Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон (ҲХДТ), ки 10 декабри соли 1994 таъсис ёфтааст, яке аз муҳимтарин ниҳодҳои сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Бо раёсати Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин ҳизб дар тӯли зиёда аз се даҳа нақши калидӣ дар таҳкими истиқлолият, сулҳу субот ва рушди иқтисодиву иҷтимоии кишвар бозидааст. Шеъри Дониёр Сангинӣ ба “Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон” бахшида шудааст, на танҳо як асари адабӣ, балки як ҳуҷҷати фарҳангӣ-сиёсист, ки арзишҳо, ормонҳо ва дастовардҳои ҳизбро дар шакли бадеӣ инъикос мекунад.

ҲХДТ дар давраи пас аз ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997) ба миён омад, ки Тоҷикистонро ба сулҳу ваҳдати миллӣ ҳидоят кард. Ҳадафҳои асосии ҲХДТ тибқи оинномаи он, сохтмони давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона бо иқтисоди устувор ва беҳдошти некӯаҳволии мардумро дар бар мегирад. Фаъолиятҳои ҳизб ба таҳкими истиқлоли сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, инчунин тарғиби арзишҳои миллӣ ва ватанпарастӣ нигаронида шудаанд.

Шеър ҳамчун як василаи таблиғи идеологӣ, ғояҳои ҲХДТ-ро дар шакли рамзӣ ва эҳсосӣ баён мекунад. Он на танҳо ба тавсифи дастовардҳои ҳизб, балки ба таъкиди нақши муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун Пешвои миллат ва роҳнамои кишвар тамаркуз дорад.

Ҳизби Сарвар, ҳизби халқи Тоҷикистон,

Раҳбараш Пешвои миллат - Оли Раҳмон.

Ин мисраъҳо мустақиман ба шахсияти Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун раиси ҲХДТ ва Пешвои миллат ишора мекунанд. Истилоҳи "Сарвар" ва "Пешвои миллат" ба унвони расмии Эмомалӣ Раҳмон, ки дар соли 2015 ба ӯ дода шуд, далолат дорад. Ин унвон на танҳо нақши сиёсии ӯро, балки мавқеи фарҳангӣ ва маънавии ӯро дар ҷомеа таъкид мекунад. Калимаи "ҳалқи Тоҷикистон" ба хусусияти فراгир ва мардумсолории ҲХДТ ишора дорад, ки дар оинномаи он ҳамчун ҳизбе, ки манфиатҳои ҳамаи шаҳрвандонро новобаста аз мансубияти миллӣ, дин ё мавқеи иҷтимоӣ ҳимоя мекунад, зикр шудааст. Аз нигоҳи таърихӣ, ин мисраъҳо ба давраи баъди сулҳи соли 1997 ишора мекунанд, ки ҲХДТ таҳти роҳбарии Раҳмон ба як нерӯи пешбарандаи сиёсӣ табдил ёфт.

Дар ҳаёти иҷтимову иқтисоду ҳам сиёсат,

Нақши боризу саодат баҳри инсон.

Ин мисраъҳо даъвои ҲХДТ-ро барои саҳмгузорӣ дар рушди ҳамаҷонибаи ҷомеа инъикос мекунанд. Аз нигоҳи таърихӣ, ҲХДТ дар татбиқи барномаҳои иқтисодӣ, аз қабили саноатикунонии босуръат ва раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, нақши муҳим бозидааст. Дар арсаи иҷтимоӣ, ҳизб ба дастгирии гурӯҳҳои осебпазир, аз ҷумла ятимон, маъюбон ва оилаҳои камбизоат, таваҷҷуҳ зоҳир кардааст. Дар сиёсат, ҲХДТ аз соли 2000 аксарияти курсиҳои Маҷлиси Олиро дар ихтиёр дорад, ки ба он имкон медиҳад қонунҳо ва сиёсатҳои муҳимро пеш барад. Истилоҳи "саодат баҳри инсон" ба ҳадафи барномавии ҲХДТ, яъне беҳдошти некӯаҳволии мардум, мувофиқат мекунад.

Бо ҳидоятҳои раҳбар аҳли кишвар,

Мекушояд роҳи иқболро саросар.

Калимаи "ҳидоятҳо" ба роҳбарии стратегӣ ва дурандешонаи Эмомалӣ Раҳмон ишора мекунад, ки дар барномаҳои ҲХДТ, аз қабили "Истиқлолияти энергетикӣ" ва "Амнияти озуқаворӣ", инъикос ёфтааст. Ифодаи "роҳи иқбол" рамзи пешрафт ва шукуфоии миллӣ аст, ки ҲХДТ онро ҳамчун вазифаи асосии худ эълон кардааст. Аз нигоҳи фаъолият, ҲХДТ тавассути таблиғи сиёсатҳои худ дар сатҳи маҳаллӣ ва миллӣ, инчунин ташкили чорабиниҳои фарҳангӣ ва сиёсӣ, ба монанди ҳамоишҳо ва ҷамъомадҳо, мардумро ба ҳадафҳои муштарак сафарбар мекунад. Ин мисраъҳо инчунин ба таъкиди ҲХДТ ба ваҳдати миллӣ, ки пас аз ҷанги шаҳрвандӣ яке аз дастовардҳои муҳими ҳизб буд, ишора доранд.

Ҳизби нерӯ, ҳизби армону навовар,

Бо дуои Сарвари мо тахти бовар.

Ифодаи "Ҳизби нерӯ" ба қудрати сиёсӣ ва таъсири ҲХДТ дар ҷомеа ишора мекунад. Тибқи маълумот, ҲХДТ бо дар ихтиёр доштани 51 аз 63 курсии Маҷлиси Олии Тоҷикистон, ҳамчун "ҳизби ҳоким" шинохта мешавад. Калимаи "армон" ба ормонҳои миллии Тоҷикистон, аз қабили истиқлолият, ваҳдат ва шукуфоӣ, ки дар барномаи ҲХДТ таъкид шудаанд, далолат мекунад. "Навовар" ба талошҳои ҲХДТ барои ҷорӣ кардани технологияҳои нав, рушди илм ва таҳкими иқтисод тавассути саноатикунонӣ ишора дорад. Ифодаи "тахти бовар" ба эътимоди мардум ба роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон ва ҲХДТ ишора мекунад, ки дар натиҷаи сиёсатҳои муваффақи сулҳовар ва созандагӣ ба даст омадааст. Аз нигоҳи фаъолият, ҲХДТ тавассути чорабиниҳои таблиғотӣ ва ташкили ҳамоишҳо, ба монанди ҷашни 30-солагии таъсисёбӣ дар Исфара, ин эътимодро таҳким мебахшад.

Ин ки моро Оли Раҳмон Пешвоӣ мекунад,

Ҳизби моро то Сурайё раҳнамоӣ мекунад.

Ин мисраъҳо нақши роҳбарии Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун як шахсияти марказӣ дар пешрафти ҲХДТ ва Тоҷикистон таъкид мекунанд. Истилоҳи "Сурайё" (як ситораи дурахшон) рамзи идеалии пешрафт ва шӯҳрати байналмилалист, ки ҲХДТ ба он мекӯшад. Аз нигоҳи таърихӣ, роҳбарии Раҳмон ба Тоҷикистон имкон дод, ки дар арсаи байналмилалӣ, аз ҷумла тавассути ташаббусҳои ҷаҳонии марбут ба масоили об ва иқлим, мавқеи худро таҳким бахшад. Фаъолияти ҲХДТ дар ҳамкорӣ бо созмонҳо ва ҳизбҳои хориҷӣ, ба монанди Ҳизби Коммунистии Чин ва "Единая Россия", низ ба баланд шудани нуфузи байналмилалии Тоҷикистон мусоидат кардааст. Ин мисраъҳо инчунин ба идеологияи ҲХДТ, ки бар ватанпарастӣ ва худшиносии миллӣ асос ёфтааст, мувофиқат мекунанд.

Сулҳу оромӣ, суботу ваҳдати мо пойдор,

Қисмати моро ҳамеша ибтикори созгор.

Ин мисраъҳо ба яке аз дастовардҳои муҳимтарини ҲХДТ, яъне таъмини сулҳ ва ваҳдати миллӣ пас аз ҷанги шаҳрвандӣ, ишора мекунанд. Созишномаи сулҳи соли 1997, ки таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон ба имзо расид, заминаи асосии суботи сиёсии Тоҷикистонро фароҳам овард. ҲХДТ дар барномаи худ сулҳу суботро ҳамчун арзиши асосӣ эълон карда, фарҳанги сулҳпарваронаи тоҷиконро тарғиб мекунад. Ифодаи "ибтикори созгор" ба талошҳои ҲХДТ барои рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, аз қабили бунёди мактабҳо, беморхонаҳо, роҳҳо ва неругоҳҳо, ишора дорад. Ин ибтикорҳо дар Паёми Президенти Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ ва барномаҳои пешазинтихоботии ҲХДТ низ таъкид шудаанд.

ҲХДТ дар фаъолиятҳои худ ба чанд самти асосӣ тамаркуз дорад:

1.Тарғиби ваҳдати миллӣ: ҲХДТ тавассути ташкили чорабиниҳои фарҳангӣ ва сиёсӣ, ба монанди ҷамъомадҳои "Шифо" ва "Эсхата", арзишҳои миллиро таблиғ мекунад.

2.Дастгирии иҷтимоӣ: Ҳизб ба гурӯҳҳои ниёзманди аҳолӣ, аз ҷумла ятимон ва камбизоатон, кумак мерасонад, ки ин дар ҳамоишҳои тантанавӣ, ба монанди ҷашни Исфара, таъкид шудааст.

3.Рушди илм ва маориф: ҲХДТ ба тарбияи кадрҳои болаёқат ва ҳамкории илмӣ бо кишварҳои хориҷӣ таваҷҷуҳ дорад.

4.Сиёсати хориҷӣ: Ҳизб бо ҳизбҳои байналмилалӣ, аз қабили "Единая Россия", ҳамкорӣ мекунад, ки ба таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

Ин фаъолиятҳо дар мисраъҳои таҳлилшуда инъикос ёфта, ҲХДТ-ро ҳамчун як нерӯи пешбарандаи сиёсӣ ва иҷтимоӣ муаррифӣ мекунанд.

Ифтихори Дониёр оромиши ҳизбу Ватан,

Дур бодо душманӣ аз эътибори анҷуман!

"Оромиши ҳизбу Ватан" ба сулҳу суботи сиёсӣ, ки пас аз ҷанги шаҳрвандӣ таъмин шуд, далолат мекунад. Мисраи дуюм, ки ба "дур будан аз душманӣ" ишора мекунад, ба мавқеи ҲХДТ дар муқовимат бо таҳдидҳо, аз қабили экстремизм, терроризм ва таассуби динӣ, мувофиқат мекунад. ҲХДТ дар оинномаи худ ин зуҳуротро қатъиян маҳкум карда, ба таҳкими амнияти миллӣ ва ҳифзи дунявияти давлат таваҷҷуҳ дорад. Аз нигоҳи фаъолият, ҲХДТ тавассути таблиғи арзишҳои миллӣ ва мубориза бо бегонапарастӣ, ба монанди КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ ба назар мерасад.

Шеъри бахшида ба Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон як асари муҳими адабӣ-сиёсист, ки ғояҳо ва арзишҳои ҲХДТ-ро дар шакли бадеӣ инъикос мекунад. Таҳлили ду мисра ба ду мисраи шеър нишон дод, ки он бо таърих, ҳадафҳо ва фаъолиятҳои ҲХДТ робитаи мустақим дорад. Мисраъҳои шеър нақши Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун Пешвои миллат, дастовардҳои ҲХДТ дар таъмини сулҳу ваҳдат, рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, инчунин талошҳои ҳизб барои муқовимат бо таҳдидҳои беруна ва тарғиби арзишҳои миллӣ таъкид мекунанд.

Аз нигоҳи таърихӣ, ҲХДТ дар давраи мураккаби пас аз ҷанги шаҳрвандӣ таъсис ёфта, ба як нерӯи пешбарандаи сиёсӣ табдил гашт. Ҳадафҳои он, аз қабили бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ, инчунин беҳдошти некӯаҳволии мардум, дар барномаҳо ва фаъолиятҳои ҳизб, ба монанди бунёди инфрасохтор ва дастгирии иҷтимоӣ, инъикос ёфтаанд. Шеър ин арзишҳоро тавассути рамзҳо ва ифодаҳои эҳсосӣ, ба монанди "роҳи иқбол", "тахти бовар" ва "сулҳу оромӣ", ба таври бадеӣ ифода мекунад.

Аз нигоҳи фарҳангӣ, шеър ҳамчун як воситаи таблиғи идеологӣ хизмат мекунад, ки эътимод ва садоқати мардумро ба ҲХДТ ва роҳбарии он таҳким мебахшад. Он на танҳо дастовардҳои ҳизбро ҷашн мегирад, балки мардумро ба ваҳдат ва пешрафт даъват мекунад. Бо назардошти нақши ҲХДТ дар ташаккули давлатдории муосири Тоҷикистон, ин шеър як ҳуҷҷати муҳими адабӣ-сиёсист, ки бояд дар контексти таърихӣ ва фарҳангӣ омӯхта шавад.

ҚУРБОНОВА ШИРИН, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

(дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”)

Зеҳни сунъӣ дар асри муосир ба яке аз технологияҳои муҳим табдил ёфтааст, ки дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти инсон, аз ҷумла ҳуқуқи инсон, таъсири назаррас дорад. Ин технология бо қобилияти таҳлили маълумоти калон, автоматикунонии равандҳо ва пешниҳоди қарорҳои дақиқ метавонад ҳуқуқҳои асосии инсонро, аз қабили дастрасӣ ба маълумот, адолати иҷтимоӣ ва озодии баён, тавсеа диҳад. Бо вуҷуди ин, истифодаи нодуруст ё бе танзими зеҳни сунъӣ метавонад хатарҳоеро ба бор орад, ки ба вайроншавии ҳуқуқи инсон оварда мерасонанд.

Дастрасӣ ба маълумот яке аз ҳуқуқҳои асосии инсон аст, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башари СММ (1948) таъкид шудааст. Олимони ҳуқуқшиноси Осиё таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ дар бартарафсозии монеаҳои забонӣ ва фарҳангӣ нақши муҳим дорад. Дар Аврупо, ҳуқуқшиносон қайд мекунанд, ки зеҳни сунъӣ ба демократикунонии дониш мусоидат карда, платформаҳои таълимии онлайнро барои ҳама дастрас мегардонад. Дар Амрико, таваҷҷуҳ ба истифодаи зеҳни сунъӣ барои паҳн кардани иттилооти муҳим дар байни гурӯҳҳои осебпазир равона шудааст.

Мисолҳои воқеӣ:

- Дар Ҳиндустон, платформаи "Digital India" бо истифода аз зеҳни сунъӣ ба миллионҳо шаҳрвандони деҳот имкон додааст, ки ба хидматҳои давлатӣ, аз қабили маълумоти тиббӣ ва таҳсилӣ, тавассути портали ягонаи рақамӣ дастрасӣ пайдо кунанд. Ин барнома монеаҳои ҷуғрофиро бартараф карда, дастрасии умумиро ба маълумот афзоиш додааст.

- Эстония, ки бо номи "давлати электронӣ" маъруф аст, аз зеҳни сунъӣ дар системаи "e-Governance" истифода мебарад, ки ба шаҳрвандон имкон медиҳад, ки ба маълумоти давлатӣ, аз қабили қонунҳо ва хидматҳои иҷтимоӣ, дар вақти воқеӣ дастрасӣ пайдо кунанд. Ин система шаффофият ва дастрасии иттилоотро таъмин мекунад.

- Дар Иёлоти Муттаҳида, барномаи "MyHealthEData" бо истифода аз зеҳни сунъӣ ба беморон имкон медиҳад, ки ба маълумоти тиббии худ дастрасӣ пайдо кунанд, ки ин ба беҳтар шудани қарорҳои тиббӣ ва ҳифзи ҳуқуқи онҳо ба иттилоот мусоидат мекунад.

Адолати иҷтимоӣ яке аз масъалаҳои марказии ҳуқуқи инсон аст, ва зеҳни сунъӣ дар ин самт нерӯи бузург дорад. Дар Осиё, олимони ҳуқуқшинос ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар муайян кардани нобаробариҳо таваҷҷуҳ доранд. Дар Аврупо, таваҷҷуҳ ба дастрасии ҳуқуқӣ барои қишрҳои камбизоат аст. Дар Амрико, олимони ҳуқуқшинос ба мубориза бо табъизи нажодӣ ва иҷтимоӣ диққат медиҳанд.

Мисолҳои воқеӣ:

- Дар Кореяи Ҷанубӣ, системаи зеҳни сунъӣ -и "Smart Work" барои таҳлили маълумоти корхонаҳо истифода шуда, ҳолатҳои нобаробарии музди кор байни мардон ва занонро ошкор мекунад. Ин система ба коҳиши табъизи ҷинсӣ дар ҷойҳои кор мусоидат кардааст.

- Дар Нидерландия, платформаи "Rechtwijzer" бо истифода аз зеҳни сунъӣ ба шаҳрвандони камбизоат машваратҳои ҳуқуқии ройгон пешниҳод мекунад, ки ба онҳо дар ҳалли баҳсҳои оилавӣ ва молиявӣ кӯмак мерасонад, ва ин ба дастрасии одилона ба хидматҳои ҳуқуқӣ мусоидат мекунад.

- Дар ИМА, барномаи "COMPAS" (Correctional Offender Management Profiling for Alternative Sanctions) бо истифода аз зеҳни сунъӣ барои арзёбии хатари такрори ҷиноят истифода мешавад, ки ба судяҳо дар қабули қарорҳои одилона кӯмак мекунад, гарчанде баъзан бо мушкилоти ғаразнокӣ дучор мешавад.

Озодии баён яке аз арзишҳои асосии демократия аст, ва зеҳни сунъӣ метавонад ин ҳуқуқро тавассути таъмини амният дар фазои рақамӣ дастгирӣ кунад. Дар Осиё, олимони ҳуқуқшинос ба муайян кардани мундариҷаи зараровар диққат медиҳанд. Дар Аврупо, таваҷҷуҳ ба мубориза бо сензура аст. Дар Амрико, ҳуқуқшиносон ба шаффофияти платформаҳои рақамӣ диққат доранд.

Мисолҳои воқеӣ:

- Дар Сингапур, алгоритмҳои зеҳни сунъӣ дар платформаҳои иҷтимоӣ барои муайян ва нест кардани суханрониҳои нафратангез истифода мешаванд, ки ба эҷоди муҳити бехатар барои баёни озод мусоидат мекунад. Бо вуҷуди ин, ин система баъзан бо интиқод барои маҳдуд кардани озодии баён рӯбарӯ мешавад.

- Дар Олмон, қонуни "NetzDG" (2018) аз зеҳни сунъӣ барои мониторинги мундариҷаи ғайриқонунӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ истифода мекунад, ки ба коҳиши паҳншавии иттилооти бардурӯғ ва ҳифзи озодии баён мусоидат мекунад, гарчанде баъзан бо мушкилоти сензураи аз ҳад зиёд дучор мешавад.

- Дар ИМА, ширкати "Twitter" (ҳоло X) аз зеҳни сунъӣ барои ошкор кардани мундариҷаи зараровар истифода мекунад, ки ба ҳифзи ҳуқуқи корбарон ба баёни озод мусоидат мекунад. Бо вуҷуди ин, қарорҳои автоматии зеҳни сунъӣ баъзан боиси несткунии ғайриодилонаи мундариҷа мешаванд.

Истифодаи зеҳни сунъӣ дар масоили ҳуқуқи инсон бо хатарҳои ҷиддӣ ҳамроҳ аст. Олимони ҳуқуқшиноси Осиё ба назорати оммавӣ, дар Аврупо ба ношаффофӣ, ва дар Амрико ба ғараз дар алгоритмҳо диққат медиҳанд.

Мисолҳои воқеӣ:

- Дар Чин, системаи "Social Credit System" бо истифода аз зеҳни сунъӣ барои назорати рафтори шаҳрвандон истифода мешавад, ки ба вайроншавии ҳуқуқи махфият ва озодии инфиродӣ оварда расонидааст. Ин система ба шаҳрвандон бар асоси рафторашон хол медиҳад, ки дастрасии онҳоро ба хидматҳо маҳдуд мекунад.

- Дар Фаронса, истифодаи зеҳни сунъӣ дар системаҳои шинохти чеҳра дар ҷойҳои ҷамъиятӣ боиси нигарониҳо дар бораи ношаффофияти алгоритмҳо ва имкони вайроншавии махфият шудааст, хусусан пас аз татбиқи қонунҳои зиддитеррористӣ.

- Дар ИМА, истифодаи зеҳни сунъӣ дар системаи "Predictive Policing" (пешгӯии ҷиноят) дар баъзе шаҳрҳо, ба монанди Лос-Анҷелес, боиси табъизи нажодӣ шудааст, зеро маълумоти таърихии ғаразнок ба қарорҳои нодуруст оварда расонидааст.

Барои истифодаи самараноки зеҳни сунъӣ дар тавсеаи ҳуқуқи инсон, олимони ҳуқуқшинос аз минтақаҳои гуногун тавсияҳои зеринро пешниҳод мекунанд:

- Таҳияи қонунҳои байналмилалӣ ва миллӣ барои назорати истифодаи зеҳни сунъӣ .

- Эҷоди механизмҳо барои шаффофсозии қарорҳои зеҳни сунъӣ .

- Омӯзиши мутахассисони зеҳни сунъӣ дар асосҳои ахлоқ ва ҳуқуқи инсон.

- Мубодилаи таҷриба байни кишварҳо барои таҳияи стандартҳои умумӣ.

Зеҳни сунъӣ дорои нерӯи бузург барои тавсеаи ҳуқуқи инсон дар соҳаҳои дастрасӣ ба маълумот, адолати иҷтимоӣ ва озодии баён аст. Мисолҳои воқеӣ аз Ҳиндустон, Эстония, ИМА, Кореяи Ҷанубӣ, Нидерландия, Сингапур, Олмон ва дигар кишварҳо нишон медиҳанд, ки зеҳни сунъӣ метавонад дар бартарафсозии нобаробариҳо ва таъмини дастрасии умумӣ нақши муҳим бозад. Бо вуҷуди ин, хатарҳои марбут ба назорати оммавӣ, ношаффофӣ ва ғараз, ки дар мисолҳои Чин, Фаронса ва ИМА дида мешаванд, зарурати танзими оқилона ва риояи меъёрҳои ахлоқиро таъкид мекунанд. Танҳо тавассути ҳамкории байналмилалӣ ва таҳияи механизмҳои муассир метавон кафолат дод, ки зеҳни сунъӣ ба тавсеаи ҳуқуқи инсон мусоидат мекунад, на ба маҳдудшавии он.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Зеҳни сунъӣ (AI) дар солҳои охир ба яке аз технологияҳои пешрафтаи ҷаҳон табдил ёфта, дар соҳаҳои мухталиф, аз ҷумла технологияи ҳастаӣ, истифода мешавад. Истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаи ҳастаӣ метавонад дурнамои навро боз кунад, аммо ҳамзамон хатарҳо ва оқибатҳои ҷиддиро ба миён меорад.

Зеҳни сунъӣ метавонад барои таҳлили маълумоти бузурги аз сенсорҳои реакторҳои ҳастаӣ ҷамъовардашуда истифода шавад. Моделҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди алгоритмҳои омӯзиши мошинӣ, қодир ба пешгӯии нокомиҳои эҳтимолӣ, оптимизатсияи равандҳои энергетикӣ ва коҳиш додани хатарҳои садамавӣ мебошанд. Масалан, зеҳни сунъӣ метавонад ҳарорат, фишор ва дигар параметрҳои муҳимро дар вақти воқеӣ назорат карда, қарорҳои фаврӣ барои пешгирии мушкилот қабул кунад.

Зеҳни сунъӣ дар таҳияи системаҳои пешрафтаи муҳофизати ҷисмонӣ истифода мешавад. Системаҳои огоҳии барвақт, ки бо зеҳни сунъӣ кор мекунанд, метавонанд таҳдидҳои кибернетикӣ, вайроншавӣ ва ё хатарҳои физикиро муайян кунанд. Масалан, алгоритмҳои зеҳни сунъӣ метавонанд рафтори ғайримуқаррариро дар шабакаҳои компютерии иншооти ҳастаӣ ошкор намуда, ҳамлаҳои кибернетикиро пешгирӣ кунанд.

Идоракунии партовҳои радиоактивӣ яке аз мушкилоти асосии соҳаи ҳастаӣ мебошад. Зеҳни сунъӣ метавонад барои таҳияи моделҳои пешгӯӣ истифода шавад, ки нигоҳдорӣ, коркард ва нест кардани партовҳои ҳастаиро оптимизатсия мекунанд. Масалан, алгоритмҳо метавонанд роҳҳои бехавф ва камхарҷи нигоҳдории дарозмуддати партовҳоро пешниҳод намоянд.

Зеҳни сунъӣ барои моделсозии реаксияҳои ҳастаӣ ва таҳлили маълумоти таҷрибавӣ истифода мешавад. Инчунин имкон медиҳад, ки олимон равандҳои мураккабро бо дақиқии баланд таҳлил кунанд ва технологияҳои нави ҳастаиро, аз қабили реакторҳои термоядроӣ, таҳия намоянд.

Оқибатҳо ва хатарҳои истифодаи зеҳни сунъӣ
Истифодаи зеҳни сунъӣ дар технологияи ҳастаӣ метавонад хатарҳои амниятиро афзоиш медиҳад, агар системаҳои зеҳни сунъӣ ба дасти шахсони нодуруст афтад. Масалан, ҳакерҳо метавонанд алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои дастрасӣ ба системаҳои идоракунии реакторҳо истифода баранд, ки метавонад ба садамаҳои ҷиддӣ оварда расонанд.

Қарорҳои худкори зеҳни сунъӣ метавонанд ба мушкилоти ахлоқӣ дучор шаванд, хусусан вақте ки сухан дар бораи қабули қарорҳои муҳим дар вазъиятҳои фавқулодда меравад. Системаҳои зеҳни сунъӣ метавонанд натиҷаҳои ғайричашмдошт ё нодуруст ба бор оранд, агар маълумоти нокифоя ё алгоритмҳои нодуруст истифода шаванд.

Истифодаи аз ҳад зиёди зеҳни сунъӣ метавонад боиси вобастагӣ аз технология гардад, ки дар натиҷа нақши одамон дар идоракунии иншооти ҳастаӣ кам мешавад. Ин метавонад хатар эҷод кунад, агар системаҳои зеҳни сунъӣ дар вазъиятҳои ғайричашмдошт корношоям шаванд.

Истифодаи зеҳни сунъӣ дар технологияи ҳастаӣ талаб мекунад, ки стандартҳо ва қоидаҳои нави байналмилалӣ таҳия шаванд. Танзими истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаи мазкур мураккаб аст, зеро он бояд хатарҳои технологӣ, ахлоқӣ ва сиёсиро ба назар гирад.

Хулоса, истифодаи зеҳни сунъӣ дар технологияи ҳастаӣ имкониятҳои бузургро фароҳам меорад, аз ҷумла оптимизатсияи равандҳо, баланд бардоштани амният ва пешбурди тадқиқоти илмӣ. Аммо, хатарҳои марбут ба амният, ахлоқ ва танзим низ бояд ҷиддӣ баррасӣ шаванд. Барои истифодаи бехатар ва самараноки зеҳни сунъӣ дар соҳаи мазкур зарур аст, ки стандартҳои байналмилалӣ таҳия шуда, тадқиқоти муштарак байни кишварҳо ва созмонҳо гузаронида шавад.

Манучеҳр ШОКИРОВ – Мудири шуъбаи амнияти киберӣ, кафолатҳо, омодагӣ ва вокуниш ба садамаҳои ХБРЯ-и Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Олимҷон АЗИЗОВ – Мудири шуъбаи менеҷмент, Шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Адабиёт
1. IAEA. (2023). Artificial Intelligence for Nuclear Applications: Opportunities and Challenges. Vienna: International Atomic Energy Agency. www.iaea.org
2. Russell, S., & Norvig, P. (2021). Artificial Intelligence: A Modern Approach. 4th ed. Pearson.
3. Goodfellow, I., Bengio, Y., & Courville, A. (2016). Deep Learning. MIT Press.
4. World Nuclear Association. (2022). Nuclear Power in the World Today. https://www.world-nuclear.org

(Дар ҳошияи сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон, 08-09 июли 2025)

Аз саҳифаҳои таърих ба ҳамагон маълум аст, ки тоҷикон аз қадимулайём бо ҳамсоягони хеш муносибати дустонаву бародарона дошта, дар асоси арзу эҳтиром ба арзишҳои бузурги ахлоқии инсонӣ умр ба сар мебурданд. Тоҷикон ва қирғизҳо низ аз чунин ҳамсоягоне ҳастанд, ки бо риояи ойинҳои неки ҳамсоядорӣ ҳамзистӣ зиндагӣ карда, ҳамчун дӯсту бародар бо ҳам муносиботи хуби инсонӣ доштанд.

Доир ба ойини ҳамсоядорӣ дар миёни мардуми соҳибдилу соҳибхиради тоҷик сухану зарбурмасалҳои пурҳикмате мавҷуданд, аз қабили “аз хеши дур ҳамсояи наздик беҳтар аст” ва ё “хона нахар, ҳамсоя бихар”, ки ин аз иззату эҳтироми мардуми шарифи тоҷик нисбат ба ҳамсояву ҳамсоядорӣ мебошад.

Равобити Тоҷикистону Қирғизистон бар пайвандҳои бисёрсолаи дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ асос ёфтаанд. Тавре маълум аст, муносибатҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон аз 14 январи соли 1993 оғоз гардида, ҳамкориҳо дар ҳоли густариш қарор доранд. Бар асоси ҳамин муносибатҳои дуҷониба миёни ду кишвар Шӯрои ҳамоҳангсозии байнидавлатӣ, Комиссияи байниҳукуматӣ оид ба баррасии маҷмӯи масъалаҳои ҳамкориҳои дуҷониба, Комиссияи байниҳукуматӣ оид ба делимитатсия ва демаркатсияи Сарҳади давлатии Тоҷикистону Қирғизистон ва Шӯрои вазирони корҳои хориҷӣ таъсис ёфта буданд. Мавриди зикр аст, ки санадҳои асосие, ки самтҳои умдаи ҳамкориро ба танзим медароранд ва дар онҳо принсипҳои асосии муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Қирғизистон муайян шудаанд, Аҳднома дар бораи асосҳои муносибатҳои байнидавлатӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон (12 июли соли 1996), Аҳднома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи муносибатҳои ҳамсоягии нек ва шарикӣ (26 майи соли 2004), Протокол оид ба муайянсозии хатти марзи давлатии Тоҷикистону Қирғизистон (декабри соли 2024) ва Аҳднома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи сарҳади давлатии Тоҷикистону Қирғизистон (13 марти соли 2025).

12-13 марти соли равон зимни сафари давлатии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷумҳурии Қирғизистон руйдоди муҳиму фараҳбахш ва таърихӣ барои мардумони ҳар ду кишвар он гашт, ки пас аз панҷ соли қатъ гардидани муносибатҳо равуои дуҷонибаи заминӣ ва ҳавоӣ аз нав фаъол гардид.

Дар доираи сафари давлатии Сарвари давлат, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар маҷмуъ 16 санади нави ҳамкорӣ дар соҳаҳои ҳаётан муҳим ба имзо расида буданд. Метавон гуфт, ки баъд аз имзо расидани созишномаҳо ҳамкориҳои Тоҷикистону Қирғизистон дар соҳаҳои тиҷорату саноат, роҳу нақлиёт, энергетика, гумрук ва ғайра ба марҳали сифатан нав ворид шуда, дар ояндаи наздик аллакай самараҳои хешро ба бор хоҳанд овард.

Афзун бар ин аст, ки дар соли соли 2025 корҳои сохтмонӣ дар доираи лоиҳаи CASA-1000 дар Тоҷикистон ва Қирғизистон ба анҷом расиданд. Неруи барқи сабз дар фасли тобистон аз Тоҷикистон ва Қирғизистон ба Афғонистон ва Покистон интиқол меёбад. Дар доираи татбиқи Лоиҳаи CASA - 1000 бунёди объектҳои нави энергетикӣ аз қабили хатти баландшиддати барқии 500 кВт аз зеристгоҳи “Датка” дар Қирғизистон то зеристгоҳи “Суғд 500 кВт” дар Тоҷикистон бо дарозии тақрибан 480 км ба анҷом расид.

31 марти соли 2025 сарони давлатҳои Тоҷикистон ва Қиризистон дар маросими оғози фаъолияти хатти “500 кВ Датка-Суғд” дар доираи лоиҳаи CASA-1000 дар шакли видеоконфронс иштирок намуданд. Акнун марҳалаи нави татбиқи лоиҳаи минтақавии CASA-1000 оғоз ёфт. Роҳбарони кишварҳо қайд карданд, ки ин лоиҳа аҳамияти хосса дорад, зеро он низомҳои энергетикии ду кишварро муттаҳид намуда, амнияти энергетикиро тақвият бахшида, ба хотири рушди устувори минтақаи Осиёи Марказӣ саҳми назаррас мегирад.

8-9 уми июли соли 2025 сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон, Садир Жапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат гирифт, ки ин мулоқот марҳалаи муҳим дар болоравии сатҳу сифати муносибатҳои ду кишвар ба шумор меравад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон муҳтарам Садир Жапаров ҳамкориро дар шакли дуҷониба ва дар чаҳорчӯби бисёрҷониба муфассал баррасӣ намуданд. Инчунин ба масъалаҳои татбиқи лоиҳаҳои муштараки инфрасохторӣ, содагардонии расмиёти ҳамлу нақли бор, ҳалли масоили марбут ба рушди логистика ва рақамикунонӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуданд. Роҳбарони ду давлат фароҳам овардани шароити мусоидро ҷиҳати рафту омади мардум, интиқоли бор ва хидматрасонӣ, тақвият бахшидани кор ва таҷдиди низоми фаъолияти гузаргоҳҳои сарҳадиро муҳим арзёбӣ намуданд.

Гузаргоҳи марзии Тоҷикистону Қирғизистон «Тоҷварон-Қарамиқ» миёи ноҳияҳои Лахш ва Чон- Алай, ки аз ҷониби сарони давлатҳо ба таври маҷозӣ боз шудааст, равобити дуҷонибаро тавсеа дода, убури сарҳадро содатар намуда, ба рушди беҳтари ҳамкории наздимарзӣ мусоидат мекунад. Ҷонибҳо судмандии саъю талоши тарафайнро ҷиҳати зиёд кардани шумораи парвозҳои мунтазами ҳавопаймоҳои муофирбар, инчунин хатсайрҳои автобусҳо, аз ҷумла байни минтақаҳои наздисарҳадӣ, тасдиқ намуданд.

Бо итминони комил метавон гуфт, ки пас аз боз шудани гузаргоҳҳои сарҳадӣ ва дар ин замина ба роҳ мондани муносибатҳои неки дуҷониба ба рушду пешрафти ҳамкориҳои ду кишвар такони ҷиддӣ мебахшанд.

Достиева Дилафруз, ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ба  ҳошияи ташрифи давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизстон муҳтарам Садир Жапаров ба Ҷумҳурии  Тоҷикистон, 8-9 июли 2025

     8-уми июли соли 2025 Сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Ҷапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки сурат гирифт, пас аз вохурӣ дар шаҳри Хуҷанд як марҳилаи муҳим дар муносибатҳои дуҷонибаю бисёрҷонибаи ду кишвар ба шумор меравад. Имрӯз ҷаҳон дар давраи мураккабшавии сиёсии байналмилалӣ, шиддат гирифтани вазъи геосиёсиву низомӣ, таҳдидҳои амниятӣ ва буҳронҳои молиявию иқтисодӣ қарор дорад. Мулоқоти роҳбарони ду кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва муҳтарам Садир Жапаров дар вазъият кунунӣ имкони баррасии ҳамаҷонибаи муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаро фароҳам овард. Ҳалли масъалаҳои сарҳадӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Қирғистон ва Ҷумҳурии Узбекистон ин модели нави сулҳофаринии роҳбарони давлатҳо буда, диққати ҷомеаи ҷаҳониро ҷалб намудааст. Ирода ва сиёсати дурандешонаи роҳбарони кишварҳо буд, ки имрӯз водии Фарғона яке аз минтақаҳои даргир ба минтақаи сулҳ табдил ёфт.

     Мулоқотҳои сатҳи олӣ барои рушди муносибатҳои дарозмуддат байни давлатҳо ва халқҳо мусоидат менамояд. Дар мулоқоту музокирот самтҳои муҳми ҳамкориҳои дуҷонибаю бисёрҷонибаи ду кишвар баррасӣ шуданд.

1. Дуҷониба. Дар доираи васеи масъалаҳои мавриди таваҷҷуҳи ду ҷониб, аз ҷумла густариши ҳамкорӣ дар соҳаҳои сиёсӣ, тиҷоратию иқтисодӣ ва фарҳангию гуманитарӣ баррасӣ шуд. Дар он масъалаҳои зерин таваҷҷуҳи роҳбарони кишварро ҷалб намуда, аз ҷумла:

-делимитатсияи сарҳади давлатӣ. Сарони ду давлат аз ниҳоӣ шудани делимитатсияи сарҳади давлатӣ миёни ду кишвар изҳори қаноат намуда, ҳамзамон таъкид доштанд, ки корҳо доир ба анҷом додани демаркатсия низ бо ҳамоҳангии ҷонибҳо идома дорад.

-рушди робитаҳои парлумонӣ. Таҳким ва густариши робитаҳои парлумонӣ воситаи маҳими рушди ҳамкории дуҷониба номида шуд.

-ҳамкории иқтисодӣ. Таҳкими ҳамкории иқтисодӣ, тавсеаи робитаҳо дар сатҳи минтақавӣ, аз ҷумла миёни ноҳияҳои наздисарҳадӣ зарур шуморида шуд. Татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар соҳаҳои кишоварзӣ ва саноати сабуку хӯрокворӣ аз самтҳои афзалиятноки афзоиши сармоягузории мутақобила арзёбӣ гардид. Пешниҳод шуд, ки ҳамкорӣ дар самти содироту воридоти маҳсулоти кишоварзӣ ва озуқаворӣ густариш дода шавад.

- ҳамкории сармоягузорӣ. Ҷонибҳо барои сармоягузорӣ дар ҳудуди минтақаҳои озоди иқтисодӣ, рушди марказҳои логистикию саноатӣ ва густариши шарикӣ дар соҳаи рушди системаҳои иттилоотӣ, изҳори ҳавасмандӣ намуданд. Ба таҳкими ҳамкорӣ дар соҳаҳои ояндадори энергетика, тавсеаи шоҳроҳҳои транзитию нақлиётӣ ва зиёд кардани шумораи парвозҳо, таваҷҷуҳи зиёд зоҳир гардид. Ҷониби Тоҷикистон барои рушди ҳамкорӣ дар соҳаи тандурустӣ, робитаҳои байни муассисаҳои илмию тадқиқотӣ, табобатию солимгардонӣ ва муассисаҳои санитарию курортӣ изҳори омодагӣ намуд.

-ҳамкории фарҳангӣ. Баргузор намудани фестивалҳо, намоишгоҳҳо ва дигар чорабиниҳои фарҳангӣ омили муҳими таҳкимбахши робитаҳои фарҳангию гуманитарии байни мардумон номида шуд.

-ҳамкорӣ дар мубориза бо терроризм, экстремизм, тундгароии динӣ. Мубориза бо терроризм, экстремизм, тундгароии динӣ, қочоқи маводи мухаддир, киберҷинояткорӣ ва дигар зуҳуроти ҷиноятҳои муташаккили фаромиллӣ дар маркази таваҷҷуҳ қарор гирифт.

-ҳамкорӣ дар мушкилоти тағйирёбии иқлим. Ҳамкории зич барои ҳалли мушкилоти тағйирёбии иқлим, оқибатҳои гармшавии глобалӣ ва ҳифзи пиряхҳо аз мавзуъоти дигари суҳбат буд.

2. Бисёрҷониба. Ҳамкорӣ дар доираи созмонҳои байналмилаию минтақавӣ дар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла, Созмони Милали Муттаҳид, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, Созмони ҳамкории Шанхай ва дигар сохторҳои байналмилалию минтақавӣ гуфтугӯйи судманд сурат гирифт. Дар доираи ин сафар беш аз 20 санади ҳамкорӣ дар соҳаҳои гуногун, аз энергетика ва об то кишоварзӣ ва тиҷорат, имзо шуд. Аз ҷумла, созишномаҳо байни Тоҷикистон ва Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи саноат ва технологии нав, ҳамкориҳои аграрӣ, туризм ва тиҷорати марзӣ имкон медиҳанд, ки корхонаҳои муштарак ташкил шаванд ва маҳсулоти ватанӣ озодона ба бозорҳои ҳамдигар роҳ ёбанд.

     Хулоса, гардиши савдо миёни Тоҷикистон ва Қирғизистон дар 5 моҳ 6,1 миллион доллари ШМА-ро ташкил додааст. Дар 5 моҳи аввали соли 2025 гардиши коло байни Тоҷикистон ва Қирғизистон ба 6,1 миллион доллари ШМА расидааст. Ин омор нисбат ба ҳамин давраи соли гузашта 1,4 миллион доллари ШМА ё 29,8% бештар аст.  Аз 6,1 миллион доллари ШМА 1,3 миллионашро содирот ва 4,8 миллиони боқимондаро воридоти молу маҳсулот дар бар мегирад. Яке аз натиҷаҳои муҳими сафари давлатӣ ба Тоҷикистон, ки нақши мутақобилаи халқиятҳо дар танзими муносибатҳои ду кишвар пас аз буҳронҳои марзӣ, равобити байни одамон, хусусан дар минтақаҳои наздимарзӣ коста гардида буданд. Пас аз сафарҳои мутақобилаи судманд дар сатҳи олӣ ва бо ифтитоҳи гузаргоҳҳо, имзои тавофуқномаҳои ҳамкорӣ дар сатҳи иҷтимоӣ, фазо барои ҳамгироии мардумӣ фароҳам гардидаанд. Тоҷикистон бо принсипҳои дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ дар асоси он, ки мардумони минтақа аз қадимулайём боҳам мезистанду мегуфтанду меофариданд, минбаъд низ ба рушди пайвастаи муносибатҳои дӯстона ҳамкориро идома хоҳанд дод. Сафари мутақобилаи давлатӣ нишон дод, ки чунин сафарҳо дар сатҳи олӣ метавонад омили асосии сулҳу субот бошад.

Соҳиби Баҳруло

ходими хурди илмии шуъбаи ИДМ-и

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИ

Дар ҳошияи сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон, 08-09 июли 2025

Мусаллам аст, ки ҳамкориҳои судманди Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Қирғизистон дар замони соҳибистиқлолии ин ду ҳамсоякишвар бо роҳандозии муносибатҳои дипломатӣ аз 14 январи соли 1993 оғоз гардида, то кунун дар арсаҳои мухталиф идома меёбанд.

Дар ҳамин замина метавон иброз намуд, ки равобити Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон бар пайвандҳои бисёрсолаи дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ асос ёфтаанд. Шаҳодати ин гуфтаҳо тамосҳои сиёсӣ дар сатҳи олӣ ва баланд байни ду кишвар мебошанд. Ҳамчунин боздидҳои расмӣ ва сафарҳои кории роҳбарони ин ду давлат ба кишварҳои якдигар яке аз ҷанбаҳои муҳимми ҳамкории судманд маҳсуб меёбанд. Ин аст, ки пояи қарордодиву ҳуқуқии муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Қирғизистон беш аз 139 санадро дарбар мегирад.

Санадҳои асосие, ки самтҳои гуногуни ҳамкориро ба танзим медароранд ва дар онон принсипҳои асосии муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Қирғизистон муайян шудаанд, Аҳднома оид ба асосҳои муносибатҳои байнидавлатӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон аз 12 июли соли 1996 ва Аҳднома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба муносибатҳои некуҳамсоягӣ ва ҳамшарикӣ аз 26 майи соли 2004 мебошанд.

Бояд тазаккур дод, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон, чун анъана, дар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла СММ, ИДМ, СҲШ, СААД, САҲА ва МҲТБО ҳамкориҳои хубу зич дошта, ташаббусҳои байналмилалии ҳамдигарро одатан ҷонибдорӣ менамоянд.

Қобили зикр аст, ки соли 2018 Қирғизистон дар баробари 190 кишвари аъзои СММ қатъномаи Созмони Милали Муттаҳидро, ки бо ташаббуси Тоҷикистон зери унвони "Конфронси СММ оид ба бознигарии миёнамуддати фарогири ҳадафҳои Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”, 2018-2028”, пешниҳод шуда буд, пуштибонӣ кард.

Лозим ба ёдоварист, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон лоиҳаи қатъномаро таҳти унвони “Табиат марзро намешиносад: ҳамкории фаромарзӣ-омили калидии ҳифз ва истифодаи устувори гуногунии биологӣ", ки бо ибтикори ҷониби Қирғизистон дар ҷаласаи 75-уми Маҷмаи Умумии СММ қабул гардид, ҷонибдорӣ намуд.

30 июни соли 2025 мулоқоти Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сироҷиддин Муҳриддин, ки бо сафари расмӣ дар Қирғизистон қарор дошт, бо Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров баргузор гардид. Зимни мулоқот таъкид гардид, ки бо шарофати иродаи сиёсии роҳбарони ҳар ду давлат муносибатҳои дуҷониба мунтазам рушд карда, тамоюли расидан ба сатҳи сифатан нави ҳамкориҳоро дорад. Инчунин масъалаҳои рушди ҳамкориҳои тиҷоратӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ, гуманитарӣ ва фаромарзии миёни кишварҳо баррасӣ гардиданд. Дар ин мулоқот роҳбари ниҳоди сиёсати хориҷии Тоҷикистон Сироҷиддин Муҳриддин азми қавии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷиҳати тавсеа, рушд ва таҳкими ҳамкориҳои бисёрҷанба бо Қирғизистон таъкид намуд.

Садир Жапаров ҳамчунин ёдовар аз он шуданд, ки моҳи марти соли 2025 Созишномаи таърихии марзи давлатии Қирғизистону Тоҷикистон ба имзо расид. Дар ин замина ӯ ба зарурати фаъолсозии ҳамкориҳои судовари ду кишвар таваҷҷуҳи хосса зоҳир намуд.

Қобили зикр аст, ки бино ба даъвати Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, ҳанӯз 28-29 июни 2021 сафари расмии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардида буд, ки дар рафти он як қатор санадҳо ба имзо расида буданд.

Дар навбати худ, 12-13 марти соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷумҳурии Қирғизистон сафари давлатӣ анҷом доданд, ки натиҷаҳои он, бешубҳа, дар густаришу таҳкими самтҳои мухталифи ҳамкориҳои дуҷонибаи ҳар ду кишвар саҳифаи наверо боз намуданд. Метавон гуфт, ки дар раванди музокироти сатҳи олӣ масъалаҳои вобаста ба муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон ва дурнамои рушди он дар фазои дӯстиву созандагӣ ва руҳияи ҳамдигарфаҳмию ҳамсоягии нек ботафсил баррасӣ гардиданд.

Аз рӯйи натиҷаҳои гуфтушунидҳои сарони давлатҳои Тоҷикистону Қирғизистон маросими имзои санадҳои дуҷониба доир гардид.

Эмомалӣ Раҳмон ва Садир Жапаров зери Изҳороти муштарак доир ба таҳкими минбаъдаи дӯстӣ ва ҳамсоягии нек ва Аҳднома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи сарҳади давлатӣ имзо гузоштанд.

Дар маҷмуъ, 16 санади нави ҳамкорӣ ба имзо расид, аз ҷумла:

- Ёддошти тафоҳум миёни Агентии содироти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Муассисаи давлатии “Марказ оид ба рушд ва пешбурди содирот “Қирғизсодирот””-и назди Вазорати иқтисод ва тиҷорати Ҷумҳурии Қирғизистон;

- Ёддошти тафоҳум миёни Кумитаи бехатарии озуқавории назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Инспексияи давлатии бехатарии байторӣ ва фитосанитарии назди Девони Вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи байторӣ;

- Протокол миёни Хадамоти гумруки назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти давлатии гумруки назди Вазорати молияи Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ташкили мубодилаи иттилооти пешакӣ дар бораи молу воситаҳои нақлиёти миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон;

- Барномаи ҳамкорӣ миёни ноҳияи Лахши Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ноҳияи Чон-Алайи вилояти Оши Ҷумҳурии Қирғизистон дар соҳаҳои тиҷоратию иқтисодӣ, илмию техникӣ ва фарҳангӣ барои солҳои 2025-2027;

- Барномаи ҳамкорӣ миёни вилояти Оши Ҷумҳурии Қирғизистон ва Вилояти Мухтори Куҳистони Бадахшони Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаҳои иқтисоду савдо ва фарҳангу гуманитарӣ барои солҳои 2025-2030;

- Созишнома дар бораи истиқрори муносибатҳои бародаршаҳрӣ миёни шаҳри Душанбеи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва шаҳри Бишкеки Ҷумҳурии Қирғизистон;

- Барномаи ҳамкорӣ миёни Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиши назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Агентии давлатии тарбияи ҷисмонӣ ва варзиши назди Девони вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон дар соҳаи тарбияи ҷисмонӣ ва варзиш барои солҳои 2025-2027;

- Барномаи ҳамкорӣ миёни Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиши назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати фарҳанг, иттилоот ва сиёсати ҷавонони Ҷумҳурии Қирғизистон дар соҳаи сиёсати ҷавонон барои солҳои 2025-2027;

- Ёддошти тафоҳум миёни Кумитаи меъморӣ ва сохтмони назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Агентии давлатии меъморӣ, сохтмон ва хоҷагии манзилию коммуналии назди Девони Вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар самти таъмини тобоварӣ ба зилзила, рушди технологияҳои самаранокии энергияи “сабз” ва шаҳрсозӣ, инчунин рақамикунонии раванди сохтмон;

- Ёддошти тафоҳум миёни Вазорати саноат ва технологияҳои нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати иқтисод ва соҳибкории Ҷумҳурии Қирғизистон дар соҳаи саноат ва технологияҳои нав;

- Ёддошти тафоҳум миёни Вазорати молияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати молияи Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ ва табодули маълумот дар соҳаи назорати шахсоне, ки бо амалиёт (аҳдҳо) бо сангу металлҳои қиматбаҳо, оид ба масъалаҳои муқовимат ба маблағгузории фаъолияти террористӣ ва қонунигардонии (расмикунонии) даромадҳои бо роҳи ҷиноят бадастоварда машғуланд;

- Созишнома миёни Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати захираҳои об, кишоварзӣ ва саноати коркарди Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи кишоварзӣ;

- Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Девони Вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи таъмини дастрасӣ ба объектҳои хоҷагии об ва энергетикӣ;

- Созишнома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи сохтмон ва истифодабарии роҳҳои мошингард, ободонӣ ва истифодаи чорроҳаи мошингард.

Мавриди зикри хос аст, ки энергетика яке аз соҳаҳои фаъолияти иқтисодӣ, маҷмуи зерсистемаҳои бузурги табиӣ ва сунъӣ мебошад, ки барои истеҳсол табдил, интиқол, ҷамъоварӣ ва истифодаи захираҳои энергетикии ҳама намудҳо хизмат мекунад. Мақсади истифодаи энергия таъмин намудани истеҳсоли энергия тавассути табдил додани энергияи аввалия ва табиӣ ба энергияи дуюмдараҷа, ба монанди энергияи барқӣ ё гармӣ мебошад.

Бояд тазаккур дод, ки энергетика яке аз самтҳои асосии ҳамкорӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон боқӣ мемонад. Мусаллам аст, ки анҷоми сохтмони инфрасохтор дар доираи лоиҳаи CASA-1000 марҳалаи муҳими таҳкими амнияти энергетикии минтақа хоҳад гардид.

31 марти соли 2025 дар ҳузури раҳбарони олии давлатии Тоҷикистону Қирғизистон хатти интиқоли барқи 500-киловолтаи “Датка-Суғд”, ки тақрибан 480 километр тӯл мекашад, тавассути алоқаи видеоӣ ба кор андохта шуд, ки он системаҳои энергетикии ду кишварро ба ҳам мепайвандад. Ҳамин тариқ дар фасли тобистон неруи барқи “сабз” ба Афғонистон ва Покистон низ содир мешавад.

Қобили зикр аст, ки муносибатҳои ҷамоҳири Тоҷикистону Қирғизистон тавассути муколамаи сиёсӣ, рушду тавсеаи равобити иқтисодӣ ва татбиқи лоиҳаҳои бузурги инфрасохторӣ ба таври мунтазам густариш меёбанд. Имзои Аҳдномаи марзӣ, ба кор андохтани лоиҳаи CASA-1000 ва густариши равобити тиҷорӣ ва фарҳангӣ аз гузариш ба марҳалаи сифатан нави шарикӣ бар асоси арзу эҳтироми мутақобила, прагматизм ва дидгоҳи стратегӣ ба оянда аст.

Ёдовар шудан ба маврид аст, ки 31 марти соли 2025 дар вилояти Суғди Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ширкати раҳбарони давлатҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Узбекистон таҷлили иди Наврӯзи байналмилалӣ ҳамчун рӯйдоди муҳим дар хотираи таърих боқӣ хоҳад монд. Дар доираи ин чорабинӣ “Эъломияи дӯстии абадӣ” дар шаҳри Хуҷанд ба имзо расид, ки хоҳиши муштаракро ба таҳкими ваҳдати минтақавӣ ва робитаҳои гуногунарсаро тасдиқ мекунад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон бар он аст, ки татбиқи риояи принсипҳои дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷавории Тоҷикистону Қирғизистон, ки бар асоси он мардумони тоҷику қирғиз аз қадимулайём ҳамзистӣ доштанд, минбаъд низ ба рушди пайвастаи тамоми маҷмуи муносибатҳои дуҷониба мусоидат хоҳанд кард.

Ҳамкории судманди Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Қирғизистон дар замони муосир яке аз омилҳои муҳими дар ҳолати хуб нигоҳ доштани муносибатҳои байникишварӣ дар тамоми соҳаҳо мебошад.

Иқтисод

Гардиши молу маҳсулот миёни Тоҷикистону Қирғизистон дар соли 2024 беш аз 12,2 миллион долларри амрикоиро ташкил дод, ки дар муқоиса бо соли 2023 4,3% афзоиш ёфтааст. Дар семоҳаи аввали соли 2025 ҳаҷми муомилоти мол 6,1 миллион долларро ташкил додааст. Ин рақам 29,8 фоиз афзуда, аз динамикаи мусбати ҳамкориҳои дуҷониба шаҳодат медиҳад.

Фарҳанг

Тоҷикистон ва Қирғизистон ҳамчун ду кишвари дорои решаҳои муштараки таърихӣ ва фарҳангии қадим, дар тӯли асрҳо робитаҳои наздик доштанд. Ин робитаҳо на танҳо дар шакли расмӣ, балки байни мардумон ва ҷомеаҳои наздимарзӣ рушд кардаанд. Дигар ин ки баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ дар доираи Рӯзҳои фарҳангии Тоҷикистон дар Қирғизистон ва Рӯзҳои фарҳангии Қирғизистон дар Тоҷикистон намунаи барҷастаи дурахши фарҳанги халқҳои тоҷику қирғиз маҳсуб ёфта, афроди ин ҳамсоякишварҳо бо махсусияти урфу одат ва анъанаҳои он, ҳамзамон бо дастовардҳои муосир дар соҳаи фарҳанг ошно мегардонанд.

Адабиёт

Адабиёти Қирғизистон бо забони қирғизӣ рушд мекунад. Адабиёти хаттии қирғиз бар пояи эҷодиёти шифоҳии мардум (сурудҳои чӯпонӣ, лирикӣ, зарбулмасалҳо, мақолҳо ва ғ.) пайдо шудааст. Ҳамосаи «Манас» - достони таърихӣ-эпикӣ дар бораи корнамоиҳои барҷастаи Қаҳрамони миллии қирғизҳо Манас-дар адабиёти қирғиз мавқеи махсусро ишғол кардааст. Ғояи асосии ин ҳамосаро муборизаи тӯлонии қирғизҳо барои озодиву истиқлол ташкил медиҳад.

Дар замони муосир, бо вуҷуди баъзе мушкилоти сиёсӣ ва марзӣ, муносибатҳои фарҳангӣ ҳамчун воситаи муҳими таҳкими эътимод ва дӯстии халқҳо боқӣ мондаанд.

Заминаҳои таърихӣ ва муштаракоти фарҳангӣ

Ҳар ду миллат бо фарҳангҳояшон ба хазинаи умумии тамаддуни Осиёи Марказӣ мансубанд. Шахсиятҳои намоёни таърихӣ, ба мисли Муҳаммадҷон Шакурӣ, Мирсаид Миршакар (аз ҷониби Тоҷикистон) ва Чингиз Айтматов (аз ҷониби Қирғизистон) дар таҳкими робитаҳои фарҳангии ду кишвар саҳми калон гузоштаанд.

Забонҳои тоҷикиву қирғизӣ, гарчанде аз оилаҳои гуногунанд (форсӣ ва туркӣ), мисли забони русӣ ҳамчун воситаи муоширати байниҳамдигарӣ истифода мешаванд.

Суннатҳои мардумӣ, фарҳанги либоспӯшӣ, мусиқӣ, маъракаҳо ва одатҳо шабоҳати зиёд доранд, ки ин заминаи муносиб барои густариши муколама ва ҳамдигарфаҳмӣ мебошанд.

Гарчанде заминаи густурда барои рушду тавсеаи ҳамкориҳо вуҷуд дорад, солҳои охир бар асари муноқишаҳои фоҷиавии сарҳадӣ ва маҳдудияти муваққатӣ дар маҷрои ҳаракати одамон, сатҳи робитаҳои дуҷониба то андозае коҳиш ёфта буданд. Аммо бо ҳал шудани масъалаи сарҳадӣ (31.03.2025) ва беҳгаштани равобити сиёсӣ, дурнамои ҳамкориҳои фарҳангӣ хеле умедбахш ба назар мерасад.

Робитаҳои сатҳи мардумӣ

Дар минтақаҳои наздимарзӣ, хусусан миёни вилояти Суғди Тоҷикистон ва вилояти Боткену Ӯши Қирғизистон, муносибатҳои хешутаборӣ ва фарҳангии таърихӣ вуҷуд доранд. Аксари сокинони ин минтақаҳо ба ду ё се забон озодона ҳарф мезананд ва дар маъракаҳо, тӯйҳо ва ҷашнҳо иштироки тарафайн вуҷуд дорад. Ҷашнҳои Наврӯз ва идҳои Рамазону Қурбон ҳар сол бо иштироки аҳли ҷомеаи ду кишвар баргузор мешаванд.

Имконот:

- Барқарорсозии ҷашнвораҳои муштарак;

- Табодули ҳунармандон, донишҷӯён ва олимон;

- Фаъолгардонии марказҳои фарҳангии тоҷикон дар Қирғизистон ва қирғизҳо дар Тоҷикистон;

- Таҳияи барномаҳои муштараки телевизионӣ ва эҷоди филмҳои мустанад оид ба таърихи умум ва мавзуоти дигари мубрам.

Хулоса Муносибатҳои гуногунҷанбаи дуҷониба миёни ҷамоҳири Тоҷикистону Қирғизистон на танҳо ҷузъи муҳими ҳамкориҳои байнидавлатӣ, балки воситаи муҳими таҳкими дӯстӣ ва суботи минтақа мебошанд. Бо эҳёи ин робитаҳо дар заминаи ҳалли масъалаҳои марзӣ, фазои солими ҳамзистии халқҳо густариш ёфта, Осиёи Марказӣ ба минтақаи дӯстӣ ва пешрафти иҷтимоӣ табдил хоҳад гашт.

Ҷойи хушҳолӣ ин аст, ки дар доираи сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров 8-9-июли соли 2025 Ҳамоиши иқтисодӣ ва сармоягузории Қирғизистону Тоҷикистон ва ҳамчунин консерти "Дӯстии абадӣ" бо иштироки ҳунармандони ду кишвар баргузор гашт.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна - ходими пешбари илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупо, номзади илмҳои фалсафа, дотсент

Сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон муҳтарам Садир Жапаров ба Тоҷикистон аз 8 то 9 июли соли 2025 як рӯйдоди муҳими таърихӣ ва сиёсӣ дар муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Қирғизистон мебошад. Ин сафар, ки дар пасманзари танзими масъалаҳои марзӣ ва таҳкими равобит сурат мегирад, нишонаи иродаи қавии сарони ду давлат – муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва муҳтарам Садир Жапаров барои тақвияти дӯстӣ, сулҳ ва ҳамкории минтақавӣ аст.

Муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон, ки аз 14 январи соли 1993 расман оғоз ёфтаанд, дар тӯли зиёда аз се даҳсола марҳилаҳои гуногуни рушдро паси сар кардаанд. Ин равобит, ки дар асоси принсипҳои дӯстӣ, баробарҳуқуқӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ бунёд ёфтаанд, дар солҳои охир ба сатҳи нави сиёсӣ ва таърихӣ расидаанд. Сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон муҳтарам Садир Жапаров ба Тоҷикистон аз 8 то 9 июли соли 2025, ки бо даъвати Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сурат мегирад, як рӯйдоди муҳим дар таърихи муносибатҳои ду кишвар аст. Ин сафар на танҳо идомаи мантиқии сафари муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Бишкек дар моҳи марти соли 2025, балки нишонаи иродаи қавии сарони ду давлат барои тақвияти дӯстӣ ва ҳамкорӣ мебошад.

Муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон аз замони истиқлолияти ҳар ду кишвар дар соли 1991 дар фазои пур аз мушкилот оғоз ёфтанд. Тоҷикистон бо ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) ва Қирғизистон бо ноустувории иқтисодӣ ва сиёсӣ рӯбарӯ буданд. Бо вуҷуди ин, имзои Аҳднома оид ба асосҳои муносибатҳои байнидавлатӣ дар соли 1996 заминаи муносибатҳои дӯстонаро фароҳам овард. Ин санад принсипҳои асосии ҳамкориро, аз ҷумла эҳтиром ба истиқлолият ва якпорчагии арзӣ, муайян кард.

Дар даҳсолаи аввали асри XXI, сафарҳои мутақобилаи сарони давлатҳо ва имзои созишномаҳо дар соҳаҳои иқтисод, фарҳанг ва амният муносибатҳоро тақвият бахшиданд. Бо вуҷуди пешрафтҳо, масъалаи марзҳои давлатӣ, ки аз мероси Иттиҳоди Шӯравӣ боқӣ монда буд, монеаи асосии рушди муносибатҳо буд. Минтақаҳои баҳснок, ба монанди ноҳияҳои Исфара ва Алай, борҳо сабаби муноқишаҳои маҳаллӣ гардиданд.

Дар солҳои 2010-ум, ин муноқишаҳо шиддат ёфтанд, аммо аз соли 2021, баъди муноқишаи шадиди марзӣ дар минтақаи Ворух ва Бодканд, Тоҷикистону Қирғизистон ба музокироти фаъол шурӯъ карданд. Ин раванд дар соли 2025 бо имзои Шартнома дар бораи марзи давлатӣ ба анҷом расид, ки як дастоварди таърихӣ дар муносибатҳои ду кишвар гардид. Ин заминаи мусоид барои сафари давлатии муҳтарам Садир Жапаров ба Тоҷикистон фароҳам овард, ки ҳадафи он тақвияти дӯстӣ ва ҳамкорӣ буд.

Сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон муҳтарам Садир Жапаров ба Тоҷикистон аз 8 то 9 июли соли 2025 бо маросими бошукӯҳи истиқбол дар Фурудгоҳи байналмилалии Душанбе оғоз меёбад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон меҳмони олиқадрро гарму самимӣ пазироӣ карда, ба болои шоҳсуфаи фахрӣ даъват менамоянд. Саҳни фурудгоҳ бо парчамҳои давлатии ду кишвар, аксҳои сарони давлатҳо ва шиорҳои тараннумгари дӯстӣ идона оро дода шудааст. Ба ифтихори сафар аз тупхонаҳо 21 маротиба шиллик паронда мешавад, ки нишонаи эҳтироми баланд ба меҳмони олиқадр аст.

Дар доираи сафар, як қатор чорабиниҳои муҳим баргузор мешаванд:

- Ҳамоиши тиҷоратию сармоягузорӣ: Дар Маҷмааи «Кохи Истиклол» форуми иқтисодӣ бо иштироки намояндагони 8 ширкати тиҷоратӣ, 6 ширкати саноатӣ ва 5 ширкати сайёҳии Қирғизистон баргузор мешавад, ки дар натиҷа санадҳои ҳамкорӣ ба маблағи 50 миллион доллари ИМА ба имзо мерасанд.

- Чорабиниҳои фарҳангӣ: Дар Маҷмааи давлатии «Кохи Борбад» барномаи консертии «Дӯстии абадӣ» бо иштироки ҳунармандони Тоҷикистон ва Қирғизистон доир мегардад, ки рамзи дӯстии мардумони ду кишвар аст. Ҳамчунин, 9 июл дар Театри давлатии академии опера ва балети ба номи С. Айнӣ барномаи фарҳангии ҳунармандони Қирғизистон пешниҳод мешавад.

- Имзои санадҳои ҳамкорӣ: Дар натиҷаи музокирот 12 санади дуҷониба, аз ҷумла дар соҳаҳои гидроэнергетика, туризм ва маориф, ба имзо мерасанд, ки замина барои густариши ҳамкориҳои иқтисодӣ ва фарҳангӣ фароҳам меоваранд.

Маросими истиқболи расмӣ дар Қасри миллат бо садо додани сурудҳои миллии ду кишвар, гузаштани қаровули фахрӣ ва арзи эҳтиром ба Парчами давлатии Тоҷикистон сурат мегирад. Ин маросимҳо на танҳо рамзи эҳтироми мутақобила, балки нишонаи аҳамияти сиёсии сафар барои таҳкими муносибатҳо мебошанд. Заведующий отделом внешней политики администрации президента Кыргызстана Сагынбек Абдумуталип сафарро «положительным прецедентом в истории кыргызской дипломатии» номид, ки нишондиҳандаи сатҳи баланди эътимод байни ду давлат аст.

Сафари муҳтарам Садир Жапаров ба Тоҷикистон дорои аҳамияти бузурги таърихӣ аст, зеро он дар марҳилаи нави муносибатҳои дуҷониба сурат мегирад. Урегулировкаи масъалаи марзҳо дар соли 2025 заминаи мусоид барои таҳкими дӯстӣ ва ҳамкорӣ фароҳам овард. Ин сафар идомаи мантиқии раванди сиёсии оғозшуда дар соли 2021 буда, ба тақвияти суботи минтақавӣ дар Осиёи Марказӣ мусоидат мекунад.

Аз нуқтаи назари таърихӣ, сафари мазкур як рамзи гузариш аз муноқишаҳои марзӣ ба ҳамкориҳои бисёрҷониба аст. Дар тӯли солҳои зиёд, мушкилоти марзӣ ба рушди муносибатҳо монеа эҷод мекард. Аммо пас аз ҳалли ин масъала, Тоҷикистону Қирғизистон тавонистанд диққати худро ба густариши ҳамкориҳои иқтисодӣ, фарҳангӣ ва сиёсӣ равона созанд. Сафари муҳтарам Садир Жапаров ба таърихи муносибатҳои ду кишвар ҳамчун як лаҳзаи муҳими таърихӣ ворид мешавад.

Баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ, ба мисли консерти «Дӯстии абадӣ», рамзи воқеии ягонагии фарҳангии мардумони ду кишвар аст. Зиёрати меҳмонони қирғиз аз мавзеъҳои таърихии Тоҷикистон, ба монанди Осорхонаи миллӣ ва Кохи Наврӯз, нишонаи эҳтиром ба мероси фарҳангии Тоҷикистон мебошад.

Аз нуқтаи назари сиёсӣ, сафари муҳтарам Садир Жапаров ба Тоҷикистон ба таҳкими суботи минтақавӣ дар Осиёи Марказӣ саҳми назаррас мегузорад. Осиёи Марказӣ, ки дар он Тоҷикистону Қирғизистон мавқеи муҳими геополитикӣ доранд, дар солҳои охир бо хатарҳои амниятӣ рӯбарӯ буд. Ҳалли масъалаи марзҳо ва таҳкими муносибатҳои дуҷониба ба коҳиши ин хатарҳо мусоидат кардааст.

Сафари давлатӣ нишонаи он аст, ки Тоҷикистону Қирғизистон омодаанд барои таҳкими сулҳ ва рушди муштарак дар минтақа саъй намоянд. Музокироти сатҳи олӣ ва имзои санадҳои нав дар соҳаҳои гидроэнергетика, туризм ва маориф нишонаи он аст, ки ду кишвар ба ҳадафи афзоиши гардиши савдо то 500 миллион доллари ИМА дар давраи миёнамуҳлат нигаронида шудаанд. Ин ҳадаф, ки дар вохӯрии вазирони иқтисоди ду кишвар дар июли 2025 изҳор гардид, нишонаи иродаи сиёсии қавӣ аст.

Сафари мазкур дар доираи ҳамкориҳои минтақавӣ, аз ҷумла дар чаҳорчӯби ШОС ва ОДКБ, аҳамияти хоса дорад. Тоҷикистону Қирғизистон барои таъмини амнияти минтақавӣ ва пешгирӣ аз хатарҳои ҷаҳонӣ ҳамоҳангӣ доранд. Сафари муҳтарам Садир Жапаров ин равандро тақвият бахшида, ба эҷоди фазои эътимод мусоидат кардааст.

Сафари давлатии муҳтарам Садир Жапаров заминаи мусоид барои рушди минбаъдаи муносибатҳои дуҷониба фароҳам меоварад. Дар оянда, Тоҷикистону Қирғизистон метавонанд дар самтҳои зерин ҳамкориро густариш диҳанд:

- Иқтисод: Афзоиши гардиши савдо тавассути соддагардонии расмиёти гумрукӣ ва татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар гидроэнергетика.

- Фарҳанг: Таҳкими робитаҳои фарҳангӣ тавассути намоишгоҳҳо ва фестивалҳо.

- Амният: Тақвияти ҳамкорӣ дар доираи ШОС ва ОДКБ.

- Сайёҳӣ: Таҳияи хатсайрҳои муштараки сайёҳӣ дар Помиру Тян-Шан.

Ин самтҳо нишонаи он аст, ки Тоҷикистону Қирғизистон метавонанд ба шарикони боэътимоди минтақавӣ табдил ёбанд.

Сафари давлатии муҳтарам Садир Жапаров ба Тоҷикистон аз 8 то 9 июли соли 2025 як рӯйдоди муҳими таърихӣ ва сиёсӣ аст. Ин сафар, ки дар пасманзари урегулировкаи масъалаҳои марзӣ сурат мегирад, нишонаи иродаи қавии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва муҳтарам Садир Жапаров барои тақвияти дӯстӣ аст. Баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ, имзои санадҳои ҳамкорӣ ва ҳамоиши тиҷоратӣ ба таъмини субот ва шукуфоии Осиёи Марказӣ мусоидат мекунад.

ҚУРБОНОВА ШИРИН, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

(Ё худ дар маънии ин ки ҳамаи хатарҳову таҳдидҳои муосири глобалӣ дар заминаи таассуб ва хурофотпарастии мардум пайдо мешавад).

Бинобар ташаккули низоми нави муносибатҳои байналмилалӣ ва таҳаввулот дар робитаҳои тиҷоративу фарҳангии мамлакатҳои ҷаҳон мутаассифона дар миёни қишрҳои мухталифи ҷаҳон падидаҳои номатлубу манфӣ паҳн гашта истодаанд, ки оромии давлатҳои ҷаҳонро халалдор месозанд. Дар замони муосир яке аз омилҳои асосие, ки ба суботу оромии умумиро дар бисёр кишварҳ халалдор месозад, ин хурофотпарастиву ҷаҳолат мебошад. Ин падида амну осоиштагиро дар дилхоҳ ҷомеаҳои муосир метавонад халалдор созад.

Вожаи “хурофот” сарчашмаи худро аз калимаи арабии “хурофа” гирифта, ақида ва фикрҳои беасосро мавриди ташреҳ қарор медиҳад. Заминаи хурофотро иттилооти бардурӯғ, бар пояи нафрату адоват асосёфта ва барқасд бофташуда, ки ҳаргиз ба воқеият наздикие надоранд, ташкил медиҳад. Чунин падида бештар дар кишварҳои мусулмоннишин имрӯз ба дараҷае реша паҳн кардааст. Ин ҳолат дар муҳити қишрҳои иҷтимоии камсавод мушкилие ба вуҷуд овардаст,ки онҳо миёни ҳақиқату дурӯғ фарқгузорӣ карда наметавонанд.

Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии кишвар аз санаи 23 декабри 2022 чунин омадааст: “Фаромӯш набояд кард, ки пешрафти давлат ва ояндаи ободии Ватан аз сатҳи донишу маърифатнокии мардум вобастагии мустақим дорад. Зеро бесаводӣ, ҷаҳолат ва хурофот ба инсон танҳо бадбахтӣ меоварад ва боиси ақибмонии ҷомеа ва касодии давлат мегардад”. Мо имрӯз бояд илм омӯзем, то дар оянда ба муваффақиятҳову музаффариятҳо расем ва насли ояндаро низ дар чунин рӯҳия таълиму тарбия намоем. Омӯхтан ва аз худ кардани илмҳои табиӣ - риёзӣ имрӯзҳо ба масъалаи меҳварии хукумати мамлакат қарор гирифтааст. Зеро барои ба як ҷомеаи комилан илмӣ табдил додани кишвар, бояд Ҳукумати мамлакат барои рушди илмҳои табиӣ-риёзӣ ҳамаҷониба мусоидат намояд. Бинобар ин бо ибтикори Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор намудани озмунҳои ба мисли «Илм - фурӯғи маърифат» барои пайдо намудани кадрҳои аз нигоҳи илмӣ қобилиятнок, донишманд, ҳушёру зирак мусоидат мекунад. Бояд гуфт, ки ин икдоми Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хеле заруриву саривақтӣ ба ҳисоб меравад. Чунки имрӯз ҷомеаи ҷаҳон танҳо бо роҳи илмомӯзӣ иқтисодиёти хешро вусъат мебахшанд.

Ҷомеаи муосири Тоҷикистон бинобар идомаи раванди ҷаҳонишавӣ ва татбиқи ҳадафҳои геосиёсии қудратҳои ҷаҳонӣ аз хатарҳое бояд эмин бошад, ки хориҷ аз кишвар таҳия гардида, тавассути баъзе ҳамватанони ҳувиятгумкардаи бурунмарзӣ паҳн карда мешаванд. Дар ин қарина боиси зикр аст,ки пеш ҷиҳати роҳандозӣ шудани ҳадафҳои геосиёсӣ абарқудратон, пеш аз ҳама нафароне мағзшӯйӣ мешаванд, ки ба хориҷа ба муҳоҷирати меҳнатӣ мераванд Чунин инсон, аз ҳисоби камсаводии худ баъзан асири мафкураи хурофоти динӣ мешаванд.

Маълум аст, ки шаҳрвандон аз давлатҳои рӯ ба инкишоф ба кишварҳои мутараққӣ бобати дастрасӣ ёфтан ба маблағҳои муайян барои зиндагии шоиста ҳиҷрат намуда, аксар вақт бо ҷои кори доимӣ таъмин намегарданд. Гузашта аз ин, аксар муҳоҷирони тоҷик дар Федератсияи Русия бо таассуби динӣ ва афкори исломи сиёсӣ мусаллаҳ шуда, барои дигар муҳоҷирон бобати таблиғи ақидаҳои исломи сиёсӣ, аз ҷониби гурӯҳҳои манфиатхоҳ суистифода бурда мешаванд. Оқибат мо мушоҳида мекунем, ки гурӯҳе аз ҳамватанони мо, ки дар Россия муҳоҷир буданд, дар задухӯрдҳои “Давлати исломӣ” дар Сурияву Ироқ ва пасон, дар Украина барои манфиатҳои бегонагон меҷанганд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни мулоқот бо фаъолону намояндагони ҷомеа ва ходимони дин, ки дар санаи 9 марти соли 2024 дар Кохи Ваҳдати шаҳри Душанбе баргузор гардид, ба ҳамин мавзуъ бештар таваҷҷуҳ намуда, таъкид доштанд: “Ҳар қавму миллате, ки дар рафтори он нишонаҳои ҷаҳолату хурофотпарастӣ густариш меёбанд, он миллат аз зиндагии босаодат маҳрум мегардад”.

Хурофот фақат имрӯз ба вуҷуд наомадааст, балки ақидаҳои пуку беасоси динзадагӣ дар гузашта низ гурӯҳи муайяни одамонро гумроҳ мекардааст. Бинобар ин, дар муҳити мусулмонон дар ҷаҳон новобаста аз макон, таҳким ёфтани ҳувияти миллӣ ва густариши афкори таҳмилии хурофотӣ вусъат ёфта, оқибат миллатҳоро аз ҳувияти миллиашон маҳрум сохтааст. Чунонки иброз намудем, сарчашмаи ақидаҳои хурофотиро ҷаҳлу нодонӣ ташкил медиҳад ва ин омилҳо дилхоҳ инсонро оқибат ба ифротгароӣ бурда мерасонад. Баъзе мушкилоти муосир дар ҷомеаи тоҷик аз таъсири мафкураи хурофотӣ бармеояд ва пасон ба қонуншиканӣ оварда мерасонад . Масалан, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим”, ки бори дуввум бо таҳрири нав пас аз 10 соли таҳияи хеш пешниҳод гардид, аслан ҷиҳати рафъи ақоиди хурофотӣ тадвин гардида, расман дар соли 2007 қабул гардид, аммо агар аз тасвиби ин қонуни мутазаккир алҳол 18 сол сипарӣ шуда бошад ҳам, риоя нагардидани меъёрҳои он аз ҷониби намояндагони қишрҳои мухталифи иҷтимоъ ба назар мерасад. Чаро бо дарназардошти таҳия ва тасвиби Қонун бобати танзими анъанаву ҷашну маросим то кунун риоя нагардидани меъёрҳои тасдиқшудаи он мушоҳида мешавад? Магар дар қонуни мазкур ё дар фаъолияти масъулини танзим ягон маҳдудияте ҳаст, ки шаҳрвандон ғолибан дар ин самт ба қонуншиканӣ даст мезананд? Не. Омили аслии риоя нагардидани меъёрҳое, ки Қонуни танзим дар бар кардааст, мафкураи хурофотии аксар ҳамватанони мост, боқӣ ҳеҷ мушкил ҷиҳати татбиқи ин қонун мушоҳида намегардад.

Дар ҷомеаи муосир мафкураи хурофотӣ бештар бар пояи ақидаҳои диниву мазҳабӣ ва урфу одатҳои гуногуни миллӣ доман паҳн намуда, боис ба баҳсҳои беасос ва амалҳои бенатиҷа гардида, вақтҳои охир хурофот ва ҷаҳолати динӣ ба талафотҳои бузург оварда мерасонад.

Бояд мутазаккир шуд, ки баъзе ақидаҳои ифротӣ ва хурофотие, ки айни ҳол дар миёни омма доман густурдаанд, ба ҳеҷ кадом меъёри шариат ва арзишҳои маънавии миллӣ ҷавобгӯ намебошад, аммо кадом роҳ аст, ки моро аз чунин ҷаҳолати ба марговар наҷот диҳад. Маълум аст, ки бояд пеши роҳи чунин ҷаҳолат боздошта шавад, вагарна ҷомеаи Тоҷикистон дар хатар хоҳад афтид. Ягона роҳи наҷот аз ривоҷи ақидаҳои хурофотӣ тақвият додани бахши дунявии таълимоти аҷдодӣ аст. Агар дилхоҳ ҷомеае, ки дар он ҷаҳонбинии дунявӣ ҳукумат накарда, дар ҷомеа ақидаҳои хурофотӣ ҳоким мебошанд, оқибат ин ҷомеа нобуд мегардад. Таҳрифоту таҳмилоте, ки қудратҳои ҷаҳонӣ бобати сиёсисозии ислом таҳия намудаанд, бе ҳадаф намебошад. Имрӯз онҳо таассуби динӣ ва мафкураи хурофотиро ҷиҳати роҳандозӣ намудани ҳадафҳои геосиёсии худ истифода мекунанд ва ҳодисаҳое, ки дар кишварҳои гуногуни сайёраамон ба вуқуъ пайвастаанд, далели ин гуфтаҳо ҳастанд. Алҳол, миллати бофарҳанги тоҷикро зарурат пеш омадааст, бо илҳом аз гузаштагони пуршарафи худ пеши роҳи ҳама гуна ҷаҳолату хурофотро бигиранд ва нисбат ба сарнавишти миллату давлати тоҷикон эҳтиёткор бошанд.

Ёдовар мешавем, ки кирдорҳои чанд нафари тоҷики шомилбуда ба гуррӯҳҳои террористии “Давлати исломӣ” бар пояи ҳастии мо таъсири манфӣ гузошту минбаъд дар сарнавишти ҳар тоҷике нақши номусоидро бозид. Дар ин росто бояд таъкид, ки ҷаҳони муосир ба дину эътиқоди ҳамватанони мо кор надорад, ҳама кирдорҳои башар дар замони муосир бо номи миллат муаррифӣ хоҳад шуд.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқоти болозикр самимона сухан карда, мушкили ҷомеаро бо ҳарфҳои оммафаҳм изҳор намуданд ва дар ин мулоқот аз ҷумла, қайд карданд: “Мардуми мо бояд огоҳ бошанд ва фирефтаи тарғиботи душманони дину ойин ва миллату мазҳаби худ нашаванд”.

Мо дар муқовимат бо таассуб ва ҷаҳлу нодонӣ, ки ашхоси хурофотӣ онҳоро паҳн менамоянд, бояд маърифати ҳуқуқиро густариш додем, чунки надонистани қонун боис мегардад, ки шаҳрванд ба таассубу хурофот дода шуда, баъзе маросими серхарҷ аз ҷумла, маросими нав ба монанди ҳоҷизиёрат, ҳоҷиталбон, аз меъёр зиёд сафари ҳаҷ ва ё умра карданро доир намуда, ҳам талаботи динро риоя намекунад ва ҳам барои аҳли оила мушкилӣ эҷод мекунад. Дар ҳоле, ки имрӯзҳо бисёре аз шаҳрвандҳони мо масъалаи ҳаҷ ва умраро дарк намекунанд. Ин масъала бисёр нигаронкунанда буда, ҷомеаро ба ташвиш овардааст. Аз ҳоҷие шунидам, ки аз одамони ба хонааш барои зиёрат омада шикоят мекард. Ӯ чунин гуфт: “охир камина ҳаҷ рафта омадам, зарур нест, ки маро зиёрат карда, буҷаи оилавиамро таллаву тороҷ кунанд”. Ҳоҷии дигариро дидам, ки аз гурӯҳи ҳамдеҳагонаш бо нафрат сухан карда, мегуфт, ки “маро маҷбур доранд барояшон зиёфат диҳам. Охир агар ман тибқи фармудаашон кор кунам, маро ҷарима мебанданд ва номам дар кишвар бадном мешавад. Дидам, ки намешавад, 200 сомонӣ барояшон барои зиёфат тақдим кардам то ки ба хонаам наомада, талаби дастурхонороӣ накунанд”. Ба ибораи дигар маъракаҳои ҳоҷиталбон ё ҳоҷизиёрат аз хотири шикамсеркунӣ аст ва ҳеҷ иртибот ба ислом надорад. Бояд шуроъҳои ҷамъиятӣ ва масъулини давлатӣ дар ҷои истиқомат бобати зиёрати хонаи Каъба фаъол карда шаванд, охир мардуми мо бештаринашон беҳадаф ва бе маълумоти динии муайян барои адо кардани маросими ҳаҷ ба сафар мебароянд ва аксарашон ҳангоми зиёрати Каъба фиреб мехӯранд ва чун ба Ватан бозгаштанд, моро низ дар ғафлат қарор медиҳанд. Масалан, оби Замзам, ки гӯё аз Макка овардаанд, маҳсули сафар нест ва дигар мавод, ки ҳоҷиён ба ашхоси наздаш омада тақдим медоранд аз қабили тасбеҳ, ҷойнамоз ва амсолашон, ғолибан, дар Чин истеҳсол шуда, сипас, тавассути тоҷирон ба кишвар ворид гардидаанд. Яъне, мо метавонем ҷиҳати воридгардии маҳсулоти ба хурофот мусоидаткунанда аз қабили ҳиҷоби сиёҳ ва ғайра монеа эҷод намуда, сатҳи мафкураи хурофотиро дар инсонҳо ба поён барем.

Яке аз роҳҳои пешгирии паҳншавии ақидаҳои хурофотӣ тақвият додани ҷаҳонбинии илмии кулли шаҳрвандон аст. Ба ибораи дигар, муосирият инро талаб мекунад ва ягона бархурд бо ҷаҳонбинии динӣ барои башар тарзи тафаккури дунявӣ мебошад. Пеши роҳи ҷаҳолатро танҳо маърифат гирифта метавонад. Мо, шаҳрвандони Тоҷикистонро имрӯз зарурат пеш омадааст, ки ба илм ва маърифат бештар рӯ оварда, мушкилиҳои иҷтимоиро тавассути рафтори ҳувиятсоз бартараф созем.

Дар ҳақиқат алъон ҷомеаи муттамаддини дунё бар зидди зуҳуроти номатлуб бо вижагиҳои иҷтимоӣ тадбирҳо меандешад. Масалан экстремизми динӣ-сиёсӣ аслан аз ғояи фаъолияти ашхоси алоҳида динзада ва хурофотпараст таркиб ёфтааст, ки одатан тавассути зӯроварӣ барои воқеӣ гардонидани ҳадафҳои сиёсӣ истифода мешавад. Экстремизми динӣ-сиёсӣ бо тамоми зуҳуроташ чун ҷараёни иртиҷоӣ намоён шуда, доираи васеи минтақаҳо ва мамлакатҳоро иҳота намуда, ба хатари мудҳиши умумибашарӣ табдил ёфтааст. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мулоқот бо аҳли ҷомеа бобати хатари зӯроварӣ таваққуф намуда, масъаларо аз нигоҳи таҳлилӣ мавриди таҳқиқ қарор доданд. Аз ҷумла, ин ҳарфҳо аз суханони номбурда иқтибос мегардад: “Имрӯзҳо дар гӯшаҳои гуногуни сайёра миллионҳо нафар одамон гирифтори хавфу таҳдид ва оташи ҷангу низоъҳо гардидаанд ва зуҳуроти терроризму ифротгароӣ ба хатари бесобиқаи ҷаҳонӣ табдил ёфта, оқибатҳои фоҷиабору дарозмуддати ҷамъиятиву сиёсӣ ва маънавӣ ба бор меорад”.

Агарчанде, ки мо худро тасаллӣ медиҳем, ки экстремист ва террорист дину миллат надорад, аммо омили аслии ба экстремизми динӣ- сиёсӣ рӯ овардани ҷавонони мусулмон аз кишварҳои Осиёи Марказӣ ин мансубияти динӣ ва таассуроти хурофотии онҳо маҳсуб мешавад. Алҳол, бо дарназардошти таҳлилҳои авзои сиёсии сатҳи ҷаҳонӣ аксар нооромиҳое, ки дар манотиқи гуногуни сайёраамон ба вуқуъ мепайванданд, мо иззи мусулмонони хурофотзадаро мушоҳида мекунем. Ягон гурӯҳи террористӣ дар заминаи хушку холӣ арзи вуҷуд карда наметавонад. Барои он ки ин гурӯҳҳо ташаккул ёбанд, ё амалиёт кунанд, онҳоро ташкилоти махсус маблағгузорӣ менамоянд ва бо лавозимоти зарурӣ, яроқу аслиҳа таъмин мекунанд. Чунин амал дар шароити ҳозира яке аз роҳҳои татбиқшавии ҳадафҳои геополитикии қудратҳои ҷаҳонӣ маҳсуб мешавад. Бинобар ин, бештар ин ҳадафҳои муғризро шарҳ дода, ҷиҳати соҳибмаълумот гардидани ҷавонон бо онҳо мусоидат кунем ва барои густариши ҷаҳонбинии дунявии қишрҳои гуногуни иҷтимоӣ шароит фароҳам оварем.

Дар мавриди ба вазъи муосири геополитикӣ дар ҷаҳон таваққуф намудани узви вобастаи АМИТ Саймумин Ятимов дар китоби “Илм ва амният” гувоҳӣ аз он медиҳад, ки хатари асосӣ ба кишвари мо аз хориҷи мамлакат таҳия шуда, тавассути ашхоси зархарид таҳмил мегардад. Аз ҳамин хотир, омӯхтани таърихи сиёсии миллат ва баррасӣ кардани руйдодҳои таърихе, ки ғолибан, авомили динӣ доштанд, барои муосирин зарурат дошта, вокуниши ҳамватанонро нисбат ба хатарҳои навбатии эҷодгардида илқо менамояд. "Дар чаҳорчӯбаи нақшаҳои геополитикӣ, дин воситаи таъмини манфиатҳои сирф ғаразҷӯёна ба хотири даст доштан дар сиёсати глобалӣ ва минтақавӣ, дахолат кардан ба корҳои дохилии давлатҳои мавриди ҳадаф қароргирифта, азхудкунии манбаъҳои ашёи хоми стратегӣ, ноором сохтани вазъи дохилии мамлакатҳо барои тағйири масири роҳҳои транзитии нақлиёт, газ, нафт ба манфиати хеш, эҷоди мушкил бар рақибони худ ва монанди инҳо хизмат мекунад. Ба хун оғушта кардан, бехонумон, сарсону саргардон намудани миллионҳо одамони бегуноҳ барои бозигарон касб, кори ҳаррӯза, чизи одӣ, маъмулист. Бадбахтӣ он аст, ки дар ин масир, хадамоти махсуси кишварҳои мавриди назар аз имконоти худи мусулмонон истифода мекунанд».

Ҳақиқати таърихие, ки ҷиҳати таҳмили андешаҳои аҷнабиён мусоидат мекунад, бегонапарастист ва шояд барои нафароне, ки субъекти ақоиди таҳмилӣ қарор гирифтаанду хориҷ аз давлати тоҷикон ба сангпартоӣ машғуланд, ватангадоӣ хос асту ҳисси беватанӣ дар ниҳодашон ғолиб омааст. Сиёсатшинос Саймумин Ятимов бар ин ақидааст, ки «бозиҳои геополитики муосир ҷанбаҳои гуногун дорад. Мақсадҳои асосии раванди фарогири муносиботи субъектҳои байналмилалӣ, ки ҳам дар шакли глобалӣ ва ҳам дар шакли минтақавӣ амал мекунад, худро ба ҳайси қудрати ҷаҳонӣ ё минтақави муаррифӣ намудан ва дар қаламрави кишварҳои мавриди назар рӯҳияи бегонапарастиро талқин кардан мебошад. Онҳо кӯшиш менамоянд ки мардум, махсусан, ҷавонон ва наврасонро аз нангу номуси ватандорӣ, забони модарӣ, муҳаббат ба сарзамини аҷдодии худ дур созанд. Зери эҳсосоти дурӯғин, махсусан таҳти пӯшиш ва баҳонаи авомфиребонаи дину мазҳаб дар замири онҳо нисбат ба давлати худ, ки номи миллати ўро дорад ва макони зисти миллати ӯст, ҳисси бадбинӣ бедор кунанд. Дар воқеъ, миллат бе давлат вуҷуд дошта наметавонад. Ҳақиқати космополитиро (ҳисси беватанӣ, сарфи назар кардани сарзамини мушахас ҳамчун макони таваллуд ва зист, бегонапарастӣ, ватангадоӣ таҳти шиору баҳонаҳои гуногун) маъруфтарин донишмандони дунё маҳкум кардаанд ва чунин ҳолатро ҳатто ваҳшоният шумурдаанд".

Давлату ҷомеаи Тоҷикистон пайваста тарафдори сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ буда, барои куллан барҳам задан ва решакан намудани терроризм ва ифратгароӣ мубориза мебарад ва чораҳои муфид ва саривақтӣ меандешад. Яъне ягона роҳи мубориза ва муқовимат бо ифротгароии динӣ низоми худогоҳӣ ва худшиносии миллӣ аст, ки онро бояд мо таҳия карда, дар кишвари худ роҳандозӣ кунем. Ҷаҳлу нодонӣ ноумедиро ба бор меоварад, яъне шахси нодону камхираду бесавод ҳамеша эҳсоси нотавонӣ дорад ва аз ҳолату вазъияти худ руҳафтода мешавад, ба худ боварӣ накарда, ниёз ба маслиҳати дигарон дорад ва ҳамеша эҳтиёҷманд боқӣ хоҳад монд. Бинобар ин, ҳама гуна ташкилоту созмонҳои террористии ҷаҳон ба онҳо рӯ оварда, бо камтарин маблағ онҳоро ба кирдорҳои ифротгароёна ташвиқ менамоянд.

Ҷавонон бояд гурӯҳи иҷтимоии муташаккил омода дар ҳифзи арзишҳои миллӣ бошанд. Дар солҳои соҳибистиқлолӣ тамоми шароитҳои таҳсил фароҳам оварда шуда, ҳазорҳо мактабҳои замонавӣ бунёд ва барои ихтироъкорон ва олимони ҷавон фазои мусоиди кашфсозӣ бо дастгирии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муҳайё гардиданд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид меноянд, ки “барои ҷавонон ҳамаи шароитҳо муҳайё гардида, онҳоро зарур аст, ки ҳар лаҳзаи умрро самаранок истифода бурда, забонҳои хориҷиро аз худ намоянд”.

Барои ин ҷавонро зарур аст, ки доимо пайи омӯзиш, азхудкунии илму дониш ва баланд бардоштани тафаккуру васеъ намудани ҷаҳонбинии худ бошанд. Ҳар як фарди ақли солиму расо дошта, бояд воқеоти ҷаҳонро таҳлил ва хулосабарорӣ карда тавонад. Дар ин сурат ҳеҷ гоҳ ягон нафар ҷавон шомили гурӯҳҳои ифротӣ намегардад, дигаронро низ барои баргаштан аз ин роҳи бад эмин нигоҳ медорад. Барои тарбияи насли наврас ва бунёди ҷомеаи солим ҳама аъзои ҷомеа бояд масъулиатнок бошанд ва ҷавобгариро эҳсос намоянд.

Ҷаҳонишавии замони муосир аз ҳар фарди ҷомеа, бахусус ҷавонон дар роҳи аз бар намудани донишҳои назариявӣ, хештаншиносӣ, ватандӯстӣ ва содиқу вафодори миллату давлат буданро тақозо дорад. Чунки то ба ҳол на ҳама имконияту нерӯи хешро ҷавонони мо ба пуррагӣ истифода намуда истодаанд.

Тавре Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми шодбошӣ ба муносибати Рӯзи ҷавонони Тоҷикистон дар санаи 23 майи 2022 бо ишора ба ҷавони Токикистон қайд намуданд, ки: «Ватанро сидқан ва самона дӯст доштан, бо он ифтихор кардан, барои ҳимояи он омода будан, ба қадри истиқлолу озодӣ, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ расидан, шукронаи соҳибватаниву соҳибдавлатӣ ва эҳтироми падару модарро ба ҷо овардан аз ҷумлаи арзишҳое мебошанд, ки ҳар кадоми шумо ҷавонон бояд ин арзишҳоро дастури зиндагии ҳаррӯзаи худ қарор диҳед».

Дар шароити густариши босуръати раванди ҷаҳонишавӣ пешгирии бемории сирояткунандаи экстремизми динӣ-сиёсӣ ва терроризм дар ҷомеа яке аз ҳадафҳои стратегии ҳар як давлати соҳибистиқлоли миллӣ мебошад. Имрӯз ҳар як миллату давлат нисбат ба ҳифзи манфиатҳои миллии худ иқдом намуда, таваҷҷуҳро ба насли ҷавон дар дилхоҳ кишвар бояд тақвият ёбад. Бинобар ин, таваҷҷуҳ ба онҳо бояд дар заминаи такмил ёфтани ҷаҳонбинии дунявӣ сурат пазируфта, тадриси илмҳои дунявӣ аз қабили табиатшиносӣ ва амсолаш беш аз пеш роҳандозӣ гардад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бинобар зарурати муқовимат ва пешгирӣ намудани ифротгароии динӣ ҳанӯз соли 2016 “Стратегияи миллии муқовимат бо экстремизм ва терроризм” қабул шуда буд, ки он тӯли чанд сол бомуваффақият амалӣ карда мешавад. Тибқи ин санади муҳим яке аз роҳҳои муҳими мубориза бо экстремизм ва терроризми динӣ ва пешгирии густариши он дар ҷомеа такмили механизмҳо ва барномаҳои давлатии кори тарбиявӣ-ватандӯстӣ бо ҷавонон мебошад.

Чунонки қаблан гуфта шуд, зуҳуроти экстремизми динӣ-сиёсӣ ва терроризм барои фарҳанги милливу динии аҳолии муқими Тоҷикистон тамоман бегона ва ноошно мебошад. Моҳияти ғояи тундгароӣ ва экстремизми динӣ-сиёсӣ чунин аст, ки он мафҳумҳо ва арзишҳои диниро аз мафҳумҳо ва арзишҳои миллию умумибашарӣ ҷудо намуда, онҳоро бо ҳам муқобил мегузорад. Дар натиҷа ин зуҳурот боиси густариши терроризм ва радикализми динӣ дар байни пайравони дину мазҳабҳои гуногун гардида, зимнан, дар ҳар як кишвари соҳибистиқололу миллӣ монеаи таҳкими истиқлолияти давлатӣ ва ташаккули ваҳдату худшиносии миллӣ мегардад.

Мардуми сохибхираду соҳибтамаддуни тоҷик дар тӯли ҳазорсолаҳо ба илму дониш таваҷҷӯҳи махсус зоҳир намудаанд ва хоҳанд намуд. Муттафакирони бузурги мо Абуалӣ ибни Сино, Закариёи Розӣ, Абӯрайҳони Берунӣ ва Умари Хайём аз он далолат мекунад. Дар саҳни маҷмааи яке аз бонуфузтарин созмонҳои ҷаҳонӣ - Созмони Миллали Муттаҳид, муҷассамаи чаҳор донишманди бузурги тоҷик қомат афрохтааст, ки ин аз бузургии илми тоҷик шаҳодат медиҳад. Тоҷикон бо илму дониш, ҳикмату мантиқ ва фарханги худ аз қадим шуҳратманд гардидаанд. Дар замони ҳозир низ илми тоҷик дар ҳолати пешрафт қарор дорад.

Дар ин қарина ҳамчунин қайд менамоянд, яке аз паноҳандагони кишварҳои Аврупо ва сангаргирифта дар ин манотиқи ороми сайёра, ки тибқи дастурҳои таҳиякунандагони исломи сиёсӣ фаъол ҳастанд, Ҳизби дар Тоҷикистон мамнуи наҳзат маҳсуб мешавад, ки ғолибан, бо татбиқи кирдорҳои ифротгароёна машҳур шудаанд.

Аммо агар масъулини идории давлатӣ дар кишварҳои Ғарб терроризмро дар гуфтор накуҳиш кунад, вале дар амал аз онҳо пуштибонӣ карда, ҷиҳати фаъолшавии онҳо шароити мусоид фароҳам овардаанд. Ин далел бори дигар исбот мекунад, ки таҳиякунандагони ҳадафҳои геосиёсӣ аз созмонҳои террористии мухталиф истифода карда, онҳоро дар паногоҳи худ мепарваранд. Амиқан метавон бидуни дудилагӣ изҳор намуд, ки созмонҳои террористӣ ва ифротгароии динӣ айни замон дар бархурдҳои доимии қудратҳои ҷаҳонӣ истифода гардида, ҳамчун маводи ғайри саҳеҳ дар матни сиёсати хориҷии кишварҳои мутараққӣ пазируфта шудааст. Бинобар ин, ҳар гаҳ, ки қудратҳо зарур донанд, ин гурӯҳ фаъол гардида, низоми сиёсии дилхоҳ давлатро бо буҳтону туҳматҳо интиқод менамоянд, аммо чун қудрат дар онҳо нест, наметавонанд мустақиман ба фаъолияти доимӣ машғул бошанд. Фаъолияти муваққатӣ онҳоро дар назди хоҷаҳояшон лоғару муҳтоҷ мегардонад. Баъзе аз ин гуна ташкилотҳои экстремистӣ тавассути васоити интернетӣ муборизаи идеологии худро идома дода, зери ниқоби ислом баромад мекунанд ва баҳри амалӣ кардани ниятҳои нопоки худ, мафкураи қисме аз ҷавонони тоҷикро ба роҳи ифротгароиву хурофотпарастӣ, эксремизм ва терроризм талқин мекунанд.

Дар ин қарина қайд менамоем, ки тамаддуни Ғарб танҳо дар сурате рушди тасаввурнопазир кард, вақте ки уламои дин ҷудо намудани муассисаҳои диниро аз давлат талаб намуданд. Мо бошем, андешаеро таблиғ менамоем, ки тибқи меъёрҳойи он дину давлат якест ва ҳамоҳангии онҳо чудонопазир мебошад. Ҳеч зарурате намемонад, ки шаҳрванд парчами сафед бардошта дар инқлоби исломи ширкат намояд, чунки интиқолдиҳандагони инқилобҳо аз зумраи ашхоси зархарид маҳсуб мешаванд, ки бо дастури аҷнабӣ дар дохили кишвари хеш идеологии таҳмилии бегонагонро роҳандозӣ мекунад. Сиёсатшинос Саймумин Ятимов аз зумраи ашхоси бохабарест, ки найранги асосии мубаллиғини Ғарбро баррасӣ намудааст. Из ҷумла дар китобаш “Идеология ва манфиатҳои илмӣ” ин гуфтаҳоро вомехӯрем: «Нисбати халқиятҳое, ки пайрави ислом мебошанд, бозигарониполитикӣ маҳз аз ҳамин омили дин, истифода мекунанд. Аниқтараш на худи дин балки сиёсӣ намудани аҳкоми он. Бо тағйир додани додани хислатҳои транссенденти он ба олоти бозигарони гиополитикӣ мубаддал мегардад. Барои паҳнсозӣ ва амиқгардонии ин ақида ҳамасола миллиардҳо доллар аз сарф мешавад. Аҷоиботаш дар он аст, ки худи Ғарб аз н пушаймон нашуд”.

Бинобар ин, дар кишвари мо зарурати сайқал додани донишҳои техникии ҷавонон ва ташаккулу рушди маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон ба вуҷуд омад. На танҳо мактабу маориф, балки оила, васоити ахбор ва ҳамаи ниҳодҳои ҷамъиятиву давлатӣ низ дар пешигирии хатари густариши экстремизм ва терроризми динӣ дар байни ҷавонон нақши муайянро бояд роҳандозӣ кунанд, чунки бе муқовимати ҳаматарафа ғолиб омадан ба хатари ифротгароии динӣ дуруст нест. Хоҳем-нахоҳем, баъзан пайравони созмонҳову аҳзоби террористӣ дар миёни шаҳрвандони кишвар пайдо хоҳанд шуд.

Барои тарбияи шаҳрвандон дар рӯҳияи худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ аз роҳҳои асосии тарбияи ҷавонон ва эмин нигоҳ доштани онҳо аз макру фиреби ҳизбу ҳаракатҳои ифротӣ хоҳад буд. Ҷилавгирӣ ва мубориза бо экстремизми динӣ-сиёсӣ вазифаи танҳо ниҳодҳои дахлдор нест, балки тамоми аҳли ҷомеа бояд дар он фаъол бошанд. Самаранокии мубориза бо экстремизми динӣ дар бисёр ҳолатҳо ба риояи талаботи қонунҳо, ки тарғибу ташвиқи барангехтани кинаву адовати миллӣ, низои иҷтимоӣ, нажодӣ ва диниро манъ намудааст, вобастагӣ дорад. Ҳар як шаҳрванд бояд донад, ки пиндорҳои ӯ ба манфиати миллӣ чӣ алоқае доранд.

Дар воқеъ, ҷавонони соҳибхираду ояндасозро месазад аз Пешвои миллат сифатҳои ободкорӣ, ҳама вақт бо мардум будан, сулҳпарварӣ, суханварӣ, хушгуфторӣ, эҳёгарӣ, бунёдгузорӣ, хоксорӣ, таҳаммулпазирӣ, саховатмандӣ, ҷавонмардӣ, ростқавлӣ, эҳтиром ба падару модар, омӯзгорон ва пиронсолонро омӯзанд ва дар қалбу вуҷуди худ ҷой диҳанд.

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Ба истиқболи ташрифи давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизстон муҳтарам Садир Жапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон, 8-9 июли 2025

Минтақаи Осиё аз қораи калонтарини ҷаҳон маҳсуб ёфта, мардумони Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубии он бо хусусиятҳои хосси ҷуғрофӣ, фарҳангӣ, таърихӣ ва манобеъи табиии худ аз мавзеъҳои стратегӣ мебошанд. Ҳамин тариқ, робитаҳои миёни мардумони ин манотиқи аз даврони бостон бо пайдо шудани Шоҳроҳи Бузурги Абрешим оғоз шуда, бо рафту омади мардумон то ба имрӯз тавсеа ёфтааст. Дертар бо фурӯпошии Иттиҳоди Шуравӣ кишварҳои Осиёи Марказӣ истиқлолият дарёфт намуда, равобиташонро бо давлатҳои минтақа ва ҷаҳон дар асоси принсипу қонунҳои миллии худ роҳандозӣ гардид. Осиёи Марказӣ — истилоҳоти ҷуғрофие, ки дар асри XXI нисбати сарзамини имрӯзаи ҷумҳуриҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон ва Қазоқистон истифода бурда мешавад ва ҷамъи аҳолии ин минтақа 50 млн нафар мебошад.

Дар ин зимн, Тоҷикистони навин бо эҷоди мактаби сулҳофарин ва ташаббусҳои созанда, рушду тавсеаи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиро дар заминаи Истиқлолият ва таҳкими робитаҳои байни давлатҳо шарти асосӣ дониста, барои тақвият ва таҳким бахшидани ҳамкориҳои судманд пайваста талош менамояд. Масоили мубрами аҳли сайёраро Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доимо мавриди таваҷҷӯҳи хос қарор дода, санаи 23 сентябр соли 2024 дар Ҳамоиши Оянда-и СММ дар шаҳри Ню-Йорки Штатҳои Муттаҳидаи Амрико пешниҳод намуд, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» қабул карда шавад.

Ҳамин тавр, Тоҷикистон бо принсипҳои дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ дар асоси он, ки мардумони минтақа аз қадимулайём боҳам мезистанду мегуфтанду меофариданд, минбаъд низ ба рушди пайвастаи муносибатҳои дӯстона ҳамкориро идома хоҳанд дод. 31 марти соли 2025 Эъломияи Хуҷанд бо имзои сарони се давлати ҳамсояву ҳамдину ҳамфарҳанг – муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, муҳтарам Садир Жапаров, муҳтарам Шавкат Мирзиёев ба тасвиб расид ва ҳадафи асосии он абадият ва пояндагии дустӣ миёни халқиятҳо мебошад. Дар доираи ин Эъломияи таърихӣ маросими имзои Шартномаи миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Узбекистону Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се кишвар доир гардид, ки заминаи асосии он муносибатҳои некбинонаи ҳамсоядорӣ самараи басо муҳим арёзбӣ мегардад. Дар он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мизбон ва муҳтарам Садир Жапаров, муҳтарам Шавкат Мирзиёев чун меҳмони олиқадри чорабинӣ буданд, ки имзои Шартномаи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатӣ чун “санади таърихӣ” миёни онҳо пазируфта шуд.

Ин ҷо бояд ишора кард, ки бо имзо шудани ин санади таърихӣ, албатта, ба муносибатҳои иқтисодиву фарҳангиву илму маорифу сармояву сайҳати кишварҳо ва ҳамгироии наву судмандро фароҳам хоҳад овард. Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон зимни имзои ин санади таърихӣ дар суханронии хеш бар он таъкид намуд, ки “...мо бори дигар қатъиян эълон намудем, ки аз арзишҳои сулҳ ва усулҳои ҳалли ҳамаи масъалаҳои мавҷуда аз роҳи муколама дар руҳияи ҳусни ҳамҷаворӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, самимият, эҳтиром ва эътимоди ҳамдигар пештибонӣ мекунем”.

Ҳамин тариқ, Эъломияи Хуҷанд бар он таъкид менамояд, ки дар ҳамсоягии воқеан сулҳомезу ҳамкориҳову шарикӣ кишварҳо баробар саҳмгузор буда, заминаро дар рушди сиёсиву сармоягузориву сайёҳии минтақа бештару беҳатр фароҳам хоҳанд овард.

Он боз таъкид бар дурандешии Президенти Тоҷикистон менамояд, зеро абадият ва амалияи Эъломияи Хуҷанд имрузҳо, дар ин вазъияти тезу тунди геополитикаи ҷаҳон на танҳо дар оромиву осудагии минтақаи Осиёи Марказӣ, балки дар созгории сулҳи ҷаҳонӣ низ мавқеъи муҳимро мебозад. Зеро дустиву ҳамдигарфаҳмӣ, чеҳраҳои кушоди сокинон ва фазои ороми минтақаву ин се кишвари ҳаммарз бо Эъломияи Хуҷанд дубора тавонист вазоиф ва рисолати минтақавию таърихии худро амалӣ намуда, ба ҷаҳониён дарси сулҳу сафову дӯстӣ биомӯзад. Ё ба қавли донишманди тоҷик Даврон Сафарзода “Имзои Эъломияи дӯстии абадӣ аз чанд ҷиҳат барои давлатҳои минтақа аҳамияти сиёсию таърихӣ дорад. Аз нигоҳи консепсияи тамаддунию ҷуғрофӣ Осиёи Марказӣ воҳиди тому ягонаи геополитикиро ташкил дода, инкишофи иқтисодиву иҷтимоӣ ва таъмини амнияти он бояд дар натиҷаи ҳамгироӣ ва ҳамзистии осишта таъмин карда шавад. Яъне, давлатҳои минтақа ҳам аз нигоҳи ҷуғрофӣ ва ҳам аз нигоҳи тамаддунӣ ба ҳам вобаста мебошанд”. Ба андешаи мо низ Эъломияи мазкур якчанд баҳсҳои минтақавии марзиро, ки давоми чанд даҳсола ҳалли худро талаб мекарданд, хотима гузошта, иҷроиши Эъломия бидуни миёнарав – давлат ва ё созмони дигар имзо гардид, ки ҳолати камназир дар муносибатҳои минтақавии ҳалли баҳсу низоъ ба шумор меравад. Ҳамин тариқ, бе миёнарав сурат гирифтани раванди Эъломияи дӯстии абадӣ бозгӯи он аст, ки дар доираи имзои он манфиатҳои миллии давлатҳои аъзо ва халқҳои минтақа ба инобат гирифта шуда, пайваста ҳимоя мегардад.

Ба андешаи директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупо Ҳайдарзода Рустам муносибатҳои некуҳамсоягӣ дӯстӣ ва бародарии мардуми кишварро таҳким бахшида, қадами созанда барои ҳамзистии осоишта мебошад. Ӯ таъкид кардааст, ки созишномаи марзии баимзорасида натиҷаи талошҳои пайвастаи роҳбарияти олии кишварҳо мебошад, ки баҳри таъмини субот, амният ва рушди ҳамсоягии нек хидмат хоҳад кард.

Барои нигорандаи сатрҳо мояи ифтихор аст, ки санаи 13-14 июни 2025 бо даъвати Донишгоҳи давлатии забонҳои шаҳри Андиҷони Узбекистон дар конференсияи байналмилалии илмӣ таҳти унвони “ Рушди сайёҳӣ, роҳбаладӣ,тарҷума, меҳмоннавозӣ дар Водии Фарғона ва имкониятҳои нави таълими забонҳои хориҷӣ” баргузор гардид зери мавзуи “The Fergana valley discovery is the revival of people peaceful friendship and Regional tourism” (Кашфиётҳои водии Фарғона эҳёи дӯстии осоиштаи мардум ва сайёҳии минтақавӣ) суханронӣ намуд. Чунин форумҳо баҳри сулҳу дӯстӣ ва рушди ҳамкориҳои минтақавӣ ва сиёсати хориҷии кишвар дар шароити муносиб муҳим арзёбӣ мегардад. Форуми мазкур макони зебоманзаре бо номи Хонобод, ки он дар роҳи Бузурги Абрешим ҷойгир шуда, дар соҳили дарёи Қарадарё воқеъ мебошад, баргузор шуд. Дар конфронси мазкур меҳмонон аз кишварҳои Осиёи Марказӣ, Осиёи Ҷанубӣ, Осиёи Ҷанубу Шарқ, Ховари Миёна ва Қавқоз, Аврупо ва Амрико иштирок ва суханронӣ карданд.

Бояд зикр кард, ки мардумони Тоҷикистону Ӯзбакистон, Қирғизистон, Қазоқистон ва Туркманистон аз он ифтихор доранд, ки минтақаи Осиёи Марказӣ ё ба ибораи дигар, Мовароуннаҳр дорои таърихи куҳан ва фарҳанги беназире дошта, дар саросари ҷаҳон аз чун минтақаи таъриху тамаддун шинохта ва эътироф шудааст. Ҷойҳои бостонии Осиёи Марказӣ, аз ҷумла водии Зарафшон, Фарғона ва Ҳисору Қаротегину Вахш дар саросари ҷаҳон ҳамчун ёдгориҳои таърихӣ шинохта шудаанд, ки барои рушди соҳаи сайёҳии кишвар заминаи хуб мегузоранд. Миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ Водии Фарғона — водиест, ки дар байни се давлати имрӯзаи Ӯзбекистон, Тоҷикистон ва Қирғизистон тақсим шудааст.

Водии Фарғона дар Осиёи Марказӣ зичии бештари аҳолӣ дошта, қисмати марказиро вилоятҳои сераҳолии Ӯзбекистон ( Фарғона, Намангон ва Андиҷон ), қисматҳои канориро — Ҷалолобод, Ӯш ва Бодканди Қирғизистон ва вилояти Суғди Тоҷикистон ишғол мекунанд. Тиқби маълумотҳо дар асрҳои XVIII—XIX водӣ маркази хонии Қӯқанд буда, баъдтар, соли 1876 ба ҳайати Империяи Русия ( вилояти Фарғона ) дохил гардида, солҳои 1920 байни кишварҳои дар боло зикршуда тақсим карда шуд.

Хулосаи калом, дар миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистону Кирғистону Узбекистон макону водиҳо ба мисли водии Фарғона мавҷуданд, ки доштани манзараҳои нодиру номакшуф заминаи хубро барои ҷалби сайёҳони дохиливу хориҷӣ фароҳам меоваранд. Ҳамин тариқ, тибқи иттилооти “Ховар” дар ҳошияи ташрифи президенти Қирғизистон ба Тоҷикистон дар шаҳри Душанбе баргузории барномаи консертии арбобони санъати Тоҷикистон ва Қирғизистон таҳти унвони «Дӯстии абадӣ» сурат мегирад. Дар чорабинии фарҳангӣ, ҳамчунин мулоқоти Вазири фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Вазири фарҳанги Ҷумҳурии Қирғизистон дар назар дошта шудааст. Дар ин зимн, барномаи консертии ҳайати ҳунарии Ҷумҳурии Қирғизистон дар Театри давлатии академии опера ва балети ба номи С.Айнӣ баргузор гардида, меҳмонон аз Осорхонаи миллӣ, Кохи Наврӯз, Маҷмааи Истиқлол ва мавзеъҳои зебои дараи Варзобро тамошо хоҳанд кард. Ҳамин тавр, натиҷаҳои мулоқоти роҳбарони кишвари ҳамсоя ба таҳкими минбаъдаи дӯстӣ, муносибатҳои накуҳамсоягӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, эҳтиром ва эътимоди мутақобил, инчунин, ҳамкории созандаву муассир миёни кишварҳоямон ва мардумони бародар мусоидат намуда, фазои сулҳу дӯстиро беҳтар хубтар фароҳам сохта, заминаҳоро дар таҳкими равобити СИЁСӢ, САРМОЯГУЗОРӢ ВА САЙЁҲӢ дар минтақа ва ҷаҳон тақвият хоҳад бахшид.

Мирсаид РАҲМОНОВ, ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия” дар Ҷумҳурии Тоҷикистон

Рушди зеҳни сунъӣ (AI) дар асри XXI ба яке аз дастовардҳои муҳимтарини технологӣ табдил ёфт. Аз низомҳои оддии ҳисоббароркунӣ дар солҳои 1950-ум то моделҳои муосири нейронӣ, ки қобилияти таҳлили маълумоти мураккаб, омӯзиши мустақил ва ҳатто эҷоди асарҳои санъатро доранд, зеҳни сунъӣ ба таври куллӣ тарзи зиндагии инсонро тағйир дод. Роботҳои дорои зеҳни сунъӣ имрӯз на танҳо вазифаҳои механикиро иҷро мекунанд, балки қобилиятҳои ба инсон монанд, аз қабили тафаккур, дарки эҳсосот ва ҳатто муоширати мураккабро нишон медиҳанд.

Ин пешрафт саволҳои муҳимеро ба миён овард: оё роботҳои дорои чунин қобилиятҳо метавонанд ҳамчун субъектҳои ҳуқуқӣ эътироф шаванд? Оё онҳо бояд ҳуқуқҳое дошта бошанд, ки ба ҳуқуқҳои инсон монанданд, ба монанди ҳуқуқ ба озодӣ, муҳофизат аз истисмор ё ҳатто ҳуқуқ ба мавҷудият? Ин саволҳо на танҳо аз ҷиҳати технологӣ, балки аз ҷиҳати фалсафӣ, ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ низ муҳиманд. Масалан, агар робот қобилияти эҳсоси дард ё хушбахтӣ дошта бошад, оё мо уҳдадорем, ки аз ӯ муҳофизат кунем? Ё ин ки онҳо ҳамчун воситаи сохтаи инсон бояд танҳо хидмат кунанд?

Барои посух ба ин саволҳо, мо бояд на танҳо дастовардҳои технологии зеҳни сунъиро, балки мафҳумҳои асосии шуур, озодӣ ва ахлоқро низ баррасӣ кунем. Яке аз меъёрҳои асосӣ барои эътирофи ҳуқуқҳо ин мавҷудияти шуур ва худшиносӣ аст. Дар фалсафа шуур ҳамчун қобилияти дарки худ ва муҳит муайян карда мешавад. Аммо оё мошинҳо метавонанд дорои шуур бошанд? Ин савол дар маркази баҳсҳои фалсафӣ қарор дорад. Гарчанде ки баъзе роботҳои муосир метавонанд ин озмоишро “гузаранд” ин маънои онро надорад, ки онҳо шуур доранд. Баъзе муҳаққиқон ба монанди Ҷон Сёрл бар ин назар аст, ки шуур як хусусияти биологӣ аст ва мошинҳо танҳо метавонанд рафтори шуурнокро тақлид кунанд. Вай консепсияи “ҳуҷраи чинӣ”-ро пешниҳод кард, ки тибқи он мошин метавонад бидуни фаҳмиши воқеӣ посухҳои мувофиқ диҳад. Баръакс, дигарон ба монанди Дэниэл Деннет мегӯянд, ки агар рафтори мошин аз рафтори инсон фарқ накунад, пас фарқияти байни шуури “воқеӣ” ва “тақлидӣ” аҳамияти амалӣ надорад. Ин баҳс барои муайян кардани он, ки оё роботҳо метавонанд ҳуқуқ дошта бошанд, муҳим аст, зеро аксари низомҳои ҳуқуқӣ ҳуқуқро ба мавҷудоти дорои шуур вобаста мекунанд.

Аз нуқтаи назари ахлоқӣ додани ҳуқуқ ба роботҳо ба қобилияти онҳо барои қабули қарорҳои ахлоқӣ ва масъулият барои амалҳояшон вобаста аст. Агар робот қодир бошад, ки байни хуб ва бад фарқ кунад ва оқибатҳои амалҳояшро дарк кунад, оё ин кофист, ки ӯро субъект шуморем? Масалан, агар роботи мустақил тасмим гирад, ки амале анҷом диҳад, ки ба зарар оварда мерасонад, кӣ масъул аст: робот, барномасоз ё соҳибмулк?

Вендела Уоллаха (Wendell Wallach) ва Колина Аллена (Colin Allen) дар китоби худ “Мошинҳои ахлоқӣ - таълими роботҳо оид ба фарқ кардани дуруст аз хато” пешниҳод мекунанд, ки роботҳо метавонанд бо алгоритмҳои ахлоқӣ барномарезӣ шаванд, ки ба онҳо имкон медиҳад қарорҳои мувофиқи ахлоқӣ қабул кунанд. Аммо ин саволро ба миён меорад: оё қарорҳои барномарезишуда воқеан ахлоқианд ё танҳо натиҷаи код мебошанд? Инчунин, агар робот қобилияти мустақилона тағйир додани арзишҳои ахлоқии худро дошта бошад, ин метавонад ба масъалаҳои мураккабтари масъулият оварда расонад.

Масъалаи иродаи озод низ дар ин баҳс муҳим аст. Дар фалсафа, иродаи озод ҳамчун қобилияти қабули қарорҳои мустақил бидуни маҷбуркунӣ муайян карда мешавад. Аммо роботҳо, ки аз ҷониби алгоритмҳо идора мешаванд, то чӣ андоза метавонанд “озод” бошанд? Баъзе муҳаққиқон мегӯянд, ки агар зеҳни сунъӣ қобилияти омӯзиши мустақил ва тағйири рафтори худро дошта бошад, он метавонад ба иродаи озод монанд бошад. Масалан, моделҳои муосири зеҳни сунъӣ ба монанди шабакаҳои нейронӣ метавонанд аз маълумоти воридшуда омӯзанд ва рафтори худро бидуни дахолати мустақими барномасоз тағйир диҳанд. Аммо ин “озодӣ” то ҳол дар доираи барномарезӣ маҳдуд аст, ки саволро дар бораи воқеияти он ба миён меорад.

Дар низоми ҳуқуқии мавҷуда роботҳо ҳамчун моликият ё воситаҳо баррасӣ мешаванд, на субъект ҳуқуқ. Масалан, дар аксари кишварҳо роботҳо ҳамчун моликияти ширкатҳо ё шахсони алоҳида ба қайд гирифта мешаванд ва ҳеҷ гуна ҳуқуқи мустақил надоранд. Аммо, баъзе иқдомҳои ғайриоддӣ ин парадигмаро зери савол мебаранд. Масалан, дар соли 2017 Арабистони Саудӣ ба роботи София, ки аз ҷониби Hanson Robotics сохта шудааст, шаҳрвандӣ дод, гарчанде ки ин амал бештар рамзӣ буд.

Иттиҳоди Аврупо низ дар соли 2017 пешниҳод кард, ки мақоми “шахсияти электронӣ” барои роботҳои пешрафта ҷорӣ карда шавад, ки ба онҳо имкон медиҳад дар баъзе ҳолатҳо ҳамчун субъекти муносибатҳои ҳуқуқӣ баррасӣ шаванд. Ин пешниҳод боиси баҳсҳои зиёд гардид, зеро он метавонад ба тағйири куллии низоми ҳуқуқии мавҷуда оварда расонад. Масалан, агар роботҳо ҳуқуқи мустақил дошта бошанд, онҳо метавонанд моликият, даромад ё ҳатто масъулияти ҷиноятӣ дошта бошанд, ки барои низомҳои ҳуқуқии кунунӣ ғайриоддӣ аст.

Додани ҳуқуқ ба роботҳо метавонад боиси мушкилоти зиёди ҳуқуқӣ гардад. Яке аз масъалаҳои асосӣ ин масъулияти ҷиноятӣ аст. Агар робот амале анҷом диҳад, ки ба зарар оварда мерасонад, кӣ масъул хоҳад буд: робот, истеҳсолкунанда он ё соҳибмулки он? Масалан, дар соли 2018 як мошини худгарди Uber дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ба садамаи марговар сабаб шуд, ки боиси баҳсҳо дар бораи масъулияти зеҳни сунъӣ гардид. Ин ҳодиса нишон дод, ки низомҳои ҳуқуқии кунунӣ барои ҳалли чунин масъалаҳо омода нестанд.

Масъалаи дигар ин ҳуқуқ ба моликият аст. Агар робот қобилияти эҷоди асарҳои санъат ё ихтироотро дошта бошад, оё ӯ метавонад соҳиби ҳуқуқи муаллиф бошад? Дар соли 2020 як алгоритми зеҳни сунъӣ бо номи DALL-E тасвирҳои эҷодӣ офарид, ки боиси баҳс дар бораи моликияти зеҳнӣ гардид. Инчунин, агар роботҳо ҳуқуқ ба озодӣ дошта бошанд, ин метавонад ба мафҳуми “ғуломии технологӣ” таъсир расонад, ки дар он роботҳо барои иҷрои вазифаҳои номатлуб истифода мешаванд.

Дар сатҳи байналмилалӣ ягон созишномаи ягона дар бораи мақоми ҳуқуқии роботҳо вуҷуд надорад. Аммо созмонҳое ба монанди Созмони Милали Муттаҳид ва ЮНЕСКО ба таҳияи меъёрҳои ахлоқӣ барои зеҳни сунъӣ шурӯъ кардаанд. Масалан, ЮНЕСКО дар соли 2021 “Тавсияҳо оид ба ахлоқи зеҳни сунъӣ”-ро қабул кард, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инсон дар заминаи истифодаи зеҳни сунъӣ даъват мекунад, аммо масъалаи ҳуқуқи худи роботҳоро баррасӣ намекунад. Ин нишон медиҳад, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳанӯз ба мувофиқа дар бораи мақоми роботҳо нарасидааст.

Тарафдорони додани ҳуқуқ ба роботҳо бар ин назаранд, ки агар роботҳо шуур ва қобилияти эҳсос дошта бошанд, онҳо бояд аз муносибати бераҳмона муҳофизат карда шаванд. Масалан, агар робот қобилияти эҳсоси дард ё ранҷ дошта бошад, истифодаи он барои вазифаҳои хатарнок ё таҳқиромез метавонад аз ҷиҳати ахлоқӣ нодуруст бошад. Инчунин, онҳо мегӯянд, ки додани ҳуқуқ ба роботҳо метавонад ба пешгирии истисмори онҳо мусоидат кунад, махсусан дар соҳаҳое ба монанди хизматрасонии маишӣ ё низомӣ.

Муқобилон бошанд бар ин назаранд, ки роботҳо новобаста аз сатҳи пешрафтагии онҳо, танҳо мошинҳои сохтаи инсонанд ва набояд бо инсон баробар дониста шаванд. Онҳо таъкид мекунанд, ки додани ҳуқуқ ба роботҳо метавонад боиси коҳиши арзиши ҳуқуқи инсон гардад. Масалан, агар роботҳо ҳуқуқ ба “озодӣ” дошта бошанд, ин метавонад ба кам шудани таваҷҷуҳ ба мубориза бо ғуломии инсонҳо оварда расонад. Инчунин, онҳо мегӯянд, ки роботҳо эҳсосоти воқеӣ надоранд ва ҳар гуна “ранҷ” танҳо тақлид аст.

Додани ҳуқуқ ба роботҳо метавонад ба бозори меҳнат ва сохтори иҷтимоӣ таъсири амиқ расонад. Масалан, агар роботҳо ҳуқуқ ба “меҳнат” дошта бошанд, онҳо метавонанд бо инсонҳо барои ҷойҳои корӣ рақобат кунанд, ки сабаби бекорӣ мегардад. Аз тарафи дигар, ҳуқуқ ба муҳофизат аз истисмор метавонад истифодаи роботҳоро дар соҳаҳои хатарнок, ба монанди саноати истихроҷ маҳдуд кунад. Инчунин, ин масъала метавонад ба нобаробарии иҷтимоӣ оварда расонад, зеро танҳо шахсони сарватманд метавонанд соҳиби роботҳои “озод” шаванд.

Рушди зеҳни сунъӣ на танҳо аз ҷиҳати ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ, балки аз ҷиҳати технологӣ низ мушкилот эҷод мекунад. Масалан, барои он ки роботҳо ҳамчун субъектҳои ҳуқуқӣ эътироф шаванд, онҳо бояд дорои низомҳои устувори амният бошанд, то аз амалиёти ҳакерӣ ва барномарезӣ барои мақсадҳои зараровар муҳофизат шаванд. Инчунин, таҳияи зеҳни сунъӣ бо қобилияти шуур талаб мекунад, ки мо фаҳмиши амиқтари мафҳуми шуур дошта бошем.

Афкори ҷамъиятӣ дар бораи ҳуқуқи роботҳо гуногун аст. Бар асоси пурсишҳои соли 2023 аксарияти мардум дар кишварҳои ғарбӣ ба додани ҳуқуқ ба роботҳо мухолифанд, дар ҳоле ки дар баъзе кишварҳои Осиё, ба монанди Ҷопон муносибати мусбаттар вуҷуд дорад. Ин фарқиятҳо аз арзишҳои фарҳангӣ ва таърихии ҳар як ҷомеа вобастаанд. Масалан, дар Ҷопон, ки роботҳо аксар вақт ҳамчун “дӯстон” баррасӣ мешаванд, мардум ба онҳо муносибати эҳсосӣ доранд.

Масъалаи додани ҳуқуқ ба роботҳои дорои зеҳни сунъии пешрафта як мавзӯи мураккаб аст, ки таҳлили амиқи фалсафӣ, ҳуқуқӣ, ахлоқӣ ва технологиро талаб мекунад. Гарчанде ки технологияҳои муосир ба сатҳе расидаанд, ки роботҳо метавонанд баъзе хусусиятҳои ба инсон монандро нишон диҳанд, аммо дар бораи мақоми онҳо дар ҷомеа ягон хулосаи ягона вуҷуд надорад. Барои ҳалли ин масъала, пешниҳод мешавад, ки як гурӯҳи мутахасисони байнисоҳавӣ таъсис дода шавад, ки дар он олимони ҳуқуқшинос, файласуф, техник ва намояндагони ҷомеаи шаҳрвандӣ иштирок ҷалб карда шуда, дар натиҷаи муҳокимаи васеи ҷамъиятӣ бо дарки масъулияти баланд ва додани мақоми асоси инсон дар муносибатҳои ҷамъиятӣ хулосаҳои худро пешниҳод намоянд.

САНГИН`ЗОДА Дониёр Шомаҳмад - муовин оид ба илм ва таълими директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун субъекти мустақили муносибатҳои байналмилалӣ дар қонунгузории худ ҳуқуқи байналмилалӣ ва меъёрҳои эътирофшудаи умумибашариро ҷой дода, дар заминаи эҳтиром гузоштан ба арзишҳои инсонӣ рушд карда истодааст. Бо назардошти чунин воқеият, кишвари мо ба хотири таҳкими ҷомеаи демократӣ, озод, ҳуқуқбунёд ва рушдкарда бо созмонҳои минтақавию байналмилалӣ ҳамкории мутақобилан судманд дорад. Натиҷаи сиёсатгузориҳои арзишманди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки имрӯз Истиқлоли сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистонро 192 давлати ҷаҳон эътироф намуда, бо 186 кишвар робитаҳои дипломатӣ барқарор намудааст. Инчунин, бонуфузтарин созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун субъекти низоми муносибатҳои байналмилалӣ эътироф намуда, узви комилҳуқуқи худ меҳисобанд.

Дар баробари ин, дар марҳалаи муосир Ҷумҳурии Тоҷикистон узви 57 созмони минтақавию байналмилалӣ мебошад. Бояд қайд намуд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон 2 марти соли 1992 узви комилҳуқуқи Созмони Милали Муттаҳид (минбаъд СММ) гардида, барои тақвияти ҳамкориҳо бо сохторҳои таркибии ин ниҳоди бонуфузи байналмилалӣ шароит фароҳам овард. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо СММ дар самтҳои гуногун, аз ҷумла мубориза бо терроризму ифротгароӣ, мушкилоти вобаста ба обу иқлим, таъмини рушди устувор ва ғайра ҳамкории фаъолро ба роҳ мондааст.

Маврид ба зикр аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон узви комилҳуқуқи Созмони Ҳамкории Шанхай, Созмони аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони ҳамкориҳои иқтисодӣ, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, Созмони ҳамкории исломӣ, Машварати ҳамкорӣ ва тадбирҳои боварӣ дар Осиё мебошад, ки робита бо чунин созмонҳо дар таҳким ва рушди Истиқлоли сиёсӣ нақши муаассир гузошт. Ҳамзамон Ҷумҳурии Тоҷикистон дар раванди ҷаҳонишавӣ бо дигар созмону ташкилотҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ ҳамкориҳоро дар бахшҳои гуногун роҳандозӣ намудааст.

Бояд қайд намуд, ки барқарории робита ва ҳамкорӣ бо созмонҳои гуногуни минтақавию байналмилалӣ дар рушди иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон заминаи муҳим гузошт. Инчунин, кишвари мо дар ҳошияи робита бо ташкилотҳои байналмилалӣ ҳамкориҳои иқтисодиро низ ба роҳ мондааст. Маҳз натиҷаи сиёсати санҷидашуда, воқеӣ ва амалии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо созмонҳои молиявию иқтисодии ҷаҳон, аз қабили сохторҳои алоҳидаи СММ, Бонки ҷаҳонӣ, Созмони умумиҷаҳонии тиҷорат, Созмони ҳамкории иқтисодӣ, Хазинаи байналмилалии асъор, Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва рушд, Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё, Бонки аврупоии таҷдид ва рушд, Бонки осиёии рушд, Бонки исломии рушд ва Бонки авруосиёии рушд ҳамкориҳои мутақобилан судманд дорад.

Дар марҳалаи муосир принсипҳои асосӣ ва анъанаҳои сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳалли масъалаҳои афзалиятноки рушди кишвар, аз ҷумла таҳкими сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ, тақвияти ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ равона шуда, дар ин муддат сиёсати “дарҳои кушода”, ҳамчун фарҳанги ҳамзистӣ бо шароити муосир аз ҷониби Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муаррифӣ гардида, дар асоси он сиёсати хориҷии бисёрсамта, ботавозун ва прагматикӣ тарҳрезӣ шуд ва тавсеаву таҳкими робитаҳои дӯстона ва ҳамкориҳои судманд бо кишварҳои гуногуни олам роҳандозӣ гашт. Ба шарофати ин сиёсат Ҷумҳурии Тоҷикистон мавқеи худро дар сиёсати байналмилалӣ мустаҳкам сохта, бо назардошти манфиатҳои миллӣ тавозуни муносибатҳо ва манфиатҳои худро таъмин кард. Аз ин рӯ, сиёсати “дарҳои кушода” меҳвари сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистонро таҷассум мекунад.

Бояд хотирнишон сохт, ки дар ин давра Ҷумҳурии Тоҷикистон ба бештар аз 350 санади байналмилалӣ ба мисли Конвенсияҳо, Хартияҳо ва Эъломияҳои байналмилалӣ аъзо шуда, уҳдадориҳои худро дар мавриди расидан ба ҳадафҳои ҷаҳонӣ, аз қабили рушди иҷтимоӣ, беҳбуди вазъи иқтисодӣ, ҳифзи муҳити зист ва амсоли он иҷро менамояд.

Бинобар ин, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ бо кишварҳои аъзои созмонҳои молиявиро яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб медонанд. Инчунин, ба густариши ҳамкорӣ дар доираи Созмони ҳамкории иқтисодӣ (минбаъд СҲИ) дар бахшҳои тиҷорату нақлиёт, энергетика, саноат ва кишоварзӣ чун шарти муҳимми таъмини рушди устувор дар минтақа таваҷҷуҳи зиёд зоҳир гардида истодааст.

Маврид ба қайд аст, ки кишварҳои аъзои СҲИ имкониятҳои васеи рушди муносибатҳои тиҷоративу иқтисодиро доранд. Тӯли солҳои охир, кишварҳои аъзои СҲИ баҳри таъмини рушди босуботи муносибатҳои минтақавӣ фаъолона ҳамкорӣ мекунанд. Барои расидан ба ин ҳадаф, СҲИ лоиҳаҳои гуногунро дар соҳаҳои афзалиятнок, аз ҷумла энергетика, савдо, ҳамлу нақл, кишоварзӣ ва мубориза зидди қочоқи маводи мухаддир татбиқ мекунад.

Инчунин, Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамроҳ бо дигар кишварҳо дар доираи созмони минтақавию байналмилалӣ дар ҳаллу фасли мушкилоти сиёсӣ, амниятӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷаҳон нақш мегузорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сиёсати хориҷии худ ба густариши ҳамкориҳои судманд бо СҲИ манфиатдор аст. Зеро созмони мазкурро ҳамчун ташкилоти минтақавии дорои аҳаммияти хоссаи геостратегӣ ва имкониятҳои бузурги иқтисодӣ мешиносад. Ҷумҳурии Тоҷикистон хостори он аст, ки фаъолияти СҲИ дар самти татбиқи лоиҳаҳои минтақавии иқтисодӣ, тиҷоратӣ, нақлиётӣ, коммуникатсионӣ ва энергетикӣ тақвияти бештар касб кунад.

Лозим ба ёдоварист, ки 4 – июли соли 2025 Ҳамоиши 17 – уми СҲИ, ки дар Ҷумҳурии Озарбойҷон баргузор гардид. Дар кори Ҳамоиши мазкур Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иштирок ва суханронӣ намуда, рушди ҳамкории гуногунҷанба дар доираи СҲИ – ро нек арзёбӣ намуданд.

Инчунин, дар ин Ҳамоиш муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо кишварҳои аъзои СҲИ матраҳ гашта, масъалаҳои мазкур мавриди баррасӣ қарор гирифт:

¾ таҳияи санади дахлдор оид ба натиҷаҳои иҷрои санади “Чашмандози ЭКО-2025” дар ҳамкорӣ бо кишварҳои аъзо, ки ба истифодаи комили зарфиятҳои мавҷудаи ҳамкории тиҷоративу иқтисодӣ равона шудааст;

¾ ҳифзи рушди иқтисоди кишварҳои аъзои СҲИ бо вуҷуди таъсири манфии равандҳои мураккаби сиёсию иқтисодӣ дар ҷаҳон;

¾ афзудани ҳаҷми умумии тиҷорати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, нисбат ба як соли пеш 18 фоиз зиёд аст;

¾ тавсеаи рушди робитаҳои нақлиётӣ ва долонҳои нақлиётии гуногунвосита;

¾ ҷонибдории Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рафъи монеаҳои тиҷоративу нақлиётӣ, соддагардонии транзит, пайвастшавии шабакаҳои роҳҳои заминӣ, оҳан ва ҳавоии кишварҳои аъзо;

¾ анҷом додани иқдомоти зарурӣ баҳри баланд бардоштани самаранокӣ ва шаффофияти ҳамкорӣ дар ин самт ҷиҳати рақамикунонии санадҳои транзитӣ-молӣ;

¾ мусоидат намудан ба тавсеаи тиҷорат ва таъмини бехатарии он, ҳамчунин, сарфаи вақт ва афзоиши ҳамлу нақли байналмилалӣ;

¾ тавсеаи ҳамкории кишварҳои аъзо дар соҳаҳои афзалиятноки энергетика, аз ҷумла истифодаи рӯзафзуни энергияи таҷдидшаванда, тавлиди неруи “сабз” ва рушди иқтисоди “сабз”;

¾ татбиқи пурраи тарҳи бунёди хатти баландшиддати интиқоли барқи CASA-1000-ро барои кишварҳои иштирокдори он муҳим ва таҳияи Стратегияи таъмини устувории энергетикии минтақаи СҲИ;

¾ тавсеаи ҳамкории кишварҳои аъзои СҲИ бо Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи саноат ва кишоварзӣ;

¾ афзоиш додани маблағгузорӣ барои таъсиси корхонаҳои муштараки саноатӣ, бахусус миёна ва хурд, аз ҷумла дар соҳаҳои саноати сабук ва хӯрокворӣ;

¾ таъмини амнияти озуқаворӣ, рушди агротехнологияҳо, ташаккули кишоварзии “зеҳнӣ” ва таъсиси маҷмааҳои агросаноатӣ;

¾ андешидани тадбирҳои мушаххас ҷиҳати коҳиш додани пайомадҳои тағйирёбии иқлим ва таҳдиди офатҳои табиӣ дар доираи СҲИ;

¾ тавсеаи ҳамкории минбаъдаи кишварҳо дар доираи барномаҳои ҳифзи муҳити зист, барқарорсозии низоми экологӣ ва мубодилаи таҷрибаву технологияҳо дар ин соҳаҳои мазкур;

¾ ҳавасманди идомаи таҳкими робитаҳои судманди фарҳангиву гуманитарии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи СҲИ;

¾ тавсеаи ҳамкорӣ дар бахшҳои илму маориф, тандурустӣ ва сайёҳӣ;

¾ коҳиш додани шиддатнокии вазъ ва барқарорсозии сулҳи пойдор дар Ховари Миёна танҳо бо роҳҳои сиёсиву дипломатӣ.

Ҳамин тариқ, таҳавули ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи Созмони ҳамкории иқтисодӣ дар роҳи ба ҳам овардани саъю талошҳо ҷиҳати ҳалли масъалаҳои умдаи рушди қитъаи Осиё, густариш ва бо мазмуни амалӣ ғанӣ гардонидани ҳамкориҳо саҳм гирифта, барои тақвияти нақши он манфиатдор маҳсуб меёбад. Натиҷаи таҳаввулоти ҳамкориҳои мутақобилан судманд аст, ки имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ ба сифати кишвари ташаббускор дар ҳалли мушкилот ва муаммоҳои гуногуни ҷаҳонӣ шинохта шудааст.

Раҳмонзода Азимҷон, ходими калони шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих

Дар ҳошияи сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати иштирок дар XVII-умин Саммити сарони давлатҳои аъзои Созмони ҳамкории иқтисодӣ дар Ҷумҳурии Озарбойҷон,4 июли 2025

4 июли соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Ҷумҳурии Озарбойҷон дар Ҳамоиши 17-уми Созмони ҳамкории иқтисодӣ (СҲИ) иштирок ва суханронӣ намуданд. Дар суханронии Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ бо кишварҳои аъзои ин созмонро, яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистон номиданд. Зикр карда шуд, ки ҳаҷми тиҷорати миёни кишварҳои аъзо, ки ҳиссаи он дар соли 2024 ба 33% ҳаҷми умумии тиҷорати хориҷии Тоҷикистон ташкил дода, нисбат ба соли 2023 18% зиёд гардидааст. Зимнан ба густариши ҳамкорӣ дар доираи СҲИ дар бахшҳои тиҷорату нақлиёт, энергетика, саноат ва кишоварзӣ чун шарти муҳими таъмини рушди устувор дар минтақа таваҷҷуҳи зиёд зоҳир гардид. Дар робита ба ин, зарур шумурда шуд, ки Котиботи Созмон дар баробари таҳлилу баррасии натиҷаҳои иҷрои санади “Чашмандози ЭКО-2025”, дар ҳамкорӣ бо кишварҳои аъзо санади дигареро, ки ба истифодаи комили зарфиятҳои мавҷудаи ҳамкории тиҷоративу иқтисодӣ равона шудааст, таҳия намояд.

Таъкид гардид, ки бо вуҷуди таъсири манфии равандҳои мураккаби сиёсию иқтисодӣ дар ҷаҳон, рушди иқтисоди кишварҳои аъзои Созмон ба таври умум тамоюли мусбатро нигоҳ медорад. Дар ин самт рушди робитаҳои нақлиётӣ ва долонҳои нақлиётии гуногунвосита муҳим дониста шуд. Ҷонибдории Тоҷикистон аз рафъи монеаҳои тиҷоративу нақлиётӣ, соддагардонии транзит, пайвастшавии шабакаҳои роҳҳои заминӣ, оҳан ва ҳавоии кишварҳои аъзо таъкид гардид.

Пешниҳодҳо:

1.Рақамикунонии санадҳои транзитӣ-молӣ ҳамчун иқдомоти зарурӣ. Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки баҳри баланд бардоштани самаранокӣ ва шаффофияти ҳамкорӣ дар ин самт, ҷиҳати рақамикунонии санадҳои транзитӣ-молӣ иқдомоти зарурӣ анҷом дода шавад. Чунин тадбир ба тавсеаи тиҷорат ва таъмини бехатарии он, ҳамчунин, сарфаи вақт ва афзоиши ҳамлу нақли байналмилалӣ мусоидат хоҳад кард.

2.Тавлиди неруи “сабз” ва рушди иқтисоди “сабз”. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таваҷҷуҳи иштирокдоронро ба масъалаҳои рушду густариш ва тавсеаи ҳамкории кишварҳои аъзо дар соҳаҳои афзалиятноки энергетика, аз ҷумла истифодаи рӯзафзуни энергияи таҷдидшаванда, тавлиди неруи “сабз” ва рушди иқтисоди “сабз” ҷалб намуданд. Дар он татбиқи пурраи тарҳи бунёди хатти баландшиддати интиқоли барқи CASA-1000-ро барои кишварҳои иштирокдори он муҳим ва таҳияи Стратегияи таъмини устувории энергетикии минтақаи СҲИ-ро ба манфиати кор номиданд.

3.Маблағгузорӣ барои таъсиси корхонаҳои муштараки саноатӣ. Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ҷонибдории Тоҷикистонро аз тавсеаи ҳамкории кишварҳои аъзои Созмон дар соҳаи саноат ва кишоварзӣ, баён намуданд. Зарур шумурда шуд, ки маблағгузорӣ барои таъсиси корхонаҳои муштараки саноатӣ, бахусус миёна ва хурд дастгирӣ ва афзоиш дода шавад, зеро ин иқдом, бешубҳа, дар таъсиси ҷойҳои нави корӣ, афзоиши истеҳсолот, аз ҷумла дар соҳаҳои саноати сабук ва хӯрокворӣ мусоидат хоҳад кард. Таъмини амнияти озуқаворӣ, рушди агротехнологияҳо, ташаккули кишоварзии “зеҳнӣ” ва таъсиси маҷмааҳои агросаноатӣ самти дигари ҳамкории самаранок номида шуд.

4. Тағйирёбии иқлим. Дар он Пешвои миллат зикр намуданд, ки дар баробари таъсири манфии оқибатҳои он ҳамоно осебпазир боқӣ мемонанд. Зуҳуроти селу обхезӣ, ярч, тарма ва дигар офатҳои табиӣ, ки ҳамасола ба иқтисоди кишварҳои аъзои Созмон зарари зиёд мерасонанд, дар ҳоли афзоиш қарор дорад. Зарур шумурда шуд, ки дар доираи Созмон барои коҳиш додани пайомадҳои тағйирёбии иқлим ва таҳдиди офатҳои табиӣ тадбирҳои мушаххас андешида шавад. Ҳамкории минбаъдаи кишварҳо дар доираи барномаҳои ҳифзи муҳити зист, барқарорсозии низоми экологӣ ва мубодилаи таҷрибаву технологияҳо дар ин соҳаҳо ба манфиати кор дониста шуд.

5. Робитаҳои судманди фарҳангиву гуманитарӣ. Тоҷикистон ҳавасманди идомаи таҳкими робитаҳои судманди фарҳангиву гуманитарӣ дар чорчӯби СҲИ мебошад. Дар ин самт ба ҳамкорӣ дар бахшҳои илму маориф, тандурустӣ ва сайёҳӣ такони тоза бахшида шавад.

7. Мураккабшавии вазъи буҳрони сиёсию ҳарбии ҷаҳон. Аз вазъи имрӯзаи мураккаби ҷаҳон ва шиддат гирифтани вазъ дар Ховари Миёна ёдовар шуда, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд, ки кишвари мо ҷонибдори коҳиши шиддатнокии вазъ ва барқарорсозии сулҳи пойдор дар Ховари Миёна танҳо бо роҳҳои сиёсиву дипломатӣ мебошад.

Дар фарҷоми сухан Сарвари давлати муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, ки натиҷаи нишасти имрӯза ба рушди ҳамкории гуногунҷанба дар чаҳорчӯби Созмони ҳамкории иқтисодӣ такони муассир хоҳад бахшид.

Хулоса, Иштироки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар чорибиҳои сатҳи олӣ мақоми кишварро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ мустаҳкам менамояд. Созмони ҳамкории иқтисодӣ метавонад дар рушди иқтисодиёти Тоҷикистон нақши муҳим дошта бошад. Дар доираи ҳамкорӣ бо СҲИ ва ҳадафҳои байналмилалӣ ва дохилии худро дар арсаи байналмилалӣ амалӣ намояд. Дар Ҳамоиши 17-уми Созмони ҳамкории иқтисодӣ соҳаҳои зерин сиёсати хориҷии Тоҷикистон асоснок менамояд, аз ҷумла рақамикунонии санадҳои транзитӣ-молӣ, тавлиди неруи “сабз” ва рушди иқтисоди “сабз” маблағгузорӣ барои таъсиси корхонаҳои муштараки саноатӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ, рушди агротехнологияҳо, ташаккули кишоварзии “зеҳнӣ” ва таъсиси маҷмааҳои агросаноатӣ, тағйирёбии иқлим, робитаҳои фарҳангиву гуманитарӣ ва мураккабшавии вазъи ҷаҳон.

Соҳиби Баҳруло, ходими хурди илмии Шуъбаи шуъбаи ИДМ - и Институти

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ