(дар ҳошияи суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Форуми байналмилалии сулҳ ва эътимод дар Ашхобод, 12.12.2025)

Дар шароити ҷаҳони муосир, ки бо рақобати печидаи геосиёсӣ, заиф шудани меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва афзоиши таҳдиду хатарҳои гуногун рӯбарӯ аст, масъалаи таҳкими сулҳ ва эътимод аҳамияти хосса пайдо мекунад. Форуми байналмилалии сулҳ ва эътимод, ки дар доираи "Соли байналмилалии сулҳ ва эътимод, 2025" дар шаҳри Ашхободи Ҷумҳурии Туркманистон баргузор гардид, ҳамчун платформаи муҳим барои муҳокимаи ин масъалаҳо хидмат кард. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин форум на танҳо сиёсати хориҷии Тоҷикистонро инъикос намуд, балки аз нуқтаи назари ҳуқуқӣ фарогири пешниҳодҳои мушаххас барои ҳалли мушкилоти глобалӣ мебошад.

Аз нигоҳи илмҳои ҳуқуқшиносӣ сулҳ ва эътимод ҳамчун принсипҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ (мувофиқи моддаҳои 1 ва 2-и Оинномаи СММ) баррасӣ мешаванд. Дар суханронии худ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯбарӯшавии ҷомеаи ҷаҳонӣ бо рақобати печидаи геосиёсӣ ва заиф шудани меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ёдовар шуданд. Аз нигоҳи ҳуқуқӣ, ин масъалаҳо ба принсипи манъи истифодаи қувва (моддаи 2(3)) ва соҳибихтиёрии давлатҳо (моддаи 2(4) Оинномаи СММ) алоқаманд мебошанд. Болоравии таҳдиду хатарҳои муосир, ба монанди низоъҳои минтақавӣ ва терроризм, боиси коҳиши суръати пешрафти иқтисодию иҷтимоӣ мегардад, ки ин ба ҳадафҳои рушди устувори СММ мувофиқ намебошанд. Таҳлил нишон медиҳад, ки заиф шудани ҳуқуқи байналмилалӣ дар шароити ҷаҳонишавӣ ба афзоиши ҳодисаҳои вайронкунии шартномаҳои байналмилалӣ оварда мерасонад. Дар суханронии худ Пешвои миллат таъкид намуданд, ки сулҳ ва эътимод ҳамчун воситаҳои ҳуқуқӣ барои пешгирии чунин таҳдидҳо хидмат мекунанд. Ин принсипҳо дар қатъномаи СММ A/RES/71/258 (2016) пешбурди музокироти бисёрҷонибаи нобудсозии силоҳи ҳастаӣ инъикос ёфтаанд. Яъне, Ассамблеяи Генералӣ бо ёдовар шудани қатъномаҳои пешинаи худ 67/39 (аз 7 декабри 2012), 68/32 (аз 9 декабри 2013), 69/35 (аз 2 декабри 2014), 70/33 (аз 9 декабри 2015) ва 71/1 (аз 25 сентябри 2016) такрор кардани салоҳияти худ мувофиқи моддаи 11 Оинномаи СММ оид ба баррасии масъалаҳои марбут ба нобудсозии силоҳ ва пешниҳоди тавсияҳо бо таваҷҷуҳ ба аҳамияти бисёрҷониба дар ҳалли масъалаҳои сулҳ, амният ва рушди устувор таъкид менамояд, ки нобудсозии комил ва бебозгашти силоҳи ҳастаӣ ва пешгирии паҳншавии он барои таъмини сулҳу амнияти байналмилалӣ ва рушди устувори иқтисодию иҷтимоӣ аҳамияти ҳалкунанда дорад.

Яке аз нуқтаҳои муҳими суханронии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, таъкид бар паёмадҳои нохуши хатарҳои экологӣ, ба мисли тағйирёбии иқлим, обшавии пиряхҳо ва олудашавии муҳити зист аст. Аз нигоҳи ҳуқуқӣ, ин масъалаҳо ба Конвенсияи чаҳорчӯбаи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи тағйирёбии иқлим (Ню-Йорк, 9 майи соли 1992) ва Созишномаи Париж (2015) алоқаманданд. Ҳадафи олии Конвенсия ва ҳамаи санадҳои марбутаи он – ноил гардидан ба устуворгардонии консентратсияи газҳои гилхонаӣ дар атмосфера дар сатҳе мебошад, ки пешгирии дахолати хавфнокии антропогенӣ ба системаи иқлимро таъмин менамояд. Ин сатҳ бояд дар муддати кофӣ ба даст ояд, то экосистемаҳо ба тағйирёбии иқлим ба таври табиӣ мутобиқ шаванд, истеҳсоли ғизо зери хатар қарор нагирад ва рушди иқтисодӣ ба таври устувор идома ёбад. Созишномаи Париж мақсади онро дорад, ки вокуниши ҷаҳониро ба таҳдиди тағйирёбии иқлим дар заминаи рушди устувор ва талошҳо барои барҳам додани камбизоатӣ пурзӯр кунад, аз ҷумла тавассути: a) нигоҳ доштани афзоиши ҳарорати миёнаи ҷаҳонӣ хеле поёнтар аз 2°C нисбат ба давраи пеш аз саноатӣ ва талош барои маҳдуд кардани он то 1,5°C; b) баланд бардоштани қобилияти мутобиқшавӣ ва муқовимат ба тағйирёбии иқлим бидуни зери хатар гузоштани истеҳсоли ғизо; c) мутобиқ кардани ҷараёнҳои молиявӣ ба роҳи рушди кампартоб ва муқовим ба иқлим.

Пешвои миллат таъкид карданд, ки ин мушкилот тадбирҳои муштараку ҳамбастаи ҷомеаи ҷаҳониро талаб менамоянд, ки ин ба принсипи ҳамкории байналмилалӣ (моддаи 1(3) Оинномаи СММ) мувофиқ аст ва Тоҷикистон ҳамчун кишвари ташаббускори пешниҳодкунандаи "Даҳсолаи байналмилалии амал 'Об барои рушди устувор, 2018-2028'" (қатъномаи СММ A/RES/71/222), саҳми муносиби худро дар ҳалли мушкилоти глобалӣ гузошта истодааст. Аз нуқтаи назари ҳуқуқӣ, ин ташаббусҳо ба ҳифзи ҳуқуқҳои инсонӣ (Эъломия умумии ҳуқуқҳои башар, 1948) ва рушди устувор алоқаманданд. Сулҳ ва эътимод имкон медиҳанд, ки мушкилоти печида дар фазои ҳамдигарфаҳмӣ ҳал шаванд, ки ин ба ҳуқуқи байналмилалии муҳити зист (Декларатсияи Конференсияи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи муҳити зисти инсон, Стокголм, 16 июни соли 1972) мувофиқ аст.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ инчунин изҳор доштанд, ки Тоҷикистон аз ҳамаи ташаббусҳо доир ба таҳкими сулҳу амонӣ дар ҷаҳон пуштибонӣ менамояд. Дар ин робита, пешниҳоди Тоҷикистон ба СММ доир ба эълон намудани "Даҳсолаи таҳкими сулҳ барои наслҳои оянда" ёдоварӣ гардид. Аз нигоҳи ҳуқуқӣ, ин пешниҳод ба қатъномаҳои СММ дар бораи сулҳи устувор (A/RES/70/262) алоқаманд аст ва метавонад ҳамчун асоси қабули қатъномаи нави СММ хидмат кунад.

Дар итмоми сухананронӣ Пешвои миллат "тантанаи сулҳ"-ро ҳамчун "гарави таъмини адолат, баробарӣ, эҳтироми ҳуқуқ ва озодиҳои инсон" номиданд. Ин ба моддаҳои 55-56-и Оинномаи СММ мувофиқ аст, ки ҳамкориро барои ҳифзи ҳуқуқҳои инсон пешбинӣ мекунанд. Тоҷикистон омода аст, бо истифода аз анъанаҳои дипломатӣ ва гуфтугӯи созанда, дар таъмини амну субот саҳм гузорад. Аз нуқтаи назари илмӣ ин суханронӣ нишон медиҳад, ки Тоҷикистон ҳамчун давлати фаъол дар ҳуқуқи байналмилалӣ, метавонад нақши калидӣ дар таҳкими эътимод бозад.

Суханронии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Форуми Ашхобод аз нуқтаи назари ҳуқуқӣ аҳамияти таҳкими сулҳ ва эътимодро ҳамчун принсипҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ таъкид мекунад. Ин масъалаҳо барои ҳалли мушкилоти глобалӣ, аз ҷумла геосиёсӣ ва экологӣ муҳим мебошанд. Тоҷикистон бо ташаббусҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таҳкими сулҳ ва эътимоди ҷаҳони саҳми муносиб мегузорад ва дар оянда низ ҷомеаи ҷаҳониро ба гуфтугӯ ва ҳамкориҳои дипломатӣ ҳидоят менамояд.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ҷаҳони имруза бе соҳаи энергетика тасвир кардан ин ғари имкон аст. Точикистон, ки аз ҷиҳати обҳо бой аст метавонад ба ин соҳа кумаки худро расонад. Таърихи энергетикаи ҷумҳурӣ аз нерӯгоҳи барқии обӣ НБО Варзоб-1 сар мешавад, ки соли 1931 сохтмони он оғоз ёфта соли 1937 бо иқтидори 7,1 ҳаз. кВт ба кор шурӯъ намуд.

Ҳозир дар дарёи Вахш силсила нерӯгоҳҳои зерин сохта шудаанд: Шаршара(29,9ҳаз.кВт), Сарбанд(240 ҳаз. кВт), Марказӣ (15,1ҳаз.кВт), Норак (3млн. кВт), Бойғозӣ (600ҳаз.кВт),Сангтӯда-1 (670ҳаз.кВт), Сангтӯда -2 (220ҳаз.кВт) ва дар қисмати болооби дарё бошад нерӯгоҳи барқии обии Роғун (3,6 млн. кВт). Тавонии системаи энергетикии Тоҷикистон наздики 8000 МВт-ро (ҳиссаи нерӯгоҳҳои барқӣ обӣ 95%) ташкил медиҳад. Тоҷикистон дорои захираҳои бойи гидроэнергетикӣ буда, ҳаҷми умумии захираҳои гидроэнергнтикӣ- 527 млрд кВт*с-ро ташкил медиҳад. Истеҳсоли миёнаи солонаи энергияи электрикӣ аз ҳисоби нерӯгоҳҳои барқӣ қариб 17 млрд.кВт/соатро ташкил медиҳад.

Пас аз ба даст овардани истиқлолияти миллиамон бо талошу заҳматҳои бевоситаи Пешвои миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, сохтмони ин иншооти бузурги аср идома дода шуд. Ҳамин тавр 16-уми ноябри соли 2018 агрегати 1-уми НБО Роғун ба кор дароварда шуд.Ва баъдтар 10-уми сентябри соли 2019 агрегатҳои 2-юм ва 3-юм низ ба кор дароварда шуданд.

Яке аз ҳадафҳо ва вазифаҳои асосии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъмини сатҳи шоистаи зиндагии мардум, субот ва амният, рушди иқтисоди миллӣ ва намояндагии шоистаи кишвар дар арсаи ҷаҳонӣ буд. Барои амалӣ кардан, ва ба даст овардани ин ниятҳои нақшаҳои нек, истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии кишвар ҳадафҳои стратегӣ барои мардум ва давлати Тоҷикистон муайян карда шуданд. Дар тӯли солҳои истиқлолият, бо татбиқи мунтазами ин ҳадафҳои стратегӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба марҳилаи нави рушд ворид шуд.

Истиқлолияти энергетикӣ яке аз ҳадафҳои стратегӣ ва нишондиҳандаҳои асосии рушди иқтисодӣ мебошад. Дар тӯли солҳои истиқлолият Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таъсиси низоми ягона ва ба кор андохтани иқтидорҳои бузурги энергетикӣ ноил гардид. Ба шарофати талошҳои беандозаи Пешвои миллат, Эмомалӣ Раҳмон, имрӯз ҳар як хонаи тоҷик пур аз нур ва шодӣ аст. Дар ҳоле ки дар солҳои аввали истиқлолияти давлатӣ дар кишвар ҳамагӣ 25 нерӯгоҳи хурду калон бо иқтидори 4404,35 МВт мавҷуд буд, имрӯз шумораи чунин манбаъҳои энергияи аз ҷиҳати экологӣ тоза ба зиёда аз 306 адад бо иқтидори умумии 6120,59 МВт расидааст. Бо ба кор андохтани ГЭС-ҳо хурду калон иқтидорҳои нав дар ин бахш, Тоҷикистон на танҳо ба истиқлолияти пурраи энергетикӣ ноил мегардад, балки ба содиркунандаи энергияи дастраси пурра низ табдил меёбад. Барои тақвияти истиқлолияти энергетикӣ, ки дар мади аввал меистад, таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, истеҳсоли нерӯи барқ ​​дар кишвар сол аз сол афзоиш меёбад.

А.Д. Бахдавлатов - мудири лабораторияи спектроскопияи молекулавӣ

Дар 43-умин Конференсияи генералии ЮНЕСКО, ки 6 ноябри соли 2025 дар Самарқанд баргузор шуд, "Устувонаи Куруши Бузург" (Хартия ё Манифести Куруш) расман яке аз аввалин ҳуҷҷатҳое дар таърихи ҷаҳонӣ эътироф карда шуд, ки дар он принсипҳои асосии ҳуқуқи инсон баён шудааст.

Устувонаи Куруш ин силиндраи гилӣ аст, ки Куруши Бузург фармуда буд дар он рӯйхати ғалабаҳо, пешгузаштагонаш ва амалҳои шафиқонаи ӯро бо хатти мехӣ сабт намоянд. Ин як уствонаи зарфшакл аз гили пухташуда бо диаметри 22,5 сантиметр ба 10 сантиметр мебошад. Осорхонаи Бритониё бунёди устувонаро ба давраи байни солҳои 539 ва 530 то милод мутааллиқ ҳисобидааст. Ин ёдгорӣ дар ҳафриёти Бобул дар соли 1879 пайдо ва ба осорхонаи Бритониё интиқол дода шудааст.

Устувона баъд аз ин маъруфияти васеъ пайдо карда, шоҳи охирини Эрон дар солҳои 60-уми қарни гузашта матни онро аввалин эъломияи ҳуқуқи инсон дар таърих эълон карда буд. Куруш дар устувона ҷонибдории худро аз бекор кардани ғуломдорӣ ва таъмини озодии диниро изҳор дошта, ҳамчун шоҳ ваъда додааст, ки сиёсати худро тибқи васиятҳои асосгузорони давлатдории ориёӣ роҳандозӣ менамояд.

Матни «Устувонаи Куруш» аз 45 сатр иборат аст. Мухтасари мундариҷаи сатрҳои ин матн чунин аст:

1-4: пурра барқарор карда нашудааст;

5-10а: ҷиноятҳои зиёди подшоҳи Бобул Набонид, норозигии худоён аз ҳукмронии ӯ.

10-16: худои ҳомии Бобул Мардук подшоҳи нав - Курушро меҷӯяд ва ба ӯ бар сарзаминҳо ҳукмронӣ ато мекунад.

17-19: Мардук ба Куруш ба Бобул ишора мекунад ва ӯ бо ёрии худоён шаҳрро бо тамоми кишварҳои дигар бе ҷанг ба худ тобеъ мекунад.

20-22: Куруш худро бо номбар кардани унвонҳояш ва ниёгонаш муаррифӣ мекунад.

23-28а: Куруш дар бораи фазилатҳои худ, шукуфоии Бобул, парастиши худогоҳона аз Мардук ва писари Ӯ - Набу хабар медиҳад.

28-30а: ҳокимони тамоми ҷаҳон ба Куруш итоат мекунанд.

30-36: Куруш маъбадҳои шаҳрҳои Байнаннаҳрайн - Месопотамияро барқарор мекунад ва худоёнро (ки Набонид онҳоро рабуда буд) ба ҷойҳои худ бармегардонад ва инчунин одамони ин шаҳрҳоро озод карда, ба онҳо имкон медиҳад, ки ба манзилҳояшон баргарданд - барои ин ӯ аз ҳамаи худоён хоҳиш мекунад, ки якҷоя бо ӯ барои некӯаҳволии ҳукмронии худ ба Мардук ва Набу дуо гӯянд; сулҳ дар ҳамаи заминҳои тобеи Куруш барқарор карда мешавад.

36-45: қитъаи сахт осебдидаи матн аст, ки дар он дар бораи қурбониҳо кардани Куруш дар маъбад ва барқарорсозии биное бо номи Ашшурбанипал дар Бобул хабар дода шудааст.

Соли 2026 бо иқдоми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузории конференсияи байналмилалӣ оид ба «Устувонаи Куруш» ба нақша гирифта шудааст. Бо мақсади кӯмак ба мутахассисон яке аз вариантҳои эътирофшудаи матни «Устувонаи Куруш» бо забонҳои аккодӣ (дар транскриптсия), русӣ ва тоҷикӣ (мухтасаран) пешниҳод карда мешавад.

Матни «Устувонаи Куруш» бо забони аккодӣ (транскриптсия)

1. [ì-nu x x x] /x\-ni-šu

2. [x x x ki-i]b-ra-a-tì

3. [x x x] /x x\ GAL ma-ṭu-ú iš-šak-na a-na e-nu-tu ma-ti-šú

4. /ù?\ [x x x]-ši-li ú-ša-áš-ki-na ṣe-ru-šu-un

5. ta-am-ši-li É-SAG-ÍL i-te-[pu-uš-ma x x x t]ì? a-na ÚRIki ù si-it-ta-a-tì ma-ḫa-za
6. pa-ra-aṣ la si-ma-a-ti-šu-nu ta-[ak-li-im la-me-si x x x la] pa-liḫ u4-mi-šá-am-ma id-de-né-eb-bu-ub ù /ana ma-ag\-ri-tì

7. sat-tuk-ku ú-šab-ṭi-li ú-l[a-ap-pi-it pél-lu-de-e x x x iš]-tak-ka-an qé-reb ma-ḫa-zi pa-la-ḫa dAMAR.UTU LUGAL DINGIRmeš i[g-m]ur kar-šu-uš-šu

8. le-mu-ut-ti URU-šu [i-t]e-né-ep-pu-/uš\ u4-mi-ša-am-/ma x x\ [x x x ÙG]meš-šú i-na ab-ša-a-ni la ta-ap-šu-úḫ-tì ú-ḫal-li-iq kul-lat-si-in

9. a-na ta-zi-im-ti-ši-na dEN.LÍL DINGIRmeš ez-zi-iš i-gu-ug-m[a x x x] ki-su-úr-šu-un DINGIRmeš a-ši-ib ŠÀ-bi-šu-nu i-zi-bu at-/ma\-an-šu-un

10. i-na ug-ga-ti-ša ú-še-ri-bi a-na qé-reb ŠU.AN.NAki dAMAR.UTU t[i-iz-qa-ru dEN.LÍL DINGIRm]eš us-sa-aḫ-ra a-na nap-ḫar da-ád-mi šá in-na-du-ú šu-bat-su-un

11. ù ÙGmeš KUR šu-me-ri ù URIki ša i-mu-ú ša-lam-ta-áš ú-sa-/aḫ\-ḫi-ir ka-/bat\-[ta-áš] ir-ta-ši ta-a-a-ra kul-lat ma-ta-a-ta ka-li-ši-na i-ḫi-iṭ ib-re-e-ma

12. iš-te-’e-e-ma ma-al-ki i-šá-ru bi-bil ŠÀ-bi-ša it-ta-ma-aḫ qa-tu-uš-šu mKu-ra-áš LUGAL URU an-ša-an it-ta-bi ni-bi-it-su a-na ma-li-ku-tì kul-la-ta nap-ḫar iz-zak-ra šu-/um-šú\

13. kurqu-ti-i gi-mir um-man-man-da ú-ka-an-ni-ša a-na še-pi-šu ÙGmeš ṣal-mat SAG.DU ša ú-ša-ak-ši-du qa-ta-a-šú

14. i-na ki-it-tì ù mi-šá-ru iš-te-né-’e-e-ši-na-a-tì dAMAR.UTU EN GAL ta-ru-ú ÙGmeš-šú ep-še-e-ti-ša dam-qa-a-ta ù ŠÀ-ba-šu i-ša-ra ḫa-di-iš ip-pa-li-i[s]

15. a-na URU-šu KÁ.DINGIRmeš ki a-la-ak-šu iq-bi ú-ša-aṣ-bi-it-su-ma ḫar-ra-nu TIN.TIRki ki-ma ib-ri ù tap-pe-e it-tal-la-ka i-da-a-šu

16. um-ma-ni-šu rap-ša-a-tì ša ki-ma me-e ÍD la ú-ta-ad-du-ú ni-ba-šu-un gišTUKULmeš-šu-nu ṣa-an-du-ma i-ša-ad-di-ḫa i-da-a-šu

17. ba-lu qab-li ù ta-ḫa-zi ú-še-ri-ba-áš qé-reb ŠU.AN.NAki URU-šu KÁ.DINGIRmeš ki i-ṭi-ir i-na šap-ša-qí, mdNÀ.NÍ.TUKU LUGAL la pa-li-ḫi-šu ú-ma-al-la-a qa-tu-uš-šú

18. ÙGmeš TIN.TIRki ka-li-šu-nu nap-ḫar KUR šu-me-ri u URIki ru-bé-e ù šak-ka-nak-ka ša-pal-šu ik-mi-sa ú-na-áš-ši-qu še-pu-uš-šu iḫ-du-ú a-na LUGAL-ú-ti-šú im-mi-ru pa-nu-uš-šú-un

19. be-lu ša i-na tu-kul-ti-ša ú-bal-li-ṭu mi-tu-ta-an i-na pu-uš-qu ù ú-de-e ig-mi-lu kul-la-ta-an ṭa-bi-iš ik-ta-ar-ra-bu-šu iš-tam-ma-ru zi-ki-ir-šu

20. a-na-ku mKu-ra-áš LUGAL kiš-šat LUGAL GAL LUGAL dan-nu LUGAL TIN.TIRki LUGAL KUR šu-me-ri ú ak-ka-di-i LUGAL kib-ra-a-ti er-bé-et-tì

21. DUMU mKa-am-bu-zi-ia LUGAL GAL LUGAL URU an-ša-an DUMU DUMU mKu-ra-áš LUGAL GAL LUGA[L U]RU an-ša-an ŠÀ.BAL.BAL mši-iš-pi-iš LUGAL GAL LUGAL URU an-šá-an

22. NUMUN da-ru-ú ša LUGAL-ú-tu ša dEN u dNÀ ir-a-mu pa-la-a-šu a-na ṭu-ub ŠÀ-bi-šú-nu iḫ-ši-ḫa L[UGA]L-ut-su e-nu-ma a-n[a q]é-reb TIN.TIRki e-ru-bu sa-li-mi-iš

23. i-na ul-ṣi ù ri-ša-a-tì i-na É.GAL ma-al-ki ar-ma-a šu-bat be-lu-tì dAMAR.UTU EN GAL ŠÀ-bi ri-it-pa-šu ša ra-/im\ TIN.TIRki ši-m[a]/a-tiš\ /iš-ku?-na\-an-ni-ma u4-mi-šam a-še-’a-a pa-la-/aḫ\-šú

24. um-ma-ni-ia rap-ša-tì i-na qé-reb TIN.TIRki i-ša-ad-di-ḫa šú-ul-ma-niš nap-ḫar KU[R šu-me-ri] /ù\ URIki mu-gal-[l]i-tì ul ú-šar-ši

25. /URUki\ KÁ.DINGIR.RAki ù kul-lat ma-ḫa-zi-šu i-na ša-li-im-tì áš-te-’e-e DUMUmeš TIN.TIR[ki x x x š]a ki-ma la ŠÀ-[bi DING]IR-ma ab-šá-a-ni la si-ma-ti-šú-nu šu-ziz-/zu!\

26. an-ḫu-ut-su-un ú-pa-áš-ši-ḫa ú-ša-ap-ṭi-ir sa-ar-ma-šu-nu a-na ep-še-e-ti-[ia dam-qa-a-ti] dAMAR.UTU EN GA[L]-ú iḫ-de-e-ma

27. a-na ia-a-ti mKu-ra-áš LUGAL pa-li-iḫ-šu ù mKa-am-bu-zi-ia DUMU ṣi-it ŠÀ-bi-[ia ù a-n]a nap-ḫ[ar] um-ma-ni-ia

28. da-am-qí-íš ik-ru-ub-ma i-na šá-lim-tì ma-ḫar-ša ṭa-bi-iš ni-it-t[a-al-la-ak i-na qí-bi-ti-šú] ṣir-ti nap-ḫar LUGAL a-ši-ib BÁRAmeš

29. ša ka-li-iš kib-ra-a-ta iš-tu tam-tì e-li-tì a-di tam-tì šap-li-tì a-ši-ib n[a-gi-i né-su-tì] LUGALmeš KUR a-mur-ri-i a-ši-ib kuš-ta-ri ka-li-šú-un

30. bi-lat-su-nu ka-bi-it-tì ú-bi-lu-nim-ma qé-er-ba ŠU.AN.NAki ú-na-áš-ši-qu še-pu-ú-a iš-tu [ŠU.AN.NAk]i a-di URU aš-šurki ù MÙŠ-ERENki

31. a-kà-dèki KUR èš-nu-nak URU za-am-ba-an URU me-túr-nu BÀD.DINGIRki a-di pa-aṭ kurqu-ti-i ma-ḫa-z[a e-be]r-ti ídIDIGNA ša iš-tu pa!-na-ma na-du-ú šu-bat-su-un

32. DINGIRmeš a-ši-ib ŠÀ-bi-šú-nu a-na áš-ri-šu-nu ú-tir-ma ú-šar-ma-a šu-bat da-rí-a-ta kul-lat ÙGmeš-šú-nu ú-pa-aḫ-ḫi-ra-am-ma ú-te-er da-ád-mi-šú-un

33. ù DINGIRmeš KUR šu-me-ri ù URIki ša mdNÀ.NÍ.TUKU a-na ug-ga-tì EN DINGIRmeš ú-še-ri-bi a-na qé-reb ŠU.AN.NAki i-na qí-bi-ti dAMAR.UTU EN GAL i-na ša-li-im-tì

34. i-na maš-ta-ki-šu-nu ú-še-ši-ib šú-ba-at ṭu-ub ŠÀ-bi {ut} kul-la-ta DINGIRmeš ša ú-še-ri-bi a-na qé-er-bi ma-ḫa-zi-šu-un

35. u4-mi-ša-am ma-ḫar dEN ù dNÀ ša a-ra-ku U4meš-ia li-ta-mu-ú lit-taz-ka-ru a-ma-a-ta du-un-qí-ia ù a-na dAMAR.UTU EN-ia li-iq-bu-ú ša mKu-ra-áš{-áš} LUGAL pa-li-ḫi-ka u mKa-am-bu-zi-ia DUMU-šú

36. /x\ [x x x- i]b šu-nu lu-ú /x x x x x x x x\ ÙGmeš TIN.TIRki /ik-tar-ra-bu\ LUGAL-ú-tu KUR.KUR ka-li-ši-na šu-ub-ti né-eḫ-tì ú-še-ši-ib

…

Матни мухтасари «Устувонаи Куруш» бо забони тоҷикӣ

«Манам Куруш, ки шоҳи шоҳон, шоҳи бузург, шоҳи неруманд, шоҳи Бобул, шоҳи Сумер ва Акад, шоҳи чаҳор мамлакат, писари Камбуҷия – шоҳи бузург, навосаи Куруш, шоҳи бузург аз шохаи салтанати абадӣ, ки салтанаташ мавриди худоён ва ҳукуматаш ба дилҳо наздик аст. Вақте ки бе ҷангу ҷидол вориди Бобул шудам, ҳама мардум қудуми маро ба шодмонӣ пазируфтанд. Дар қасри подшоҳони Бобул ба сарири салтанат нишастам.

Мардук – худои Бобул дилҳои наҷиби мардуми Бобулро мутаваҷҷеҳи ман кард, зеро ман ӯро муҳтарам ва гиромӣ доштам. Лашкари бузурги ман ба оромӣ вориди Бобул шуд. Нагузоштам садама ва озоре ба мардуми ин шаҳру ин сарзамин ворид ояд. Вазъи дохилии Бобул ва амкинаи муқаддаси он қалби моро такон дод. Фармон додам, ки ҳама мардум дар парастиши худои худ озод бошанд ва бединонро наёзоранд. Фармон додам, ҳеҷ як аз хонаҳои мардум хароб нашаванд. Худои бузург аз ман хурсанд шуд ва ба ман, ки Куруш ҳастам ва ба писарам Камбуҷия ва тамоми лашкари ман аз роҳи иноят баракати худро нозил кард.

Подшоҳоне, ки дар ҳама мамолики олам дар сарзаминҳои худ нишастаанд, аз дарёи боло то дарёи поин ва подшоҳони Ғарб тамоман хироҷи сангин оварданд ва дар Бобул бар пойҳои ман бӯса заданд. Фармон додам, ки аз Бобул то Ошӯр ва Шуш ва Акад… Ва ҳамаи сарзаминҳое, ки дар он тарафи Даҷла воқеанд ва аз айёми қадим бино шудаанд, маобидеро, ки баста шуда буд, бикушоянд. Ҳама худоёни ин маобидро ба ҷойҳои худ баргардондам, то ҳамеша дар он ҷо муқим бошанд. Аҳолии ин маҳалҳоро ҷамъ кардам ва манозили онҳоро, ки хароб карда буданд, аз нав сохтам ва худоёни Сумеру Акадро беосеб ба қасрҳои онҳо, ки «шодии дил» ном доранд, боз гардондам. Сулҳу оромишро ба тамоми мардум ато кардам…».

Матни «Устувонаи Куруш» бо забони русӣ

1. [Когда Мардук, царь всех небес и земли, тот (...) который в своём (...) опустошает] свой (...)

2. [(...) великий (?) умом (...) обозревает (?)] стороны света

3. (...) перворождённый (?) низкий человек был поставлен во главу его государства

4. и (...) он поставил над ними подобие.
5. Он создал подобие Эсагилы (...) для Ура и прочих святилищ.

6. Несвоевременные обряды, [нечистые] приношения пищи (...) без страха изо дня в день бормоталось в оскорбление.

7. Он прекратил постоянные жертвоприношения, он вмешивался в обряды (...), он поставил (...) в святилищах. Страх перед Мардуком, царём богов, исчез внутри него.

8. Он творил зло его городу изо дня в день и (...) его народ (...) ярмом, от которого не было спасения, он погубил их всех.

9. В ответ на их жалобы Энлиль богов яростно вознегодовал и (...) их край. Боги, жившие в них, покинули свои святилища (?),

10. негодуя за то, что он перенёс их в Шуанну (Вавилон). Возвышенный Мардук, Энлиль богов, раскаялся. Обо всех поселениях, которых жилища были разрушены,

11. и людях земли Шумера и Аккада, которые стали подобны трупам, он раскаялся и пожалел их. Он обозрел и осмотрел все страны,

12. ища праведного царя по своему сердцу. Он взял за руку Кира, царя города Аншана, провозгласил его царство над всеми землями и назвал его имя.

13. Он поверг землю гутиев и всё войско мидян ниц перед его ногами. Народом же черноголовых, который он подчинил его руке,

14. он правил со справедливостью и правосудием. Мардук, великий господь, питающий свой народ, взглянул с радостью на его добрые деяния и его праведное сердце.

15. Он приказал ему идти в свой город Вавилон. Он приказал ему отправиться в путь в Тинтир (Вавилон) и, как друг и спутник, шёл рядом с ним.

16. Его огромное войско, которое, как воду реки, нельзя было сосчитать, в полном вооружении шагало рядом с ним.

17. Без сражения и боя он ввёл его в Шуанну (Вавилон). Он спас свой город Вавилон от беды. Набонида, царя, который не боялся его, он отдал ему в руки.

18. Все люди Тинтира (Вавилона), всей страны Шумера и Аккада, знать и правители, склонились перед ним, пали ниц, целовали ему ноги, радовались его царству, и лица их сияли.

19. Властелин, с чьей помощью они спаслись от смерти, который избавил их всех от трудностей и невзгод, они благословляли его и превозносили его имя.

20. Аз есмь Кир, царь вселенной, великий царь, могучий царь, царь Тинтира (Вавилона), царь страны Шумера и Аккада, царь четырёх сторон света,

21. сын Камбиза, великого царя, царя города Аншана, правнук Кира, великого царя, царя города Аншана, потомок Чишпиша, великого царя, царя города Аншана,

22. вечное семя царства, чью власть любят Бел (Мардук) и Набу, чьего царства они в радости своего сердца жаждут. Когда я с миром вошёл в Тинтир (Вавилон),

23. среди ликования и празднества в царском дворце я установил престол правления. Мардук, великий господь, судил мне великодушие того, кто любит Тинтир (Вавилон), и я изо дня в день стремился к нему в страхе.

24. Моё огромное войско мирно вошло в Тинтир (Вавилон), и вся страна Шумера и Аккада не испытала страха.

25. Городу Вавилону и всем его святилищам я принёс безопасность. Гражданам Тинтира (Вавилона), (...) которые как бы без божественного умысла страдали под ярмом вопреки им суждённому,

26. я облегчил их страдания, я избавил их от их оков (?). Мардук, великий господь, возрадовался моим добрым деяниям и

27. меня, Кира, царя, боящегося его, и Камбиза, сына, исшедшего из моего чрева, и всё моё войско,

28. благословил великим благословением, чтобы мы ходили перед ним в мире и благе. По его возвышенному приказу все цари, что сидят на престолах

29. в каждой стороне света, от Верхнего моря до Нижнего моря, что живут в отдалённых областях, (и) цари земли амореев, что живут в шатрах, все они

30. принесли свою тяжелую дань и в Шуанне (Вавилоне) поцеловали мои ноги. Из [Шуанны] в город Ашшур и Сузы,

31. в Аккад, в землю Эшнунны, в город Замбан, в город Ме-Турну, в Дер, вплоть до границы земли гутиев, в святилища по ту сторону реки Тигр, которых жилища ранее были разрушены,

32. богов, что в них жили, на их место я вернул и сделал для них постоянные жилища. Я собрал всех их жителей и вернул их в свои поселения,

33. и богов земли Шумера и Аккада, которых Набонид к ярости господа богов перенёс в Шуанну (Вавилон), я по слову Мардука, великого господа, в целости

34. в их обители возвратил, в жилища, любезные их сердцу. Пусть все боги, которых я перенёс в их святилища,

35. каждый день перед Белом и Набу просят о долготе моих дней, поминают мои добрые деяния и говорят Мардуку, моему господу: Кир, царь, боящийся тебя, и Камбиз, его сын,

36. (…) да заботятся о наших престолах до отдалённых (?) дней, и народ Тинтира (Вавилона) да благословляет царство. Я дал всем землям жить в мире.

…

Таҳияи доктори илмҳои фалсафа, профессор Хуршед Зиёӣ

(бахшида ба 31-умин солгарди Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон)

Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвари соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ буда, мутобиқи моддаи 1 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, барои ҳар як инсон шароити арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меоварад.

Барои дар амал тадбиқ намудани ин муқаррароти конститутсионӣ, инчунин таҳкими иқтисодиёти устувор, ки баҳри беҳбудии ҷомеа нигаронида шудааст, 10 декабри соли 1994 Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар Анҷумани муассисони Ҳизби Халқии Тоҷикистон таъсис дода шуда, дар Вазорати адлияи ҷумҳурӣ 15 декабри соли 1994 таҳти №199 сабти ном шудааст. Раиси муаззами Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Анҷуман IV санаи 18 апрели соли 1998 сухан ронда, такид намуда буданд, ки: «Таърих гувоҳ аст, сиёсатмадороне, ки мехоҳанд дар кишвари худ ислоҳоти куллӣ гузаронанд, бояд қабл аз татбиқи барномаи стратегии худ ҳамсафон ва ҳаммаслақони худро ёбанд».

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар давоми 31 сол дар фаъолияти худ бо мақсади таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ба фазилатҳои баланди сиёсӣ, сифатҳои наҷиби ахлоқӣ ва маърифати пурсамари маънавии аъзояш такя намуда, кӯшишу ғайрат ва донишу идроки онҳоро барои мустаҳкам намудани истиқлолияти сиёсию иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон сафарбар намуда истодааст. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон бо мақсади таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ба хиради олии сиёсӣ, сифатҳои ҳамидаи ахлоқӣ ва маънавиёти баланди аъзои худ такя намуда, донишу маҳорати онҳоро ба амалӣ гардонидани ғояҳои сиёсӣ ва ҳадафҳои барномавии хеш сафарбар намуд. Ҳамчунин ба таҳкими истиқлоли сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии мамлакат мусоидат кард.

Зимни суханронии худ санаи 30 ноябри соли 2022 Раиси муаззами Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии сокинони Тоҷикистон нақши муассир дошта, дар ташаккули фарҳанги сиёсӣ ва худшиносиву худогоҳии мардум нақши сазовор мегузорад». Ба таъкиди Раиси муаззами ҳизб рисолат ва мазмуну моҳияти барномаҳои Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон рушди устувори Тоҷикистони соҳибистиқлол, ободу пешрафта ва аз лиҳози сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоӣ босубот мебошад. Кумитаҳои иҷроияи ҳизб якҷо бо сохторҳои ваколатдори соҳаҳои гуногун ва мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ҷиҳати фароҳам овардани ҷойҳои нави корӣ ва зина ба зина беҳтар намудани шароити зиндагии аҳолӣ тадбирҳои зарурӣ андешида, ҳалли масъалаҳои иҷтимоиро дар маркази диққат қарор медиҳанд, дар таъсиси инфрасохтори иҷтимоӣ, беҳсозии вазъи муассисаҳои таълимӣ, беҳтар гардонидани шароити оилаҳои серфарзанд, ҷудо намудани кумакҳои иловагӣ ба ятимону маъюбон ва дигар гурӯҳҳои осебпазири ҷомеа мусоидат менамоянд.

Мутобиқи Барномаи пешазинтихоботии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон (Самтҳои муҳимтарини рушди Тоҷикистон барои солҳои 2025 – 2030) дар самти такмили қонунгузорӣ Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон тадбирҳои зеринро амалӣ намуда истодааст: такмили қонунгузории кишвар ҷиҳати таҳкими истиқлоли давлатӣ, ваҳдату амнияти миллӣ, суботи сиёсӣ ва ягонагии Тоҷикистон бо дарназардошти равандҳои мураккаби ҷаҳонишавӣ ва вазъияти ҷаҳони муосир; таъмин намудани волоияти қонун, тарбияи шаҳрвандон дар руҳияи эҳтиром нисбат ба он ва дар байни шаҳрвандон ташаккул додани низоми устувори рафтори ҳуқуқӣ, оштинопазирӣ нисбат ба ҳама гуна ҳуқуқвайронкунӣ ва ногузирии масъулияти ҳуқуқӣ; таҳкими қонунгузории соҳаи бонкдорӣ бо мақсади таъмин намудани инкишофи муназзами низоми бонкӣ, такмили қонунгузории соҳаи фаъолияти бонкӣ, устувор намудани ҳолати молиявии бонкҳо, шаффоф ва содда гардонидани низоми қарздиҳӣ ва ҷорӣ намудани низоми ягонаи додани қарз; такмил додани механизми ҳуқуқии муроҷиати шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ, аз ҷумла истифодаи дастовардҳои навини илму технология бо мақсади баррасии саривақтӣ ва одилонаи муроҷиатҳо; бо иттилооти ҳуқуқӣ таъмин намудани ҳамаи мақомоти давлатӣ, аз ҷумла мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот; таъмин намудани имконияти истифодаи васеъ ва ройгони аҳолӣ аз санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва тағйиру иловаҳо ба онҳо; тарғибу ташвиқи қонунгузорӣ, рушди донишҳои ҳуқуқӣ ва баланд бардоштани фарҳанги ҳуқуқии аҳолӣ; ҷалби васеи ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар таҳия, қабул ва амалишавии қонунгузорӣ; мунтазам гузаронидани мониторинги амалишавии қонунҳо вобаста ба мутобиқати онҳо ба мақсаду ҳадафҳои стратегии кишвар; баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон дар самти муқовимат ба коррупсия ва дар ин замина фароҳам овардани шароити оштинопазир нисбат ба падидаи коррупсия миёни ҷомеа; таҳия кардани чорабиниҳои мушаххас ҷиҳати пешгирии коррупсия; такмили низоми қонунгузории кишвар ва ба талаботи санадҳои ҳуқуқи байналмилалӣ мутобиқ намудани онҳо.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон бо назардошти рушду пешрафти минбаъдаи давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон бо ҳамаи ҳизбҳои сиёсӣ ва дигар иттиҳодияву созмонҳои ҷамъиятӣ, ки фаъолияташон дар доираи Конститутсия ва қонунҳои амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат мегирад, ҳамкорӣ мекунад.

Фаъолияти ташкилию таблиғотиашро Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар асоси принципҳои зерини демократӣ ба амал мебарорад:

-умумияти ғоявӣ, рафоқати ҳизбӣ, ягонагии манфиату ҳадафҳои ҳизб, баробарии ҳуқуқу уҳдадориҳои ҳамаи аъзоёни ҳизб, интизоми бошуурона;

-эҳтиром ба нуқтаи назари ҳар як аъзои ҳизб, худидоракунии ташкилотҳои ибтидоии ҳизбӣ, ошкорою шаффоф будани фаъолияти ҳизбии сиёсӣ;

-интихобӣ будани ҳамаи вазифаҳои роҳбарикунандаи ҳизбӣ аз поён то боло;

-ҳамеша ҳисоботдиҳанда будани мақомоти ҳизбӣ;

-интизоми қатъии ҳизбӣ ва ҳатмӣ будани қарорҳои мақомоти болоии ҳизбӣ барои мақомоти поёнӣ;

-роҳбарии дастҷамъона ба ҳамаи мақомоти ҳизбӣ, масъулияти шахсии ҳар аъзои ҳизб барои иҷрои вазифаҳою супоришҳои ҳизбӣ.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон бо дастгирии мардуми шарифи кишвар ва таҳти сарварии хирадмандонаи Раиси муаззами ҳизб, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба татбиқи ин ҳадафҳои барномавӣ ноил гардида, кишвар ва мардуми шарафманди Тоҷикистонро ба сӯи арзишмандтарин хостаҳои миллӣ зери шиори «Барои пешрафт ва саодати халқи Тоҷикистон!», аз ҷумла таҳким бахшидани давлатдории миллӣ, истиқлолу озодӣ, ваҳдату ягонагӣ ва суботу амният, суботи сиёсӣ аз рушди устувори иқтисоди миллӣ раҳнамоӣ мекунад.

Ҳар яки мо аъзои ҳизб барои татбиқи вазифаҳои стратегии давлату Ҳукумат, такмил додани низоми қонунгузорӣ, таҳкими сулҳу ваҳдати миллӣ, вусъат додани ғояҳои созандаи ватандӯстона ва тақвият бахшидани худшиносӣ ва худогоҳӣ бо роҳнамоии Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон саҳми босазои худро мегузорем.

Раиси муаззами Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доимо такид менамоянд, ки узви Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон будан ҳам ифтихору шараф ва ҳам масъулияти бузург дар назди халқу Ватан ва сарнавишти ҷомеаи демократӣ, дунявӣ ва ҳуқуқбунёди Тоҷикистони соҳибистиқлоли мост.

Аз ин рӯ, вазифаи ҷонӣ ва қарзи виҷдонии мо аъзоёни Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аст, ки масъалаи ҳифзи давлату давлатдорӣ, таъмини амнияти кишвар ва нигоҳ доштани суботу оромии ҷомеаро бартару болотар аз ҳама арзишҳо гузошта, афкори сиёсии ҳизбро дастгирӣ намоем ва муҳимтар аз ҳама, барои бунёди давлати демократӣ, муқтадир, тавоно ва шукуфони Тоҷикистони маҳбуб ҳиссагузор бошем.

Ҳизби Сарвар, ҳизби халқи Тоҷикистон,

Раҳбараш Пешвои миллат - Оли Раҳмон.

Дар ҳаёти иҷтимову иқтисоду ҳам сиёсат,

Нақши боризу саодат баҳри инсон.

Бо ҳидоятҳои раҳбар аҳли кишвар,

Мекушояд роҳи иқболро саросар.

Ҳизби нерӯ, ҳизби армону навовар,

Бо дуои Сарвари мо тахти бовар.

Ин ки моро Оли Раҳмон Пешвоӣ мекунад,

Ҳизби моро то Сурайё раҳнамоӣ мекунад.

Сулҳу оромӣ, суботу ваҳдати мо пойдор,

Қисмати моро ҳамеша ибтикори созгор.

Ифтихори Дониёр оромиши ҳизбу Ватан,

Дур бодо душманӣ аз эътибори анҷуман!

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Ҳамасола 11 декабрро рӯзи байналмилалии кӯҳ гуфта, дар тамоми гушаву канори дунё ҷашн мегиранд. Ин рӯз нахустин бор соли 2003 бо тасдиқи созмони бонуфузи ҷаҳон, Созмони Миллали Муттаҳид ҳукми қонуни қабул кардааст, ки барои олимону муҳаққиқони самту соҳаи илмҳои табиатшиносӣ ва сайёҳону дигар шахсиятҳо рӯзи хотирмону таърихӣ пазируфта шудааст.

Ҳамагон медонем, ки кӯҳҳо қисми ҷудонашавандаи замин буда, барои тамоми инсонҳову набототу ҳайвонот чун обу ҳаво заруранд, чунки кӯҳҳо ин манбаи обанд ва бе об на инсонияту на ҳайвоноту на наботот арзи ҳастӣ карда наметавонанд. Аҳамияти қабули ин рӯз ба он нигаронида шудааст, ки ба масъалаҳои марбут бо рушди устувори кӯҳистон замина мегузорад.

Дар бораи иҳотаи кӯҳҳо дар рӯи замин маълумотҳо гуногунанд, мутобиқи як манбаъ 22% кураи заминро кӯҳҳо иҳота кардаанд ва мутобиқ ба маълумоти дигар 27 дарсади заминро кӯҳҳо иҳота кардаанд.

Дар Тоҷикистони мо бошад, 93 дарсади масоҳати умумии заминро кӯҳҳо иҳота кардаанд. Аз ин лиҳоз барои Тоҷикистони мо ин рӯз аҳамияти хоса дорад.

Муҳиммияти қабули рӯзи байналмилалии кӯҳ ба бисёр самтҳо алоқаманд аст:

- Кӯҳҳо манбаи обанд;

- Кӯҳҳо заминаи мувофиқ барои ҷойгиршавии пиряхҳоянд;

- Кӯҳҳо макони ҷойгиршавии ҳайвонот;

- Кӯҳҳо заминаи сабзиши олами наботот;

- Кӯҳҳо дорои захираҳои табииянд;

- Кӯҳҳоро метаво сарвати табии ҳар як давлат номид!

Кӯҳҳо дар низоми экологӣ мақоми марказӣ доранд. Кӯҳҳо таъминкунандаи зиёда аз 60 фоизи оби ошомидании ҷаҳон буда, маҳз минтақаҳои кӯҳӣ ба равандҳои гидрологӣ, иқлимӣ ва биогеохимиявӣ таъсири амиқ мерасонанд. Гуногунии ҳайвонот ва наботот дар экосистемаҳои кӯҳӣ ба устувории умумии табиат мусоидат карда, ҳамчун паноҳгоҳи биологӣ хидмат менамоянд.

Аз нигоҳи иҷтимоию иқтисодӣ, кӯҳистон барои миллионҳо нафар манбаи зиндагӣ ба ҳисоб меравад. Кишоварзии баландкӯҳ, чарогоҳдорӣ, ҳунарҳои мардумиву анъанавӣ, ҳамчунин имкониятҳои баланди сайёҳии экстримӣ ва фарҳангӣ ҷойгоҳи кӯҳҳоро дар иқтисоди кишварҳо тақвият мебахшанд.

Бо вуҷуди аҳамияти бузург, минтақаҳои кӯҳӣ ба як қатор мушкилоти ҷиддӣ рӯ ба рӯ ҳастанд:

Обшавии пиряхҳо, камшавии захираҳои оби тоза, афзудани хавфи офатҳои табиӣ ҳама ин паёмадҳо тағйирёбии иқлиманд, ки бештар ба кишварҳои кӯҳӣ зарба мезананд. Тоҷикистон, ки минтақаи кӯҳӣ буда, зиёда аз 9000 пиряхро дар бар мегирад, аз ин раванд сахт осебпазир аст.

Дар баъзе деҳаҳову минтақаҳои дурдасти кӯҳӣ дастрасӣ ба роҳ, соҳаи тандурустӣ, маориф ва хизматрасониҳои иҷтимоӣ дар кӯҳистон дар баъзе ҳолатҳо мушкилиҳо пеш меояд, ки бо тадбирҷуиҳои Ҳукумати мамлакат чунин ҳолатҳо пешгирӣ карда, ин боиси муҳоҷирати аҳолӣ аз деҳоти баландкӯҳ мегардад.

Аз сабаби нобуди алтернативаҳои иқтисодӣ, аксарияти аҳолии кӯҳӣ ба истифодаи шадиди замин, буридани ҷангалҳо ва чаронидани аз ҳад зиёди чорво рӯ меоранд, ки ба таназзули замин ва камшавии гуногунии биологӣ оварда мерасонад.

Тоҷикистон ҳамчун кишваре, ки 93 фоизи ҳудуди он аз кӯҳҳо иборат аст, дар ташаккули сиёсати байналмилалӣ оид ба рушди устувори кӯҳистон нақши хоса дорад. Пешниҳодҳои Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ, аз ҷумла ташаббуси "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" ва қабули қатъномаи “Ҳифзи пиряхҳо” дар СММ, мавқеи пешсафи кишварро дар ҳифзи муҳити кӯҳӣ нишон медиҳад.

Бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо дар назардошти минтақаи кӯҳи будани Тоҷикистон якчанд пешниҳодҳои муҳимми обу иқлим, ба созмони бонуфузи ҷаҳон, Созмони Миллали Муттаҳид пешниҳод карда шуд, ки хушбахтона қобили қабул пазируфта шуд.

Тоҷикистон ҳамчун кишвари пиряхдор ва кӯҳистон ба масъалаҳои экологӣ таваҷҷуҳи махсус дорад. Барномаҳои ҳифзи пиряхҳо, идоракунии захираҳои об, рушди сайёҳии кӯҳӣ ва таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ аз самтҳои муҳимми сиёсати давлатӣ ба шумор меравад. Эълони “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” барои соли 2025 аз ҷониби СММ ба ташаббуси Тоҷикистон қабул гардид ва ин иқдом ба ҷаҳон паёми муҳим дар бораи зарурати ҳифзи экосистемаҳои кӯҳи расонд.

Ҳамасола дар Тоҷикистон бахшида ба Рӯзи байналмилалии кӯҳ конфронсҳои илмӣ, форумҳо, намоишгоҳҳо, аксияҳои муҳитзистӣ ва чорабиниҳои омӯзишӣ доир мегарданд, ки ҳадафи онҳо баланд бардоштани сатҳи маърифати экологӣ ва ҷалби ҷомеа ба ҳаллу фасли мушкилоти кӯҳистон аст.

Хулоса, Рӯзи байналмилалии кӯҳ на танҳо як санаи ҷашнӣ, балки минбари муҳиме барои баррасии масъалаҳои ҳаётан муҳими экологӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии минтақаҳои кӯҳӣ мебошад.

Рушди устувори кӯҳистон, ҳифзи пиряхҳо, фароҳам овардани имкониятҳои беҳтари зиндагӣ барои аҳолии баландкӯҳ ва истифодаи оқилонаи манобеи табиӣ — инҳо вазифаҳое мебошанд, ки ҳамкорӣ ва ҳамраъйии ҷомеаи ҷаҳониро талаб мекунанд.

Барои Тоҷикистон ҳамчун кишвари кӯҳнишин, таҷлили ин рӯз муҳимияти хоса дорад, зеро на танҳо масъалаҳои миллӣ, балки вазифаҳои умумибашариро фаро мегирад.

Саидов А. Ходими хурди илмии Шуъбаи география ва зондкунонии Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Масъалаи ҳифзи ҳуқуқи инсон, пеш аз ҳама, ҳуқуқи занону кӯдакон, дар шароити муосир яке аз самтҳои асосӣ ва сарнавиштсози сиёсати ҷомеаи ҷаҳонӣ ва давлатҳои мустақил маҳсуб меёбад. Дар замоне ки ҷаҳон бо равандҳои мураккаби иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ рӯ ба рӯ аст, рушди устувор ва таҳкими суботи миллӣ бе таъмин намудани амният, ҳимояи ҳуқуқ ва таъмини зиндагии бидуни хушунат барои гурӯҳҳои осебпазир амри номумкин мегардад. Маҳз ба ҳамин хотир, маъракаи байналмилалии «16 рӯзи мубориза алайҳи хушунат» на танҳо як иқдоми рамзӣ, балки як зарурати глобалӣ барои бедор кардани афкори ҷамъиятӣ, таҳрик додани сиёсиятҳои давлатӣ, таҳкими қонунгузорӣ ва баланд бардоштани маърифати ҷомеа мебошад. Ин маърака, пеш аз ҳама, барои ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеа ба мушкилоте равона мешавад, ки солҳо ва асрҳо ҳамчун падидаи пинҳонӣ вуҷуд дошта, ба муносибати нобаробари гендерӣ ва ба поймолшавии ҳуқуқи асосии инсон оварда мерасонанд.

Дар заминаи сиёсати давлатӣ ва иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон низ масъалаи мубориза бо хушунат, махсусан хушунати оилавӣ, яке аз самтҳои афзалиятнок маҳсуб мешавад. Қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила» худ як марҳалаи муҳими ташаккули сиёсати ҳифзи ҳуқуқи занону кӯдакон гардид. Ин қонун ба мақомоти давлатӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ҳар як шахс масъулият мегузорад, ки пешгирӣ, ошкор, баррасӣ ва пеши роҳи хушунатро ба таври муассир амалӣ созанд. Вале қонун танҳо як сарчашмаи ҳуқуқӣ аст. Барои он ки ҷомеа воқеан ба сатҳи зиндагии бидуни хушунат расад, зарур аст, ки ҳам пайкари иҷтимоӣ ва ҳам фарҳанги ҷамъиятӣ такмил ёбанд. Тавре ки ташфи қонун нишон медиҳад, қонунгузорӣ танҳо вақте самаранок мешавад, ки аҳолӣ дар ҳаққи он огоҳ бошанд, тафаккури иҷтимоӣ иваз шавад ва сиёсати давлатӣ бо мақсади таъмини муҳити бехатар ва солим ба таври ҳамаҷониба амалӣ гардад.

Дар ин замина, суханони Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки борҳо таъкид кардаанд: «Ҷомеаи солим аз оилаи солим оғоз меёбад, ва ҳифзи ҳуқуқи занону кӯдакон вазифаи муқаддаси ҳар як инсони бонангу номус аст», ҳамчун чароғи раҳнамо барои сиёсати ҷомеа ва давлат хизмат мекунад. Пешвои миллат дар аксари суханрониҳои худ, махсусан дар мавриди масъалаҳои оила ва тарбияи насли наврас, зикр менамоянд, ки эҳтиром ба зан, ҳифзи ҳуқуқи кӯдак ва таҳкими оилаи солим барои суботи миллӣ, ваҳдати ҷомеа ва пешрафти иқтисодию фарҳангии кишвар заминаи асосӣ аст. Ин ҷумлаҳо, ки бар пояи арзишҳои инсонӣ ва фарҳанги тоҷикона асос ёфтаанд, нишон медиҳанд, ки мубориза бо хушунат танҳо як вазифаи техникӣ ё ҳуқуқӣ нест, балки баҳри пойдории сулҳу субот ва рушди давлати миллат аҳамияти бевосита дорад.

Занону кӯдакон, ки сутунҳои асосии оила ва ҷомеа ҳастанд, дар баробари ин гурӯҳҳои осебпазиртарин низ ба ҳисоб мераванд. Мавҷудияти хушунат нисбати онҳо метавонад таъсири ҷиддӣ ба тамоми сохтори иҷтимоӣ расонад. Хушунат на танҳо ҷисмонӣ, балки равонӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ буда, баъзан солҳо асари худро дар рӯҳи инсон боқӣ мегузорад. Кӯдаке, ки дар муҳити хушунат ба воя мерасад, эҳтимол дорад, ки дар оянда ё худ зӯровар шавад ё қурбонии навбатии зӯроварӣ шавад.

Ин раванд даврзании хушунат - яке аз хатарноктарин паёмадҳои иҷтимоӣ мебошад, ки рушди ҷомеаро бозмедорад, низоми оиларо суст мекунад ва ба ояндаи миллат захм мегузорад. Аз ин рӯ, таъмини муҳити бидуни хушунат барои кӯдакон ва занон натанҳо масъалаи ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ, балки масъалаи амнияти миллӣ ва ояндаи давлат мебошад.

Дар ин раванд, тарзи ҳаёти солиму созанда ҷойгоҳи марказӣ дорад. Тарзи ҳаёти солим танҳо муносибат ба ғизо ё саломатӣ нест, балки маҷмӯи муносибати инсонӣ, фарҳангӣ ва ахлоқии шахс дар муҳити иҷтимоии худ мебошад. Оила, ки нахустин мактаби тарбия аст, бояд ба мактаби муҳаббат, эҳтиром, муколама ва ҳамдигарфаҳмӣ табдил ёбад. Омӯзиши малакаҳои муколамаи созанда, идоракунии эҳсосот, ҳалли муноқишаҳо, истифода накардани зӯроварӣ ҳамчун воситаи ҳал ин унсурҳои меҳварии тарзи ҳаёти солим мебошанд. Агар ин арзишҳо дар оила ҷорӣ шаванд, ҷомеа низ ба самти муҳити бехатар ва созанда таҳаввул меёбад. Ба ин хотир, худи маъракаи «16 рӯзи мубориза алайҳи хушунат» бояд на танҳо як силсилаи маърака, балки як фарҳанги доимии худогоҳӣ гардад.

Мубориза алайҳи хушунат дар ҷомеа аз нигоҳи илмӣ, ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ бояд ҳамаҷониба бошад. Яъне, ниҳодҳои давлатӣ барои татбиқи қонун масъуланд, ҷомеаи шаҳрвандӣ барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ва дастгирии иҷтимоӣ масъул аст, мактаб ва донишгоҳ барои таҳкими тафаккури ҳуқуқӣ ва фарҳанги муосир масъуланд, ва ҳар як шахс барои эҳтиром ва риояи ҳуқуқи дигарон масъул мебошад. Ҳар қадаме, ки дар ин самт гузошта мешавад - аз баргузории тренингҳо то тадқиқотҳои илмӣ, аз ҷаласаҳои огоҳсозӣ то фаъолиятҳои ҳама дар роҳи коҳиши хушунат ва бунёди ҷомеаи бехатар саҳм дорад.

Дар ҷамъбаст бояд гуфт, ки «16 рӯзи мубориза алайҳи хушунат» танҳо як маъракаи муваққатӣ нест, балки як даъват ба худогоҳӣ, масъулият, фарҳанги инсонӣ ва ҷаҳонбинии муосир мебошад. Ҳимояи занону кӯдакон аз ҳама гуна шаклҳои хушунат на танҳо иҷрои қонун, балки пойдории оила, суботи ҷомеа ва ояндаи миллат аст. Ҷомеаи бидуни хушунат, ҷомеаи ояндабин, бомаърифат ва соҳибтафаккур аст; ҷомеае, ки инсон ва ҳуқуқи инсонро арзиши волотарин медонад. Агар мо имрӯз дарк кунем, ки ҳар як сухани сахт, ҳар як амал ва ҳатто ҳар як беэътиноӣ метавонад ояндаи як инсонро тағйир диҳад, пас масъулиятро бо дилу виҷдон қабул мекунем.

Зиндагӣ бидуни хушунат маънои зиндагӣ бо муҳаббат, эҳтиром, масъулият ва эҳё намудани фарҳанги инсониятро дорад. Ин зиндагиест, ки шоистаи ҳар фарзандамон ва ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон аст.

Шарифзода Сурайё, Раиси шурои занони «Бонувони муваффақ»-и Раёсати АМИТ

Ҳукумати Тоҷикистон илмро яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимонро захираи бузурги зеҳнии ҷомеа дониста, ба мақсади пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоии кормандони соҳаи илм ҳамаи имкониятҳоро муҳайё намудааст.

Эмомалӣ Раҳмон

Бо шарофати сиёсати маорифпарваронаи Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми Муассисаҳои олӣ ва муассисаҳои миёна (типи нав) бо озмоишгоҳҳои наву замонавӣ муҷаҳҳаз гардонида шудаанд. Бо пайрави ба ғамхориҳои сарвари давлат имрӯз ҳам бисёр устодон ва олимони барҷаста дар рушд ва тараққиёти химия органикӣ саҳми худро гузошта истодаанд ва ба дастоварҳои илмӣ ноил гардида истодаанд.

Химияи органикӣ ҳамчун яке аз бахшҳои муҳими илмҳои табиӣ ба ҳисоб рафта, ба омӯзиши пайвастаҳои карбондор ва механизми ҳосилшавии пайвастаҳои органикӣ машғул мебошад, ки ҳосилаҳои ин пайвастаҳо аҳамияти калони назариявию амалӣ ва иқтисодӣ доранд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон химияи органикӣ тӯли даҳсолаҳои охир таҳаввулотҳои ҷадид рӯи кор омад, ки ба дастовардҳои баланди аҳамияти тадқиқотӣ ва саноатидошта, аз қабили кишоварзӣ, саноати сабук ва маишӣ, тиб ва ғайраҳо ноил гардидааст. Бо дарназардошти қонеъ гардонидани талаботи инсоният ба захираҳои табиӣ, зарурати коркард ва таҳқиқи манбаъҳои маводи хоми органиӣ (нефт, газ, ангишт) ба миён омад, ки омӯзиш ва таваҷҷуҳи олимони соҳаи мазкур айни муддао буда, омили муҳим ва стратегӣ маҳсуб мешавад. Аз инҷост, ки имрузҳо барномаи самаранокии истифодаи манбаъҳои табии химияи органикӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон амал карда, бо риояи конуниятҳои экологӣ ва технологияи муосири бепартов ва кампартовро роҳандозӣ кардаанд.

Таҳқиқотҳо дар самти омӯзиши химия ҳанӯз аз солҳои 40–50-уми асри гузашта дар Тоҷикистон оғоз ёфта, бо таъсиси муассисаҳои илмӣ – таҳқиқотӣ, аз ҷумла Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон ва як қатор муассисаҳои илмии дигар, ки кадрҳои арзандаи бозори меҳнатро дар бахши илмҳои табии аз ҷумла химия омода карданд, ки боиси рушди ин соҳа мусоидат намуд. Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷиҳати мавқеи геогрфӣ дорои захираҳои бузурги ангишт, флораҳои экстраксияшавандаи аҳамияти фармасевтидошта буда, таваҷҷуҳ ба химияи органикӣ муфид арзёбӣ мешавад. Аз инҷост, ки таваҷҷуҳ ба химияи органикӣ аз марҳилаҳи ибтидоӣ оғоз гардидааст. Солҳои 1960–1980-ум марҳилаҳои рушди тадқиқотҳо дар соҳаи химияи органикӣ ба шумор меравад. Ин давра бо таъсиси Пажӯҳишгоҳи химия ва технологияҳои химиявӣ (ҳоло ба номи академик В. Мансуров) ва саҳми олимоне чун, С. Ҳамидов ва В. Мансуров алоқаманд аст. Онҳо мактаби илмии худро бо равияи таҳқиқи пайвастаҳои табиӣ ва синтетикии дорои таъсири биологидошта таъсис додаанд. Бояд қайд кард, ки дар зери Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон соли 1977 институти Химия ба номи В.И.Никитин таъсис дода шуд. Дар заминаи институти Химия ба номи В.И.Никитин озмоишгоҳи “Синтези органикӣ” яке аз ду озмоишгоҳҳои аввалини институт мебошад, ки бо таъсиси онҳо таърихи илми химия ва фаъолияти худи институт дар Тоҷикистон оғоз гардид. Аввалин мудири ин озмоишгоҳ ва бунёдгузори он академик Василий Иванович Никитин буд. Афкори ва ғояҳои илмии ӯ самти асосии озмоишгоҳро ба даҳсолаҳои оянда муайян намуд. В.И.Никитин намояндаи мактаби олими машҳур В. Е. Фаворский буд, ки ӯ бо дастовардҳои беназир дар соҳаи химияи пайвастаҳои носер ба мисоли ҳосилаҳои атсетилен машҳур гардидааст.

Дар муддати на он қадар тӯлонӣ кормандони озмоишгоҳ муваффақиятҳои калонеро дар соҳаи синтези глитсеринҳои атсетиленӣ ва эфирҳои соддаи онҳо, реаксияҳои оксидшавӣ, дегидрататсия, ҳидрогенонидани ин моддаҳо ноил шудаанд. Дар ин самт саҳми олимони озмоишгоҳ А.Зегелман, В. Сидоренко, Е. Глазунова, С.Сабиров, Н.Глебова, Ю.Саркисов, М.Нарницкая, М.Самиев, И.Потапова, Г.Санюкович ниҳоят бузург аст. Дар солҳои охир олимони озмоишгоҳи “Синтези органикӣ” М.Ҷ. Исобоев, Э.Х. Пулатов, Т.А. Абдуллоев, бо ҳамроҳии шогирдонашон як қатор моддаҳои навъи ҳетеросиклиро аз диметилэтинилкарбинол синтез намуданд, ки дар соҳаи тиб аналогҳои он хусусиятҳои фаъоли биологиро зоҳир мекунанд. Олими тоҷик профессор Ғ.А.Тошбоев якумин шуда синтези нави 2,3-диметилнафталинро пешниҳод кардааст. Дигар олими мувафақи тоҷик С.Г. Бандаев, бошад аввалин шуда кушодашвии сиклопропанро кашф кардааст. Яке аз олимони барҷастаи биохимики тоҷик Ғ.М. Бобизода ва К. Ҳайдаров моддаи дорувории навъи тимотсин, тимофен ва тимогарро синтез намудаанд, ки барои пешгирии бемроиҳои сироятӣ, фишори системаи масуният истифода мешаванд. Як қатор олимони дигари тоҷик: Э.У. Нуъмонов, Ш. Холиқов, М.А.Куканиев, Ҷ.Х. Холиқов, Р. Усмонов, С.Ш. Шукуров ва дигарон дар соҳаи рушди химияи органикии тоҷик саҳми арзандаи худро гузоштаанд.

Тарақиёти химияи органикӣ бо дастовардҳои болозикр хотима наёфта, балки минбаъд боиси таъмини эҳтиёҷоти ҷомеаи Тоҷикистон ва берун аз он гардидааст. Дар тӯли даҳсолаҳои ахир, олимони тоҷик як қатор пайвастаҳои нави органикиро кашф ва синтез намудаанд, ки дорои таъсири зиддибактериявӣ, зиддивирусӣ ва зиддиомос мебошанд. Баъзе аз ин пайвастагиҳои синтезшуда ҳамчун моликияти зеҳнӣ дар шакли ҳуҷати расмии патент тасдиқ шудааст. Дар баробари ин, нашрияҳои илмӣ дар намуди китобҳо ва мақолаҳои илмии тадқиқотии зиёде дар маҷаллаҳои байналмилалӣ нашр шудаанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо талошу заҳматҳои ин олимони тоҷик корхонаҳои ТБШ, нуриҳои нитрогении Вахш, нуриҳои органикӣ фаъолият мекунанд. Бо роҳбарии академик Ҳайдаров К.Ҳ. ва доктори илми химия, профессор Кодиров А.Х. аввалин бор маводи доругии эфири глитсерин туршобаи ҳолат ва хенодезоксихолат синтез карда шудаанд, ки қобилияти ҳал кардани сангҳои талхадонро доранд. Қобилияти литолитикии ин маводҳо нисбат ба дигар маводхое, ки ба класси стероидхо дохиланд, беҳтаранд.

Муаллифон: Ходими калони илми озмоишгоҳи «Синтези органикӣ» н.и.х. Мавлонов Б.Г.

Докторанти PhD бахши 3-и озмоишгоҳи «Синтези органикӣ» Ҳаётов Н.А.

Терроризм ва экстримизм аз як ҷониб чун вабои аср хатари глобалии ҷиддӣ буда, аз ҷониби дигар аъмоли он гувоҳ аст, ки террорист ватан, миллат ва дину мазҳаб надорад, балки як таҳдиде ба ҷомеаи ҷаҳон ва ҷони ҳар як сокини сайёра аст.

Эмомалӣ Раҳмон

Пешгирӣ ва мубориза бар зидди терроризм ва экстремизм яке аз самтҳои афзалиятноки сиёси ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб ёфта, дар тули солҳои Истиқлолияти давлатӣ санадҳои меъёрии ҳуқуқи мухталиф қабул ва мавриди амал қарор дода шудаанд.Агар воқеаву ҳодисаҳои мухталифи ҷаҳони имрўзаро таҳлил намоем собит мегардад, ки проблемаи терроризми байналмилалӣ ва экстремизм яке аз масъалаҳои доғи рўз боқӣ мондааст ва пешгирии он натанҳо дар ҳамбастагии қудрат ва имконоти дохилию хориҷии кишварҳои ҳампаймон имконпазир мегардад.

Экстремизм- аз калимаи франсузии “extremisme” ва лотинии “extremus” гирифта шуда , маънои аслиаш ифротгароӣ, тундравӣ , фикру андешаҳо ва амалҳои тундравона, якравона, аз ҳад гузаштан, аз андоза гузаштан буда, экстремист- шахсиятест, ки дар фаъолияти худ ҷонибдори амалҳои тундравию якравӣ аст. Экстремизм шахсро ба сўи содир намудани ҷиноятҳои марбут ба терроризм мебарад.

Таҳқиқи истилоҳи терроризм яке аз масъалаҳои мураккабу печидаи илми ҷаҳонӣ мебошад. Маълум аст, ки зиёда аз дусад таърифи терроризм вуҷуд дорад, аммо ҳеҷ яке аз ин таърифҳо умуми эътирофшуда нест. Ин аз он дарак медиҳад, ки зуҳуроти терроризм гуногунҷабҳа,мураккаб ва бисёрчеҳра мебошад. Аз нуқтаи назари равиши методологӣ сухан сари он меравад, ки оё системаҳои иҷтимоӣ, қобилияти худинкишофёбӣ ва ҳамоҳангшавиро доранд ё не? Дар раванди амали намудани ин мақсад мо бояд аз идеяи фавқулодагии миллату давлат, даст кашем ва ба иттифоқу сулҳ, муколамаи зинда бо дигар халқу миллатҳо кўшиш намоем ва фалсафаи ғайризуровариро дар саргаҳи муносибатҳои худ ҷойгир намоем.

Бетарафӣ нисбати ин падидаи номатлуб бари рушди минбаъдаи кишвар халали ҷиддӣ ворид намуда, ба ваҳдати миллӣ, истиқлолияти давлатӣ ва бехатарии кишвар таҳдид менамояд.

Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ниҳоди илмие аст, ки ба баланд бардоштани самаранокии мубориза таҳдидҳои замони муосир нигаронида шудааст. Дар ин раванд Агентӣ нақши пешбарандаро ба уҳда гирифта, барномаҳои фарогири омодасозӣ ва такмили ихтисоси сохторҳои қудратии мамлакатро амалӣ менамояд.

Таваҷҷуҳи асосӣ дар фаъолияти Агентӣ ба гузаронидани даврҳои омӯзишӣ, семинарҳо ва конфронсҳо барои кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ равона шудааст. Ин чорабиниҳо ба баланд бардоштани сатҳи огоҳӣ ва маҳорат дар ошкор, пешгирӣ ва вокуниш ба таҳдидҳои химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ, ки аз ҷониби гурӯҳҳои террористӣ ва экстремистӣ истифода мешаванд, равона шудаанд.

Яке аз самтҳои асосии фаъолияти Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон омодасозии кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқи Тоҷикистон мебошад. Татбиқи даврҳои омӯзишӣ, семинарҳо ва конфронсҳо ба баланд бардоштани малакаи кормандони соҳа ва пешгирии ин таҳдидҳо мусоидат менамояд.

Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо ҷалби грантҳои байналмилалӣ мақомоти ҳифзи ҳуқуқро бо таҷҳизоти муосир, аз ҷумла детекторҳои химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ, либосҳои махсуси муҳофизатӣ ва таҷҳизоти алоқа таъмин менамояд. Илова бар ин дар чаҳорчӯби барномаи таҳкими марз ба таҷдид ва таҷҳизи гузаргоҳҳои марзӣ дар хати сарҳади Тоҷикистон ва Афғонистон, ки барои ҷилавгирӣ аз убури ғайриқонунии марз ва вуруди унсурҳои ифротӣ муҳим аст, таваҷҷуҳи хосса зоҳир мешавад.

Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар мубориза бо терроризму ифротгароӣ ва таъмини амнияти миллӣ ва минтақавӣ нақши муҳим дорад. Ҳамкории байналмилалӣ ва ҷалби грантҳо дар татбиқи ин вазифаҳо нақши асосӣ бозида, намунаи муваффақонаи муттаҳид шудани қувваҳоро дар муқовимат бар зидди баъзе мушкилоти ҷиддии замони муосир нишон медиҳад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат,Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобаста ба низоми нави ҷаҳонӣ ва масъалаҳои глобалии ҳалталаб, аз ҷумла терроризму экстремизм, дар симпозиюму конфренсияҳои байналмилалӣ ширкат ва суханронӣ карда,ин зуҳуроти номатлубро маҳкум намуданд.

Тавре Сарвари давлат зимни ироаи Паём 26 декабри соли 2019 таъкид доштанд :“Дар шароити ҷаҳони пурҳаводиси муосир бисёр муҳим аст, ки ҷавонони мо мисли солҳои 90-уми асри гузашта фирефтаи таблиғоти неруҳои ифротгарои динӣ ва бадхоҳони миллати тоҷик нагарданд, ҳамеша зираку ҳушёр ва барои ҳимояи манфиатҳои халқи тоҷик ва давлати тоҷикон омода бошанд”. Ин таъкиди Президенти кишвар бояд дар баробари мақомоти ҳифзи ҳуқуқ уҳдадории ҳар фарди ҷомеа бошад. Зеро иқдомҳои мантиқии якҷоя дар самти мубориза ва пешгирии ифротгароӣ кафилӣ минбаъдаи ҷомеаи осудаи кишвари мо хоҳад буд.

Хулоса, аҳли ҷомеа, ба хусус, ҷавононро аз амалу ниятҳои нопоки ифротгароён огоҳ сохта, дар ҷамъомаду чорабиниҳое, ки ба ин мақсад гузаронида мешаванд, намояндагони шӯъбаи амният ё ВКД, омӯзгорон, ҳуқуқшиносон даъват карда шаванд. Аҳолӣ, бахусус, ҷавононро ба вазъи ҷомеаи ҷаҳонӣ нисбат ба амалҳои ношоистаи террористону иғвоангезон бохабар созанд.

Бобоев К.О –Мудири шуъбаи бехатарӣ ва амнияти химиявӣ, Агентии аминияти ХБРЯ-и АМИТ

Норасоии неруи барқ имрӯз мушкилоти як ва ё якчанд кишвари алоҳида набуда, он ба як падидаи сатҳи ҷаҳонӣ табдил ёфтааст. Ин мушкилот на танҳо дар кишварҳои олами сеюм, ҳатто дар миқдори зиёди давлатҳои пешрафта низ ба назар мерасад. Аз ҷумла, тибқи омори охирин дар ин самт ибтидо аз соли 2023 чунин кишварҳо дар даҳгонаи пеши давлатҳое қарор доранд, ки дар онҳо норасоии барқ мушоҳида мешавад:

1. Чин (норасоӣ - 32,6 млн. квт.).

2. Ҷопон (- 14,5 млн. квт.).

3. Ҳиндустон (-14,3 млн. квт.).

4. Кореяи ҷанубӣ (- 9,8 млн. квт.).

5. Олмон (- 7,6 млн. квт.).

6. Италия (- 4,4 млн. квт.).

7. Туркия (- 4,4 млн. квт.).

8. Фаронса (- 4,2 млн. квт.).

9. Испания (- 3,4 млн. квт.).

10. Таиланд (- 2,9 млн. квт.).

Ҳамзамон, ба қатори дигар кишварҳои вобаста аз неруи барқ Нидерландия (норасоӣ - 2,4 млн. квт.), Вйетнам (норасоӣ - 2,0 млн. квт.), Белгия (норасоӣ - 1,9 млн. квт.) ва Полшаро (норасоӣ -1,9 млн. квт.) ворид сохтаанд.

Ба ҳамаи ин нигоҳ накарда, дар қитъаҳои гуногуни олам кишварҳое низ ҳастанд, ки мутаассифона, давлатҳои камтаъмин бо барқ ҳисобида шуда, фоизи хеле ками аҳолии онҳо ба ин неру дастрасӣ дорад. Ба ин кишварҳо Судони Ҷанубӣ (8,4 % аҳолӣ бо барқ таъмин аст), Бурунди (10,3% аҳолӣ), Чад (11,7% аҳолӣ), Малави (14% аҳолӣ), Ҷумҳурии Африқои Марказӣ (15,7% аҳолӣ), Ҷумҳурии Демократии Конго (21,5% аҳолӣ), Сйерра-Леоне (29,4% аҳолӣ) ва ғайра дохиланд.

Боиси таассуф аст, ки имрӯз дар Осиёи Марказӣ низ норасоии неруи барқ ба мушкилоти доғи рӯз табдил ёфтааст. Барои мисол метавон таъкид намуд, ки аз соли 2022 инҷониб масъалаи норасоии неруи барқ дар Ҷумҳурии Қазоқистон торафт зиёдтар шуда истодааст. Дар ин давра норасоии неруи барқ дар ин кишвар дар давоми 8 моҳ - дар моҳҳои январ, май, июн, июл, август, сентябр, ноябр ва декабр ба қайд гирифта шуда, дар маҷмуъ, тибқи маълумоти мавҷуда истеҳсоли неруи барқ 112,86 млрд. квт. соатро ташкил додааст, ки нисбат ба солҳои гузашта тахминан 1,5% камтар аст.

Дар кишвари дӯсту ҳамсоя - Ҷумҳурии Қирғизистон низ дар фасли зимистон барои кам кардани истеъмол барқро қатъ мекунанд, зеро дар кишвар иқтидори зарурӣ барои истеҳсоли миқдори зарурии барқ ҳоло вуҷуд надорад. Барои гузаштан аз давраи тирамоҳу зимистон ба Ҷумҳурии Қирғизистон тахминан 16,5 млрд. кВт. соат неруи барқ лозим аст, ки ин кишвар танҳо тақрибан 13,4 млрд. квт. соати онро истеҳсол карда метавонад.

Дар солҳои охир дар Ҷумҳурии Ӯзбекистон вазъ ба ҳамин монанд аст: сатҳи норасоии неруи барқ дар кишвар қариб ҳамарӯза зарурати барои чанд соат қатъ намудани интиқоли барқро ба вуҷуд меорад. Дар ин кишвари бародару ҳамсоя норасоии неруи барқ тахминан дар ҳаҷми истеъмоли ҳаррӯзаи 1820 млн. квт. соат мушоҳида мешавад.

Тавре, ки аз таҳлили омори мавҷуда аз манбаъҳои кушодаю дастрас бармеояд, норасоии неруи барқ имрӯз ба мушкилоти сатҳи ҷаҳонӣ табдил ёфтааст, ки сабаби асосии он табиӣ - тағйироти иқлим ба ҳисоб меравад. Вале эътимоди комил дорем, ки инсоният имрӯз ба пешрафтатарин дастовардҳои илм дар соҳаи энергетика мусаллаҳ буда, қобил аст, ки дастаҷамъона барои ҳифзи табиат мубориза кунад ва омилҳои норасоии ҳама гуна навъҳои неруро аз миён барад. Дар кишвари мо низ бо болоравии сатҳи маърифати аҳолӣ дар истифодаи барқ ва бунёди комили НОБ-и Роғун, ки дар асоси технологияҳои навтарини ҷаҳонӣ сохта шуда истодааст, ин мушкилот дар солҳои наздиктарин ҳаллу фасли ниҳоии худро пайдо мекунад.

Хуршед Зиёӣ - доктори илмҳои фалсафа, профессор

Дар шароити муосири рушди ҷомеаи ҷаҳонӣ, ки илм, технология ва иттилоот ба унсури асосии пешрафт табдил ёфтаанд, нақши занон ҳамчун нерӯи созанда ва омили муҳими такомули зеҳнии миллат бештар аз ҳар вақти дигар равшан мегардад. Ҷомеаи Тоҷикистон, ки пас аз ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ роҳи рушди устувори иҷтимоӣ, сиёсӣ ва иқтисодиро интихоб намуд, маҳз тавассути ҷалби неруи муассири занон дар соҳаҳои илм, маориф, технология ва идоракунии давлатӣ тавонист заминаҳои муҳим барои пешрафти илми миллӣ ва рушди кадрҳои баландихтисос фароҳам созад. Дар ин раванд, нақши олима-занони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон аҳамияти хос дошта, ҳамчун неруи фаъоли зеҳнӣ самтҳои муҳими илму техника, гуманитария, тиб, биология, физика, математика, химия, ҷомеашиносӣ ва ҳифзи мероси фарҳангиро рушд медиҳанд.

Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доимо таъкид мекунанд, ки рушди илми миллӣ бе иштироки фаъоли занон имконнопазир аст. Дар суханронии худ ба ифтихори Рӯзи илм Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд: «Занони бомаърифат ва соҳибтаҷриба дар ҷомеа неруи бузурги зеҳнӣ мебошанд ва иштироки онҳо дар таҳқиқотҳои илмӣ яке аз омили муҳимтарини пешрафти кишвар ба шумор меравад». Ин суханон на танҳо ҷиҳати арзёбии фаъолияти олима-занони тоҷик аст, балки ҳамчун дастур барои сиёсати давлатӣ дар самти дастгирии неруи зани илмдӯст дар кишварамон хизмат мекунанд.

Агар ба таърихи рушди илми тоҷик назар афканем, мебинем, ки фаъолияти занон дар илм ҳамеша ҷойгоҳи хос дошт, аммо маҳз даврони Истиқлолият шароити воқеӣ барои рӯй додани таҳаввулоти ҷиддӣ дар самти иштироки занон дар илму технология фароҳам овард. Солҳои аввали Истиқлолият, ки ба кишвар вазъияти қариб фалокатбори иқтисодӣ ва иҷтимоӣ таҳмил карда буд, боиси коҳиши фаъолияти бисёр муассисаҳои илмӣ гардид. Бо вуҷуди ин, маҳз сиёсати ояндабинона ва дастгириҳои пайвастаи Пешвои миллат имкон дод, ки Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон на танҳо аз бӯҳронҳои пасоҷангӣ раҳо ёбад, балки ба маркази қавии илмӣ табдил ёфта, неруи нав ва ҷавони муҳаққиқон, аз ҷумла занон, ба фаъолияти илмӣ ҷалб карда шаванд.

Имрӯз даҳҳо зани олим дар сохторҳои мухталифи Академияи миллии илмҳо кору фаъолият доранд: дар Институти физика ва математика, Институти химия, Институти биофизика ва физиологияи растаниҳо ва ҳайвонот, Институти шарқшиносӣ, Институти забон ва адабиёт, Институти таърих, археология ва мардумшиносӣ, Институти иқтисод ва демография ва даҳҳо самтҳои дигар. Ҳузури онҳо нишон медиҳад, ки илми тоҷик дар заминаи гендерӣ мутавозин ва устувор рушд мекунад.

Меҳнати занони олим дар солҳои соҳибистиқлолӣ, махсусан дар соҳаҳои илмҳои табиӣ ва техникӣ, қадами муҳиме дар рушди неруи технологӣ ва инноватсионии Тоҷикистон аст. Пешвои миллат доимо таъкид мекунанд, ки Тоҷикистон бояд ба рушди иқтисодиёт дар асоси технологияҳои муосир такя кунад ва дар ин кор занон бояд нақши фаъол дошта бошанд. Дар яке аз суханрониҳои худ Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз намуданд: «Бе иштироки занони соҳибмаърифат дар рушди илм ва технология пешрафти воқеии кишвар имкон надорад. Мо вазифадорем, ки барои онҳо шароити зарурӣ фароҳам созем ва неруи зеҳнии онҳоро ба манфиати ҷомеа равона созем». Ин гуфтаҳо нишон медиҳанд, ки сиёсати давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди баробарҳуқуқонаи илм ва дастгирии зани омӯзанда, муҳаққиқ ва биноқкор равона шудааст.

Олима-занони Академияи миллии илмҳо имрӯз дар самтҳои муҳими таҳқиқотӣ фаъолияти густурда доранд. Дар илмҳои табиӣ, махсусан химия, биология, геология, физика ва математика, олимаҳо дар таҳқиқоти асосӣ ва амалӣ ширкат меварзанд. Бисёре аз онҳо дар таҳқиқоти марбут ба экологияи Тоҷикистон, кашфи хӯлаҳои нав дар асоси металҳои ранга ба монанди рӯҳу алюмини, мис ав ғайра, истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ, омӯзиши таҳияи маводҳои нав, таҳқиқи обҳои зеризаминӣ ва омӯзиши равандҳои биохимиявӣ саҳми назаррас гузоштаанд. Дар соҳаи илмҳои гуманитарӣ олима-занон дар таҳқиқи таърихи тоҷикон, ҳифзи мероси ғайримоддӣ, омӯзиши забон, адабиёт ва фарҳанг, таҳлилҳои ҷомеашиносӣ ва равандҳои иҷтимоӣ пешсаф мебошанд. Ин фаъолияти густурда на танҳо илми моро ғанӣ мегардонад, балки симои байналмилалии илмии Тоҷикистонро низ муаррифӣ менамояд.

Бартарии фаъолияти занони олим дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар он аст, ки онҳо дар баробари тадқиқоти илмӣ ба рушди сармояи инсонӣ таваҷҷуҳи ҷиддӣ доранд. Зани олима на танҳо муҳаққиқ аст, балки устод, тарбиягар, роҳнамо ва илҳомбахш низ мебошад. Маҳз фаъолияти онҳо буд, ки имрӯз даҳҳо духтарони ҷавон ба илм рӯ овардаанд, дар магистратура, докторантура ва унвонҳои илмӣ таҳсил мекунанд ва худро дар нигоҳ доштани иқтидори зеҳнии кишвар масъул ҳис менамоянд. Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин равандро чун дастоварди муҳими иҷтимоӣ арзёбӣ намуда, таъкид кардаанд: «Духтарон ва занони тоҷик имрӯз дар раванди таҳсил ва илм пешсаф буда, ин амали неки онҳо барои рушди устувори давлату миллат хизмат мекунад».

Нақши занон дар илм ба сиёсати давлатӣ оид ба таъмини баробарии иҷтимоӣ, баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа ва ҳифзи ҳуқуқҳои онҳо вобаста аст. Қонуну барномаҳои давлатӣ, аз ҷумла «Қонун дар бораи баробарҳуқуқии мардону занон», «Стратегияи миллии фаъолсозии нақши занон», «Барномаи давлатии дастгирии занони шаҳрванд» ва дигар санадҳои меъёрӣ имкон доданд, ки иштироки занон дар илм афзоиш ёбад. Ин ҳуҷҷатҳо шароити мусоид барои таҳсил, такмили ихтисос, дастрасӣ ба грантҳои илмӣ, иштирок дар лоиҳаҳои инноватсионӣ ва барномаҳои байналмилалиро фароҳам намудаанд.

Ҳамин тавр, давлати Тоҷикистон тавассути меъёрҳои қонунгузорӣ раванди густариши неруи илмии занонро таъмин намуда, барои расидан ба ҳадафҳои стратегии миллӣ - аз ҷумла, саноатикунонии босуръати кишвар - заминаи мустаҳкам мегузорад.

Илова бар ин, фаъолияти олима-занон дар Академияи миллии илмҳо на танҳо ба илми миллӣ, балки ба муносибатҳои байналмилалии илмӣ низ таъсири мусбат мерасонад. Онҳо дар форумҳои байналмилалӣ, семинарҳо, конфронсҳо ва ҳамоишҳои илмӣ иштирок мекунанд, бо донишгоҳҳо ва марказҳои тадқиқотии кишварҳои ҷаҳон робитаи илмӣ барқарор намуда, Тоҷикистонро ҳамчун кишвари дорои неруи зеҳнии қавӣ муаррифӣ мекунанд. Ин иқдомҳо ба баланд бардоштани эътибори иҷтимоӣ ва илмии занони тоҷик мусоидат намуда, ҳамкориҳои илмиро бо кишварҳои пешрафта густариш медиҳанд.

Дар ҷамъбаст метавон гуфт, ки фаъолияти олима-занони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ифодаи равшани сиёсати давлат оид ба рушди неруи инсонӣ, баробарии гендерӣ ва такя ба неруи зеҳнии занон дар пешрафти илм ва ҷомеа мебошад. Саҳми онҳо дар рушди илмҳои табиӣ, гуманитарӣ, техникиву иҷтимоӣ на танҳо аҳамияти илмӣ дорад, балки барои рушди иқтисодиву иҷтимоии кишвар низ муҳим аст. Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханони худ таъкид намуда буданд: «Зани тоҷик имрӯз рамзи маърифат, неруи созанда ва пояи устувори давлатдорист». Ин арзёбӣ на танҳо воқеияти ҷомеаи морост, балки ҳадафи стратегӣ барои рушди минбаъдаи илми миллӣ мебошад. Ба ҳамин тартиб, нақши занон дар таҳкими пешрафти илм ва технология дар Тоҷикистон имрӯз ба унсури ҷудонопазири рушди минтақавӣ ва ҷаҳонӣ табдил ёфтааст, ки ин амр дар заминаи сиёсати давлат, дастгириҳои Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва заҳмати беинтиҳои олимаҳои тоҷик амалӣ мегардад.

Аминова Нигора Аминовна, н. и. т., мудири Озмоишгоҳи Маводшиносии Институти химияи ба номи В.И. Никитин.

Шарифзода Сурайё, Раиси шурои занон «Бонувони муваффақ»-и Раёсати АМИТ

Нахустин ҳолатҳои сирояти вируси норасоии масунияти одам (ВНМО) дар ҳудуди Тоҷикистони ҳозира соли 1988 дар шаҳри Элиста (ҳоло Қалмиқистон, Федератсияи Русия) ба қайд гирифта шуданд. Ин ҳодисаи маъруф бо номи «фоҷиаи Элиста» дар таърихи тибби Шӯравӣ ҳамчун нахустин ҳолати сирояти дохилибеморхонагии кӯдакон маъруф гардид. Аз 275 кӯдаки сироятёфтаи ВНМО дар Иттиҳоди Шӯравӣ, 75 нафарашон кӯдакони тоҷик буданд, ки барои табобат ба Элиста интиқол дода шуда буданд. Ин ҳодиса аввалин огоҳии ҷиддӣ дар бораи хатари ВНМО барои ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ гардид.

Дар Тоҷикистон аввалин ҳолати расман бақайдгирифташудаи ВНМО соли 1991 дар Душанбе ба қайд гирифта шуд – шаҳрванди хориҷӣ аз Африқо. То соли 1996 дар ҷумҳурӣ ҳамагӣ 5 ҳолати ВНМО ба қайд гирифта шуда буд, ки ҳамаашон шаҳрвандони хориҷӣ буданд. Вокуниши давлатӣ дар ин марҳила маҳдуд буд ва ба назорати сарҳадӣ ва санҷиши хуни донорӣ такя мекард.

Ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) боиси харобшавии пурраи системаи тандурустӣ, аз байн рафтани назорати сарҳадӣ ва афзоиши бениҳоят тезу тунди транзити маводи мухаддир аз Афғонистон гардид. Дар солҳои 1994–1997 Тоҷикистон ба роҳи асосии «Шоҳроҳи Шимолии героин» табдил ёфт. Мувофиқи гузоришҳои СММ, ҳаҷми героини аз Афғонистон гузаранда аз 1995 то 2000 10 маротиба афзуд.

Ин омилҳо заминаи воқеии эпидемияи ҷамъшударо гузоштанд:

- камбизоатӣ ва бекорӣ боиси афзоиши истифодаи маводи мухаддир гардид;

- аз байн рафтани системаи пешгирии нашъамандӣ;

- муҳоҷирати оммавӣ ва аз даст додани назорати саломатӣ.

Дар соли 1997 дар Душанбе аввалин ҳолатҳои сирояти ВНМО дар байни нашъамандони тазриқӣ (НТ) ба қайд гирифта шуданд. Дар ҳамон сол Маркази ҷумҳуриявии пешгирӣ ва мубориза бар зидди СПИД таъсис ёфт.

Соли 1999 аввалин барномаи миллии муқовимат бо ВНМО (1999–2001) қабул гардид. Дар соли 2001 Тоҷикистон ба Эъломияи сиёсии СММ оид ба ВНМО/БПНМ ҳамроҳ шуд ва Кумитаи миллии ҳамоҳангсозии мубориза бо ВНМО, сил ва вараҷа таъсис ёфт.

Дар солҳои 2001–2010 се барномаи миллӣ амалӣ гардиданд:

- 2001–2005 – марҳилаи аввалин пешгирӣ;

- 2007–2010 – ҷорӣ кардани нуқтаҳои боварӣ ва мубодилаи сӯзанҳо;

- 2011–2015 – аввалин барномаи табобати зиддиретровирусӣ (ТЗРВ).

Натиҷаҳои ин давра:

- аз соли 2005 то 2010 шумораи бақайдгирифташуда аз 1853 то ~8000 нафар афзуд;

- фарогирии табобати зиддиретровирусӣ (ТЗРВ) аз сифр то 35 % расид;

- аввалин нуқтаҳои мубодилаи сӯзанҳо (47 нуқта) кушода шуданд.

Дар давраи 1988–2010 Тоҷикистон аз марҳилаи «сирояти нодир» ба марҳилаи «эпидемияи ҷамъшуда дар гурӯҳҳои хатари баланд» гузашт. Омилҳои асосӣ: ҷанги шаҳрвандӣ, афзоиши транзити маводи мухаддир ва вайроншавии системаи тандурустӣ буданд. Ин давра заминаи воқеии сиёсати миллии муқовиматро гузошт, ки дар қисмҳои минбаъда таҳлил мешавад.

Барномаи миллӣ барои солҳои 2011–2015 (қарори Ҳукумат №562 аз 30.10.2010) аввалин ҳуҷҷати стратегӣ буд, ки принсипҳои «паст кардани зарар» (harm reduction)-ро ба таври расмӣ ҷорӣ намуд. Дар ин давра нуқтаҳои мубодилаи сӯзанҳо аз 47 то 110 зиёд гардиданд, барномаҳои табобати ивазкунанда бо метадон дар 11 шаҳру ноҳия оғоз ёфтанд (беш аз 1200 нафар фаро гирифта шуданд).

Натиҷаҳои асосӣда он зоҳир мегардад, ки сирояти амудӣ (аз модар ба кӯдак) аз ~30 % то камтар аз 5 % паст шуд, фарогирии ТЗРВ аз 35 % то 58–60 % расид, эпидемия дар байни НТ устувор гардид (17–19 %), яъне афзоиши босуръат боздошта шуд.

Ин барнома нахустин маротиба принсипи «Н=Н» (Ноопаёбанда = Наинтиқолдиҳанда)-ро дар амалия татбиқ кард ва заминаи гузариш ба модели «табобат ҳамчун пешгирӣ» гузошт.

Барномаи навбатӣ (2017–2020) дар заминаи Ҳадафҳои рушди устувор ва мақсадҳои ЮНЭЙДС 90-90-90 таҳия гардид. Дар ин давра ташхиси ҳатмии занони ҳомиладор ҷорӣ шуд (фарогирӣ аз 41 % то 95 %+), аввалин маротиба тестҳои фаврии луобӣ ва худтесткунонӣ озмоишӣ ҷорӣ гардиданд, шумораи нуқтаҳои боварӣ барои НТ ба 150+ расид.

Дар натиҷа соли 2020 фарогирии ТЗРВ ба 80,6 % (7055 нафар) расид, сирояти нав устувор гардид (~1300 ҳолат дар сол).

Барномаи миллӣ оид ба муқовимат ба эпидемияи вируси норасоии масунияти одам ва бемории пайдошудаи норасоии масуният дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021–2025, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 феврали соли 2021, №50 тасдиқ гардидааст, дар таърихи сиёсати тандурустии Тоҷикистони мустақил ҳамчун марҳилаи гузариши ҷиддӣ ба модели «табобат ҳамчун пешгирӣ» (treatment as prevention) ва қабули расмии ҳадафҳои ҷаҳонии 95-95-95 ба қайд гирифта мешавад. Ин ҳуҷҷат аввалин бор дар таърихи кишвар ҳадафҳои зеринро дар сатҳи қонунгузории миллӣ сабт намуд: то соли 2025 95 % шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда бояд ҳолати худро донанд, 95 % онҳо бояд табобати зиддиретровирусӣ (ТЗРВ) гиранд ва дар 95 % онҳо вирусная нагрузка бояд ба сатҳи ноопаёбанда (undetectable) бирасад. Ин ҳадафҳо мустақиман аз Стратегияи ҷаҳонии ЮНЭЙДС барои солҳои 2021–2026 (End Inequalities. End AIDS) ва Ҳадафҳои рушди устувори СММ (ҲРУ №3.3) бармеоянд ва Тоҷикистонро ба зумраи кишварҳои пешсафи минтақаи Аврупои Шарқӣ ва Осиёи Марказӣ дохил карданд.

Махсусан муҳим буданд чор самти стратегии ин барнома, ки онро аз барномаҳои қаблӣ ба куллӣ фарқ мекард:

1. Ҷорӣ кардани худтесткунонӣ дар сатҳи миллӣ – Тоҷикистон аввалин кишвар дар минтақа гардид, ки худтесткунонии ихтиёриро бо истифода аз тестҳои луобӣ (оральная жидкость) озмоиш ва то охири соли 2025 ба сатҳи миллӣ баровард. Ин чора ба таври назаррас фарогирии ташхисро дар байни гурӯҳҳои душвордастрас (муҳоҷирон, ҷавонон, ММАҶ) баланд бардошт.

2. Ҳамгироии хизматрасониҳои ВНМО бо кӯмаки аввалияи тиббию санитарӣ (КАТС) – ин принсипи стратегӣ имкон дод, ки хизматрасониҳои ВНМО аз марказҳои махсуси СПИД ба марказҳои саломатии оилавӣ ва беморхонаҳои ноҳиявӣ гузарад. Дар натиҷа, то соли 2025 зиёда аз 70 % беморони ТЗРВ доруҳояшонро аз ҳамин марказҳои КАТС мегирифтанд, ки тамға ва монеаҳои логистиро ба таври назаррас коҳиш дод.

3. Коҳиши тамға тавассути тағйири қонунгузорӣ – соли 2023 бо ташаббуси Вазорати тандурустӣ ва дастгирии ЮНЭЙДС Пленуми Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қароре қабул кард, ки моддаи 125 Кодекси ҷиноятии ҶТ (сироятёфтагонро ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидан) ба таври назаррас нарм карда шуд. Ин қадам дар минтақа беназир буд ва имкон дод, ки беморон дертар ба ташхис ва табобат муроҷиат накунанд.

4. Таъсиси барномаҳои махсус барои муҳоҷирони меҳнатӣ – бо дарназардошти он ки зиёда аз 1 миллион шаҳрванди Тоҷикистон ҳар сол ба Русия ва дигар кишварҳо мераванд, барномаи «Муҳоҷир ва ВНМО» ташкил карда шуд, ки тесткунонии пеш аз сафар ва пас аз бозгашт, табобати пайваста ва ҳамкориро бо Хадамоти федералии назорати эпидемиологии Русия (Роспотребнадзор) дар бар мегирифт.

Натиҷаҳои соли 2025 (мувофиқи гузориши муштараки Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии ҶТ ва ЮНЭЙДС, 2025) нишон доданд, ки Тоҷикистон ба ҳадафҳои 95-95-95 хеле наздик шуд:

- шумораи умумии шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда ~15 000 нафар (бақайдгирифташуда ~13 500);

- фарогирии ТЗРВ – 89–90 % (аз 80,6 % дар соли 2020);

- ташхиси занони ҳомиладор – 98 %+;

- ҳолатҳои нав дар сол ~1250–1300 (устувор);

- роҳи ҷинсӣ – 73 % аз ҳамаи ҳолатҳои нав (нишонаи гузариш ба эпидемияи ҷинсӣ).

Аз ҷиҳати молиявӣ, дар давраи 2011–2025 тақрибан 61 % маблағҳо аз манбаъҳои берунӣ таъмин гардиданд: Фонди ҷаҳонӣ (Global Fund) – 40 %, USAID – 15–20 %, буҷети давлатӣ – 39 %. Аммо соли 2025 буридани маблағҳои ИМА (аз 12 млн доллар ба 2 млн доллар) хатари дефицити доруҳои зиддиретровирусӣ барои тақрибан 3000 нафарро ба вуҷуд овард. Ин ҳодиса нишон дод, ки вобастагии зиёди молиявӣ аз донорҳои берунӣ яке аз осебпазириҳои асосии сиёсати миллии муқовимат ба ВНМО боқӣ мемонад ва зарурати гузариши зуд ба маблағгузории дохилиро тақозо мекунад.

Хулосаи ин марҳилаи таърихӣ ин аст, ки Тоҷикистон дар муддати 15 сол (2011–2025) аз модели «пешгирии классикӣ» ба модели «табобат ҳамчун пешгирӣ» гузашт ва ба мақсадҳои ҷаҳонии 95-95-95 хеле наздик шуд. Ин муваффақият натиҷаи ҳамкории зичи давлат бо ЮНЭЙДС, ВОЗ, Фонди ҷаҳонӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ мебошад. Аммо, барои нигоҳ доштани ин дастовардҳо ва расидан ба барҳамдиҳии эпидемия то соли 2030 зарур аст, кишвар ба таври қатъӣ ба маблағгузории дохилӣ гузарад, тамғаи иҷтимоиро пурра аз байн барад ва барномаҳои махсус барои муҳоҷиронро боз ҳам тавсеа диҳад.

Дар давраи 2011–2025 сиёсати давлатӣ аз модели «пешгирии классикӣ» ба модели «табобат ҳамчун пешгирӣ» гузашт. Тоҷикистон ба мақсадҳои 95-95-95 хеле наздик шуд, эпидемия дар марҳилаи ҷамъшуда устувор нигоҳ дошта шуд, аммо вобастагии маблағӣ ва афзоиши сирояти ҷинсӣ мушкилоти асосӣ боқӣ мемонанд.

Дар соли 2025, бо вуҷуди дастовардҳои назаррас, як қатор мушкилоти системавӣ ва иҷтимоӣ боқӣ мемонанд:

1. Афзоиши сирояти ҷинсӣ ва «роҳи номаълум». Роҳи ҷинсӣ ба 73 % аз ҳамаи ҳолатҳои нав расид (гузориши ЮНЭЙДС 2024). Ҳолатҳои «роҳи номаълум» 12–15 % боқӣ мемонад, ки эҳтимоли сироятҳои дохилибеморхонагӣ ва пинҳон кардани сироят дар байни муҳоҷиронро нишон медиҳад.

2. Вобастагии шадиди маблағгузорӣ аз берун. Аз соли 2015 то 2025 ҳиссаи буҷети давлатӣ ҳамагӣ 39 % буд. Буридани маблағҳои USAID дар соли 2025 (аз 12 млн то 2 млн доллар) хатари дефицити АРВ барои 3000 нафарро ба вуҷуд овард (гузориши Global Fund, 2025).

3. Тамға ва табъиз. Мувофиқи таҳқиқоти соли 2023 (Маркази ҷумҳуриявии СПИД), 46 % кормандони тиб омода нестанд ба ШВЗ хизмат расонанд; 55 % аҳолӣ ҷонибдори ҷудо нигоҳ доштани ШВЗ мебошанд. Ин боиси дер муроҷиат кардан (дар марҳилаи дери беморшавӣ – 29,3 %) мегардад.

4. Муҳоҷирати меҳнатӣ. Ҳар сол тақрибан 1 млн нафар (асосан мардон) ба Русия мераванд. Дар байни муҳоҷирон паҳншавӣ 1,23 % (2024), аммо аксари сироятҳо пас аз бозгашт ба хона ошкор мешавад.

5. Сирояти кӯдакон ва занон. Ҳанӯз ҳам 11–14 % ҳолатҳои нав дар байни кӯдакон (то 14-сола) ба қайд гирифта мешавад, ки қисме аз онҳо «роҳи номаълум» доранд.

Барои барҳамдиҳии эпидемияи вируси норасоии масунияти одам ва бемории пайдошудаи норасоии масуният ҳамчун таҳдиди ҷамъиятии тандурустӣ (мутобиқ ба Ҳадафи рушди устувори СММ №3.3 – то соли 2030 барҳамдиҳии эпидемияи СПИД), Тоҷикистон бояд дар давраи 2026–2030 як қатор чораҳои ҷиддӣ ва системавӣ андешад. Ин чораҳо на фақат аз таҳлили натиҷаҳои Барномаи миллӣ барои солҳои 2021–2025 бармеоянд, балки аз тавсияҳои мустақими ЮНЭЙДС, ВОЗ ва Фонди ҷаҳонӣ низ ҳастанд, ки соли 2025 дар конфронси миллии Душанбе расман пешниҳод гардиданд.

Нахустин ва муҳимтарин шарти барҳамдиҳӣ – зиёд кардани ҳиссаи буҷети давлатӣ аз 39 % то ҳадди ақал 60 % то соли 2030 мебошад. Дар соли 2025 буридани маблағҳои ИМА (аз 12 млн то 2 млн доллар) хатари дефицити доруҳои зиддиретровирусӣ барои 3000 нафарро ба вуҷуд овард ва нишон дод, ки вобастагии зиёди берунӣ (61 %) метавонад тамоми дастовардҳои 15-соларо зери хатар гузорад. Гузариш ба маблағгузории дохилӣ на фақат масъалаи иқтисодӣ, балки масъалаи амнияти миллии тандурустӣ аст.

Дуюм, тағйири пурраи моддаи 125 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қабули қонуни алоҳида «Дар бораи ҳифзи ҳуқуқҳои шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда» зарур мебошад. Моддаи 125 то ҳол имкони ҷавобгарии ҷиноятӣ барои «хатари эҳтимолии сироятдиҳӣ»-ро дорад, ки бо принсипи Н=Н (ноопаёбанда = наинтиқолдиҳанда) комилан зиддият дорад. Дар соли 2023 нарм кардани модда қадами мусбат буд, аммо барои барҳамдиҳии тамғаи иҷтимоӣ ва ҷалби беморон ба ташхис бояд пурра бекор карда шавад. Таҷрибаи Украина (2018), Гурҷистон (2020) ва Қазоқистон (2022) нишон медиҳад, ки бекор кардани криминализатсия фарогирии ташхисро 18–25 % зиёд мекунад.

Сеюм, ҷорӣ кардани худтесткунонӣ дар сатҳи миллӣ ва фарогирии 100 % муҳоҷирони меҳнатӣ пеш аз сафар бояд ҳатмӣ гардад. Дар соли 2025 худтесткунонӣ дар 12 шаҳру ноҳия озмоиш шуд ва натиҷаҳои хуб дод (зиёда аз 8000 нафар ташхис гирифтанд). Аммо то ҳол муҳоҷирон (тақрибан 1 млн нафар дар сол) берун аз система мемонанд. Қонуни нав бояд тесткунонии ҳатмиро пеш аз гирифтани иҷозатномаи кор дар Русия ворид кунад.

Чорум, ҳамкории минтақавӣ бо Федератсияи Русия – таъсиси марказҳои тесткунонӣ ва табобатӣ дар Маскав ва Санкт-Петербург барои муҳоҷирони тоҷик – шарти ҳалкунанда аст. Дар соли 2024 аз 225 ҳолати нави муҳоҷирон 70 %-ашон пас аз бозгашт ба Тоҷикистон ошкор шуданд. Созишномаи байниҳукуматӣ бо Роспотребнадзор (соли 2023) замина гузошт, аммо то ҳол марказҳои махсус вуҷуд надоранд. Таҷрибаи Қирғизистон (марказ дар Маскав аз соли 2022) нишон медиҳад, ки чунин марказҳо сироятҳои навро 30 % кам мекунанд.

Панҷум, барномаи миллии коҳиши тамға барои солҳои 2026–2030 бо ҷалби роҳбарони динӣ, ВАО ва ҷомеаи шаҳрвандӣ бояд қабул шавад. Дар соли 2025 ҳанӯз ҳам 46 % кормандони тиб ва 55 % аҳолӣ тамға доранд. Таҷрибаи Уганда ва Кения нишон медиҳад, ки ҷалби имомон ва роҳбарони динӣ тамғаро 40 % кам мекунад.

Хулоса ин аст, ки Тоҷикистон дар остонаи барҳамдиҳии эпидемия қарор дорад. Агар ин панҷ чора то соли 2030 амалӣ шавад, кишвар метавонад аввалин давлати минтақа гардад, ки ВНМО/БПНМ-ро ҳамчун таҳдиди ҷамъиятии тандурустӣ барҳам медиҳад. Ин на фақат масъалаи тиббӣ, балки масъалаи сиёсати давлатӣ ва арзишҳои инсонӣ мебошад.

Дар давраи 1988–2025 Тоҷикистон аз марҳилаи «сирояти нодир» ба марҳилаи «эпидемияи ҷамъшудаи устувор» гузашт ва ҳоло дар остонаи «барҳамдиҳии эпидемия» қарор дорад. Ин муваффақият натиҷаи се омили асосӣ мебошад:

- сиёсати давлатии пайваста – қабули 5 барномаи миллӣ (2001–2025);

- ҳамкории байналмилалӣ – Global Fund, ЮНЭЙДС, USAID;

- фаъолшавии ҷомеаи шаҳрвандӣ – ташкилотҳои ғайридавлатӣ ва шабакаҳои ШВЗ.

Эпидемияи ВНМО/БПНМ(СПИД) дар ҷаҳон ҳанӯз ҳам яке аз таҳдидҳои калонтарини тандурустии ҷамъиятӣ мебошад. Мувофиқи арзёбиҳои ЮНЭЙДС (Барномаи муштараки Созмони Милали Муттаҳид оид ба ВНМО/БПНМ) ва СУТ (Созмони Умумиҷаҳонии Тандурустӣ) барои соли 2024, дар ҷаҳон 40,8 миллион нафар [37,0–45,6 миллион] бо ВНМО зиндагӣ мекунанд, ки нисбат ба соли 2010 (34 миллион) афзоиши 20 %-ро нишон медиҳад. Аз соли 2021 то 2025 шумораи ҳолатҳои нав аз 1,5 миллион (2021) то 1,3 миллион (2024) коҳиш ёфт, ки ин 40 % нисбат ба соли 2010 аст, аммо аз ҳадафи ЮНЭЙДС барои соли 2025 (камтар аз 370 000 ҳолатҳои нав) дур аст. Фавт аз сабабҳои марбут ба БПНМ аз 690 000 (2020) то 630 000 (2024) паст шуд, ки 70 % нисбат ба авҷи соли 2004 мебошад, аммо аз ҳадафи 250 000 барои соли 2025 пуштист.

Дар соли 2024, 77 % [62–90 %] аз шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда ба табобати зиддиретровирусӣ (ТЗРВ) дастрасӣ доштанд, ки 31,6 миллион нафарро ташкил медиҳад, аммо 5,3 миллион нафар ҳолати худро намедонанд. Ҳадафҳои 95-95-95 (95 % ташхис, 95 % табобат, 95 % супрессияи вирусӣ) то соли 2025 пурра амалӣ намегарданд: ташхиси умумӣ 86 %, табобат 77 %, супрессия 90 %. Дар соли 2025 мушкилоти калон – вобастагии маблағҳо аз донорҳои берунӣ (PEPFAR, Global Fund) ва буридани маблағҳои ИМА (аз 8,3 млрд доллар соли 2022 то 6,0 млрд дар 2025) мебошад, ки дефицити 17 %-ро ба вуҷуд меорад.

Муқовимат дар сатҳи ҷаҳонӣ тавассути барномаи Стратегияи ҷаҳонии мубориза бо СПИД 2021–2026 (Барҳамдиҳии нобаробарӣ. Барҳамдиҳии СПИД) амалӣ мешавад, ки ҳадафҳои 10-10-10-ро (10 % кишварҳои дорои қонунҳои таҳримӣ, 10 % кӯдакони сироятёфта ва 10 % ҳолатҳои нав миёни ҷавонон) пешбинӣ мекунад. Дар соли 2025, 26 кишвар нақшаҳои афзоиши маблағҳои дохилиро барои соли 2026 эълон карданд. Дар байни минтақаҳо, Африқои Шарқӣ ва Ҷанубӣ (бо 25,6 миллион ШВЗ) калонтарин борро дорад, аммо Осиё, Аврупо ва Амрико низ мушкилоти махсус доранд.

Дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ ва Марказӣ (ба истиснои Тоҷикистон) 6,6 миллион [6,1–7,5 миллион] шахсони бо ВНМО зиндагӣкунанда дар соли 2023 зиндагӣ мекунанд, ки 23 % ҳолатҳои нав дар ҷаҳонро ташкил медиҳад. Паҳншавӣ дар байни калонсолон (15–49-сола) 0,3 % аст, аммо дар байни гурӯҳҳои калидӣ (НТ, ШРХШ, ММАҶ) 2–29 % мерасад. Аз соли 2021 то 2025 ҳолатҳои нав 32 % миёни ММАҶ ва 85 % миёни шарикони ғайримиҷозии ШРХШ афзуданд.

Дар Ҳиндустон (2,1 миллион ШВЗ) ва Индонезия (700 000) эпидемия дар байни НТ ва ШРХШ тамаркуз ёфтааст, бо паҳншавии 1,3 % дар Мянма. Дар Тайланд ва Вьетнам ҳолатҳои нав миёни ҷавонон (15–24-сола) 20 % афзуданд. Дар соли 2023, 204 000 нафар доконтактӣ профилактика (PrEP) истифода бурданд, аммо аз ҳадафи 8,2 миллион барои соли 2025 дур аст.

Дар Осиё барномаҳои ЮНЭЙДС 2021–2026 ва Фонди ҷаҳонӣ маблағҳои 3,3 млрд долларро барои соли 2023 таъмин карданд, аммо то соли 2025 ба 9,2 млрд ниёз аст. Дар Тайланд ва Камбоҷа фарогирии ТЗРВ 90 % расид, аммо дар Индонезия танҳо 50 %. Чораҳои пешгирӣ мубодилаи сӯзанҳо ва PrEP барои НТ ва ММАҶ, аммо тамғаи баланд (дар Ҳиндустон 70 % ШРХШ ташхиси худро пинҳон мекунанд) монеа мебошад. Дар соли 2025, 50 % кишварҳо нақшаҳои коҳиши тамға доранд.

Дар Аврупо (аз ҷумла Аврупои Ғарбӣ, Марказӣ ва Шарқӣ) 1,5 миллион ШВЗ дар соли 2024 зиндагӣ мекунанд, бо 112 883 ташхиси нав дар соли 2023 (сатҳи 12,7 дар 100 000). Аз соли 2021 то 2025 ҳолатҳо 19,6 % паст шуданд, аммо дар Аврупои Шарқӣ (Русия, Украина) афзоиш доштанд (аз 15,8 дар 2019 то 12,4 дар 2022). Дар Иттиҳоди Аврупо/Минтақаи иқтисодии Аврупо (30 кишвар) 24 164 ташхиси нав дар соли 2024 (5,3 дар 100 000), ки 48 % дерӣ мебошад. Дар Аврупои Шарқӣ паҳншавӣ миёни НТ 11,9 % ва маҳбусон 8,4 % аст.

Дар Аврупо Ҳадафҳои Дублин (2013) ва стратегияи ЮНЭЙДС 2021–2026 амалӣ мешаванд. Дар соли 2024 фарогирии ТЗРВ 90 % расид, аммо дар Русия танҳо 60 %. PrEP барои 50 % осебпазирандагон (ҳадафи 2025), тестҳои фаврӣ ва коҳиши тамға (дар Германия ва Франсия 10 % қонунҳои таҳримӣ бекор шуданд). Дар соли 2025, 40 кишвар нақшаҳои афзоиши маблағҳои дохилиро доранд, аммо дар Аврупои Шарқӣ дефитсити 20 % вуҷуд дорад.

Дар Амрикои Шимолӣ (ИМА ва Канада) 1,2 миллион ШВЗ дар ИМА (2022) зиндагӣ мекунанд, бо 36 136 ташхиси нав дар соли 2021 (12 % коҳиш аз 2018). Аз соли 2021 то 2025 ҳолатҳо миёни африқоитабори амрикоиҳо (37 %) ва ҳиспаноязонҳо (33 %) баланд аст, бо 66 % миёни ММАҶ. Дар Амрикои Лотинӣ 2,4 миллион ШВЗ (2021), ки 50 % ҳолатҳои нав миёни гурӯҳҳои калидӣ мебошанд. Дар Бразилия ва Мексика паҳншавӣ миёни занон 41 % афзуд.

Дар ИМА стратегияи миллии мубориза бо ВНМО/БПНМ 2022–2025 (Барҳамдиҳии эпидемияи ВНМО) ҳадафҳои 95-95-95-ро пешбинӣ кардааст, бо фарогирии ТЗРВ 66 % (2021). PrEP барои 204 000 нафар (2023), аммо аз ҳадафи 8,2 миллион дур. Дар Амрикои Лотинӣ Созмони панамериконии тандурустӣ/СУТ барномаҳои 2022–2030-ро амалӣ мекунад, бо коҳиши ҳолатҳои амудӣ 50 %. Дар соли 2025, 15 кишвар нақшаҳои коҳиши тамға доранд.

Дар ҷаҳон ҳолатҳои нав 40 % коҳиш ёфтанд, аммо аз ҳадафҳои 2025 дур мемонанд. Дар Осиё эпидемияи ҷамъшуда (0,3 %) бо тамаркузи 23 % ҳолатҳои нав; дар Аврупо ташхиси дерӣ (48 %) ва афзоиш дар Шарқ; дар Амрико номутаносибӣ миёни африқоитабори амрикоиҳо (37 %). Муқовимат дар ҳамаи минтақаҳо тавассути ТЗРВ ва PrEP пеш меравад, аммо тамға ва маблағҳои кам монеа мебошанд. Барои соли 2030 зарур аст, ки маблағҳои дохилӣ 50 % зиёд шаванд ва қонунҳои таҳримӣ бекор гарданд.

Таҷрибаи Тоҷикистон барои дигар кишварҳои ҷаҳон ҳамчун намунаи муваффақи гузариш аз «эпидемияи ҷамъшуда» ба «барҳамдиҳӣ» хизмат карда метавонад.

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих.

Дар Тоҷикистон беш аз 400 намуди парандагон паҳн гардиданд, ки беш аз 180 намуди он парандагони муқимӣ ва зиёда аз 200 намуди онҳо парандагони кӯчанда ва муваққатан воридшаванда ба ҳудуди Тоҷикистон маҳсуб меёбанд. Аз ин шумора 45 намуд ҳамчун парандаи нодир ва дар зери тахдиди маҳвшавӣ қарордошта ба нашри сеюми «Китоби сурхи Ҷумҳурии Тоҷикистон» дохил карда шудаанд. Ҳиссаи парандагони ба «Китоби сурх» воридкардашуда аз шумораи умумии ҳайвоноти нодири мамлакат, ки 242 намудро дар бар мегиранд 18%-ро ташкил медиҳанд.

Ҳамасола чун анъана дар охири сол барои интихоби парандаи сол ҷамъомади интихоби парандаи соли Тоҷикистон баргузор карда мешавад. Ҷиҳати интихоби параднаи сол тибқи қоида аз ҷониби мутахассисони соҳа 10 парандае, ки ба таваҷҷуҳи омаи васеъ ниёз дорад ҳамчун номзад барои интихоб пешниҳод карда мешавад.

Соли 2024 барои интихоби «Парандаи сол» аз ҷониби иштирокчиёни озмун бо гирифтани шумораи бештари овозҳо дугдоғи зебо ҳамчун парандаи соли 2025 инитхоб карда шуда буд. Дар овоздиҳии соли гузашта ҳамчунин бедона, дуроҷи сиёҳ ва чил низ бо гирифтани шумораи зиёди овозҳо бартарӣ доштанд.

Ёдовар мешавем, ки озмуни «Парандаи сол» дар Тоҷикистон аз соли 2008 инҷониб бо ҷалб ва тавсияи коршиносони муассисаҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Ташкилоти Ҷамъиятии «Иттиҳодияи ҳифзи гуногунии биологии Тоҷикистон» баргузор карда мешавад. Интихоби яке аз парандаҳои нодири Тоҷикистон ба сифати парандаи сол бо мақсади барқарор ва афзун намудани саршумори он дар табиат мебошад. Интихоби парандаи сол ба фароҳам овардани заминаи муносиб барои афзоиши он ва муаррифии бештари парандаи интихобгардида мусоидат менамояд.

Дар рафти баргузории озмуни «Парандаи сол» дар баробари олимону мутахассисони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчунин кормандони масъули Агентии хоҷагии ҷангали назди Ҳукумати ҶТ, Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати ҶТ, Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон, Муассисаҳои олии касбии кишвар, ташкилотҳои ҷамъиятии ҳифзи табиат ва доираи васеи дӯстдорони табиат ширкат меварзанд. Дар доираи ин ҷамъомад назари мутахассисон вобаста ба гуногунии биологӣ, ҳолати кунунии гурӯҳҳои алоҳидаи парандагон, омилҳои таҳдидкунанда ба ҷамоаи табии онҳо ва чораҳои ҳифзи онҳо шунида мешаванд.

Дар асоси интихоб, парандае ба сифати «Парандаи соли 2026» интихоб мешавад, ки дар баробари нашри тақвим ҳамчунин як қатор чорабиниҳои дигар аз қабили семинару вохӯриҳо, мизи мудаввар ва дигар корҳои ташвиқотию тарғиботӣ ҷиҳати пешгирӣ ва ҳалли мушкилоти вобаста ба ҳифзи онҳо иҷро карда шавад.

Саидов Комилҷон Хурсандқулович

муовини директор оид ба илм ва таълими Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н. Павловскийи АМИТ