательные обмены, что способствует формированию «общего гуманитарного пространства».

В 2024–2025 годах МФГС реализовал более 50 проектов, включая поддержку экологических программ и цифровизацию культурного наследия, что особенно актуально для Центральной Азии. Сопредседатель Правления МФГС Михаил Швыдкой, специальный представитель Президента РФ по международному культурному сотрудничеству, подчеркивает, что фонд не только распределяет гранты, но и выступает платформой для диалога интегрируя гуманитарные инициативы в более широкую повестку СНГ. В этом контексте медаль «За заслуги в развитии гуманитарного сотрудничества» — высшая награда фонда, вручаемая за системный вклад в межгосударственные связи.

Председательство Таджикистана в СНГ (апрель 2024 — декабрь 2025) ознаменовалось акцентом на гуманитарные и экологические приоритеты, что отражено в Концепции председательства, утвержденной Советом глав государств. Под руководством уважаемого Эмомали Рахмона Таджикистан инициировал проекты по укреплению молодежного сотрудничества, включая программы обмена студентами и культурные фестивали, что усилило роль страны в региональной интеграции.

Вклад Таджикистана в гуманитарное сотрудничество СНГ проявляется в нескольких аспектах. Во-первых, активное участие в реализации Договора о зоне безъядерного оружия в Центральной Азии, где гуманитарные инициативы пересекаются с вопросами безопасности. Во-вторых, продвижение таджикского языка и литературы как части общего культурного наследия, через совместные издательские проекты с Россией и Казахстаном. Наконец, в период председательства было подписано 19 документов, включая соглашения по гуманитарным программам, что подтверждает эффективность таджикской дипломатии. Эти усилия получили высокую оценку от Генерального секретаря СНГ Сергея Лебедева, отметившего «неизменно эффективное» лидерство Таджикистана.

Церемония награждения состоялась 10 октября 2025 года по итогам саммита СНГ в Душанбе, где Михаил Швыдкой от имени Правления МФГС объявил о решении о вручении медали уважаемого Эмомали Рахмону. В своей речи уважаемый Эмомали Рахмон подчеркнул, что награда — это признание коллективных усилий народа Таджикистана в развитии культурно-гуманитарных связей, что подчеркивает принцип «народной дипломатии».

Символическое значение события выходит за рамки персонального признания. Оно усиливает позиции Таджикистана как лидера в гуманитарной сфере СНГ, способствуя институционализации формата «СНГ+» для расширения диалога с другими регионами. В сравнении с предыдущими наградами МФГС (например, форумам интеллигенции в 2025 году), эта медаль акцентирует роль лидера государства в интеграционных процессах. Анализ показывает, что такие акты способствуют росту инвестиций в гуманитарные проекты на 15–20% в последующие годы, как это было после аналогичных событий в 2019–2020 годах.

Предлагаемая модель «гуманитарной дипломатии» Таджикистана включает три компонента: институциональную поддержку (через МФГС), культурный обмен (фестивали и образование) и экологическую интеграцию (программы по устойчивому развитию). Это не только укрепляет СНГ, но и позиционирует Таджикистан как мост между Центральной Азией и Евразией.

Награждение уважаемого Эмомали Рахмона медалью МФГС символизирует триумф гуманитарной парадигмы в СНГ, где Таджикистан выступает катализатором изменений. В условиях геополитических вызовов такие инициативы подчеркивают потенциал «мягкой силы» для устойчивой интеграции.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомахмад, - заместитель директора Института изучения проблем стран

Азии и Европы НАНТ по науке и учебе, доктор юридических наук, профессор.

Тоҷикистони навин бо дарёфти истиқлолият равобиташро бо ҳамаи кишварҳо оғоз кард. Ҳамин тариқ, бо эҷоди мактаби сулҳофарин ва ташаббусҳои созандааш онро тақвият бахшид. Кишвар таҳти сиёсати сулҳпарварона ва хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон заминаи рушди ҳамкориҳои худро бо кишварҳои олам густариш додааст. Зеро барои рушд ва тавсияи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии давлат Истиқлолият ва сулҳу созандагӣ дар таҳкими робитаҳои байни давлатҳо шарти асосӣ ба шумор мераванд. Барои тақвият ва таҳким бахшидан ҳамаи кишварҳо талош менамоянд, то ба мақсади асосии худ ноил гарданд. Дар ин масир ҳар яке аз кишварҳо барномаҳои афзалиятнокро ба таври ду ҷониба, чандҷониба ё муштарак анҷом дода, амалӣ месозанд. Дар мақола нақш ва диду назарҳои кутоҳе ба созишу ҳамкориҳо миёни Тоҷикистон, Русия, Покистон ва Афғонистон дода мешавад.

Дар ин зимн, Тоҷикистон муносибатҳои дипломатиро бо ҳамаи кишварҳои ҷаҳон ба хусус Русия, Чин, Покистон, Ҳиндустон, Афғонистон ва ғайра ба таври хубу ҳасана оғоз кард. Ҳамин тариқ, робитаҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия 8 апрели соли 1992, 6 моҳи июни соли 1992 Ҷумҳурии Исломии Покистон ва 15 июли 1992 бо Афғонистон барқарор шуданд.

Тоҷикистон соли 2025 раёсатро дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ба уҳда дошта, дар давраи раёсати Тоҷикистон дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил рӯзҳои наздик дар пойтахти Тоҷикистон-шаҳри Душанбе якчанд чорабиниҳо, аз ҷумла ҷаласаи Шурои вазирони корҳои хориҷӣ ва роҳбарони кишварҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баргузор мегардад, ки бозгӯи таҳкими ҳамкории гуногунсоҳа байни кишварҳои Иттиҳод мебошад. Интизор меравад, ки дар ҷаласаи Шурои сарони кишварҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил муҳимтарин масъалаҳо марбут ба тақвияти ҳамкории кишварҳои аъзо дар доираи Иттиҳод баррасӣ гарданд.

Тоҷикистон бо ташаббусҳои ҷаҳонии худ робитаҳояшро бо кишварҳои бонуфузи минтақа ва ҷаҳон ба хусус Русия, Покистон ва Афғонистон дар доираи созмону форумҳои минтақавӣ роҳандозӣ намуда, ҳамкорӣ менамояд. Дар ин зимн, бо даъвати Президенти Русия Владимир Путин санаи 23 ва 24-уми феврали соли ҷорӣ Сарвазири Покистон ба ин кишвар ташриф овард. Ҷонибҳо оиди ҳамкориҳои иқтисодӣ аз ҷумла идомаи бунёди хати лулаи гази Шимол-Ҷанубӣ Покистон мубодилаи афкор карданд, ки лоиҳаи мазкур дар ҳудуди 1,100 км. фосила дар масири шаҳри Карочӣ то Қусур бо сармояи 2.5 миллард доллари амрикоӣ бунёд гашта, ба манфиати минтақа хоҳад буд.

Тибқи маълумоти расмӣ моҳи декабри соли 1993 Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Федератсияи Русия кушода шуда, консулгариҳои генералии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳрҳои Москва, Санкт-Петербург, Екатеринбург, Уфа ва Новосибирск ифтитоҳ ёфта, ба фаъолият оғоз карданд. Аз моҳи майи соли 1992 дар шаҳри Душанбе Сафорати Федератсияи Русия фаъолият карда, соли 1994 дар шаҳри Хуҷанд Консулгарии генералии Федератсияи Русия кушода шуд.

Байни Тоҷикистон ва Русия беш аз 320 созишномаҳои байнидавлатӣ, байниҳукуматӣ ва байниидоравӣ ба имзо расида, ҳамкориро дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, низомӣ-техникӣ, фарҳангӣ-инсонӣ ва дигар самтҳо амалӣ мегардад.

Ҳар ду кишвар робитаҳои сиёсиро дар сатҳи олӣ ва баланд пайваста нигоҳ дошта, мулоқотҳо ва гуфтугӯҳо миёни Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Президенти Федератсияи Русия баргузор гардиданд.

Ҳамкории мақомотҳои ҳифзи ҳуқуқ ва хадамоти махсус дар мубориза бо терроризм, экстремизм ва ҷинояткории фаромиллӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир гардида, мавриди муҳокима қарор гирифтанд.

Русия яке аз шарикони муҳими тиҷоратии Тоҷикистон боқӣ монда, корҳо оид ба густариши ҳамкориҳои байниминтақавӣ идома доранд. Дар соли 2024 музокирот дар сатҳи вазирон ва муовинони вазирони корҳои хориҷӣ баргузор шуданд, ки дар онҳо масъалаҳои муносибатҳои дуҷониба, амнияти минтақавӣ ва ҳамкорӣ дар созмонҳои байналмилалӣ баррасӣ шуданд. Тоҷикистон ва Русия дар майдони байналмилалӣ пеш аз ҳама дар чаҳорчӯбаи СММ, ИДМ, СҲШ, СААД, САҲА ва МҲТБО фаъолона ҳамкорӣ мекунанд.

Ҳамин тариқ, кишварҳо дар доираи ин созмонҳо миёни ҳам созишномаҳо доранд. Дар ин зимн, кишварҳои Тоҷикистон, Русия, Покистон ва Афғонистон миёни ҳам созишномаи чоргона ба имзо расониданд, ки ҳадафаи он рушди иқтисодӣ ва тиҷоратӣ дар минтақа мебошад. Зимнан, дар шаҳри Маскав нишасти намояндагони ҳукумат ва соҳибкорони Русия, Афғонистон, Покистон ва Тоҷикистон баргузор шуда, қарор дар бораи таъсиси Гурӯҳи муштараки коршиносон (JEG) оид ба рушди ҳамкориҳои иқтисодии минтақавӣ қабул гардида, дар Вазорати рушди иқтисоди Русия дар як ёддошт ба расмият дароварданд[1].

Тибқи маълумоти торнамои “infoshos.ru”, ки ба пойгоҳи иттилооти кишварҳои аъзои СҲШ мебошад, яке аз вазифаҳои муҳим ва афзалиятноки он барқарорсозии якчанд иншооти зерсохторӣ дар минтақа ба хусус Афғонистон, инчунин як қатор лоиҳаҳои нав дар бахшҳои энергетика ва нақлиёт ба нақша гирифта шудааст.

Ба қавли Владимир Норов минтақа ҷалби ҳадафмандонаи Афғонистон дар тавсеаи инфрасохтори минтақавӣ мусоидат карда, барои барқарорсозии иқтисодиёти кишвар ва афзоиши ҳамгироӣ, ки аз ҷониби роҳбарони давлатҳо пешниҳод гардиданд[2].

Дар чаҳорчӯби Гурӯҳи тамос фаъолтар кор кардан дар тарҳи тадбирҳои амалӣ барои мусоидат ба эҳёи иҷтимоиву иқтисодии Афғонистон бамаврид мебошад.

Зимнан, санаи 3 сентябри соли 2025 дар Пекин машваратҳои масъулини мақомоти иҷроияи Созмони ҳамкории Шанхай (СҲШ), Созмони Паймони Амнияти Дастаҷамъӣ (СПАД) ва Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) баргузор шуд, ки дар он ҳолат ва дурнамои ҳамкориҳои сеҷониба ҳамаҷониба баррасӣ шуданд. Ҳар се созмон ҳадафҳои муштарак доранд, ки таҳкими сулҳу субот ва амният дар минтақаҳои фаъолияти худ, рушди ҳамкориҳои амалии мутақобилан судманд мебошанд[3].

Дар ин раванд арзёбии равобити миёни кишварҳои аъзои ИДМ дар доираи СҲШ дар минтақаи Осиёи Марказӣ қобили таваҷҷуҳ буда, ҳамкориҳои кишварҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) ва Созмони ҳамкориҳои Шанхай (СҲШ) дар арсаи таҳкими сулҳ ва таъмини амнияти миллӣ дар минтақа дар шаклҳои гуногун, аз ҷумла машқҳои муштараки низомӣ, табодули иттилоот, ҳамоҳангсозии фаъолиятҳо ба хотири мубориза бо терроризм, ифротгароӣ ва гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир пайваста сурат мегирад.

Созмони Ҳамкориҳои Шанхай (СҲШ) як созмони минтақавии байналмилалиест, ки кишварҳои Осиёи Марказӣ, инчунин Русия, Чин, Беларус, Эрон, Ҳиндустон ва Покистон шомил буда, ба масъалаҳои амният, аз ҷумла дар бахшҳои мубориза бо терроризм, сепаратизм ва ифротгароӣ, инчунин мубориза бо қочоқи маводи мухаддир таваҷҷуҳи хосса зоҳир мекунад. Ҳамкории иқтисодӣ: Дар доираи СҲШ ба рушди тиҷорат, сармоягузорӣ, нақлиёт ва энергетика аҳамияти калон дода мешавад.

СҲШ дар таъмини амнияти кишварҳо, бахусус дар заминаи мубориза бо терроризм ва қочоқи маводи мухаддир, нақши муҳим дошта, ҳамкориҳоро дар доираи салоҳияти худ ҳам дар кишварҳои алоҳида ва ҳам бо кишварҳои нозир фаъолона инкишоф медиҳад.

Тоҷикистон ҳамчун кишвари иштирокчии фаъоли СҲШ дар рушду таҳкими ҳамкориҳои гуногунҷанбаи минтақавӣ бо кишварҳои бонуфуз ва калидии минтақа ба хусус Русия дар доираи ИДМ ва СҲШ ҳамкорӣ дошта, барои баланд бардоштани мақоми ин созмон саҳм мегирад.

Ҳамин тавр, Тоҷикистону Русия чун узви фаъол дар ИДМ ва СҲШ метавонад дар эҷоди сулҳу созандагӣ кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ, аз ҷумла Покистон ва Афғонистон нақши калидӣ дошта, бо роҳандозии лоиҳаи бузург ба хусус CASA -1000 ҳамкорӣ бештар дошта, ба масъалаҳои амният ва рушди устувори иқтисодӣ дар минтақа таваҷҷуҳи бештар дошта бошанд.

Ҳамин тариқ, талошҳои муштараки кишварҳо дар доираи ИДМ ва СҲШ метавонанд ба коҳиш додани фақру бекорӣ ва пешгирии чолишҳо ва таҳдидҳои умумӣ, ҷумла терроризм ва экстремизм бештар бояд сурат гирад. Ҳамаи кишварҳои аъзо ва шарик бояд ҳамкориҳои муштаракро дар самтҳои мубодилаи иттилоот, гузаронидани машқҳо ва амалиёти муштарак ва ҳамоҳангсозии лоиҳаҳои бузург хуб ба роҳ монда, бештар фаъол бошанд.Зеро талошу кӯмакҳои муштаракона ба татбиқи лоиҳаҳои иқтисодӣ, нақлиётӣ ва энергетика ба рушди устувори минтақа мусоидат мекунанд.

Ба андешаи Давлиёрова Сафаргул ИДМ дар арсаи байналмилалӣ ҳамроҳи СҲШ ҳамкориҳои муваффақ доранд ва мавқеъҳои худро мунтазам ҳамоҳанг менамоянд[4].

Мутобиқи санадҳои дарёфтшуда, Созмони ҳамкории Шанхай (СҲШ) созмони байналмилалӣ буда, дар таъсис ёфтани он пеш аз ҳама фаъолияти «Панҷгонаи Шанхай», ки дар асоси Созишномаҳо байни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Мардумии Чин, Ҷумҳурии Қирғизистон ва Федератсияи Русия дар бораи таҳкими чораҳои боварӣ дар соҳаи ҳарбӣ дар минтақаи сарҳад аз соли 1996 ва дар бораи коҳиши мутақобили қувваҳои мусаллаҳ дар минтақаи сарҳад аз соли 1997 ташкил шуда буд, замина гузоштааст. 15 июни соли 2001 дар нишасти навбатӣ дар шаҳри Шанхай Изҳороти муштарак дар бораи қабули Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба “Панҷгонаи Шанхай” ва Эъломия дар бораи таъсиси Созмони ҳамкории Шанхай ба имзо расида, дар нишасти сарони давлатҳои аъзои СҲШ дар ш.Остона июни соли 2017 Ҷумҳурии Ҳиндустон ва Ҷумҳурии Исломии Покистон ба Созмон ба сифати давлатҳои узви комилҳуқуқ пайвастанд.

Созмон аз 10 давлати аъзо - Ҷумҳурии Беларус, Ҷумҳурии Ҳиндустон, Ҷумҳурии Исломии Эрон, Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Мардумии Чин, Ҷумҳурии Қирғизистон, Ҷумҳурии Исломии Покистон, Федератсияи Русия, Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Ӯзбекистон, 2 давлати нозир - Афғонистон ва Муғулистон ва 14 шарикони муколамаи СҲШ – Ҷумҳурии Озарбойҷон, Ҷумҳурии Арманистон, Шоҳигарии Баҳрайн, Ҷумҳурии Арабии Миср, Шоҳигарии Камбоҷа, Давлати Қатар, Давлати Кувайт, Ҷумҳурии Малдив, Ҷумҳурии Иттиҳоди Мянма, Ҷумҳурии Федеративии Демократии Непал, Амороти Муттаҳидаи Араб, Подшоҳии Арабистони Саудӣ, Ҷумҳурии Туркия, Ҷумҳурии Демократии Сотсиалистии Шри Ланка иборат мебошад.

Ҳадафҳои асосии СҲШ ин рушди ҳамкорӣ дар самти таҳкими боварии мутақобилан судманд ва ҳамсоягии неки давлатҳои узв, мусоидат ба ҳамкории самарабахш дар соҳаҳои сиёсӣ, тиҷоратию иқтисодӣ, илмию техникӣ ва фарҳангӣ, инчунин дар соҳаи маориф, энергетика, нақлиёт, сайёҳӣ, ҳифзи муҳити зист, таъмин ва ҳифзи сулҳу субот ва амният дар минтақа маҳсуб меёбанд.

Тоҷикистон чун кишварҳи сулҳофар бо ташаббусҳои созандаи худ ба ҳамкориҳо дар чаҳорчӯби ин Созмон авлавият дода, талошҳоро барои таҳкими ҳамсоягии нек, дӯстӣ, ҳамкориҳои мутақобилан судманд ва баланд бардоштани нуфузи байналмилалии СҲШ бар асоси усулҳои ҳамкорӣ, баробарӣ ва эҳтироми ҳамдигар ба манфиатҳои ҳамаи давлатҳои аъзо, инчунин санадҳои бунёдии Созмон равона месозад.

Тоҷикистон зери шиори “20 соли фаъолияти СҲШ: ҳамкорӣ барои субот ва шукуфоӣ” ҳудуди сад чорабинии муштарак баргузор гардида, ҷиҳати рушди минбаъдаи ҳамкориҳои гуногунҷанба дар доираи Созмон, аз ҷумла таҳкими СҲШ ва баланд бардоштани нуфузи он, тадбирҳои муассир ва самарабахш ироа гардид.

Зимнан санаи 22 январи соли 2025 дар ш.Минск ҷаласаи нахустини Шурои намояндагони ваколатдори доимии кишварҳои иштирокдори Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил таҳти раисии намояндаи ваколатдори доимии Тоҷикистон дар ИДМ, сафири Тоҷикистон дар Беларус Бахтовар Сафарзода баргузор гардид, ки дабири кулли ИДМ, роҳбарият ва кормандони Кумитаи иҷроия, сафирони кишварҳои иштирокдори Иттиҳод ва намояндагони аршади вазоратҳои корҳои хориҷӣ ширкат варзиданд.

Сардори раёсати кишварҳои ИДМ-и Вазорати корҳои хориҷии Тоҷикистон А.Саидмуродзода авлавиятҳои раёсати Тоҷикистон дар ИДМ дар соли 2025-ро дар бахшҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва гуманитарӣ, инчунин дар самти муқовимат ба чолишу таҳдидҳо муаррифӣ намуд. Дар рафти ҷаласа ҳамчунин атрофи масъалаҳои мундариҷавии чорабиниҳои дарпешистодаи Иттиҳод дар Тоҷикистон бо тамаркуз ба омодагӣ ба ҷаласаи Шурои сарони давлатҳои ИДМ 10 октябри соли 2025 дар Душанбе табодули афкор сурат гирифт[5].

Тавсеъа ва таҳкими ҳамкориҳои мутақобилан судманди тиҷоративу иқтисодӣ миёни Тоҷикистон, Русия, Афғонистон ва Покистон дар созишномаи чоргона муҳим арзёбӣ шуда, ҷонибҳо зарурати дастгирии талошҳои миллӣ ва байналмилалиро, ки барои мусоидат ба эҳёи иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва рушди минтақа муҳим шумориданд. Нақши Тоҷикистон ва Русия дар созишномаи чаҳоргона дар ҳалли мушкилоти энеггетикӣ ва нақлиётии минтақа ва эҳёи иқтисоди Афғонистон муҳим арзёбӣ мебошад.

Кишвари Тоҷикистон бо дарназардоштӣ геостратегӣ, ки таъмини амнияту субот дар минтақа, густариши ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодӣ, фарҳангӣ ва гуманитарӣ ва мусоидат ба эътидоли вазъи Афғонистони ҳамсоя тавассути ҷалб дар лоиҳаҳои иқтисодиву иҷтимоии минтақа, бештар таваҷҷӯҳ медиҳад, ки ҳар чаҳор кишвар дар ин соҳа манфиатҳои муштарак доштанд.

Ёдовар бояд шуд, ки санаи 31 Июл, 2009 дар Душанбе мулоқоти чаҳорҷонибаи роҳбарони Тоҷикистон, Афғонистон, Покистон ва Русия баргузор шуда, дар ин дидор сарони давлатҳо самтҳои асосӣ ва дурнамои ҳамкориҳои чаҳорҷонибаро баррасӣ гардиданд. Робитаҳо миёни Тоҷикистон, Русия, Афғонистон ва Покистон рамзи эътимоди кишварҳо буда, рушди босуръат ва ба роҳ мондани ҳамкориҳои чорҷониба, ки дар оянда мулоқотҳои сарони давлатҳои «Чоргонаи Душанбе» шакли бештари ташкилӣ пайдо намуда, пули боэътимоди муносибатҳо ба нафъи тамоми кишварҳо ва халқҳои минтақа мебошад. Ҳар чаҳор кишвар ба тавсеъа ва таҳкими равобити тиҷоративу иқтисодӣ ва дастгирии фаъолиятҳо дар сатҳи миллӣ ва байналмилалӣ, ки ба мусоидат ба эҳёи иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва рушди минтақа нигаронида шудаанд, зарурати ҳамкориҳои чаҳорҷонибаи иқтисодӣ, аз ҷумла дар робита ба рушди роҳу воситаҳои мусоидат ба тиҷорати минтақавӣ, афзоиши сармоягузорӣ дар соҳаи гидроэнергетика, кашидани хатҳои барқ ​​ва рушди инфрасохтори нақлиётӣ, инчунин фароҳам овардани фазои мусоиди сармоягузорӣ дар кишварҳои худ ва ташвиқи робитаҳои мустақими доираҳои тиҷоратии тарафҳо муҳим мешуморанд.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистону Русия дар доираи ИДМ ва СҲШ созишномаи чоргонаро таҳким бахшида, бо кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ ва Осиёи Марказӣ чун узви фаъоли форуму созмонҳои байналмилалӣ ба хусус СММ ва СҲШ дар бартарафсозии хатарҳо дар минтақаву ҷаҳон ва таҳкими сулҳу субот ҳамкориҳоро миёни ҳам тавсеа ва тақвият хоҳанд бахшид.

РАҲМОНОВ Мирсаид, - ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сарчашмаҳои иттилоотӣ

1.Русия, Афганистан, Пакистан и Таджикистан укрепляют региональное сотрудничество. 26.08.2011 http://infoshos.ru/ru/?idn=8720

2. SCO Secretary-General addresses meeting of SCO and Afghan foreign ministers in the SCO-Afghanistan Contact Group format. 14 july 2021. https://eng.sectsco.org/20210714/768423.html

3. Meeting of Highest Administrative Officials of SCO, CSTO and CIS. https://eng.sectsco.org/20250903/1968731.html

4. Давлиёрова С. Т. Ҳамкориҳои ИДМ ва СҲШ дар таҳкими сулҳ ва таъмини амнияти миллии минтақаи Осиёи Марказӣ. 2025-07-16 https://www.osiyoavrupo.tj/tg/post/amkori-oi-idm-va-s-sh-dar-ta-kimi-sul-va-tamini-amniyati-millii-minta-ai-osiei-markaz

5. https://www.mid.tj/.../ogozi-rajosati-tojikiston-dar-idm 22.01.2025

(дар ҳошияи ҷаласаи Шурои сарони давлатҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил,10.10.2025.Душанбе )

Ҷумҳурии Тоҷикстон пас аз ба даст овардани Истиқлоли сиёсӣ бо созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ ҳамкориҳои мутақобилан судмандро ба роҳ мондааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти ҳамкориҳои дуҷониба ба кишварҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (минбаъд ИДМ) аз усулҳои эътирофшудаи байналмилалӣ кор гирифта, таваҷҷуҳи асосиро ба ташаккул ва рушди муносибатҳои дӯстона дар ҳамкориҳои сиёсӣ, тиҷоратӣ, иқтисодӣ, илмӣ ва фарҳангӣ бо назардошти ҳифзи манфиатҳои миллию давлатӣ равона кардааст.

Бояд қайд намуд, ки ИДМ моҳи декабри соли 1991 бо мақсади мусоидат намудан ба раванди ҳалли масъалаҳои муҳим дар марҳалаи таъсиси давлатҳои соҳибистиқлол ва ҳифзи робитаҳои таърихии ҷумҳуриҳои собиқ Шуравӣ таъсис дода шудааст. Яке аз барномаҳои муҳим Стратегияи рушди иқтисодии ИДМ барои давраи то соли 2030 мебошад. Инчунин, дар соли 2025 Созишнома дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи рушди саноати вазнини мошинсозӣ, Консепсияи рушди саноати сабук, Консепсияи ҳамоҳангсозии низоми миллии идоракунии ҳаракати ҳавоии ИДМ, Консепсияи ҳамкорӣ дар соҳаи ҳифзи саломатии аҳолӣ, Стратегияи рушди илмию техникии ИДМ барои солҳои 2026-2030, Стратегияи ҳамкорӣ дар рушди ҷомеаи иттилоотӣ ва иқтисоди рақамӣ барои давраи то соли 2035 ва Стратегияи рақамисозии долонҳои асосии нақлиётии кишварҳои ИДМ аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия гардидааст.

Дар марҳалаи кунунӣ ИДМ ҳамчун яке аз корпоя (платформа) асосии таҳкими ҳамкориҳои аъзои он дар масъалаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва гуманитарӣ фаъолият менамояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувори муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаро бо дар доираи ИДМ таваҷҷуҳи хоса медиҳад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳайати зерини мақомоти оинномавии ИДМ шомил мебошад. Аз ҷумла:

-Шурои сарони давлатҳо;

-Шурои сарони ҳукуматҳо;

-Шурои вазирони корҳои хориҷӣ;

- Шурои иқтисодӣ, Шурои ҳамоҳангсозии фармондеҳони Қушунҳои сарҳадӣ, -Ассамблеяи байнипарлумонӣ ва суди Иқтисодӣ.

Инчунин Ҷумҳурии Тоҷикистон дар фаъолияти зиёда аз 80 сохтори саноатии ИДМ фаъолона иштирок менамояд.

Мавриди қайд аст, ки иштироки ҳамаҷониба дар фаъолияти ИДМ ва таҳкими ҳамкорӣ бо кишварҳои аъзо яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад. Ҷумҳурии Тоҷикистон нақши ИДМ- ро дар ҳифз ва рушди ҳамкориҳои кишварҳои аъзо тибқи барномаи такмилёфта дар заминаи консепсияи ҳамгироии босуръат ва бисёрҷониба баланд арзёбӣ менамояд. Ҳамзамон Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсиси сохтори гуногунро дар заминаи ҳамгироии иқтисодӣ ва амниятӣ дар доираи ИДМ, бо назардошти манфиатҳои миллӣ мусоидат хоҳад кард.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамеша ҷонибдори рушди минбаъдаи нуфуз ва аҳаммияти ИДМ дар ҳифз ва густариши робитаҳои анъанавии кишварҳои аъзо буда, омодааст, ки барои тавсеаи минбаъдаи ҳамкориҳои судманд, рушди робитаҳои иқтисодӣ ва татбиқи лоиҳаҳои инфрасохторӣ мусоидат намояд. Дар ин росто муколамаи созанда ва ҳамкориҳои ҳамаҷониба аҳаммияти муҳим дошта, ба мо имкон медиҳад, ки тавоноии худро дар ҳалли мушкилоти умумӣ ба таври назаррас такмил диҳем ва ба рушди ҳамаҷонибаи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии кишварҳои Осиёи Марказӣ мусоидат намуда, муқовимати муассир ба чолишҳо ва таҳдидҳои навро таъмин созад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон пайваста дар мақомоти ИДМ роҳбарӣ намуда, ба ҳамгироӣ, амният ва рушди устувори кишварҳои аъзо мусоидат менамояд; ду ҷаласаи Шурои сарони ҳукуматҳо, ҷаласаи Шурои вазирони корҳои хориҷӣ, Шурои иқтисодӣ, Шурои Ассамблеяи байнипарлумонии ИДМ, инчунин зиёда аз 40 ҷаласаи комиссияҳои ҳамкориҳои соҳавӣ бомуваффақият гузаронида шуданд.

Ҳамин тариқ, ташаккули бисёрҷонибаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар доираи ИДМ мавриди таҳқиқ қарор дода, ба чунин хулоса расидем:

-Ҷумҳурии Тоҷикистон муносибатҳои дуҷонибаву бисёрҷонибаи худро бо кишварҳои ИДМ пайваста густариш дода, бо фаъолияти воқеии худ мубраммият ва устувории худро нигоҳ медорад;

-Амалӣ сохтани консепсияҳо ва нақшаҳои гуногуни сиёсиву иқтисодии аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод гардида, барои давраи то солҳои 2035, имкониятҳои навро ҷиҳати рушди ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо кишварҳои ИДМ фароҳам меоварад;

- Бо назардошти манфиатҳои миллии тарафҳо ҳамкориҳои судманди дуҷониба дар соҳаҳои иқтисод, тиҷорат, саноат, энергетика ва инфрасохтор миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва кишварҳои аъзои ИДМ пайваста рушд хоҳанд ёфт.

- Муносибатҳои судманди иқтисодӣ, ҷалби сармоягузориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва кишварҳои аъзои ИДМ бо мақсади рушди босуръати иқтисоди ҷонибҳо ба роҳ монда шудааст.

Файзуллаева Нигора Негматовна, - ходими хурди илмии Шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

«Роғун» манбаи нури ҳар хонадон, гармии қалби ҳар фарди Ватан, сарчашмаи иқболу сарбаландии мардуми тоҷик, кафолати рушди босуботи Тоҷикистон ва нуфузу обрӯи давлати соҳибихтиёри тоҷикон мебошад!».

Эмомалӣ Раҳмон

НБО-и Роғун маҳз бо талошу заҳматҳо, шуҷоат ва истодагарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва халқи заҳматкаши тоҷик бунёд шуда истодааст. Дар бунёди ин иншооти бузурги стратегӣ бисёр монеаҳо мавҷуд буданд, ки ҳалли он аз қатъият, далерӣ, шуҷоат ва истодагарии Пешвои миллат вобастагӣ дошт. Баъди ошно гардидан аз нақшаҳои давлату Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба барқарор намудани сохтмони Нерӯгоҳи барқи обии «Роғун» дар дарёи Вахш, ки баъди пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ боздошт карда шуда буд, баҳсу мунозираҳо дар атрофи ин масъала тезу тунд гардиданд.

Агар назаре ба таърих афканем сохтмони нерӯгоҳи барқи обии Роғун ҳоло дар солҳои 70-уми асри гузашта оғоз ёфта буд. Бинобар 93 фоизи ҳудуди ҷумҳуриро кӯҳҳои баландтарин ташкил медод, роҳбарияти ҳамонвақтаи ИҶШС бинобар шароити кӯҳсори Тоҷикистон барои истеҳсоли қувваи барқ хеле мусоид буда, аз нигоҳи илмӣ дар ин ҷой сохтани неругоҳҳои барқи обӣ нисбат ба дигар давлатҳо камхароҷот буданаш, Тоҷикистонро ҳамчун тавлидкунандаи нерӯи барқ муайян намуда буд. Сарбанди неругоҳ бо баландии 335 метр баландтарин сарбанд аз санг дар ҷаҳон буда, обанбори «Роғун»-ро бо ҳаҷми умумии 13,3 км3ва ҳаҷми муфиди 10,3 км³ ташкил медиҳад. Неругоҳи «Роғун» ҳамчун маҷмааи гидроэнергетикии гуногунҳадаф, аз ҷумла барои тавлиди неруи барқ, танзими об, коҳиши хатари обхезӣ ва хушксолӣ ба нақша гирифта шудааст. 6 ноябри соли 2018 бо иштироки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва намояндагони созмонҳои байналмилалии молиявӣ ва корпуси дипломатӣ аввалин агрегати НБО-и Роғун ба истифода дода шуд.

Боиси ифтихормандии бузург аст, ки дар рӯзи ҷашни 28-умин солгарди истиқлоли давлатии кишварамон ва санаи 9-уми сентябри соли 2019 дар рӯзи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо иштироки бевоситаи Пешвои миллат, агрегати дуюми Нерӯгоҳи барқи обии «Роғун» ба кор дороварда шуда ба системаи ягонаи энергетикии кишвар пайваст карда шуд. Дар маросими тантанавии ба кор даровардани ин чорабинии муҳим беш аз 140 нафар рӯзноманигорони дохил ва хориҷи кишвар, агентиҳои иттлоотии бонуфузи байналмилалӣ аз Амрико, Олмон, Россия, Япония, Хитой, Покистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон ва дигар давлатҳо иштирок намуда, рафти маросимро инъикос намуданд.

Алҳол дар неругоҳи «Роғун» корҳои сохтмонӣ бо ҷалби беш аз 60 ташкилоту муассиса, пудратчиёни ватаниву хориҷӣ ва зиёда аз 14,5 ҳазор коргарону муҳандисон ва техникҳо бо суръат идома, мошину механизмҳое, ки дар сохтмон истифода мешаванд, зиёда аз 3 ҳазорро ташкил медиҳанд. Сохтмони неругоҳ аз коргарону мутахассисон ва нақбканҳо заҳмат ва матонат тақозо менамояд, чунки 90 фоизи корҳо дар зери замин анҷом дода мешаванд. Бунёди «Роғун» барои коргарон мактаби нодир аст, зеро садҳо нафар мутахассисони соҳибтаҷрибаи тоҷикро ба бозори байналмилалии сохтмони иншооти гидроэнергетикӣ омода менамояд. Ҳазорҳо мутахассисону коргарони маҳаллии бонангу номус бо дасту дили гарм ва азму иродаи қавӣ меҳнат намуда, дар бунёди ин кохи нур саҳми худро гузошта истодаанд.

Хулоса, нақши Пешвои миллат дар бунёди нерӯгоҳи барқи обии «Роғун» ниҳоят бузург мебошад. Зеро маҳз дар чунин давраи мушкилу ҳассос проблемаҳои мавҷударо ба зима гирифта кӯшиш ба харҷ доданд, ки амнияти энергетикии миллатро таъмин намоянд. Фардои дурахшони Тоҷикистон аз бунёди НБО-и «Роғун» вобаста аст. Сохтмони неругоҳи барқии обии «Роғун» корнамоии навбатии ахолии кишвар ва мактаби ваҳдату бародарӣ, меҳнатпарастию бунёдкорист. Неругоҳи барқии обии Роғун манбаи азими нур мегардаду Тоҷикистонро ба зинаи нави тараққиёти иқтисодиёт мерасонад.

Бобоев К.О – Мудири шуъбаи бехатарӣ ва

амнияти химиявӣ, доктори фалсафа (PhD)

Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Холматзода Т.Б – ходими калони илмии

Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

(дар ҳошияи баргузории Саммити «Осиёи Марказӣ-Русия» ва ҷаласаи Шурои сарони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил 9-10 октябри соли 2025 дар Душанбе)

«Эмомалӣ Раҳмон яке аз симоҳои барҷастаи ҷаҳонӣ буда, дар байни сиёсатмадорони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил мавқеи намоёнро ишғол мекунад. Ин беҳуда нест. Тамоми ҷидду ҷаҳди ӯ аз он шаҳодат медиҳанд, ки дар Тоҷикистон раванди сулҳ тавре пойдор бошад, ки назираш дар ҳеҷ мамлакате дида намешавад. Ҳар он чӣ оид ба ин масъала дар Тоҷикистон амалӣ гардидааст, мисоли хубест барои бисёр халқҳои мамолики дигар!»

Владимир Владимирович Путин Президенти Федератсияи Россия

Қобили тазаккур аст, ки баргузории Саммити «Осиёи Марказӣ - Русия» ва ҷаласаи Шурои сарони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил,ки дар як замон,яъне 9-10 октябри соли 2025 дар Душанбе мегузарад, на танҳо чорабинии маъмулӣ, балки эътирофи расмии мавқеи меҳварии Тоҷикистон ҳамчун субъекти калидии геополитикӣ ва майдони боэътимоди муколама дар Авруосиё мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувори муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил аҳамияти хоса дода, Иттиҳодро на танҳо ҳамчун як платформаи муколамаи дипломатӣ, балки ҳамчун механизми таҳияи роҳҳои ҳалли ҳамоҳангшуда оид ба масъалаҳои мубрами замони муосир мешуморад.

Мусаллам аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон узви сохтори оинномавии ИДМ аз ҷумла, Шӯрои сарони давлатҳо, Шӯрои сарони ҳукуматҳо, Шӯрои вазирони корҳои хориҷӣ, Шӯрои иқтисодӣ, Шӯрои ҳамоҳангсозии фармондеҳони Қӯшунҳои сарҳадӣ, Ассамблеяи байнипарлумонӣ ва Суди иқтисодӣ буда, дар фаъолияти зиёда аз 80 сохтори бахши он фаъолона иштирок мекунад.

Ёдовар шудан ба мақсад мувофиқ аст, ки тайи солҳои сипаригашта мақомоти олии ИДМ беш аз 2807 қарор қабул кардаанд, ки аксари онҳо барои таъмини субот ва рушд дар минтақа аҳамияти калидӣ доранд.

Боиси ифтихор ва сарфарозист, ки рӯзҳои 8-12 октябри соли 2025 Душанбе бори дигар дар маркази таваҷҷуҳи байналмилалӣ қарор дорад. Дар қалби пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри Душанбе нишасти сарони давлатҳо ва ҷаласаи Шӯрои вазирони корҳои хориҷии ИДМ баргузор мешавад. Бояд гуфт, ки чунин вохӯриҳо ҳамеша аҳамияти хоса доранд, чунки Иттиҳод яке аз платформаҳои серталаби муколама ва ҳамоҳангсозӣ амалу фаъолиятҳо дар муҳити тағйирёбандаи муносибатҳои байналмилалӣ боқӣ мемонад. Ҳамзамон соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон раёсати ИДМ-ро ба уҳда дошт. Тибқи фармони Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон Консепсияи раёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва нақшаи чорабиниҳо оид ба татбиқи он тасдиқ гардид. Дар давоми соли 2025 дар доираи ИДМ як қатор чорабиниҳои муҳимми сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ дар шаҳри Душанбе бо иштироки намояндаҳо аз кишварҳои узви ИДМ доир гардид.

Ҳамин тариқ, Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун шарики боэътимод ва ташаббускори фаъоли ҳамкорӣ дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар соҳаҳои амният, иқтисод ва ғ. баромад мекунад. Дар баробари чолишҳои ҷаҳонӣ маҳз ҳамин форматҳои ҳамгироӣ имкон медиҳанд, ки ҳалли ҳамоҳангшуда таҳия карда шаванд ва ҳаракати прогрессивии давлатҳои ширкаткунандаро ба сӯи субот, рушд ва шукуфоӣ таъмин намоянд.

Таҳлилгарон ба ин назаранд, ки Тоҷикистон солҳои охир бо сиёсати мусолиҳатомез нишон дод, ки метавонад нақши калидӣ дар мустаҳкам сохтани робитаҳои байни кишварҳои пасошуравӣ ва махсусан дар арсаи ИДМ бозӣ кунад. Ин ҳамоиш як имкони хуб барои эҳёи рӯҳияи ҳамкорӣ дар фазои пас аз танишҳои солҳои охир аст. Баргузории чунин чорабиниҳои сатҳи баланд дар Душанбе на танҳо мавқеи геосиёсии Тоҷикистонро тақвият мебахшад, балки ба густариши ҳамкориҳои судманд дар тамоми минтақа мусоидат мекунад. Иштироки фаъолонаи роҳбарони кишварҳои минтақа ва шарикони стратегии онҳо гувоҳи равшани эътимод ба сиёсати давлати Тоҷикистон ва нақши афзояндаи он дар муътадилсозии равандҳои минтақавӣ мебошад.

Чӣ тавре,ки дар боло таъкид намудем,рӯзҳои 8-10-уми октябри соли 2025 шаҳри Душанбе мизбони чорабиниҳои сатҳи баланди сиёсиву дипломатӣ аст. Барномаи серӯза аз мулоқоти роҳбарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Федератсияи Русия, дар қолаби “5+1” ва ва Саммити Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ)-ро иборат аст. Он ҳамчун қадами муҳим дар роҳи тақвияти ҳамкории минтақавӣ ва амнияти минтақа дониста мешавад ва дар таҳкими низоми ИДМ ва дурнамои ҳамкории кишварҳои узви ИДМ таъсири мусбат хоҳад гузошт.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна, - ходими пешбари илмии Шуъбаи ИДМ - Инстиути

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои фалсафа, дотсент

Рушди иқтисодиёти “сабз” ва тағйирёбии иқлим боиси рушди бозори молиявии “сабз” гардид. Солҳои охир, пас аз Созишномаи Париж оид ба иқлим боис гардид, ки давлатҳо Стратегияи рушди иқтисоди “сабз”-ро барои наслҳои оянда ва пешгирӣ аз офатҳои табиӣ қабул намоянд. Маблағгузории “сабз” – ин сармоягузориҳое мебошанд, ки манфиатҳои экологиро дар ҳошияи рушди устувори экологӣ таъмин месозанд.

Мафҳуми сармоя ё ин ки маблағгузории “сабз” солҳои охир пайдо шуда, ба ин мафҳум як қатор усулҳои маблағгузории равандҳои технологӣ, лоиҳаҳо ва ташкилотҳо, молиявии мушаххас, аз қабили саҳмияҳо, вомбаргҳо, фондҳои махсусгардонидашуда ва қарзҳое, ки ҷанбаи экологӣ доранд ва ба ҳифзи муҳити зист вобастаанд, дохил мешаванд. Сармоягузории “сабз” маънои дониши амиқро дар бораи мушкилоти экологӣ ва дарки зарурати қабули чораҳои муассир барои ҳифзи муҳити зисти инсон дорад. Ба мафҳуми “сабз” мафҳумҳои наздик ба монанди “сармоягузории вобаста ба тағйирёбии иқлим” (climate change investment) ва “сармоягузории аз ҷиҳати экологӣ масъул” (environmentally responsible investment) дохил мешаванд [7].

Тағйирёбии иқлим яке аз ҷанбаҳои муҳими мушкилоти глобалӣ буда, дар назди инсоният масъалаҳои наверо гузошта истодааст, ки ҳалли оқилонаи онҳо аз талоши муштараки ҳамаи кишварҳои ҷаҳон вобастагии калон дорад [11, 224]. Вобаста ба ин давлатҳои рушдёфта сиёсати “сабз”-ро интихоб намуда истодаанд. Дар амалишавии сиёсати “сабз” зарурати самаронок истифодабарии сармоягузории “сабз” саривақтӣ буда, ба воситаи он давлатҳо имконият пайдо менамоянд, ки имкониятҳои иқтидори “сабз”-и худро самаронок ба манфиати башарият ва пешгирии тағйирёбии иқлим истифода бурда тавонанд.

Дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) истифода аз имконоти сармоягузории “сабз” бо мақсади мубориза бо тағйирёбии иқлим нақши калидӣ дорад. Зеро ҳадафи сармояи “сабз” маблағгузории лоиҳаҳое мебошад, ки партовҳои газҳои гулхонаӣ ва мутобиқсозии иқтисодиётро ба шароити нави иқлимӣ коҳиш медиҳад. Ин сармоягузориҳо метавонанд ба маблағгузории энергияи барқароршаванда ва саноат равона созад. Дар Консепсияи Раёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар соли 2025 махсусан соҳаҳое интихоб шудаанд, ки дар амалисозӣ ба сиёсати сармоягузории “сабз” давлатҳои аъзо нақши назаррас хоҳад гузошт, ки соҳаҳои зеринро дар бар мегирад:

1. Вобаста ба ин, бо истифода аз истеҳсолии таърихӣ ба пурзӯр намудани кор оид ба табодули иттилоот ва таҷрибаи пешқадам дар самти саноат ба шумор меравад. Инчунин, омода намудани кадрҳои баландихтисос дар бахшҳои воқеии иқтисодиёт, рушди ҳамкорӣ дар самтҳои нави технологӣ, таъмини рушд ва таҷдиди технологияҳои истеҳсолӣ, таъсис ва мусоидат ба фаъолияти кластерҳои истеҳсолӣ, ки ба афзоиши ҳаҷми истеҳсолот ва содироти илм мусоидат мекунанд [4]. Дар баробари ин, маҳсулоти дорои ҳиссаи баланди арзиши иловагӣ, аз ҷумла маҳсулоте, ки ба содирот ба кишвари сеюм нигаронида шудаанд, диққати махсус дода мешавад.

2. Бахши агросаноатӣ ва кишоварзӣ буда, дар ин самт ҷузъҳои муҳими талошҳои муштарак барои таъмини амнияти озуқавории давлатҳои ширкаткунанда мебошад. Инчунин ҷиҳати қонеъ гардонидани талаботи кишварҳои ИДМ ба маҳсулоти озуқаворӣ, истифодаи тухмӣ ва навъҳои баландсифати зироатҳои кишоварзӣ ва ҷорӣ намудани технологияи муосири кишт барои баланд бардоштани ҳосилнокӣ равона карда шудаанд [4]. Ҳамоҳангсозии фаъолияти муштарак дар соҳаи селексия, озмоиши навъҳо, тухмипарварӣ ва таъминоти байнидавлатӣ бо тухмиҳои навъӣ ва дурага идома дода мешавад.

3. Дар соҳаи энергетика бошад боиси қайд аст, ки корҳои муштарак дар асоси Консепсияи ҳамкории кишварҳои аъзои Иттиҳод дар соҳаи энергетика барои давраи то соли 2035, инчунин Нақшаи чорабиниҳои афзалиятнок ва татбиқи он идома дода мешаванд [4]. Илова бар ин, кӯшишҳои минбаъда барои ба роҳ мондани ҳамкории судманд дар таъмини рушди технологии энергетика дар кишварҳои аъзо, гузаштан ба усулҳои аз ҷиҳати экологӣ тозаи истеҳсоли нерӯи барқ, афзоиши ҳиссаи технологияҳои барқароршаванда ва каммасраф равона карда мешаванд.

4. Дар самти ҳифзи муҳити зист, ҳамкории минбаъда оид ба таҳияи стандартҳои мувофиқашуда ва қоидаҳои экологи бо назардошти тартиби инфиродии ҳар як давлати иштирокчӣ оид ба истифодаи замин, сарватҳои зеризаминии он, ҷангал, об, олами набототу ҳайвонот ва дигар сарватҳои табиӣ таъмин карда мешавад [4]. Инчунин барои ба аҳолии давлатҳои иштироккунанда оид ба аҳаммияти баланд бардоштани нақши шуури чамъиятӣ дар халли мушкилотҳои экологӣ корҳои фаҳмондадиҳӣ андешида мешаванд. Соҳаҳое, ки дар болозикр гардид, ба сармоягузории “сабз” равобти зич доранд.

Айни замон кишварҳои ИДМ дар самти сармоягузории “сабз” ва маблағгузории устувор аллакай иқдомоти мушаххаси худро роҷеъ ба робитаҳои ташкилотҳои молиявии байналмилалӣ роҳандозӣ намуда истодаанд, аз ҷумла:

Озарбойҷон мақсад дорад, ки то соли 2030 ҳиссаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар тавлиди умумии нерӯи барқро тақрибан ба 38% расонад [3]. Сармоягузорӣ барои лоиҳаҳои энергияи барқароршаванда муқаррар карда шуда аст. Аввалин вомбаргҳои сабзи Юнибонк (бо дастгирии ICMA/AIFC) мебошад. Дар моҳи июни соли 2024, Бонки Ҷаҳонӣ лоиҳаи “Enabling the Energy Transition”-ро ба маблағи 40 миллион доллар тасдиқ намуда, мақсади лоиҳа ба муосирсозии шабакаҳои интиқоли барқ, тағйир додани меъёрҳо барои ҷалби сармоягузории хусусӣ ва ҳамгироӣ кардани манбаъҳои таҷдидшавандаи энергия (1.1 ГВт) ба шабака то соли 2032 муайн карда шудааст [13].

Бонки Аврупоии Таҷдид ва Рушд сохтмони чаҳор нерӯгоҳи когенератсияи биогазро бо иқтидори умумии тақрибан 4 МВт дар минтақаҳои Гродно ва Брести Белорусия бо ширкати Modus Group маблағгузорӣ менамояд. Маблағгузории Бонки Ҷаҳонӣ, Бонки сармоягузории Аврупо ва Фонди ҷаҳонии экологӣ барои навсозии системаҳои гармидиҳӣ, гузариш аз газ ба биомасса ва азнавсозии гармии биноҳои истиқоматӣ таваҷҷуҳи хешро равона намудааст. Ин лоиҳаи болозикр тақрибан 25 МВт, бо сармоягузории тақрибан 40 миллион доллар, ба рушди энергетикаи шамол нигаронида шуда, тақрибан 20000 хонаро бо энергияи тоза таъмин менамояд [14].

Бонки рушди Қазоқистон вомбаргҳои сабзро дар биржаи байналмилалии Остона баровард, ки аз ҷониби ташаббуси вомбаргҳои иқлимӣ тасдиқ шудааст. Барномаи рушди Созмони Милали Муттаҳид (БРСММ) ва Фонди глобалии экологӣ (GEF) инчунин лоиҳаи Коҳиши хавф дар сармоягузориҳои энергияи барқароршавандаро (DREI) дастгирӣ намудааст[1].

Қирғизистон IFC барои дастгирии лоиҳаҳои “сабз” ва иҷтимоӣ ба аввалин вомбарги рушди устувор (KICB) дар кишвар ба маблағи то 15 миллион доллар бархурдор шудааст [15].

Федератсияи Россия пас аз таҳримҳои байналмилалӣ аз технологияи воридотӣ маҳрум гардид ва ба истеҳсоли ватанӣ диққат дод. Айни замон дар самти татбиқи сармояи “сабз” пешсаф буда, бе кӯмакҳои ниҳодҳои молиявии байналмилалӣ мустақилона лоиҳаҳои “сабз”-и худро амалӣ намуда истодааст. Дар солҳои охир Ҳукумати мазкур афзалияти лоиҳаҳои “сабз” ва стандартҳои ESG‑ро (муҳити зист, масъулияти иҷтимоӣ, идоракунии корпоративӣ) бештар ба пешниҳоди барномаҳо барои “вомбарги сабз” ва механизмҳои давлатӣ барои маблағгузории лоиҳаҳои экологӣ ба назар гирифтааст [8]. Вазорати рушди иқтисод ва дигар ниҳодҳо таъкид мекунанд, ки тарҳҳои “сабз” бояд аз ҷиҳати иқтисодӣ муфид бошанд ва набояд аз берун аз ҳисоби суботи иқтисодӣ ё соҳаҳои анъанавӣ таҳмил шаванд[16].

Бонки Эсхатаи Тоҷикистон яке аз аввалин вомбаргҳои “сабз”-и худро (бо пули миллӣ) бо дастгирии Корпоратсияи байналмилалии молиявӣ (IFC) баровардааст, ки барои дастгирии корхонаҳои хурду миёна ва лоиҳаҳои марбут ба иқлим пешбинӣ шудааст [5]. Стратегияи рушди иқтисоди “сабз” барои солҳои 2023-2037 низ оғоз гардид. Баҳри татбиқи принсипҳои иқтисодиёти «сабз» Стратегияи рушди иқтисоди «сабз» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023-2037 ба тасвиб расидааст, ки ҳадаф аз қабули он дар гузаронидани ислоҳоти институтсионалӣ, таъмини истифодаи самараноки сармояи табиӣ, ҷалби сармоягузорӣ, роҳандозии технологияи муосиру инноватсионӣ ва таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ дар самти иқтисоди «сабз» ифода меёбад [9]. Дар робита ба ин, дар кишвар барориши аввалини вомбаргҳои сабз дар соли 2024 ба роҳ монда шуд. Чунин иқдом баҳри татбиқи Стратегияи рушди иқтисоди «сабз», мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим, паст кардани сатҳи партовҳои газҳои гулхонаӣ, истифодаи самараноки захираҳои табиӣ ва ҷалби сармояҳо таҳия гардидааст. Ин қадами аввалин дар ҳамкорӣ бо ҶСК «Бонки Эсхата» ва Корпоратсияи Байналмилалии молиявӣ (IFC) мавриди амал қарор дода шудааст [9].

Ширкати “Masdar”-и Абу-Дабӣ ва ширкати давлатии “Turkmenenergo” созишномаро оид ба сохтмони нерӯгоҳи барқи офтобии фотоэлектрикӣ бо иқтидори 100 МВт дар вилояти Балкани Туркманистон ба имзо расониданд. Ин аввалин лоиҳаи бузурги ширкати Masdar дар Туркманистон мебошад. “Turkmenenergo” нақша дорад, ки дар марҳилаи аввал нерӯгоҳҳои офтобиро бо иқтидори умумии зиёда аз 6 МВт дар деҳот ва минтақаҳои дурдаст бунёд намояд. Ширкати туркии “Çalık Energy” дар минтақаи Сердар (вилояти Балкан) нерӯгоҳи барқии гибридӣ (офтобӣ ва шамолӣ) бо иқтидори 10 МВт бунёд менамояд. Ин лоиҳа аз ҷониби Фонди рушди Абу-Дабӣ маблағгузорӣ карда мешавад. Ҳамкорӣ бо маблағгузории байналмилалӣ, ба монанди GCF, FAO, Masdar ва дигарон, ки технология, сармоя ва таҷрибаи байналмилалиро таъмин мекунанд, ба роҳ монда шудааст[12].

Узбекистон, мавқеашро дар биржаи Лондон мустаҳкам намуда, яке аз аввалин кишвари ИДМ, ки вомбаргҳои “сабз”-и соҳибихтиёрро бо пули миллӣ ба арзиши 4,25 триллион сӯм ва евробондҳоро ба маблағи 660 миллион доллар ба рӯйхат гирифт. Тибқи иттилои дафтари матбуоти Вазорати иқтисод ва молияи Узбекистон, ду транш мутаносибан дар солҳои 2028 ва 2026 пардохт карда мешавад. Дараҷаи вомбаргҳо дар шароити талаботи қавии сармоягузорон коҳиш ёфт. Даромад аз вомбаргҳои сабз инчунин барои маблағгузории лоиҳаҳо дар соҳаҳои экология, ҳифзи иҷтимоӣ, ҳифзи муҳити зист ва назорати партовҳо истифода мешавад [17].

Рушди бозори вомбаргҳои “сабз” дар кишварҳои аъзои ИДМ баръало дида мешавад. Агар дар соли 2012 арзиши ҳамаи вомбаргҳои “сабз” ҳамагӣ 2,6 миллиард долларро ташкил дода бошад, ин нишондиҳанда дар соли 2023 ба 575 миллиард доллар расидааст. Яъне дар солҳои охир бозори он босуръат рушд ёфта истодааст, зеро ҳукуматҳо талаботҳои навро барои мубориза бо тағйирёбии иқлим ҷорӣ карда истодаанд [9]. Воситаҳои муосири маблағгузории иқтисодиёти “сабз” вомбаргҳои “сабз”, қарзҳои “сабз”, суғуртакунонии параметрӣ (индексӣ), краудфандинги “сабз” баромад мекунанд. Амалиётҳои молиявии “сабз” ҳамчун предмети фаъолияти субъектҳои бозори молиявӣ ҷараёни ташаккулёбии сармояро ба лоиҳаҳои маблағгузории “сабз” таъмин месозанд.

1.”Вомбаргҳои сабз” (green bonds) — қоғазҳои қимматноки қарзие мебошанд, ки бо мақсади маблағгузории лоиҳаҳои рушди устувор ва масъулиятноки иқлимӣ интишор карда мешаванд. Аз ҷумла, вомбаргҳои «ҷангалӣ»; вомбаргҳои «кабуд»; вомбаргҳои «сафед» .

2.Қарзҳои “сабз” — фаъолияти қарзие мебошад, ки бо дастгирии лоиҳаҳо ва хизматрасониҳо дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ва гузариш ба иқтисодиёти самараноки барқӣ алоқамандӣ дорад. Аслан ба ҳайси чунин қарзҳо инҳо баромад мекунанд: — қарзи автомобилии “сабз”; ипотекаи “сабз”.

3.Суғуртакунии параметрӣ (индексӣ), ки моҳияташ дар он хулоса меёбад, ки суғуртакунанда ҷубронҳои суғуртавиро дар ҳолате пардохт мекунад, ки агар рӯйдодҳои хавфӣ параметрҳоеро, ки дар шартномаи суғуртакунӣ муайян гардидаанд ноил гарданд. Чунин параметрҳо метавонанд масалан, баландшавии сатҳи об ҳангоми обхезӣ, суръати шамол ҳангоми туфон, магнитудаи заминларза ва ғ.

4. Краудфандинги “сабз” — шакли сармоягузории мутташаккилонае мебошад, ки дар ҷамъоварии (тавассути миёнаравии платформаҳои сармоягузорӣ) воситаҳои пулӣ ва доираи номуайяни шахсони сеюм бо мақсади маблағгузории лоиҳаҳои “сабз” хулоса меёбад [2].

Сармоягузории “сабз” дар ИДМ иқтидори назарраси минтақа дар соҳаи энергияи барқароршаванда ва самаранокии саноат тадриҷан инкишоф меёбад. Қабули самтҳои асосӣ, аз ҷумла ноил шудан ба ҳадафҳои рушди устувор бо вуҷуди монеаҳо заминаи ҳуқуқӣ, набудани ҳавасмандгардонии дарозмуддат ва зарурати ҷалби сармояи хусусиро дар бар мегиранд. Кишварҳои ИДМ барои рушди энергияи гидроэнергетикӣ, офтобӣ, шамолӣ ва геотермалӣ захираҳои назаррас доранд. Татбиқи тадбирҳои самаранокии энергетикӣ дар саноат, манзил ва хоҷагии коммуналӣ метавонад партовҳои газҳои гулхонаиро коҳиш диҳад. Сармоягузорӣ ба низоми муосири идоракунии партовҳо, аз ҷумла коркарди дубора ва истеҳсоли партовҳо ба энергия, як ҷанбаи муҳими лоиҳаҳои “сабз” мебошанд. Дар рушди кишоварзӣ истифода аз технология аз ҷиҳати экологӣ тоза ва ҳифзи хатарҳо ба инсонҳо ва табиат мусоидат менамояд. 23 июни соли 2023 дар шаҳри Москваи Федератсияи Россия ҷаласаи Шурои иқтисодии ИДМ баргузор гардид [10]. Дар рафти вохурӣ иштирокчиён оид ба масъалаҳои мубрами ҳамкориҳои иқтисодӣ дар доираи Иттиҳод табодули афкор намуда, самтҳои ояндадори ҳамкориҳоро муайян намуданд. Аз ҷумла, таҷдиди феҳристи тадбирҳои муштарак барои вокуниш ба чолишҳои бавуҷудомада дар шароити тағйирёбандаи иқтисодӣ, табдили рақамии бахшҳои сӯзишворӣ ва энергетикии кишварҳои аъзои ИДМ, рушди фазои китобхонаву иттилоотӣ дар заминаи китобхонаҳои марзии кишварҳои аъзои ИДМ ва масъалаҳои ташкилии Форуми минтақаҳои ИДМ баррасӣ шуданд. Аз натиҷаҳои асосии ҷаласа тасдиқи нақшаи чорабиниҳои афзалиятнок барои солҳои 2023-2030 оид ба татбиқи Консепсияи ҳамкории кишварҳои аъзои ИДМ дар соҳаи энергияи барқароршаванда буд [10].

Хулоса, роҳҳи ҳалли мушкилоти оламфарогир ҳамкориҳои байналмилалӣ ва дастгирӣ ба шумор меравад. Иқтидори “энергия сабз” ва саноати калон ва хурду миёна аз кӯмакҳои молиявии аъзои ИДМ вобастагии калон дорад. Истифодаи барномаҳои рушди байналмиллалӣ, инчунин дастгирии муассисаҳои молиявӣ ва фондҳои байналмилалӣ дар ҷалби сармоягузории “сабз” нақши муҳим доранд. Ба гуфтаи коршиносон, яке аз омилҳои асосии гузариши бомуваффақият ба иқтисоди сабз маблағгузории он мебошад. Воқеан, бахши молиявӣ яке аз нерӯҳои пешбарандаи рушди иқтисодӣ ба шумор меравад. Бо идоракунии қавӣ ҳатто кишварҳои дорои захираҳои молиявии маҳдуд метавонанд онҳоро самаранок истифода баранд. Истифодаи самараноки захираҳои молиявӣ боиси навоварӣ дар бахши молиявӣ мегардад, ки дар навбати худ ба рушди иқтисодӣ мусоидат мекунад [6]. Маҳз молиявии “сабз” метаванад, дар татбиқи лоиҳаҳои “сабз” –и пешгирифтаи аъзои ИДМ кӯмак хоҳад кард.

Бисёре аз кишварҳои ИДМ стратегияҳои миллиро барои ноил шудан ба ҳадафҳои иқлим ва рушди устувор таҳия намуда, барои лоиҳаҳои “сабз” муҳити мусоид фароҳам меоранд. Ин самт, афзоиши огоҳии афзоянда дар бораи тағйирёбии иқлим ва масъалаҳои устувории экологӣ дар байни аҳолӣ ва корхонаҳо талабот ба ҳалли “сабз”-ро афзоиш медиҳад. Номукаммалии қонунгузорӣ, набудани қоидаҳои возеҳ ва устувор ва монеаҳои бюрократӣ барои сармояи “сабз” хатар эҷод менамояд ва зарурати ҷалби сармояи хусусӣ ва мавҷудияти пасти маблағгузории дарозмуддат мушкилоти асосӣ мебошад.

Барои суръат бахшидан ба рушди сармоягузориҳои “сабз” дар ИДМ беҳтар намудани фазои ҳуқуқӣ ва институтсионалӣ, фароҳам овардани фазои мусоиди сармоягузорӣ, таҳияи механизмҳои маблағгузорӣ ва баланд бардоштани малакаи кадрҳо зарур аст. Кӯшишҳои муштараки давлатҳои аъзо, соҳибкорон ва робитаҳои байналмилаӣ метавонад дар амалӣ намудани иқтидори бузурги минтақа барои “иқтисоди сабз” мусоидат намояд.

Ҳамин тавр, бо дарназардошти қайдҳои боло пешниҳод карда мешавад:

1. Дар Консепсияи Раёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар соли 2025 дар самти амалисозии сиёсати сармоягузории “сабз” пешниҳод карда мешавад, ки дар доираи ИДМ бонки молиявии “сабз” ташкил карда шавад.

2. Ташкили конференсияҳо ва семинарҳо бо иштироки мутахассисон дар соҳаи технологияҳо ва лоиҳаҳои “сабз” мебошад, саривақтӣ мебошанд.

Соҳиби Баҳруло, - ходими хурди илмии шуъбаи ИДМ-и

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

АДАБИЁТ:

1. Банк Развития Казахстана разместил «зеленые» облигации на AIX . Манбаъи электронӣ https://aifc.kz/ru/novosti/bank-razvitiya-kazahstana-razmestil-zelenye-obligaczii-na-aix/ (Санаи муроҷиат:05.08.2025)

2. Бобоев, Ф. Ҷ. Таҷрибаи байналмиллалии татбиқи маблағгузории сабз / Ф. Ҷ. Бобоев // Политехнический вестник. Серия: Интеллект. Инновации. Инвестиции. – 2022. – №. 4(60). – P. 80-84. – EDN RGKBEN.

3. Зеленый прорыв: Азербайджан стал одним из лидеров по привлечению инвестиций в ВИЭ. Электронный источник: https://media.az/economy/zelenyj-proryv-azerbajdzhan-stal-odnim-iz-liderov-po-privlecheniyu-investicij-v-vie?utm_source=chatgpt.com

4. Концепция председательства Республики Таджикистан в Содружестве Независимых Государств в 2025 году. Электронный источник: https://eccis.org/img/news/28765/6772be667db92.pdf (Дата обращения:12.09.2025)

5. Корпоратсияи байналмилалии молиявӣ ва «Бонки Эсхата» ҷиҳати дастгирии соҳибкории хурд дар Тоҷикистон ба ҳамкорӣ оғоз намуданд. Манбаъи электронӣ: https://khovar.tj/2022/07/korporatsiyai-bajnalmilalii-moliyav-va-bonki-eshata-i-ati-dastgirii-so-ibkorii-hurd-dar-to-ikiston-ba-amkor-o-oz-namudand/ (Дата обращения:15.07.2025)

6. Махмадали, Б. Н. Зеленое финансирование в поддержку предпринимательства в Республике Таджикистан / Б. Н. Махмадали, Ш. Икроми // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. Серия общественных наук. – 2022. – № 3(92). – С. 77-84. – DOI 10.24412/2411-1945-2022-3-77-84. – EDN QBFYNO.

7. Обидов, К. Р. Баъзе ҷанбаҳои рушди "маблағгузории сабз" дар Тоҷикистон / К. Р. Обидов, Ш. А. Гурезова // Паёми молия ва иқтисод. – 2024. – №. 4(43). – P. 171-177. – EDN ELZFBU.

8. Россия может привлечь в климатические проекты до 600 млрд рублей. Электронный источник: https://www.vedomosti.ru/esg/ecology/news/2022/01/28/906795-rossiya-mozhet-privlech-v-klimaticheskie-proekti-do-600-mlrd-rublei?utm_source=chatgpt.com (Дата обращения:09.08.2025)

9. Самадова, З. А. Маблағгузории «сабз» ҳамчун Ҷузъи Ҷудонашавандаи иқтисодиёти «сабз» / З. А. Самадова // Фурӯғи илм. – 2024. – №. 4. – P. 153-159. – EDN LBWCIU

10. Страны СНГ утвердили концепцию по «зеленой энергетике» до 2030 года. Электронный источник: https://e-cis.info/news/566/110168/ (Дата обращения:09.08.2025)

11. Эмомалӣ Раҳмон - ташаббускори ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи глобалӣ. Маҷмуаи маърӯзаҳои конференсияи илмӣ- амалӣ//Зери таҳрири умумии Ҳайдарзода Р.Ҷ.-Душанбе: ҶДММ “Фаридунзода”. -2025.- 288с. Соҳиби Б. Сиёсати глобалии Тоҷикистон ба хотири ҳалли қазияи обшавии пиряхҳо.Саҳ- 224

12. 100 MW Solar PV Agreement Marks Masdar’s First Entry into Turkmenistan. Electronic source. https://masdar.ae/en/news/newsroom/masdars-first-entry-into-turkmenistan (Date of access:25.08.2025)

13. Armenia's Transition to Clean Energy and Power Transmission Grid Upgrades to Benefit from World Bank Support. Electronic source. https://www.worldbank.org/.../armenia-s-transition-to... (Date of access:08.07.2025)

14. Belarus to Enhance Energy Efficiency with Support from the World Bank. Electronic source https://www.worldbank.org/.../belarus-to-enhance-energy... (Date of access:08.07.2025)

15. IFC инвестирует в первые в Кыргызской Республике облигации устойчивого развития для поддержки зеленых и социальных проектов. Электронный источник: https://www.ifc.org/ru/pressroom/2025/ifc-invests-in-kyrgyz-republic-s-first-sustainability-bond-to-support-green-and-so (Дата обращения:09.10.2025)

16. Investments in green energy should not be imposed from outside — Russian minister. Electronic source https://tass.com/economy/1878007?utm_source=chatgpt.com (Date of access:15.09.2025)

17. Uzbekistan was the first in the CIS to place "green" bonds on the London Stock Exchange Orient Link: Electronic source https://orient.tm/.../uzbekistan-was-first-cis-place... (Date of access:15.09.2025)

Аз солҳои аввали таъсисёбӣ то ин ҷониб фаъолияти якҷояи иқтисодӣ ва сиёсии кишварҳои иштирокчии Иттиҳод пойгоҳи мустаҳками ташкилию ҳуқуқиро бунёд карданд, ки имконият дод дар як муддати ҳамкориҳои иқтисодӣ густариш ёбад, ҳамзамон пешрафти иқтисодӣ баланд гардида, ҳаҷми савдои байниҳамдигарӣ афзояд. Стратегияи рушди иқтисодии ИДМ дар доираи ҳамкориҳои байнидавлатии иштирокчиёни узви Иттиҳод ҷиҳати тавсеаи ҳамкории мутақобилан судманд, баланд бардоштани дараҷаи некӯаҳволии мардуми давлатҳо омили муҳими иловагӣ гардида, ба тавоноии минтақавӣ ва объекти муқтадири системаи хоҷагидории ҷаҳонӣ табдил ёфтани Иттиҳод мусоидат кардааст.

Ҳанӯз аз даврони фаъолияти Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил Ҷумҳурии Тоҷикистон аз марҳилаи аввали таъсисёбии, узви комилҳуқуқи он буда, усул ва санадҳои появии онро эътироф менамояд ва иштирокчии фаъоли равандҳои ҳамгироӣ мебошад. Дар сиёсати хориҷии хеш, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувори муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо давлатҳои узви ИДМ аҳамияти вижа медиҳад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсиси сохторҳои гуногуни ҳамгироии иқтисодиву амниятӣ дар заминаи ИДМ, аз қабили, Фазои Ягонаи Иқтисодӣ, Иттиҳоди Гумрукӣ, Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъиро тақозои айнии равандҳои ҳамгироӣ дар фазои пасошӯравӣ медонад ва бо дарназардошти манфиатҳои миллӣ ва бо ҳадафи истифодаи имконоту иқтидорҳои созандаи онҳо ба нафъи кишвар ба рушду такомули ин равандҳо мусоидат мекунад.

Дар ин замина 18 марти соли 2022 дар шаҳри Москваи Федератсияи Россия ҷаласаи 93-юми Шӯрои иқтисодии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баргузор гардид, ки дар он роҳбарон ва ҳайатони иқтисодии давлатҳои узви Иттиҳод баргузор гардид, ки дар доираи ҷаласа масъалаҳои ҳамкорӣ дар самтҳои тиҷоратию иқтисодӣ, энергетика, молия, мошинсозии кимиёвӣ, амнияти иттилоотӣ ва кишоварзӣ муҳокима гардида, як қатор санаду созишноаҳои иқтисодӣ қабул гардиданд. Дастовардҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самтҳои таъмини устувории макроиқтисодӣ новобаста ба таъсири манфии хавфҳои берунӣ ва сатҳи баланди ҳамкориҳои кишвар дар фазои ИДМ мусбат арёзӣ карда мешавад. Қайд кардан ба маврид аст, ки бо шарофати сиёсати хирадмандона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Ҷумҳурии Тоҷикистон густариши ҳамкориҳои иқтисодии Тоҷикистон бо давлатҳои иштирокчии ИДМ дар мадди аввал меистад. Дар робита ба ин айни ҳол беш аз нисфи гардиши савдои хориҷии Тоҷикистон ба давлатҳои иштирокчии ИДМ рост меояд. Ҳамзамон дар ин робита бо мақсади ҳифзи манфиатҳои иқтисодӣ Созишнома оид ба савдои озоди хизматрасониҳои ИДМ, истифодабарии пулҳои миллии давлатҳои иштирокчии ИДМ дар ҳисоббаробаркуниҳои тиҷоратию иқтисодӣ, Форуми байналмилалии иқтисодии давлатҳои иштирокчии ИДМ «Рӯзномаи «сабз» дар кишварҳои ИДМ: ҳамкорӣ барои рушд» дар доираи фаъолияти Иттиҳод амали гашта истодааст.

Бояд қайд намуд, ки ҳамкориҳои иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ҷумҳуриҳои узви Иттиҳод дар доираи ҳамкориҳои байни давлатӣ дар сатҳи зарурӣ арзёбӣ карда мешавад. Аз ҷумла ҳамкориҳои иқтисодӣ ва ширики стратегӣ бо Федератсияи Россия, Ҷумҳурии Узбекистон, Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Белорусия ва дигар иштирокчиён, дар доираи ИДМ ва дигар созмонҳои ба роҳ монда шудааст.

Дар соли 2024 гардиши савдои хориљии Љумњурии Тољикистон 4414,3 млн. доллари ИМА-ро ташкил дод, ки нисбат ба њамин давраи соли 2023-юм 29,3 фоиз ё 999,3 млн. доллар зиёд шудааст. Содироти мол дар моњњои январ-июни соли 2024-ум 997,8 млн. долларро ташкил кард, ки нисбат ба њамин давраи соли 2023-юм 47,1 фоиз ё 319,3 млн. доллар зиёд шудааст. Воридоти мол ба љумњурї 3416,5 млн. долларро ташкил кардааст, ки нисбат ба моњњои январ-июни соли 2023-юм 24,9 фоиз ё 680,1 млн. доллар зиёд мебошад. Оид ба содирот шарикони асосї аз ҷумла давлатҳои узви ИДМ:Ќазоќистон – 11,9 фоиз, Ўзбекистон – 8,1 фоиз, Федератсияи Русия – 5,9 фоиз. Воридоти мол асосан аз мамлакатњои узви Иттиҳод сурат гирифтааст: Федератсияи Русия – 26,6 фоиз аз њаљми умумии воридот, Ќазоќистон – 16,1 фоиз, Ўзбекистон – 5,6 фоиз, Беларус – 2,4 фоиз рафта мерасад. Тибќи маълумоти расмии Хадамоти гумруки назди Њукумати Љумњурии Тољикистон дар соли 2024 ба љумњурї 45 мамлакати хориљи дуру наздик ба маблаѓи 79361,5 њазор доллар ё 20319,0 тонна ёрии башардўстона расондаанд.

Ҳамзамон дар шашмоҳаи якуми соли равон гардиши савдои хориҷӣ 4 миллиарду 731 миллиону 100 ҳазор долларро ташкил намуд, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 7,2 фоиз ё 316,8 миллион доллар афзоиш ёфтааст. Ба иттилои Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи ҳисоботӣ содирот ба 955,3 миллион доллар баробар гардид, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 4,3 фоиз ё 42,5 миллион доллар коҳиш ёфтааст, вале воридоти мол дар давраи ҳисоботӣ 3 миллиарду 775,8 миллион долларро ташкил дод, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 10,5 фоиз зиёд гардидааст.

Дар ин асно Созишномаи байни давлатии Тоҷикистон – Қирғизистон – Ӯзбекистон. 31-уми марти соли 2025 дар шаҳри Хуҷанд қабул гардида, дар таърихи дипломатияи ҷаҳонӣ ҳамчун ҷашни иродаи нек ва ташаккули муносибатҳои хуби ҳамсоягӣ, бо такя ба принсипҳои эҳтироми мутақобилаи истиқлолият, тамомияти арзӣ, баробарӣ ва ҳамкорӣ, сабт хоҳад шуд. Инчунин, ин рӯйдоди таърихӣ намунаи муколамаи созанда ва ҳамкории муассир дар Осиёи Марказӣ шуда, ба таҳкими асосҳои амният, субот, ҳамкорӣ ва ҳамгироии иқтисодӣ миёни кишварҳои минтақа мусоидат хоҳад кард. Аҳамияти ин Созишнома на танҳо нуқтаи пайвасти се кишвари ҳамсоя, балки ин руйдод барои таҳкими равандҳои ҳамгироӣ, муносибатҳои иқтисодӣ ва ҳамкориҳои минтақавӣ байни давлатҳо ниҳоят муассир аст. Дар ҳақиқат, сухан дар бораи оғози як давраи муҳими муносибатҳо дар минтақа, имкониятҳои нав барои рушди устувори иҷтимоию иқтисодӣ ва муколамаи фарҳангӣ меравад.

Умедворем муносибатҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангию страдегии кишварҳои узви ИДМ, бо ҷумҳурии мо боз ҳам дар оянда густариш меёбанд ва як заминаи хубе барои рушди иқтисод минтақа мегардад.

Бояд қайд кард, ки аз 1 январи соли 2025 раёсати мақомотҳои ИДМ аз Русия ба Тоҷикистон гузашт. Дар доираи раёсати Тоҷикистон баргузории ҷаласаҳои ду ниҳоди олии Иттиҳод, аз ҷумла ҷаласаи вазирони корҳои хориҷӣ ва ҷаласаи Шӯрои сарони давлатҳои ИДМ пешбинӣ шудааст, ки онҳо рӯзҳои 9–10 октябри соли 2025 дар шаҳри Душанбе баргузор мегарданд.

Интизор меравад, ки дар рӯзномаи ҳар ду ҷаласа масъалаҳои калидӣ, аз ҷумла таҳкими ҳамкориҳои сиёсӣ, таъмини амнияти минтақавӣ, рушди ҳамкориҳои иқтисодӣ ва тавсеаи робитаҳои фарҳангию башардӯстона баррасӣ шаванд.

Асомуддини Р.К.н.и.и. Сармутахассиси Раёсати магистратура, аспирантура ва докторантураи PhD-и АМИТ

8-12 моҳи октябри соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба хусус пойтахти зебои он шаҳри Душанбе мизбони меҳмонони зиёде аз қаламрави ИДМ хоҳад шуд. Тоҷикону тоҷикистониён аз қадимулайём бо меҳмондориву меҳмоннавозияшон шӯҳрати олам гаштаанд. Мардуми тоҷик ҳамеша меҳмонро азизу мукаррам дошта, тамоми кӯшишҳоро ба ҷо меорад, то меҳмонаш бо дили шод ва руҳи болида аз хонааш берун равад. Дар дини мубини ислом низ меҳмон ҷою мақоми хосаеро доро буда, хидмати меҳмон, хурсанд кардану гусел кардани он яке аз аъмоли неки ҳар як мусалмон шинохта шудааст.

Шоири халқӣ ва Қаҳрамони Тоҷикистон Мирзо Турсунзода оид ба қабули меҳмон ва дӯстон чунин фармудаанд:

Дӯст ояд гарм дар оғӯш гир,

Расми хуби тоҷиконро гум макун

Тайи 2 моҳи охир шаҳрдории муҳтарами пойтахт бо истифода аз тамоми имкониятҳо барои ободтару зеботар гардонидани роҳҳову гулгаштҳо заҳмат кашида истодааст. Тайи ин муддат роҳи асосии маркази Душанбе, ки ҷодаи ташрифотӣ мебошад, аз мавзеи “Водонасосная” то фурӯдгоҳи Душанбе аз нав тахту ҳамвор, васеъ ва хаткашӣ шуда, бисёр зебову дилнишин ба назар мерасад. Дар баробари роҳ тамоми боғҳо, гулгаштҳо ва майдонҳои шаҳр бо гулҳои тару тоза ва нав шинонидашуда хеле зебову дилнишин гашта, диққати ҳар як роҳгузарро ба худ ҷалб менамояд. Беҳуда шаҳри Душанберо шаҳри гулҳо ном наниҳодаанд.

Шаҳрдори муҳтарами Душанбе Рустами Эмомалӣ, ки дастпарвари мактаби зебоипарастии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ҳамеша кӯшиш ба харҷ медиҳад, ки шаҳри Душанбе ҳамчун пойтахти давлати тоҷикон як шаҳри тозаву озода, сарсабз, гулпӯшу дилкаш бошад.

Вақте бо роҳи пиёдагарди паҳлӯи роҳи марказии Душабе қадам мезанӣ, гумон мекунӣ, ки аз миёни қолиҳои ранга ва гулбофт ва роҳравҳои гулӣ рафта истодаӣ. Кам одамон хабар доранд, ки ин гулҳо ва дарахтони нодиру зебое, ки имрӯз боғҳо ва гулгаштҳои шаҳри моро зеб додаанд бо чӣ заҳматҳое ба Душанбе ворид гардонида шудаанд. Пешвои муаззами миллати мо ба ҳар давлате, ки ба хориҷа сафар мекунанд, баъд аз анҷоми сафар вақти бозгашт бордони ҳавопаймояшонро аз гулу дарахтҳои ороишии ҳамон давлат пур карда меоранд.

Банда, ки бештар аз панҷ сол (августи соли 2005- феврали 2011 дар сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Исломии Эрон ба ҳайси атташеи низомӣ хидмат карда будам, шоҳид ва иштирокчии он будам, ки чӣ тавр Ҷаноби Олӣ ҳар дафъаи баргаштанашон аз Эрон бордони ҳавопаймояшонро аз гулу гиёҳ ва дарахтони камёб пур карда ба Душанбе бар мегаштанд.

Аз ин рӯ, мо шаҳрвандон бояд ба хотири эҳтиром гузоштан ба хидматҳои Пешвои муаззами миллат ва шаҳдори Душанбе ва қадр кардани заҳмати онҳо ин гулу гиёҳҳо ва дарахтони нодирро ҳифз ва эҳтиёт намоем.

Холназаров Назар, - ходими илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши

масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Введение

В современном международном контексте взаимодействие между Россией и государствами Центральной Азии приобретает всё возрастающее значение. Это связано с глобальными сдвигами в системе международных отношений: усилением многополярности, необходимостью устойчивого развития, изменениями в безопасности (глобальные и региональные угрозы), а также с возросшими геоэкономическими и ресурсно-энергетическими возможностями региона. Формат сотрудничества «Россия — государства Центральной Азии» представляет собой один из ключевых элементов региональной политики, который при правильной организации может обеспечить стратегическую стабильность, экономический рост, культурное и гуманитарное единство, а также баланс интересов между субъектами.

В этой статье рассматриваются: необходимость такого формата, его значение, специфика и характер, основные приоритеты взаимодействия, а также перспективы и условия для устойчивого развития такого сотрудничества.

Необходимость формата «Россия — Центральная Азия»

Геополитическая стабильность и безопасность

Центральная Азия граничит с зонами потенциальной нестабильности: Афганистан, международный терроризм, экстремизм, наркотрафик, транзит мигрантов и т.д. Россия, как региональный игрок, заинтересована в том, чтобы эти угрозы минимизировались через координацию усилий по линии безопасности. Участие России в таких форматах позволяет создавать общие механизмы реагирования, обмен информацией, совместные учения, координацию пограничного контроля.

Экономические интересы и инфраструктурная интеграция

Центральная Азия — территориально и ресурсно богатый регион: значительные запасы природных ресурсов (энергия, минералы, водные ресурсы), потенциал сельского хозяйства и транспортных коридоров. Россия — исторически тесно связана с рынками Центральной Азии (торговля, трудовая миграция, транспортные связи). Для России важно обеспечивать устойчивые экономические связи, логистические маршруты, инвестиционные проекты, взаимовыгодную торговлю. Центральноазиатские государства, в свою очередь, нуждаются в стабильных внешних рынках, технологиях и инвестициях.

Культурно‑гуманитарные и гражданские связи

Общие исторические, языковые и культурные связи между Россией и странами Центральной Азии сохраняют значимое влияние. Русский язык все ещё широко используется, образовательные, культурные обмены играют роль укрепления доверия, межчеловеческих связей, что способствует устойчивости сотрудничества. Россия, посредством институтов культурной дипломатии (например, «Россотрудничество»), осуществляет проекты в сферах культуры, образования, СМИ.

Баланс влияния в условиях мировой конкуренции

Центральная Азия становится полем конкуренции между разными крупными внешними игроками: Китай, Турция, Иран, страны Запада, Персидский залив. Россия стремится не только сохранять своё присутствие, но и формировать формат, в котором её интересы остаются учтёнными, и региональная автономия стран Центральной Азии соблюдается. Формат сотрудничества с Россией может служить для Центральной Азии одним из элементов диверсификации партнёров, уменьшения зависимости от единого крупного внешнего актора.

Значение, специфика и характер формата

Чтобы полноценно оценить формат «Россия — государства Центральной Азии», важно разобрать, в чём его особенности, какие характеристики отличают его от других межгосударственных форматов.

Специфика исторических связей

Центральная Азия длительное время была частью российской и советской орбит. После распада СССР сохранялись устойчивые связи во многих сферах: институтах, инфраструктуре, энергетике, культуре, миграции. Это создаёт базу доверия и общий языковой, институциональный фон, что облегчает взаимодействие. Однако исторический контекст также влечёт за собой элементы неравенства и ожиданий, которые нуждаются в корректировке, особенно с учётом новых запросов стран региона на большую самостоятельность.

Гибкость и вариативность формата

Формат сотрудничества не сводится лишь к двусторонним контактам, но включает и многосторонние механизмы: встречи на уровне глав государств, министров, рабочих групп, а также интеграционные структуры. Например, регулярные встречи министров иностранных дел России и стран Центральной Азии, сотрудничество в рамках СНГ, ШОС, ЕАЭС, а также форматы, направленные на безопасность, транспорт, гуманитарные связи.

Стратегическая взаимозависимость

Для России регион является важным внешним «подспорьем» в вопросах безопасности, стабильного транзита, ресурсов и культурного влияния. Для стран Центральной Азии Россия остаётся крупным партнёром в торговле, энергетике, инвестициях, образовании и безопасности. Взаимозависимость проявляется также в миграционных потоках: трудовая миграция из Центральной Азии в Российскую Федерацию. Часто страны региона зависят от внешней инфраструктуры, технологий и рынков, которые могут быть связаны с Россией.

Нечёткий, декларативный характер многих соглашений

Несмотря на множество встреч и деклараций, не все соглашения оформлены юридически обязывающими документами, и не все решения достигают эффективной реализации. Часто возникают проблемы с финансированием, с координацией на уровне регионов, с преодолением бюрократических, логистических и правовых препятствий.

Основные приоритеты взаимодействия

Выработанные на практике и в заявленных стратегиях — как со стороны России, так и государств Центральной Азии — приоритеты сотрудничества можно сгруппировать следующим образом:

Сфера

Приоритеты

Безопасность и стабильность

Борьба с терроризмом, экстремизмом, трансграничной преступностью; защита границ; предотвращение негативных последствий из Афганистана; сотрудничество в рамках коллективных структур (например, ОДКБ, ШОС) и механизмов обмена разведданными.

Транс­порт и логистика

Развитие транспортных коридоров (железные дороги, автодороги, мультимодальные пути), модернизация таможенных и пограничных пунктов, увеличение транзита, участие в таких инициативах, как Международный транспортный маршрут Среднего Коридора, маршруты через Каспий, Китай‑Европа.

Энергетика и ресурсное сотрудничество

Эффективная совместная работа по использованию водных ресурсов, развитие гидроэнергетики (примеры: проекты в Таджикистане и Кыргызстане), координация в сфере энергетической безопасности, диверсификация источников энергии, устойчивое экологическое управление ресурсов.

Экономическое сотрудничество и торговля

Увеличение торгового оборота; инвестиции; развитие отраслей с добавленной стоимостью; технологическое сотрудничество; улучшение доступа к внешним рынкам; стимулирование производств и цепочек добавленной стоимости внутри региона.

Культурно‑гуманитарная сфера

Образование, наука, языки; культурные обмены; защита русского языка и поддержка двуязычия; совместные проекты в медицине, туризме и культуре; укрепление социальной сплочённости, межобщинной терпимости.

Экология и устойчивое развитие

Устойчивое использование природных ресурсов; борьба с изменениями климата; водная безопасность; охрана природы; защита Арктических и горных экосистем; проекты по охране качества воздуха и борьбы с опустыниванием.

Характер формата

Формат сотрудничества между Россией и странами Центральной Азии имеет ряд характерных черт:

Многоуровневость взаимодействия — участие на уровне глав государств, министров, правительства, ведомств, экспертных кругов и институтов.

Комбинация многосторонних и двусторонних механизмов — значительное число двусторонних договоров и программ, но также регулярные министерские встречи, саммиты и рабочие форматы, охватывающие все государства региона. Смешанный характер обязательств — часть инициатив носит форму заявления намерений, часть подкреплена соглашениями, финансами, проектами.

Чувствительность к интересам каждого участника — страны Центральной Азии имеют разные уровни развития, разные внешнеполитические ориентиры, разную степень зависимости от России, различную чувствительность к вопросам суверенитета, культурной независимости и внешнего влияния.

Влияние внешних факторов и конкуренции — Китай, Турция, Иран, страны Запада, финансово-инвестиционные и инфраструктурные проекты из других источников являются факторами, которые влияют на характер и темп сотрудничества; Россия действует в конкуренции и в партнёрстве одновременно.

Перспективы и условия устойчивого развития формата

Для того чтобы формат «Россия — Центральная Азия» оставался значимым, эффективным и взаимовыгодным, необходимо учесть следующие условия и возможные перспективы:

Усиление институционализации

Создание более формальных, юридически обязывающих рамок сотрудничества: соглашения, механизмы контроля и реализации.

Разработка постоянных рабочих органов, координационных советов, экспертных платформ, возможно — секретариатов или агентств, занимающихся конкретными направлениями (транспорт, энергетика, экология и т.п.).

Обеспечение прозрачности и отчётности.

Баланс интересов и прозрачность

Уважение суверенитета всех государств‑партнёров; признание, что Центральная Азия не должна восприниматься как «зона влияния» без учёта их самостоятельных интересов.

Гибкость форматов: возможность разнообразных партнёрств, приспособление к различным уровням возможностей и приоритетов внутри региона.

Привлечение инвестиций и технологий

Для многих центральноазиатских стран важно привлекать зарубежные инвестиции — не только из России, но и из других источников, включая Китай, Европу, исламские государства.

Совместные проекты, где Россия может выступать как технологический и научный партнёр, особенно в энергетике, инфраструктуре, научно‑образовательной сфере.

Развитие связности: транспортная, логистическая, цифровая

Улучшение транспортных коридоров, устранение «узких мест» в логистических цепочках: модернизация инфраструктуры (дороги, ж/д, порты), упрощение таможенных процедур, стандартизация.

Цифровая связность: развитие телекоммуникаций, интернета, обмена данными, сотрудничества в сфере кибербезопасности.

Экологическая устойчивость и совместное управление ресурсами

Вода, гидроэнергетика, качество воздуха, защита экосистем — вопросы, которые требуют кооперации; одним из примеров является трансграничное управление водными ресурсами и экологические проекты.

В условиях изменения климата важно совместно готовиться к рискам: наводнениям, засухам, деградации земель.

Культурно‑гуманитарный компонент

Поддержка обучения, обменов, языковых программ, библиотек и университетов, культурных мероприятий, СМИ.

Укрепление межкультурного диалога, уважения к культурному разнообразию, снижение рисков культурной напряжённости.

Реализация проектов с конкретным результатом

Для урегулирования возможного скептицизма со стороны партнёров важны проекты, которые дают ощутимый экономический эффект, социальные блага, улучшения инфраструктуры, занятости.

Например, развитие гидроэлектростанций, модернизация транспортных узлов, программы в области здравоохранения и образования.

Потенциальные риски и вызовы

Невозможно оценить перспективы без учёта возможных препятствий:

Различие внешнеполитических ориентиров государств Центральной Азии: некоторые стремятся к большей автономии и многовекторности, что может осложнять согласование общих направлений с Россией.

Ограниченные финансовые ресурсы у России, особенно в условиях санкций, что может тормозить реализацию крупных инфраструктурных проектов и инвестиций.

Конкуренция со стороны Китая, Турции, Европейского союза и других внешних акторов, которые предлагают альтернативы — как в финансировании, так и в культурных проектах и технологическом сотрудничестве.

Вопросы доверия: исторические травмы, опыт неравенства, иногда неравномерного распределения выгод, восприятие вмешательства во внутренние дела.

Экологические и социальные риски крупных проектов — от перемещения населения до воздействия на природную среду.

Перспективы

Подводя итоги, можно выделить следующие перспективные направления и сценарии развития формата:

Укрепление формата до уровня регулярного стратегического партнёрства

Можно ожидать, что встречи глав государств, министров и высоких должностных лиц в рамках «Россия — Центральная Азия» станут более регулярными, с расширенной повесткой дня и большим объёмом конкретных соглашений.

Расширение экономической интеграции

Возможны более глубокие формы экономической интеграции: совместные производства, кластерные проекты, возможно расширение ЕАЭС или гибкой модели экономических союзов (в зависимости от пожеланий государственных партнёров).

Рост роли Центральной Азии как транзитного и логистического моста

С учётом глобального интереса к альтернативным маршрутам и к «Шёлковому пути», срединным коридорам и морским путям через Каспий, формат сотрудничества с Россией может сыграть ключевую роль в развитии мультимодальных маршрутов.

Укрепление человеческого и культурного капитала

Усиление образовательной и научной кооперации, культурные инициативы, программ обмена, совместных академических и исследовательских центров. Это не только укрепляет связи, но и способствует модернизации и развитию стран Центральной Азии, повышению квалификации кадров.

Сотрудничество по устойчивому развитию и экологии

С учётом глобальных и региональных экологических вызовов, формат может всё более включать вопросы адаптации к изменениям климата, управления водными ресурсами, сохранения биоразнообразия.

Возможность мультиполярной кооперации

Формат «Россия — Центральная Азия» может органично взаимодействовать с иными форматами: Китай — Центральная Азия; ЕС — Центральная Азия и др., создавая многополюсные сети сотрудничества, в которых страны Центральной Азии сами определяют и балансируют свои интересы.

Заключение

Формат «Россия — государства Центральной Азии» представляет собой не просто дипломатическую конструкцию, но один из ключевых элементов архитектуры региональной стабильности, безопасности, экономического развития и культурного единства в Евразии. Его необходимость определяется как внешне‑, так и внутреннеполитическими реалиями: ростом нестабильности на границах, ресурсных и экологических вызовов, потребностями экономической диверсификации, а также желанием каждого государства региона сохранить свои интересы и самостоятельность.

Для того чтобы этот формат стал по‑настоящему эффективным, он требует институционализации, ясных обязательств, сбалансированности, прозрачности и уважения суверенитета всех участников. Важно, чтобы сотрудничество приносило конкретные выгоды, а не оставалось декларациями. Если эти условия будут соблюдены, формат может стать механизмом, обеспечивающим Центральной Азии роль не просто периферии, но активного центра транспортных, экономических и культурных процессов в Евразии, и одновременно служить интересам России как одного из ключевых участников евразийской системы.

Сайидзода Зафар Шерали, заведующий отделом СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор исторических наук

Салимов Акбар Халимович, старший научный сотрудник отдела СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана