Дар остонаи Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барги сабзе аз узви вобастаи АМИТ Саймумин Ятимов бо номи “Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат” ба нашр расид. Дар китоби мазкур ба таври мухтасар чеҳра, мақом ва хадамоти Пешвои миллат дар раванди эҳёи давлатдории навини тоҷикон бар асоси дидгоҳи профессор Саймумин Ятимов ва асарҳое, ки дар ин заминаи дар тули солиёни гуногун таълиф кардааст, симои Пешвои миллат ба таври равшан муаррифӣ шудааст.

Китоб аз чанд қисмати муҳим иборат аст:

1. Истиқлоли давлатӣ аз дидгоҳи Пешвои муаззами миллат.

Муҳимтарин натиҷагирӣ дар ин қисмат ин нукта аст, ки “Пешвои миллат падидаи истиқлолро армуғони тақдир намедонад”, балки “ба ин рӯйдод аз чаҳорчӯбаи таърихи беш аз панҷҳазорсолаи миллати тоҷик менигарад”. Ин як хулосаи мантиқӣ ва илмӣ буда, ки Истиқлоли миллии моро бо раванди истиқлолхоҳии миллати тоҷик дар тули таърихи беш аз панҷҳазорсола пайванд мезанад. Раванди истиқлолхоҳии миллии мо дар ҳақиқат дар ҳар аср ва давру замоне дар шаклҳои гуногун зуҳур пайдо кардааст. Профессор Саймумин Ятимов руҳи истиқлолхоҳии миллати тоҷикро дар дарозои таърих ба хубӣ дарк намуда, онро бо якдигар пайванд мезанад. Бешак, ин дигоҳ пойдевори истиқлоли миллии моро истеҳкоми бештар хоҳад дод. Аз ин рӯ, профессор С.Ятимов ба дурустӣ ташхис медиҳад, ки масъалаи соҳибихтиёрӣ дар назаргоҳи Пешвои миллат танҳо хусусияти ҳуқуқӣ, ифтихорӣ, декларативӣ ва идеявӣ надошта, балки ба ин падидаи муқаддас аз диди моҳиятӣ менигарад. Ӯ менигорад: “Агар муҳимтарин офаридаҳои табиат обу ҳаво бошанд, ки бе онҳо дар рӯйи замин ҳаёт вуҷуд дошта наметавонад, дар суханҳои ҳикматомӯзи Сарвари давлат истиқлол барои миллат айнан ҳамин ҷойгоҳро дорад" (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 4).

2. Таърих ва ташаккули миллат (доир ба нақши таърих дар раванди давлатсозии навин).

Дар ин бахши китоб профессор С.Ятимов корномаи давлатсозӣ ва давлатдории муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро аз назари таърихӣ ва фалсафаи сиёсат ба корномаҳои шоҳ Исмоили Сомонӣ – асосгузори давлати Сомониён монанд карда, нақши ин ду шахсияти таърихӣ ва фарзонаро дар бунёди давлатдории миллӣ ба таври хос зикр менамояд. Дар ҳақиқат, равандҳои таърихро шахсиятҳои бузург ва фавқулода таъин мекунанд. Маҳз вуҷуди чунин шахсиятҳои рӯинтан ва матинирода дар ду давраи таърихии сарнавиштсоз заминаро барои ташкили давлатдории миллии тоҷикон фароҳам кардааст.

Профессор С.Ятимов вақте дар мавриди шахсияти хос ва истисноӣ будани муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сухан мегӯяд, як омили бисёр муҳимро дар ин раванд зикр мекунад, ки камтар касе ба ин нукта пеш аз ин таваҷҷуҳ кардааст: “Раҳбари давлат ҳангоми тафсир ва муаррифӣ кардани миллат эътиқодмандона ва бо ифтихор сухан мегӯяд...ва ба мақоми таърихӣ расидани миллатро аз табиати ботинии худи ӯ медонад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С.

3. Нақши шахс дар тақдири миллат (дар хусуси ин, ки чӣ гуна фарзанди фарзона бо иқдомоти хоси худ тақдири миллатро тағйир дод).

Таърих собит кардааст, ки ҳеч фарде бидуни доштани эътиқоду боварӣ ба таъриху арзишҳои миллии хеш ва муҳаббату азми қавӣ ба мақоми Пешвои миллӣ даст наёфтааст. Миёни халқ ва раҳбари миллӣ ҳамеша як навъ иртиботи ноаёни ботинӣ вуҷуд дорад ва маҳз ҳамин омил сабаби иттиҳоду ҳамбастагии миллӣ дар атрофи як фард мегардад. Шахсиятҳои бузурги миллӣ дар заминаи омӯзиши дақиқи таърихи гузаштаи хеш ташаккул ёфтаанд. Ба фармудаи устод С.Айнӣ: “Таърих танҳо замоне маъно пайдо мекунад, ки дар дастони мардум ҳамчун яроқи мубориза барои оянда табдил шавад”.

4. Дурахшон аст бо рафтор, бо кирдор, бо гуфтор (нигоҳе ба рафтор, кирдор ва гуфтори Пешвои миллат ва садоқату самимияти ӯ бо халқ дар марҳалаҳои тақдирсоз).

Дар ин бахш профессор ба нақши шахсиятҳои таърихсоз ва сифату вижагиҳои фардии онҳо диққат дода, бо муқоисаи хусусиятҳои зоҳирӣ ва ботинӣ симои Пешвои миллатро муаррифӣ кардааст. Шахсиятҳои таърихӣ афроде ҳастанд, ки дар маркази таваҷҷуҳи ҳамагон қарор гирифта, оммаи халқ ба ҳар як гуфтору кирдор ва амали онҳо бо эҳсосу ҳаяҷон таваҷҷуҳ намуда, аз онҳо пайравӣ менамоянд. Бинобар ин гуфтор, рафтор ва кирдори онҳо низ дар ташаккули миллатсозӣ ва давлатсозӣ нақши муҳим мегузорад. Профессор С.Ятимов дар заминаи омилҳои такомули фард дар иҷтимоъ менависад: “фард ҳамон вақт узви фаъоли муносиботи ҷамъиятӣ шуда метавонад, ки аз лиҳози объективӣ ҷонибдори асили манфиатҳои миллӣ бошад ва аз назари субъективӣ – ҷаҳонбинӣ, тарзи тафаккур ва муҳокимаронӣ аз худ амалҳои созгор ба рушди миллӣ нишон диҳад”. ((Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 23).

Дар идома муҳаққиқ бо баршумурдани сифоти хоси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва вижагиҳои зоҳирию ботинии ӯ, чеҳраи таъсиргузор будани ӯро дар масири давлатдорӣ зикр менамояд. Яъне, хусусиятҳои хоси ахлоқии Пешвои миллат омили дигари муттаҳидкунандаи мардуми тоҷик дар таърихи муосир ба шумор меравад.

5. Ваҳдати миллӣ ва хештаншиносӣ – пояи давлатдорӣ (дар хусуси ба ҳам овардани миллати парешон дар атрофи як ҳадафи воҳид).

Аз дидгоҳи профессор С.Ятимов вижагии дигари шахсияти Пешвои миллатро таваҷҷуҳи рӯзмарраи ӯ ба масъали ваҳдати миллӣ ва хештаншиносӣ ҳамчун унсури давлатдорӣ ташкил медиҳад. “Дар баёни маъниҳои худшиносӣ ва ваҳдат Сарвари давлат андешаи миллиро дар ҷойи аввал мегузорад...” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 24). Дар ин қисмат аз китоб ба дурустӣ зикр шудааст, ки андешаи миллӣ бидуни эътироф ва эҳтиром гузоштан ба урфу одат ва суннатҳои бостонӣ ба даст намояд. Аз тарафи дигар, мафҳуми хештаншиносӣ танҳо дар партави шинохти манфиатҳои миллӣ маъно пайдо мекунад. Ҳамчунин ишора мешавад, ки таърихи халқ “маҷмуи равандҳо ва натиҷаҳое мебошад, ки худи фарзандони миллат” дар тули давраҳои гуногуни таърихӣ андӯхта ва таҷриба кардаанд. Аз ин ҷиҳат “Дарки амиқи амалӣ намудани рукнҳои маънавиёти миллӣ дар партави корномаи Пешвои миллат аз аркони худшиносии миллӣ мебошад. Мағз дар мағзи онро садоқат ба Ватан, манфиатҳои миллӣ, ташаккули тафаккури илмӣ нисбат ба воқеоти олам, минтақа ва ҷомеаи мо ташкил мекунад (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 27).

6. Сухан ҷон мегирад андар каломаш (баррасии қудрати суханварӣ, таҳлилӣ ва ояндабинии Пешвои миллат).

Вижагии дигари як раҳбари миллӣ маҳорати хоси суханварӣ, маъниофаринӣ, тасмимгирӣ ва таҳлилу арзёбии ҳодисаву воқеаҳои олами атроф аст. Вокуниши дуруст нишод додан ба бархӯрдҳои муҳит ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар гирудори ҷомеаи байналмилалӣ кори саҳлу сода нест. Доштани ин хусусият ҳам барои бартараф кардани фитнаҳои дохилӣ ва ҳам барои бекор кардани таҳдидҳои берунӣ бисёр муассир воқеъ мегардад. Дар ин бахш профессор С. Ятимов бо баршумурдани ин вижагиҳои Сарвари давлати тоҷикон таъкид менамояд, ки маҳз бо баракати ҳамин сифатҳои нодир Тоҷикистон аз чанд буҳрони хатарнок худро эмин нигоҳ доштааст.

7. Ба дилҳо роҳ ёбад ҳар Паёмаш (нигоҳе ба Паёмҳои Пешвои миллат ҳамчун санади ҳуқуқӣ, таърихӣ ва дастури давлатсозӣ).

Дар ин қисмат муаллиф аҳамияти Паёмҳои Пешвои миллатро дар раванди давлатсозӣ, шеваи давлатдорӣ, тағйир афкори умумӣ, такмили ҷаҳонбинии миллӣ ва тағйири фазои исёсию иҷтимоии мамлакат баршумурда, аз онҳо ҳамчун санади стратегӣ ва сарнавиштсоз ёд мекунад. Паёмҳои Пешвои миллат аз як тараф агар натиҷагирӣ аз фаъолияти солонаи ҳукумат бошад, аз тарафи дигар дар онҳо нуктаҳое зикр ёфтааст, ки аҳаммияти тақдирсози миллӣ дошта ба ҳамаи давру замонҳо дахл доранд. “Омӯзиши паёмҳои ҳамасолаи Пешвои миллат нишонгари он аст, ки дар ҳуҷҷатҳои зикргардида вазъияти давлат таҳлил ва арзёбӣ мегардад. Самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва берунии мамлакат на танҳо дар муддати як сол, балки барои даҳсолаҳои минбаъда коркард ва эълон карда мешаванд” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 38).

8. Забони модариро ҳомӣ бошад (дар мавриди таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба забон ҳамчун нахустунсури ҳувиятсоз ва падидоварандаи илму фарҳанг ва тамаддун).

Қобили зикр аст, ки забон нахустунсури ҳувиятсозии миллат аст ва барои эҳтирому гиромидошти он тамоми имкониятҳои миллӣ бояд дар назар гирифта шаванд. Ҳимояи забон ба маънии такмили ҳувият ва маънавияти миллӣ аст, ки самараи он бақо ва истеҳкоми давлатдории миллӣ мебошад. Бинобар ин, дар тамоми суханрониҳо ва паёмҳои Пешвои миллат таваҷҷуҳ ба забон дар садри масъалаҳои миллӣ қарор гирифтааст. Ин ҷанбаи симои Пешвои миллатро профессор С.Ятимов дар асарҳои хеш бо диққат пайгирӣ намуда, нақши забонро дар таҳкими давлатдории миллӣ муҳим арзёбӣ мекунад. Ӯ менависад: “Дар таълимоти Пешвои миллат забон ҳамчун падидаи нодири ҷамъиятӣ ва натиҷаи ҷараёни таърихии шаклгирии миллати тоҷик тавсиф мегардад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 46).

9. Рушди фард дар илм ҳасту маърифат (дар мавриди ҳувияти миллӣ, огоҳӣ аз таърих, фарҳанги сиёсӣ ва ҷаҳонбинии фарохи Пешвои миллат).

Дар ин қисмат муаллиф бо такя ба фармудаҳои Пешвои миллат нақши илму маърифатро дар ташаккули фард ва таҳаввули ҷомеа мавриди таҳлилу баррасии амиқ қарор дода, бақои давлати навинро вобаста ба вуҷуди афроди донову мутахассис ва шуҷову лаёқатманд медонад. Нақши илм дар ташаккули фард ва ҷомеа дар осори аксари бузургони илму адаби мо низ ба возеҳ ишора шудааст. Таъкиди Пешвои миллат низ дар бораи омӯзиши осори бузургон маҳз ба хотири ба даст овардани ҳамин гавҳари ноёб, яъне илму дониш мебошад. Дар ин бахш омадааст: “Сардори давлат ба маърифтнокӣ, тахассусмандӣ, маънавиёти ба манфиатҳои миллӣ созгор, яъне дараҷаи сифатии миллат таваҷҷуҳи бузург зоҳир мекунад... Барои он ки муаррифгари миллат – ақл, заковат ва дараҷаи маърифатнокии ӯст, на шумораи аҳолӣ ва захираҳои табиии мамлакат” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 50). Ин таъкидоти Пешвои муаззами миллат дар мавриди зарурати омӯзиши илм ва забонҳои хориҷӣ аз таҷриба ва воқеияти ҷаҳони муосир маншаъ гирифтааст. Ҳар миллате, ки дар низоми байналмилалӣ хостори ифои нақши таъсиргузор бошад, бояд ногузир домани илму донишро маҳкам ба даст бигирад, зеро бо шиор коми касе ширин нашудааст.

10. Номи миллат ҷовидон бо номи ӯст (перомуни ҷонбозиҳо, сарсупурдагӣ, матонат, ҷасорат ва корномаи беназири Пешвои миллат дар раванди давлатсозии навин дар Тоҷикистон).

Дар ин қисмат муаллиф бо зикр корнамоиҳои Пешвои миллат дар даврони истиқлол ва дастовардҳо ӯ дар арсаи сиёсату иқтисод ва иҷтимоиёт, масъалаи ягонагии халқу раҳбарро дар миён мегузорад. Ҳар давру замон вобаста ба талаботи иҷтимоии худ шахсиятҳои миллиро парвариш дода, ба арсаи муборизаҳои калон мебарорад. Профессор С. Ятимов низ бо назардошти ҳодисаву воқеаҳои оғози даврони истиқлол ва буҳронҳои шадиде, ки мавҷудияти миллии моро зери хатар қарор дода буд, зуҳури Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи сиёсат ва давлатдориро як зарурати таърихӣ қаламдод кардааст. Печидагии авзоъ ба гунае буд, ки ҳар касе қодир ба ҳалли масъалаҳои муҳими миллӣ набуд. Аммо воқеияти таърихӣ аз батни ҳодисаҳои ин шахсияти миллиро рӯи кор овард, ки бо азму иродаи оҳанин тақдири миллатро дар муддати кӯтоҳ дигаргун кард. Як миллати парешону афсурда дар симои ӯ ояндаи хешро таҷассум кард. Ба қавли Иосиф Нютон: “Хосияти гениалии инсон аст, ки меҳнати пурмушаққат ва тафаккури нерумандро ба самти муайян сафарбар намояд” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 54). Ҳамин тавоноӣ дар он солҳои буҳронӣ дар вуҷуди Пешвои миллат зоҳир гашт ва бо шуҷоат давлату миллати хешро аз туфони хонабарандоз наҷот дода, ба соҳили умед расонид. “Аз он дастовардҳое, ки миллати тоҷик дар муддати се даҳсолаи ахир ба даст овард: оташи ҷангро хомӯш ва миллатро сарҷамъ кард. Давлати миллиро асос гузошт. Онро бунёд кард. Иқтисодиёти мамлакатро барқарор ва кишварро сарсабзу обод намуд”. (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 52).

11. Маорифро бақои миллату давлат бидонад (дар хусуси таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба соҳаи маориф ҳамчун таҳкурсии бунёди ҷомеаи навин).

Саймумин Ятимов дар ин қисмат таъкид мекунад, ки давлати миллиро бе соҳаи маорифи қавӣ тасаввур кардан ғайриимкон аст. Бинобар ин ӯ дар ин бахш иқдомоти Пешвои миллат дар соҳаи маорифро арзёбӣ карда, таҳаввули босуръати ин соҳаро барои тақвияти давлати миллӣ муҳим донистааст. Бунёди мактабҳо, донишкадаҳо, донишгоҳҳо, кӯдакистонҳо, ҷорӣ кардани системаи нави таълимӣ, таҳияи китобҳои дарсӣ, таълифи китобҳои бадеӣ, эҳёи арзишҳои миллӣ ва даҳҳо иқдоми дигар аз ташаббусҳое аст, ки Пешвои миллат дар баробари ҳалли дигар масъалаҳо ҳамзамон ба ин рукни муҳимми давлатдорӣ низ асос гузоштааст.

12. Низоми иқтисодӣ тарҳ бинҳод (перомуни нақши Пешво дар эҳёи низоми иқтисодии мамлакат).

Иқтисод рукни дигари ташкили давлати миллӣ ба шумор меравад. Профессор С. Ятимов дар ин қисмати китоб ба иқдомоти Сарвари давлат дар эҳёи иқтисод ва инфраструктураи фалаҷшудаи он ишора карда, тадбирҳои хирадмандонаи Пешворо дар ин замина муайян намудааст. “Маълум аст, ки маҳз тавассути кӯшишҳои шабонарӯзии Қаҳрамони миллии мо фаъолияти низоми иқтисодии мамлакат эҳё гашт. Рушди бемайлони он таъмин гардид. Симои шаҳру деҳот ба куллӣ тағйир пазируфт” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 60). Ба қавли муаллиф дар низоми иқтисодие, ки дар даврони истиқлол поягузорӣ шуд, тамоми масъалаҳо бо назардошти ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар назар гирифта мешавад. Дар даврони истиқлол бо мудирияти хирадмандонаи Пешвои миллат Тоҷикистон аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо ёфта, амнияти ғизоӣ ва энергетикии худро таъмин намуда, вориди марҳалаи саноатикунонии мамлакат шудааст. Ин як дастоварди беназир аст.

13. Сарвари доно ва ба гуфтан далеру тавоно (дар мавриди муколамаи Пешвои миллат дар самти муносибатҳои байналмилалӣ ва бунёди мактаби навини дипломатияи тоҷик).

Дар қисмати поёнии китоб профессор С.Ятимов дубора ба масъалаи нақши Пешвои миллат, ин бор дар арсаи байналмилалӣ баргашта, иқдомот ва ташаббусҳои созандаи Сарвари давлатро дар ин замина гиреҳкушои кори давлатдорӣ медонад. Ӯ менависад дар раванди барқарории иртибот бо ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамзамон Раҳбари давлати мустақили тоҷикон мактаби навини дипломатияи тоҷикро низ асос гузошт. “Муколамаи Пешвои миллат дар самти байналмилалӣ, расидан ба моҳияти масъалаҳои мавриди муҳокимаи тарафайн, бо навъи аҳсант ҳимоя намудан ва пеш бурдани манфиатҳои миллӣ – мактаби бузурги дипломатияи тоҷик мебошад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 62).

Хулоса, дар ин китоб профессор Саймумин Ятимов бо такя ба асарҳои ҷудогонаи хеш муҳимтарин хадамот ва корномаи ҷовидонаи Пешвои миллатро гирдоварӣ карда, бо санад ва мантиқи илмӣ асоснок кардааст. Ин китоб барои донишомӯзон ва донишҷӯёни мамлакат барои шинохти шахсияти Пешвои миллат ба унвони як китоби роҳнамо бояд дар назар гирифта шавад, зеро он бар пояи санад ва воқеиятҳои таърихӣ таълиф гардида, ҳақиқати дунёи муосирро дар зеҳни мо равшан менамояд.

Фарангис Шарифзода, - директори Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ.

Беҳрӯзи Забеҳулло, - мудири шуъбаи адабиёти муосири Инстиути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Мавзеъҳои баландкӯҳ ва наздиқуллагии Тоҷикистон дорои системаҳои табиии махсус буда, дар табақаи криолитӣ (криолитозона) ҷойгир мебошанд. Табақаи криолитӣ як қисми криосфера, қабати болоии қишри замин аст ва аз дигар мавзеъҳо бо шароитҳои махсус ва мураккаби ба он хос, фарқ мекунад. Криолитозона аз забони юнонӣ гирифта шуда маънояш κρύος- сардии яхин, сармо, λίϑος – санг ва ζώνη – камар, тасма мебошад.

Ин минтақа пойгоҳи табиӣ барои пажӯҳиши ҳамагуна дигаргуниҳо, ки дар раванди тағйирёбии глобалии иқлим ба вуқӯъ мепайвандад, ба шумор меравад. Дар ин табақа аксари равандҳои табиии ба ҳамдигар алоқаманд ва аз якдигар вобаста сарчашма гирифта, бошиддат ва дар як масоҳати на он қадар калон ба амал меоянд, ки таваҷҷӯҳи хоси тадқиқотчиён ва олимонро ба худ ҷалб намудаанд. Ин мавзеъҳо макони пиряхҳо, яхбандиҳои абадӣ ва қабатҳои бисёрсолаи яхбаста яъне сарчашмаи асосии манбаъҳои обии мамлакати мо мебошанд.

Суръати азхудкунии минтақаҳои баландкӯҳ тайи солҳои охир мутахассисонро водор бар он месозад, ки ҷиҳати ҳалли мушкилоти муҳандисӣ-техникӣ дар ин мавзеъҳо бештар кор кунанд, зеро оғози корҳои сохтмони роҳҳо, иншооти гуногун ва корҳои истихроҷи канданиҳои фоиданок дар ин ҷойҳо, донишу малакаи иловагиро оид ба хусусиятҳои муосири криосфера, табақаи криолитӣ ва умуман шароити баландкӯҳҳо ва омӯзиши динамикаи онҳо талаб менамояд.

Зарурати бо омӯзиши амиқ фаро гирифтани ин мавзеъҳоро инчунин маълумотҳои, дар натиҷаи тадқиқотҳо бадастомада, оид ба дигаргуншавии муҳити глятсиалии онҳо дар тӯли даҳсолаҳои охир, ки тағйирёбии глобалии иқлим ба он сабаб шудааст, ба миён овардааст. Таҳаввулоти бавуҷудомада боис бар он шудааст, ки хатари сар задани ҳодисаҳои фавқулодда аз қабили фуромадани селҳои глятсиалӣ дар натиҷаи рахна шудани кӯлҳои пиряхӣ, ярчфуроӣ ё канда шудани қитъаҳои алоҳидаи замин ва дигар хатарҳои табиӣ, бештар ба қайд гирифта шуда истодаанд.

Раванди таназзулёбии пиряхҳо ва дигар ҷузъҳои криосфера, ки таи даҳсолаи охир идома дорад пеш аз ҳама ба обнокии дарёҳо ва реҷаи гидрологии онҳо таъсири манфӣ расонида истодааст ва сабаби ҳамаи ин дигаргуниҳо тағйирёбии иқлим бо баландшавии ҳарорати глобалӣ дониста мешавад.

Табақаи криолитӣ бо пиряхҳо ва ҷинсҳои бисёрсолаи яхбастааш, ки порчамонанд, дар шакли ҷазираҳо ва қитъаҳои наздиқуллагӣ, дар баландкӯҳҳои Алп, Қафқоз, Тиён-Шон, Ҳимолой ва Помир дар масоҳати 3 млн.км2 ба ҷануб то 270 а.ш. паҳн гаштааст ва 25 % майдони хушкии кураи заминро ишғол менамояд, майдони фарох барои гузаронидани тадқиқотҳои саҳроӣ барои олимон ва коршиносони соҳа мебошад.

Пайдоиши табақаи мазкур дар нимкураи шимолӣ бо яхбандиҳои такроршавандае, ки қитъаи Замини моро таи 2 млн.соли охир фаро гирифта буд, алоқамандии зич дорад.

Дар таърихи инкишофи геологии Замин қабати болоии он якчанд маротиба ба яхбандиҳои шадид дучор гаштааст ва баъзе қитъаҳои замин на як бору ду бор яхбандиҳоро паси сар намудаанд.

Маротибаи охир 650 ҳаз. сол пеш, баъд аз яхбандии навбатии шадид ин табақа (криолитозона) дигар об нашудааст, зеро дар рӯи Замин баъдтар якчанд давраҳои хурд ва на он қадар тӯлонии яхбандӣ ба вуқӯъ пайвастаанд.

Яхбандии аз ҳама қадим, бо номи Тупчак дар ҳудуди имрузаи Тоҷикистони мо беш аз 200 ҳазор сол қабл, дар давраи чаҳоруми барвақтӣ(Q1) ба вуқуъ пайваст ва майдони наздик ба 30 ҳазор км2-ро ишғол кард, ки нисбат ба майдони имрӯзаи бо пиряхҳо пӯшидашуда 3,5 баробар васеъ буд.

Он вақт хат ё марзи барфӣ (снеговая линия), нисбат ба мавқеъи имрӯзааш дар масофаи 500 метр поёнтар ҷойгир буд. Махсусан яхбандӣ дар Помири Шарқӣ хело васеъ паҳн шуда буд ва дар муқоиса бо майдони имрӯза ҳашт маротиба васеътар масоҳатро дар бар мегирифт.

Яхбандии дуюми ба қайд гирифта шуда бо номи яхбандии Лахш машҳур аст, ки дар нимаи дуюми давраи чаҳоруми миёна(Q2), яъне 100 ҳазор сол пеш ба амал омада тамоми сарзамини кӯҳистони моро фаро гирифт. Водии дарёи Заринрӯд (Муксу) то наздикии маркази ноҳияи Лахш бо яхбандӣ печонда гирифта шуда буд. Нақши яхбандии номбурда то ҳол дар шакли моренаҳо, суфаҳо (зинаҳо), обовардҳои глятсиалӣ, шухҳои суфташуда ва ғайраҳо дар ин ноҳия дида мешавад.

Дар охири давраи чаҳорум (голотсен), ки давраи муосири геологии инкишофи Замин аст ҳаво бо тадриҷ гарм шудан гирифт ва тӯли 12 ҳазор сол мешавад, ки сарзамини мо бо яхбандиҳои қаҳратун рӯ ба рӯ нагаштааст. Вале гармшавӣ дар ин давра яксон ҷараён надошт ва дар ин байн баъзан сардиҳои кӯтоҳмуддат ҳам ба қайд гирифта шудаанд.

Нимаи аввали асри XX нисбатан гарм буд ва обшавии пиряхҳо вусъат гирифт, солҳои 1960-1970 бошад дараҷаи миёнаи ҳарорати ҳаво андак паст фуромада таназзулёбӣ суст гардид. Ин замон дар Тоҷикистон масоҳати баъзе пиряхҳо аз қабили пиряхи Меғдор (РГО) -и ҳавзаи дарёи Ванҷоб ва ба номи Ян Рипка (Мушкетов)-и ҳавзаи Заринрӯд васеъ шуданд. Баъд аз солҳои 70-уми асри гузашта нишонаҳои аввали тағйирёбии иқлим мушоҳида гаштанд ва ин раванд то ҳол идома дорад.

Бояд зикр кард, ки ба таърихи беш аз садсолаи омӯзиши пиряхҳо ва яхбандиҳои қадим нигоҳ накарда байни олимон ва тадқиқотчиён то ҳол ҳамфикрӣ оид ба шумора, синну сол ва хусусиятҳои палеоҷуғрофии яхбандиҳои гузашта дида намешавад. Зеро таи солҳои тулонӣ барои омӯзиши ин масъалаҳо асосан маводҳои геоморфологӣ истифода бурда мешуданд, айни замон бошад, бештар маълумотҳои геологӣ, палеонтологӣ, археологӣ ва физикию кимиёвӣ барои ҳалли мушкилоти ҷойдошта дар самти омӯзиши криосфера истифода карда мешаванд, ки ин ба тадқиқотчиён кӯмак намудааст, то натиҷаҳои дилхоҳро ба даст биёранд.

Оид ба яхбандиҳои дар Тоҷикистон гузашта ва умуман омӯзиши криосфера дар баландкӯҳҳои мо маълумотҳо хело кам ба нашр расидаанд, зеро ба ин бахши илмҳои табиӣ дар гузашта диққати зарурӣ дода намешуд ва корҳои тадқиқотии саҳроӣ хело кам гузаронида мешуданд.

Дар давраи соҳибистиқлолии мамлакат алалхусус баъд аз эълон гардидани “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера, 2025-2034” тавассути қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид аз 13 августи соли 2024, ки бо пешниҳоди кишвари мо ва давлати Фаронса қабул гардид, таваҷҷӯҳ ба омӯзиши илмҳои криосфера хело зиёд гашта истодааст.

Баргузории конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе аз 29 то 31 майи соли ҷорӣ яке аз қадамҳои муҳим барои тақвият бахшидани корҳо дар ин самт буд. Маърӯзаҳои дар ин конференсия пешниҳодгардида барои табодули маълумот байни олимон ва коршиносон заминаи хуб фароҳам овард. Баргузории чунин чорабиниҳо мусоидат менамоянд, ки аз таҷрибаи олимон ва коршиносони ватаниву хориҷӣ огаҳӣ пайдо карда, дар ҳамкорӣ бо онҳо усулҳои муосири омӯзиши пиряхҳо ва дигар ҷузъҳои муҳими криосфераро дар амал роҳандозӣ намоем.

Абдусалом Маҳмадалиев - номзади илмҳои геология ва минералогия,

сарходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

“Истиқлолият рамзи соҳибдавлатӣ ва ватандории миллати сарбаланду мутамаддини тоҷик аст, ки номаи тақдирашро бо дасти хеш навишта, роҳу равиши хосса ва мақому мавқеи муносибро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ пайдо карда, набзи давлату миллати моро бо набзи сайёра ҳамсадо месозад”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Дари анвори Меҳан бошад Истиқлол!

Дили бедори Меҳан бошад Истиқлол!

Тавре аз саҳифаҳои таърихи миллатамон хуб огоҳем маҳз Иҷлосияи ғайринавбатии Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати дувоздаҳум бо қарори худ санаи 9-уми сентябри соли 1991-ро расман ҳамчун Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон намуда буд ва ин санаи муқаддас дар таърихи давлату давлатдории миллати мо ҳамчун рӯзи миллӣ сабт гардида, аз он рӯз эътиборан дар харитаи сиёсии ҷаҳон давлати мустақиле бо номи Ҷумҳурии Тоҷикистон арзи ҳастӣ намуд.

Маврид ба зикр аст, ки маҳз барои ба ин гуна рӯзҳои накӯ расидан, хусусан барои ҳифзи Истиқлол миллати мо рӯзҳои сахту душвореро паси сар кард. Дар мамлакатамон дар ибтидои солҳои 90-ум ба ҷойи таҳкиму такмили пояҳои давлатдории мавҷуда рӯз аз рӯз ихтилофу низоъ қувват мегирифт. Қувваҳои аҷнабӣ бо дастгирии хоҷагони хориҷии худ ба таври пайваста саъйу талош мекарданд, ки зимоми давлатдориро ба зиммаи худ гиранд ва идеологияи бегонаро барои миллати мо ҳоким созанд.

Маҳз хусуматҳои зиддимиллӣ ва зиддидавлатии мухолифини исломӣ таҳти роҳбарии ташкилоти экстеремистию террористии Ҳизби наҳзати исломии Тоҷикистон (ТЭТ ҲНИТ) боиси норозигӣ ва муқовимати солими ҷомеа гардида, ниҳоятан ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расонид.

Мутобиқи шаҳодати омор дар ҷараёни рух додани ин фоҷиаи миллӣ зиёда аз 150 000 нафар одамон куштаву 30 000 адад хонаҳои истиқоматӣ сӯзонидаву садҳо биною иншооти таъиноти иқтисодиву иҷтимоӣ харобу валангор гардиданд ва дар маҷмуъ хисороти молии ин ҷанги бемаънӣ қариб 10 миллиард доллари амрикоиро ташкил менамуд.

Агар ба саҳифаҳои таърихи гузаштаи миллати барӯмандамон назар афканем, ки даҳаи навадуми асри гузашта фазои он замонро пеши назар ҷилвагар месозад ва талошу ҷонбозиҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро барои насли имрӯза бемуҳобот бозгӯ менамояд.

Чунки барои ба ин рӯзи накӯ ва сарнавиштсоз расидан, махсусан барои ҳифзи Истиқлол миллати тоҷик рӯзҳои басо душвореро паси сар намуд. Ҳеҷ ҷойи пинҳон кардан нест, ки то рӯзи баргузории Иҷлосияи таърихии 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд, дар таърихи 16-уми ноябри соли 1992 ва интихоби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Шӯрои Олӣ аз хусуси Истиқлолият умуман гирем ному нишоне набуд. Мардуми кишварамон низ дар он даврони душвори парокандагию бесарусомониҳо рӯҳияи Истиқлолият доштанро ҳам қариб буд, ки эҳсос намекарданд.

Дар таърихи давлатдории миллӣ гарчанде, ки мо ҷашнҳои бисёре дорем, аммо имрӯз ҷашни Истиқлол муҳимтарини онҳост. Зеро Истиқлол аст, ки маҳз дигар ҷашнҳо мазмуну муҳтаво меёбанд ва умуман гирем ба ин васила зиндагӣ маънои зиёди худро пайдо менамояд. Аз ҷониби дигар ҷашни бузурги Истиқлол барои ҳар як миллат бузургтарин неъмат, боарзиштарин муқаддасот ва ҳамзамон яке аз бошукуҳтарин ҷашнҳо маҳсуб меёбад. Умуман гирем ин ҷашн мояи ифтихори ҳар як шаҳрванд буда, такондиҳандаи ғурури миллӣ, заминасоси рушду такомул ва инчунин пойдевори мустаҳками ваҳдату якпорчагист.

Дар таърихи давлатдории навини тоҷикон миллати мо дар санаи 9-уми сентябри соли 1991 ба ин неъмат даст ёфт ва аз он замон то имрӯз ин рӯз ҳамчун Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар саросари кишвари азизамон бошукуҳу шаҳомати хоса таҷлил карда мешавад ва омади ин иди сайидро мунтазир мешаванд. Аз истиқлол то истиқлол барои ҳар як инсон бисёр хотироту навгониҳои ҷиддӣ ба вуқуъ мепайванданд ва мардум хоҳ – ноҳоҳ шоду мамнун низ мегарданд.

Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон пеш аз ҳама дар арсаи ҷаҳонӣ эътироф гардидани низоми давлатдорӣ, мустақилона рушд кардани сиёсати иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии мамлакат, ҳамзамон номусу шарафи ватандорӣ, ҳувияти миллӣ, худшиносиву худогоҳӣ ва талошу муборизаи бардавоми ҳар фарди бонангу номус ба хотири ободӣ ва шукуфоии Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибиқболу соҳибистиқлол аст.

Хулласи калом, барои ба ин рӯзҳои накӯ расидан, махсусан барои ҳифзи Истиқлоли кишвар миллати барӯманди мо рӯзҳои душвореро аз сари худ гузаронд ва ранҷҳои зиёдеро таҳаммул намуд. Маҳз талошу ҷонбозиҳо ва сарсупурданҳои Роҳбари давлат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон - Қаҳрамони Тоҷикистон ба мо тавонист, ки чунин рӯзҳои хушу хуррам ва ҳаёти осударо баҳрамон муҳайё гардонад.

Инак, Истиқлоли мо аллакай 34-сола шуд. Ва Тоҷикистони азизу арҷманд ва диёри шукуфону дорои ояндаи дурахшону мустақилу озод ва ободу зебои мо таҳти сарварии ин абармарди арсаи сиёсат дар фазои орому осоишта ва бунёдкорию созандагиҳо ба комёбиҳои назаррас ҳамеша ноил мегардад, ки боиси ифтихори мову шумост. Шоир Давлат Сафар Истиқлоли миллатро аз ҷумла чунин тараннум намудааст:

Мулки обод аст Истиқлоли мо,

Нахли шамшод аст Истиқлоли мо.

Дар билоди сарнавишти тоҷдор,

Қасри бунёд аст аст Истиқлоли мо.

Дар замини кишвари озодагон,

Роҳи имдод аст аст Истиқлоли мо.

Дар камоли худшиносӣ то абад,

Юмни афрод аст аст Истиқлоли мо.

Дар амон бошем аз чашми ҳасуд,

Бас Худодод аст аст Истиқлоли мо.

Ин рисолати бузург ҳар як ҷавонмарди баору номуси меҳанро водор месозад, ки пайваста ба қадри арзишҳои бузургу дастовардҳои миллиамон, таҳкими сулҳу субот, Ваҳдати миллӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, пойдориву устувории давлати соҳибихтиёр, инчунин густариши худшиносиву худогоҳӣ ва меҳанпарастӣ кӯшиш ба харҷ диҳем. Ҳар яки мо мувазафем, ки баҳри боз ҳам устувор намудани пояҳои Истиқлолу Ваҳдати миллӣ, таҳкими давлати пуриқтидори демократӣ ва инчунин эҳёи дурахшонтарин арзишҳои тамаддуни пурғановатамон масъулияте бар дӯш дошта бошему онро бо дилу дидаи гарм иҷро намоем.

Дар маҷмуъ, бояд қайд кард, ки роҳи пуршарафи тайкардаи халқамон, зикри дастовардҳои бунёдии давлат ва инчунин мардуми шарифи Тоҷикистон бори дигар моро ҳушдор медиҳанд ва ҳамзамон водор менамоянд, ки ба таври ҳамешагӣ ва минбаъд низ дар атрофи Сарвари давлати тоҷикон, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳама вақт ва минбаъд низ муттаҳиду сарҷамъ бошему дастовардҳои беназири даврони соҳибистиқлолиамонро ҳамеша аз аҷнабиҳо ҳифз намоем.

Аз ин рӯ, ҳар яки мо муваззафем, ки барои ҳифзи Истиқлолу озодӣ, яъне бузургтарин неъмати зиндагӣ ва инчунин ҳимояи манофеи давлату миллатамон ҳамеша ҳушёру зирак ва омода бошему баҳри ҳифзи дастовардҳои даврони соҳибистиқлолӣ эътибори ҷиддӣ ва аввалиндараҷа диҳем. Инчунин ҳамеша сиёсати хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро сармашқи кору фаъолияти худ қарор дода, ҳамзамон баҳри рушду инкишофи кишвари соҳибистиқлолу соҳибиқболамон ба таври пайваста саъю талош намоем.

Аз мавриди муносиб истифода бурда фарорасии ҷашни 34-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба мардуми шарифи кишварамон аз самими дил шодбош гуфта, ба онҳо пеш аз ҳама комёбиҳои беназир, сиҳатмандиву хушбахтӣ ва беҳтарин саодати рӯзгор ва барори комёбиҳоро таманно менамоям.

Муборак, ҷашни Истиқлоли тоҷик,

Шукуҳу шавкату иқболи тоҷик!

Иҷобатулло АКРАМОВ, директори КВД “Таъминоти илм”-и Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар ҷаҳони имрӯза, ки бо таҳдидҳои гуногуни амниятӣ, чун низоъҳои маҳаллӣ, терроризм ва ноустувории сиёсӣ рӯбарӯ аст, нақши роҳбарони сиёсӣ дар ҳифзи сулҳ ва амният ҳаҷми хеле бузург дорад. Боиси ифтихори миллӣ ва сарбаландии ҳар як фарди ҷомеаи тоҷик аст, ки дар арафаи ҷашни мубораки Истиқлолияти давлатӣ, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Ҷоизаи байналмилалии сулҳи ба номи Лев Толстой сарфароз гардиданд. Ин қадрдонӣ нишонаи равшани эътирофи ҷаҳонӣ аз хизматҳои мондагори Пешвои миллат дар таҳкими сулҳу субот, рушди ҳамкориҳои дӯстона миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва талошҳои пайвастаи Ӯ барои пойдории сулҳи абадӣ мебошад.

Фонди ҷоиза ин тасмими таърихии худро ба натиҷаҳои фаъолияти роҳбарони Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон вобаста ба таҳкими амният ва суботи минтақа асоснок кардааст. Ҳамзамон бо Пешвои миллат, бо ин ҷоиза Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Ш.Мирзиёев ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон С.Жапаров низ қадрдонӣ шуданд. Ёдовар бояд шуд, ки ҷоизаи ба номи Лев Толстой ба шахсиятҳое дода мешавад, ки барои пешгирии ҷангҳо, бунёди ҷомеаи адолатпарвар ва бидуни зӯроварӣ, инчунин рушди фаъолияти сулҳҷӯёна саҳми назаррас мегузоранд.

Ҷоизаи Лев Толстой ба афроде супурда мешавад, ки дар ҳифзи амният бар пояи риояти ҳуқуқҳои байналмилалӣ саҳми арзишманд гузоштаанд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳои худ дар СММ ва дигар созмонҳои байналмилалӣ ҳамеша ба риояти Оинномаи СММ ва ҳуҷҷатҳои ҳуқуқӣ таъкид мекунанд. Масалан, дар суханронии худ дар Саммити муштараки ғайринавбатии арабию исломӣ дар 11 ноябри соли 2024, ӯ гуфт: “Пасомадҳои фоҷеабори амалиётҳои ҷангӣ дар минтақаҳои Ғаза ва Лубнон минтақаро дар баробари бӯҳрони бесобиқаи инсонӣ қарор додаанд. Бо назардошти ин вазъ, мо қарори парлумони Исроил дар бораи манъи фаъолияти Агентии имдодрасонӣ ва корҳои оворагони фаластинии СММ-ро ҳамчун нақзи ошкори ҳуқуқҳои байналмилалӣ мешуморем. Мо дубора аз ҷонибҳои даргир даъват мекунем, ки ҳама ихтилофҳоро фақат тавассути музокира ва абзорҳои дипломатӣ бо истинод ба принсипҳо ва меъёрҳои эътирофшудаи ҳуқуқҳои байналмилалӣ, хусусан Оинномаи СММ ҳал кунанд.

Дар ин раванд, мо ҳамчунин аз тақвияти нақши ҳамоҳангсозии СММ ва ҳар гуна талошҳои дигари созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Ҳамкории Исломӣ барои ба эътидол овардани вазъ дар минтақа ҷонибдорӣ мекунем. Ҳамчунин, аз ҳама кишварҳои минтақа ва ҷаҳон даъват мекунем, ки барои пешгирии ҷанги доманадор дар Ховари Миёна дар рӯҳияи ҳамбастагӣ ва эътимоди хуб иқдомҳои муассиртар андешанд. Мо бовар дорем, ки ҳалли ҳақиқии масъалаи Фаластин ва таъмини сулҳи одилона дар минтақа фақат тавассути иҷрои қатъномаҳои СММ дар бораи таъсиси давлати мустақили Фаластин имконпазир аст”.

Саҳми барҷастаи Пешвои миллат дар ҳифзи амнияти ҷаҳонӣ бар пояи ҳуқуқҳои байналмилалӣ бо қабули 15 қатъномаи Маҷмаи СММ бо ташаббуси Тоҷикистон ва далелҳои зерин тасдиқ мешавад:

1. Мактаби дипломатияи сулҳофарии Пешвои миллат. Анҷоми ҷанги дохилии Тоҷикистон (1992-1997) тавассути Созишномаи умумии сулҳ ва ризоияти миллӣ (1997) мисоли риояти принсипҳои СММ дар ҳалли осоиштаи низоъҳо аст. Ин раванд устувории дохилиро фароҳам овард ва ҳамчун модели сулҳ дар сатҳи ҷаҳонӣ шинохта шуд. Ин таҷриба на фақат барои Тоҷикистон, балки барои дигар минтақаҳои ноустувор ҳамчун намуна хидмат мекунад, ки чӣ тавр гуфтушунид ва ҳамгироӣ метавонанд мушкилотро ҳал кунанд. Ин амали таърихии Пешвои миллат дубора исботи равшани ҷонибдории мардуми Тоҷикистон аз қабули Қонуни конститутсионии “Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат” аз 14 ноябри 2016, № 1356 ва арзишмандии ҳама гуна дастгириҳои Пешво аст.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахсияти барҷастаи таърихӣ, ки дар Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб шуд, дар бунёди давлатдории соҳибистиқлол, барқарорсозии низоми конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдат саҳми беназир гузошт. Тибқи Конститутсияи 1994, ӯ дар интихоботи умумихалқӣ Президенти Тоҷикистон шуд ва дар бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқӣ, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши калон бозид, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестӣ ва мардумро аз ҷанги шаҳрвандӣ наҷот дод ва дар рушди сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ хизматҳои тақдирсоз кард. Пешниҳоди қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” (2024) муҳити амнро барои оянда таъмин мекунад ва бо ҳадафҳои устувори СММ мувофиқ аст.

Сиёсати Тоҷикистон, ки дар Конститутсия (1994) бо таъкид ба сулҳҷӯӣ ва эҳтироми соҳибистиқлолии давлатҳо инъикос ёфтааст, ин иқдомҳоро дастгирӣ мекунад ва заминаи ҳуқуқӣ барои ҳамкориҳои байналмилалӣ эҷод мекунад. Дар ҷаҳони муосир, ки бо афзоиши низоъҳои мусаллаҳона, таҳдидҳои экологӣ ва нобаробариҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ печида шудааст, таҳкими сулҳ ба як зарурати ҳаётӣ табдил ёфтааст. Ин масъала на фақат барои насли ҳозира, балки барои ояндаи башарият ҳам аҳамият дорад. Дар ин замина, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пешниҳоди ташаббуси қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” дар СММ нақши муҳим адо кард. Ин ташаббус дар Иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ (24 сентябри 2024) эълон шуд ва нишонаи ҷиддии ӯҳдадории Тоҷикистон ба сиёсати сулҳпарварӣ ва таъмини ояндаи бехатар барои инсоният аст. Қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” дар чаҳорчӯбаи СММ пешниҳод шуд ва бо меъёрҳои ҳуқуқҳои байналмилалӣ ҳамоҳанг аст.

Моддаи 1-и Оиномаи СММ (1945) “ҳифзи сулҳ ва амнияти байналмилалӣ”-ро ҳадафи асосӣ муайян мекунад, дар ҳоле ки моддаи 33 давлатҳоро ба ҳалли осоиштаи низоъҳо даъват мекунад. СММ дар ҳифзи сулҳ нақши роҳбарӣ дорад ва қатънома ба таъмини амният ва пешгирии муноқишаҳо равона аст. Дар ҳолати қабул, ин қатънома қувваи ҳуқуқии байналмилалӣ пайдо мекунад ва барои давлатҳои узв иҷроӣ мешавад. Қатънома бо Конвенсияи ҳуқуқҳои кӯдак (1989) пайванд дорад, ки моддаи 38-аш давлатҳоро муваззаф мекунад, кӯдаконро аз ҷалб ба низоъҳои мусаллаҳ ҳифз кунанд. Ин бо ҳадафи қатънома барои пешгирии ҷалби ҷавонон ба гурӯҳҳои тундрав мувофиқ аст. Ин ҳуҷҷатҳои байналмилалӣ заминаи ҳуқуқии қатъномаро барои ҳифзи амнияти наслҳои оянда мустаҳкам мекунанд. Татбиқи қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” механизмҳои ҳуқуқии мушаххасро талаб мекунад. Созмонҳои байналмилалӣ, ҳукуматҳо ва ҷомеаҳои шаҳрвандӣ бояд дар иҷрои барномаҳо ва ташкили иқдомҳои муштарак ҳамоҳанг шаванд. Ин бо моддаи 13-и Оиномаи СММ, ки рушди ҳамкории байналмилалиро таъкид мекунад, мувофиқ аст ва заминаи ҳуқуқӣ барои татбиқи қатънома фароҳам меорад. Қатънома ба омӯзиши сулҳ ва ҳамгироии ҷавонон дар сулҳсозӣ диққат медиҳад, ки дар чаҳорчӯбаи Ҳадафҳои рушди устувори СММ (ҲРУ 16 – сулҳ, адолат ва ниҳодҳои қавӣ) амалӣ мешавад. Омӯзиши арзишҳои сулҳпарварӣ барои татбиқи қатънома муҳим аст. Ин механизмҳо бо Конвенсияи ҳуқуқҳои кӯдак (моддаи 38) ва Конвенсияҳои Женева (1949), ки ҳифзи ғайринизомиёнро пешбинӣ мекунанд, пайванд дошта, барномаҳои махсус барои ҳифзи ҷавонон ва пешгирии ҷалби онҳо ба низоъҳо таъмин мекунанд. Қатънома ба амалисозии барномаҳои мубодила ва истифодаи технологияҳои нав барои паҳн кардани паёмҳои сулҳ равона аст. Ин пешниҳодҳо дар доираи моддаи 13-и Оиномаи СММ ва ҲРУ 16 қобили татбиқ буда, нишон медиҳанд, ки қатънома дорои механизмҳои ҳуқуқии самарабахш барои амалиёт аст.

2. Мактаби дипломатияи об ва иқлими Пешвои миллат. Иқдомҳои байналмилалии Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳонӣ эътирофи васеъ пайдо кардаанд ва ба масъалаҳои об, иқлим ва рушди устувор нигаронида шудаанд. Ин иқдомҳо аз минбари СММ пешниҳод шуда, барои ҳалли мушкилоти глобалӣ саҳми калон гузоштаанд:

1. Соли байналмилалии оби тоза (2003). Дар соли 1999, дар Иҷлосияи 54-уми Маҷмаи Умумии СММ, Пешвои миллат пешниҳод карданд, ки соли 2003 ҳамчун "Соли байналмилалии оби тоза" эълон шавад. Ин пешниҳод бо қабули қатъномаи СММ ҷонибдорӣ ёфт ва ба ҷалби диққати ҷаҳон ба масъалаи дастрасӣ ба оби тоза кӯмак кард.

2. Даҳсолаи байналмилалии "Об барои ҳаёт" (2005-2015). Дар соли 2003, дар Форуми сеюми ҷаҳонӣ оид ба об дар Киото, Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод карданд, ки солҳои 2005-2015 ҳамчун даҳсолаи "Об барои ҳаёт" эълон гардад. Ин ташаббус аз ҷониби 140 кишвар дастгирӣ ёфт ва ба истифодаи оқилонаи захираҳои об ва ҳифзи онҳо равона шуд.

3. Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об (2013). Бо иқдоми Тоҷикистон, соли 2013 аз ҷониби СММ ҳамчун "Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об" эълон шуд. Ин иқдом ҳамкориҳои байналмилалиро дар идораи захираҳои об тақвият бахшид.

4. Даҳсолаи байналмилалии "Об барои рушди устувор" (2018-2028). Ин ташаббус аввал дар соли 2015 дар Форуми ҷаҳонии об дар Кореяи Ҷанубӣ аз ҷониби Пешвои миллат пешниҳод шуд ва дар соли 2016 Маҷмаи Умумии СММ онро бо қатънома қабул кард. Даҳсола ба ҳалли мушкилоти об дар чаҳорчӯбаи ҳадафҳои рушди устувор нигаронида шудааст.

5. Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025) ва Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо (21 март). 6. Қабули Қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ “Даҳсолаи амал барои илмҳои Криосфера дар солҳои 2025–2034” аз 13 августи 2024 таҳти № 78/321. Бо ташаббуси Пешвои миллат, соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон шуд ва 21 март Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо ном гирифт. Ин иқдом ба ҳифзи пиряхҳо ҳамчун манбаи муҳими оби тоза дар шароити тағйири иқлим равона аст. Дар чаҳорчӯбаи ин ташаббус, дар соли 2025 дар Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд баргузор мешавад. Ин ташаббусҳо на фақат обрӯи Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ афзуданд, балки кишварро ҳамчун пешоҳанг дар ҳалли масъалаҳои ҷаҳонии обу иқлим муаррифӣ карданд. Пешвои миллат бо ин иқдомҳо нишон доданд, ки Тоҷикистон омода аст дар пешбурди рӯзномаи глобалии марбут ба захираҳои табиӣ саҳми фаъол гузорад ва устувории экологии байналмилалиро таъмин кунад.

3. Мактаби дипломатияи фарҳангии Пешвои миллат. Яке аз ҷанбаҳои калидии ин мактаб пешниҳоди номзадҳо ба рӯйхатҳои ЮНЕСКО аст, ки ваҳдати фарҳангиро тақвият медиҳад. Аз соли 2003 то 2025, Тоҷикистон 14 номзадро ба Рӯйхати мероси ғайримоддии инсоният ва дигар барномаҳои ЮНЕСКО пешбарӣ кардааст. Мисолҳои барҷаста:

«Шашмақом» (2003), навъи мусиқии анъанавӣ, ки арзишҳои фарҳангии Осиёи Марказиро инъикос мекунад;

«Наврӯз» (2009), ҷашни баҳорӣ ва рамзи навсозӣ; «Оши палов» (2016), таоми миллӣ ва воситаи ваҳдати иҷтимоӣ;

«Чакан» (2018), ҳунари гулдӯзии тоҷикӣ, ки заҳмати занонро таҷассум мекунад; «Фалак» (2021), жанри мусиқии фолклорӣ, ки ба ҳифзи забон ва анъанаҳо кӯмак мекунад; «Куллиёти Мавлоно» (2023), осори шоири бузурги форсӣ-тоҷикӣ Ҷалолиддини Балхӣ; «Рӯймолҳои занона» (2023), ки ба ҳунари бофандагии атлас ва адрас ишора мекунад, ҳамчун мероси ҳунарҳои дастӣ. Ин номзадҳо на фақат мероси Тоҷикистонро дар ҷаҳон муаррифӣ карданд, балки ба таҳкими робитаҳои байнифарҳангӣ ва ваҳдати миллӣ дар кишвар мусоидат намуданд. Масалан, дар соли 2024, Тоҷикистон номзадҳои навро, чун фестивали «Меҳргон» ва ҳикояҳои фолклорӣ, ба рӯйхатҳои ЮНЕСКО ворид кард, ки ин идомаи сиёсати фаъоли Пешвои миллат аст. Таҳлили ин иқдомҳо нишон медиҳад, ки дипломатияи фарҳангсолории Пешвои миллат ба ҳадафҳои устувори рушд ва сулҳ нигаронида шудааст. Аз як тараф, ин номзадҳо ба ҳифзи арзишҳои миллӣ кӯмак мекунанд, ки пас аз ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) барои ваҳдати миллӣ муҳим буданд. Аз тарафи дигар, онҳо Тоҷикистонро ҳамчун давлати пешбар дар Осиёи Марказӣ муаррифӣ карда, ба ҳамкориҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ замина мегузоранд.

Масалан, «Наврӯз» ҳамчун ҷашни муштарак бо кишварҳои ҳамсоя (Эрон, Афғонистон ва Ӯзбекистон) ба муколамаи байнифарҳангӣ мусоидат кардааст, ки аз принсипҳои мактаби дипломатияи фарҳангсолорӣ бармеояд. Инчунин, дар соли 2025, номзадҳои нав, чун бозиҳои фолклорӣ ва ҳунари қолинбофӣ, пешниҳод шуданд, ки ин равандро идома медиҳанд ва ба ҷалби ҷавонон ба ҳифзи мерос кӯмак мекунанд. Яке аз дастовардҳои муҳими ин мактаб ворид шудани ёдгориҳои Хуттали Қадим ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО аст. Ин ёдгориҳо, ки дар вилояти Хатлон ҷойгир буда, аз асрҳои IX–XII боқӣ мондаанд, 12 июли 2025 дар иҷлосияи 47-уми Кумитаи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО дар Париж ба рӯйхат ворид шуданд. Хуттали Қадим, ки 152.409 гектарро дар бар мегирад, ҳамчун маркази тиҷоратӣ ва фарҳангӣ дар Роҳи Абрешим шинохта шуда, критерийҳои (ii) ва (iii)-и ЮНЕСКОро қонеъ мегардонад – мубодилаи фарҳангӣ ва намунаи ҳунари меъморӣ. Ин воридшавӣ панҷумин ёдгории Тоҷикистон дар ин рӯйхат аст ва мақоми кишварро дар ҳифзи мероси ҷаҳонӣ боло бурдааст. Таҳти роҳбарии Пешвои миллат, ин дастовард ба ҳамкориҳои байналмилалӣ ва рушди туризми устувор мусоидат кардааст. Пешниҳоди платформаи рақамии мероси фарҳангӣ қадами инноватсионӣ дар ин самт аст, ки ҷавононро ба ҳифзи анъанаҳо ҷалб мекунад. Дар соли 2025, Тоҷикистон чанд лоиҳаи рақамиро оғоз кард, аз ҷумла намоишгоҳи рақамии "Threads of Tradition" дар ARTECHOUSE, ки бо технологияҳои immersive мероси тоҷикӣ, чун ҳунари чакан ва мусиқии шашмақомро муаррифӣ мекунад.

Инчунин, дар майи 2025, дар Нью-Йорк намоишгоҳи интерактивӣ кушода шуд, ки аз ҷониби Раиси Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ифтитоҳ гардид ва ба ҳифзи мероси фарҳангӣ тавассути платформаҳои рақамӣ нигаронида шудааст. Ғайр аз ин, галереяи рақамии аввалини Тоҷикистон дар январи 2025 кушода шуд, ки ҳунари муосирро бо масъалаҳои иҷтимоӣ (зӯроварӣ дар оила ва ҳифзи муҳит) мепайвандад. Ин платформаҳо ҷавононро ба омӯзиши таърих ва анъанаҳо ҷалб карда, ба рушди рақамии фарҳанг мусоидат мекунанд ва бо барномаҳои омӯзишии ЮНЕСКО ҳамоҳанганд. Ин ташаббусҳо дипломатияи фарҳангро ҳамчун воситаи сулҳ ва муколама истифода мебаранд. Таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон фарҳангро барои ҳалли масъалаҳои глобалӣ, чун тағйири иқлим ва сулҳи минтақавӣ, истифода мебарад. Масалан, ҷашни Наврӯз ҳамчун платформаи дипломатӣ барои таҳкими робитаҳо бо кишварҳои ҳамсоя ва байналмилалӣ хидмат мекунад.

4. Мактаби дипломатияи минтақавии Пешвои миллат. Пешвои миллат дар марти 2013 дар вохӯрӣ бо дипломатҳои кишвар ҳангоми ифтитоҳи бинои нави Вазорати корҳои хориҷӣ таъкид карданд, ки “... роҳбарияти давлати Тоҷикистон ҳамкории васеи минтақавиро ҳамчун абзори муҳимтарини ҳалли масъалаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, экологӣ ва таъмини амният ва субот дар Осиёи Марказӣ мешуморад ва ин дидгоҳро дар амалияи сиёсии худ дар тӯли бист соли охир борҳо нишон додааст. Мо якҷоя ва дар ҳамкории созанда бо ҳам метавонем ба таҳдидҳои глобалии муосир дар минтақа муқовимат кунем”. Дар Паёми 2019, Сарвари давлат яке аз дастовардҳои муҳими сиёсати хориҷиро барқарорсозии ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо Ӯзбекистон арзёбӣ карда, гуфтанд, ки “... соли 2018 дар муносибатҳои дуҷониба бо кишвари ҳамҷавор ва дӯсти мо – Ӯзбекистон - таҳаввулоти таърихӣ рух дод ва мо ҳама масъалаҳои ҳалталаб ва шиддатнокро, ки дар тӯли зиёда аз бист сол байни ду кишвар ба миён омада буданд, пурра ҳал кардем ва ҳамкориҳоро ба сатҳи шарикии стратегӣ баровардем”. Сарвари давлат 6 августи 2021 дар вохӯрии машваратии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ афзуданд, ки “мо ба ҳамкории зич дар соҳаҳои тиҷорат, саноат, иқтисоди рақамӣ, инноватсия ва технологияҳои муосир, сайёҳӣ, амнияти озуқаворӣ, нақлиёт ва амнияти энергетикӣ омода ҳастем”.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бунёд ва рушди созмонҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ нақши мусбат доранд. Масалан, табдили “Панҷгонаи Шанхай” ба Созмони Ҳамкории Шанхай дар мулоқоти саронҳо (5 июли 2000) дар Душанбе аз ҷониби Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуд. Баъдтар, дар Шӯрои сарони давлатҳо, 15 июни 2001, СҲШ дар ҳайати Чин, Россия, Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Қазоқистон ва Қирғизистон таъсис ёфт. Аз замони узвият, Тоҷикистон корҳои зиёдеро анҷом дод. Аз ҷумла, раёсати СҲШ-ро дар солҳои 2008 ва 2014 ба уҳда дошт, ҳамчунин дар солҳои 2006–2010 ва 2018 раёсати Шӯрои сарони ҳукуматҳои СҲШ ба Тоҷикистон вогузор шуд. Дар соли 2021, ҷаласаи ҷашнии сарони СҲШ дар Душанбе таҳти раёсати Тоҷикистон баргузор гардид. 6 августи 2021 дар асоси Қарори муштараки сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ дар Туркманбошӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар вохӯрии машваратии сарони давлатҳо (бо ширкати президентҳои Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон ва Туркманистон) бо “Нишони фахрии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ” барои хизматҳои шоиста дар рушди дӯстӣ, ҳамсоягии нек, ҳамдигарфаҳмӣ, таҳкими сулҳу амният ва пешбурди манфиатҳои муштарак сарфароз гардонида шуд. Дар мулоқоти сеҷонибаи сарони Тоҷикистон (Эмомалӣ Раҳмон), Ӯзбекистон (Шавкат Мирзиёев) ва Қирғизистон (Садир Жапаров) дар Хуҷанд (31 марти 2025), Эъломияи Хуҷанд дар бораи дӯстии абадӣ ва Шартномаи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои се кишвар имзо шуданд. Ин ҳуҷҷатҳо ба ҳалли баҳсҳои марзӣ, хусусан дар минтақаи Фарғона (Ӯзбекистон), Ботканд (Қирғизистон) ва Исфара (Тоҷикистон), мусоидат карданд. Бо имзои созишномаҳои муҳим ва таъкиди арзишҳои дӯстӣ, Тоҷикистон ҳамчун ташаббускор баромад кард ва минтақаро ба ваҳдат ва пешрафт ҳидоят намуд. Ин ҳамкориҳо на фақат сулҳро таъмин карданд, балки барои рушди иқтисодӣ ва фарҳангӣ роҳ кушоданд. Осиёи Марказӣ бо ин қадамҳо ба минтақаи муттаҳид ва шукуфон наздик шуд, ки дар он дӯстӣ ва шарикӣ асоси ҳама аст. Ин мулоқот мисоли равшани он аст, ки кишварҳои минтақа чӣ гуна метавонанд бо ҳамкории муштарак аз мушкилот гузаранд ва ба ояндаи дурахшон раҳнамоӣ кунанд. Заминаи ҳуқуқии муносибатҳои дуҷониба байни Тоҷикистон ва Қирғизистон, ки зиёда аз 128 ҳуҷҷатро дар бар мегирад, ҳамкориҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва гуманитариро танзим мекунад. Танзими баҳсҳои марзӣ дар соли 2025 бо имзои Шартнома дар бораи сарҳади давлатӣ ҳал шуд.

5. Мактаби дипломатияи суботсолории Пешвои миллат. Тоҷикистон дар чаҳорчӯбаи СММ, СҲШ, ИДМ ва дигар ташкилотҳои байналмилалӣ бо терроризм ва ҷинояткории муташаккил мубориза мебарад, ки бо ҳуҷҷатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ мувофиқ аст. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ дар маросими ифтитоҳи Конфронси байналмилалии сатҳи баланд дар мавзӯи “Муқовимат бо терроризм ва ифротгароии хушунатомез” 4 апрели 2018 гуфтанд: “Дар солҳои охир зиёда аз 100 кишвари дунё ҳадафи амалҳои харобкоронаи террористон қарор гирифтанд, ва бар асари ҳамлаҳои террористӣ садҳо ҳазор нафар аҳолии осоишта ҳалок шуданд ва миллионҳо манзили зисташонро тарк карданд. Зарари иқтисодӣ садҳо миллиард долларро ташкил медиҳад. Фақат дар Афғонистон соли гузашта бар асари ҷанг ва амалҳои террористӣ зиёда аз 10 ҳазор нафар зарар диданд, тақрибан 4 ҳазор қурбон шуданд. 32 фоизи қурбониён ва 53 фоизи маҷрӯҳон занону кӯдакон буданд. Пӯшида нест, ки дар чунин вазъ кишварҳо дар танҳоӣ наметавонанд ба хавфҳои афзояндаи амният муқовимат кунанд ва суботро таъмин намоянд.

Аз ин рӯ, бо назардошти воқеият, мо дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон тақвияти ҳамкориву шарикиро барои таъмини амнияти фарогир тавассути иқдомҳои муштарак дар мубориза бо терроризм ва ифротгароӣ ва аз байн бурдани омилҳои дастгирии сиёсӣ, низомӣ ва молиявии онҳо ҳамчун роҳи самарабахши раҳоӣ аз ин хатарҳо арзёбӣ мекунем. Дар ин раванд, ба фикри мо, вокуниш ба таҳдидҳои афзояндаи терроризм ва ифротгароӣ бояд бо нақши калидӣ ва ҳамоҳангсозии СММ ва ниҳодҳои он фарогир шавад. Стратегияи глобалии СММ оид ба мубориза бо терроризм ва конвенсияҳои зиддитеррористӣ, қатъномаҳои Шӯрои Амният ва Маҷмаи Умумӣ бояд асоси муборизаи муштаракро ташкил диҳанд”. Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати фаъол дар арсаи байналмилалӣ саҳми калон дар пешгирии терроризм, экстремизм, фурӯши маводи мухаддир, савдои одам ва дигар ҷиноятҳои муташаккил ва таҳдидҳои глобалӣ дорад. Таҳти роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон ташаббусҳои зиёдеро пеш мебарад, ки ба таҳкими амнияти минтақавӣ ва ҷаҳонӣ нигаронида шудаанд.

Ин саҳмҳо дар чаҳорчӯбаи созмонҳои байналмилалӣ, чун СММ, СҲШ, ИДМ ва СААД амалӣ мешаванд. Қадрдонӣ аз ҷониби Фонди сулҳи Русия бо Ҷоизаи Лев Толстой эътирофи саҳми Президенти Тоҷикистон дар таъмини амнияти ҷаҳонӣ ва минтақавӣ бар пояи ҳуқуқҳои байналмилалӣ аст. Саҳми Пешвои миллат дар ҳалли низоъҳо, дипломатияи обӣ ва иқлимӣ, ҳифзи мероси фарҳангӣ ва суботи минтақавӣ Тоҷикистонро ҳамчун давлати пешоҳанг дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ мекунад. Ин ташаббусҳо ба чаҳорчӯбаҳои ҳуқуқии СММ, ЮНЕСКО, СҲШ ва ИДМ такя карда, ба рушди устувор ва ваҳдати фарҳангӣ мусоидат мекунанд. Бори дигар ин қадрдонӣ собит кард, ки мактаби давлатдории муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои сарони давлатҳои ҷаҳон намунаи ибрат гаштааст.

Ин дастоварди муҳими сиёсиву дипломатӣ барои миллати тоҷик мояи ифтихор буда, бори дигар нишон дод, ки сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат мавқеи устувори ҷаҳонӣ пайдо намудааст. Бо эҳтироми самимӣ Пешвои миллатро ба ин дастоварди таърихӣ табрику таҳният намуда, ба эшон саломатии бардавом ва муваффақиятҳои нав дар роҳи хизмат ба давлат ва миллат орзумандем.

ҲАЙДАРЗОДА РУСТАМ ҶУРА - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои фалсафа, профессор.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

(Мулоҳизоти умумӣ дар партави 34-умин солгарди Истиқлоли давлатӣ)

Ба даст овардани истиқлол дар ҳар самту сӯйе баёнгари қудрат ва тавоноии миллат ва мардум аст. Бавежа, истиқлоли фикрӣ сатҳи баланди расоӣ ва балоғати насли башар маҳсуб ёфта, ба унвони пешзаминаи низоми муваффақи демокросӣ ва мардумсолорист. Бо таваҷҷуҳ ба мавзуъ, чанд нуктаро ихтисоран ироа медорем:

Якум. “Истиқлол” вожаи арабӣ буда, ба маъниҳои “бардоштан ва баланд кардан”, “баланд баромадан”, “ба ҷойи баланд омадан”, “озодӣ доштан”, “ба озодӣ коре кардан”, “бидуни мудохилаи касе кори худро идора кардан” (ниг.: Амид Ҳасан. Фарҳанги Амид. –Ҷилди аввал. –Теҳрон: Амири Кабир, 1381. –С.176); “дар тасмимот ё рафтори худ тобеи дастур ва хости дигарон набудан”, “доштани ҳақ ё тавонойии тасмимгирӣ дар идораи корҳо”, “мустақил будан” (ниг.: Анварӣ Ҳасан. Фарҳанги кучаки сухан. Ба сарпарастии Ҳасан Анварӣ. –Теҳрон: Сухан, 1383. –С.55); “озодӣ ва худмухтории кишвар” (ниг.: Фарҳанги донишгоҳии арабӣ ба форсӣ. Тарҷумаи Ал-мунҷид-ул-абҷадӣ. Тарҷумаи Аҳмад Сайёҳ. –Теҳрон: Фарҳон, 1379. –С.81) далолат мекунад, ки ҳамагӣ дар маънию мазмуни “озодӣ дар андешаву баён, истиқлол дар кору умур ва идораи кишвар” инсиҷом меёбанд. Озодӣ ва ихтиёр дар идораи умур бидуни мудохилаи дигарон, қабл аз ҳама, ба марзи истиқлолияти сиёсию давлатӣ расиданро нишон медиҳад.

Дувум. Истиқлолияти фикрӣ, қабл аз ҳама, бо огоҳӣ ва масъулияти фардӣ, гурӯҳӣ ва ҷамъӣ тавъамӣ дорад ва масъулият аст, ки пояҳои истиқлолиятро дар ҳар шаклу мазмуне ва самту сӯйе ҳифз мекунад. Мазмуни истиқлолияти фардӣ ва ҷамъӣ дар саъю талошҳои рӯзмарраи иҷтимоӣ, фикрӣ, эҷодӣ, сиёсӣ ва маданӣ, ҳамкории беѓаразонаи табақаҳои гуногуни иҷтимоӣ, баҳамойӣ, ҳамбастагӣ ва дар маҷмӯъ, ҳамшарикӣ дар ҳалли мушкилоти ҷамъиятӣ зоҳир мегардад. Шароити масъулиятмандӣ ва ҳавзаи пурсишгариро дар баробари худ ва ҷомеа истиқлолияти фикрӣ ба вуҷуд меоварад. Гузашта аз ин, ҳунари пурсишгарӣ ва масъулиятписандӣ маҳз дар шароити корсоз будани дастгоҳи истиқлолияти сиёсӣ, фарҳангӣ, маданӣ ва мунтаҳо, давлатӣ муяссар мегардад. Ин аст, ки дар хамаи давру замон бар мабнои муҳити озоду мустақил ҷомеаҳо рушд мекунанд ва танҳо дар натиҷаи дарёфту касби истиқлоли фикрӣ ҳаллу фасли саривақтии мушкилоту печидагиҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ, иқтисодӣ ва равонӣ имконпазир мегарданд.

Севум. Истиқлоли зеҳнӣ истиқлоли андеша ва тафаккур аст ва он ба се категорияи фикрию ахлоқӣ – огоҳӣ, озодӣ ва масъулиятмандӣ бастагӣ дорад. Ба ин маънӣ:

Ҷисми озодист истиқболи фикр,

Ҷони озодист истиқлоли фикр,

Бахти парвоз аз қаноту боли фикр,

Умри мо вобасти тули соли фикр,

Ин ҳам а рушду тараққӣ моли фикр,

Ҳосили омоли фикр.

Ба ин маъно, фарде, ки огоҳ нест (донишу маърифат надорад) ва муҳимтар аз ҳама, аз хирад бебаҳра аст (хирад аз “xrat”-и паҳлавӣ буда, ба маънои ақл, ҳуш, қувваи дарёфту идроки ҳусну қубҳи аъмол ва тамйизи неку бади умур далолат мекунад – ниг.: Амид Ҳасан. Фарҳанги Амид. –Ҷилди дувум. –Теҳрон: Амири Кабир, 1381. –С.1004), дар ҳукми мурда мебошад. Ин хирад аст, ки инсонро зинда нигоҳ медорад, ҷуръату ҷасорат мебахшад, тавону неру медиҳад ва озодию озодагӣ ато мекунад. Бинобар ин, ҳар ҷое, ки хирад ҳузуру нуфуз дорад, он ҷо озодию истиқлол ва шукӯҳу шаҳомат ҳукмфармост.

Истиқлоли зеҳнӣ бо андешидан оғоз меёбад ва андешидан бо худии худ ҷараёни саҳлу осоне ҳам нест. Агар андешидан ва дар ин замина тасмим гирифтан осонтарин амал мебуд, дар дунё оромӣ, субот ва сукути комил ҳукмфармо мегардид. Андешидан ва фикр кардан аз мушаххасоти ҳувиятӣ ва шахсиятии нафарони ангуштшуморест, ки зарфияти баланди зеҳнӣ ва эҷодӣ доранд. Масъалаи андешидан ва фикр кардан то он дараҷа ҳассос ва муҳим буда ва ҳаст, ки донишманд ва ҷомеашиноси маъруфи ғарбӣ Ҷорҷ Бернард Шоу дар ин замина ишораи ҷолиб ва дар айни замон ҷиддие кардааст: “Фақат ду дар сад аз мардуми ҷаҳон меандешанд, се дар сад фикр мекунанд, ки меандешанд ва наваду панҷ дар сад ҳозиранд бимиранд, аммо фикр накунанд” (ниг.: //Бедорӣ. Конуни хирадмадории ирониён. Моҳномаи шумораи 77, соли чаҳордаҳум. Octoder 2014). Ин аст, ки инсоне, ки аз фикру андеша кардан (дуруст фикр карда тавонистан худ ба марҳилаи истиқлоли фикию зеҳнӣ расидан аст) дурӣ меҷӯяд, на танҳо ба қадри истиқлол намерасад, балки озодиро дар шакл ва сатҳи ифротӣ қабул намуда, бар асари нодонию ноогоҳӣ ва бемасъулиятию бетавовутӣ ба қувваи вайронкору тахрибкори иҷтимоӣ табдил меёбад. Маҳз мушкилоти зеҳнӣ, фикрӣ, равонӣ, ахлоқӣ, иҷтимоӣ аз ин нуқта сарчашма мегиранд ва пасон паҳну густариш меёбанд.

Чаҳорум. Дар доираҳои илмию фаннӣ ва ихтисосӣ мафҳуми “Озодӣ” ҳамчун арзиши олии инсонию ҷамъиятӣ мавриди баррасӣ қарор мегирад ва дар ҳавзаи аксиология, ки ҳамчун илми арзишшиносӣ ё арзишдоварӣ маъмул аст, низ матраҳ мегардад. Донишмандон се арзишро ба сифати арзишҳои асосӣ ва зарурӣ ёдовар шудаанд: арзиши аввалӣ ҳаёту зиндагӣ, арзиши дувумӣ истиқлолу озодӣ ва арзиши севумӣ илму хиради фардию ҷамъӣ. Аз ин ҷост, ки барои ҳар як фард дар баробари ҳаёту зиндагӣ озодӣ низ арзиши асосӣ ва зарурӣ мебошад. Агар вазифа ва рисолати илмҳои гуманитарӣ ва ҷамъиятшиносиро, ки дар саргаҳашон фалсафа қарор дорад, пайгирӣ намоем, ба ин натиҷа мерасем, ки вазифаи таърихии илмҳои фалсафӣ (гуманитарӣ) инсонро аз ҳолати ноозодӣ ба сатҳи озодӣ расонидан аст. Ба ин маъно, озодӣ кашфиёти илми фалсафа аст.

Панҷум. Озодӣ барои як инсон ҳамеша ба унвони як арзиши фундаменталӣ ва бунёдӣ будааст. Дар ибтидои асри бисту як дар миёни табақаҳои иҷтимоии ҷомеаҳои ғарбӣ, аз ҷумла Россия назарсанҷии ҷомеашиносӣ гузаронида шуд ва суоле ба ин мазмун – аз кай озодӣ барои инсон арзиш пайдо мекунад? дар доираи пурсишномаҳо матраҳ мегардад. Аз хулосаҳои назарсанҷӣ бармеояд, ки дар бисёре аз кишварҳо озодӣ ба унвони арзиши асосӣ ва зарурӣ чандон аҳамият надоштааст. Ҳатто дар кишварҳои мутараққӣ ва мутамаддини ҷаҳонӣ низ ба шинохту зарурати озодӣ ва махсусан, истиқлоли зеҳнӣ бетаваҷҷуҳӣ ба назар мерасад. Масалан, дар Россия 30 дар сад, дар Аврупо 75 дар сад ба масъалаи озодӣ таваҷҷуҳ кардаанду халос. Акнун таваҷҷуҳ менамоем, ки озодӣ ва истиқлол дар миёни табақаҳои гуногуни иҷтимои ҷаҳонӣ ҳанӯз ба таври бояду шояд роиҷ нашуда ва аҳамияти махсус пайдо накардааст.

Шашум. Ҳанӯз дар қадимтарин замонҳо истиқлолталабӣ ва истиқлолхоҳӣ дар шакли зеҳнию фикрӣ аслу ҳақиқати зиндагии инсонӣ маҳсуб меёфтааст ва инсони бостонӣ дар маҳдудаҳои танги фикрию маданӣ ва сиёсию иҷтимоӣ ба дарки мафҳум ва моҳияти истиқлол расида будааст. Низомҳои муосири демократӣ ва мардумсолорӣ, ки давлат ва ҷомеаҳои мутамаддини ҷаҳонӣ бидуни ин ҳолу ҳаво дигар нафас намекашанд, бар мабнои истиқлоли фикрию сиёсӣ устуворанд ва ҳанӯз дар қадимтарин намунаю моделҳои давлатдории миллӣ зуҳур кардаанд. Ба ин манзур, муҳаққиқон ба ин нукта таваҷҷуҳ мекунанд, ки тамрини демокросӣ ва мардумсолорӣ асрҳо қабл дар сарзамини Бохтари Ирон ба вуҷуд омада, решаҳои онро дар достонҳои қадимаи юнонӣ ҷустан норавост. Аз ин лиҳоз, тамрини демокросӣ аз Шарқ ба Юнонзамин мунтақил гардидааст. Барои намуна, пажӯҳишгарон менависанд, ки подшоҳи Ҳахоманишӣ Дориюш дар соли 492-и қабл аз милод сардори бузурги эронӣ Мордуниё (шавҳари хоҳари Дориюш)-ро барои саркӯби шӯриши юнониён ба фармондеҳии кулли қувваҳои Эрон мансуб мекунад. Мордуниё ҳамроҳ бо артиши бузург ва неруи дарёии азими худ зимни убур аз соҳилҳои Мадитрона (баҳри Миёназамин) ва шаҳрҳои мухталиф подшоҳон ва фармонравоёнро яке пас аз дигаре маѓлуб ва азл мекунад ва ба ҷойин онҳо намояндагони мунтахаби мардумро дар як Шуро (Маҷлис) ба раҳбарӣ мегуморад (ниг.: Лодан Амир Ҳусайн. Худосолорӣ ва дармондагӣ. Мубориза барои адолат, озодӣ ва мардумсолорӣ. –Лос-Анҷелес, 2014. -С.39). Бад-ин минвол Ҳукумати мардумсолорро Мордуниё ба Юнон интиқол дод. Демокросии Шӯроӣ, ки дар Ирони бостон оѓоз шуд, ҳудудан 550 сол пеш ба Юнон ва баъд ба Рум интиқол ёфт, вале тайи қарнҳо тадриҷан рӯ ба завол ниҳод ва ҳамзамон бо тавсеахоҳӣ ва қудратталабии мазҳаб нопадид шуд. Ин аст, ки мардумсолорӣ, яъне ташхиси андешаманд будани инсон, арҷ ниҳодан ба хиради инсон ва эҳтиром ба ҳуқуқи табиӣ (озодӣ, ирода ва интихоб)-и инсон аст. Мунтаҳо, вожаи юнонии демократия аз ду реша -- “демос” мардуми муфаккир, соҳибандеша, соҳибтафаккур, мустақиландеш ва “кратос” ҳокимият таркиб ёфтааст. Ба сухани дигар, дар доираи мафҳуми демокросӣ ҳокимият ва ё ҳукумати мардуми муфаккир ва мустақилфикр фаҳмида мешавад. Аз ин ҷост, ки дар садри низоми демократӣ ва ё мардумсолорӣ мардуми муфаккир ва соҳибандеша қарор доранд. Мардуми соҳибандеша ва мустақилфикр метавонанд, ки давлат ва ҷомеаи шоистаю боистаро созмон бидиҳанд ва боиси таҳаввулоту дигаргуниҳои куллӣ дар самтҳои гуногуни зиндагӣ бигарданд.

Ҳафтум. Дар ҳавзаҳои сиёсию фалсафӣ ва ҳунарию фарҳангии Юнони қадим баҳсҳои тӯлоние сари масоили муҳим матраҳ мегардиданд ва нафароне, ки ба мабоҳис ва маҳофил кашида мешуданд, дорои андеша ва дидгоҳи мустақил буданд. Махсусан, масъалаи баррасӣ ва таъйини ҷойгоҳ ва мақом-статуси “шаҳрванд” (гражданин) дар миёни аҳли илму сиёсат ва фалсафаи Юнони қадим суннат ва анъана будааст. Шаҳрванд ва ё гражданин, ки имрӯз дар сатҳи ҷаҳонӣ ба сифати мушаххасаи калидии иҷтимоӣ, сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва маданӣ мутадовил аст, ҳанӯз дар Юнони қадим авлавият доштааст. Тибқи муҳтавои баҳсҳои мавҷуда, ҳар нафар наметавонистааст, ки ҳуқуқи шаҳрвандӣ (гражданӣ) дошта бошад ва танҳо нафар ва ё гурӯҳҳое ба ин мақом ва ҷойгоҳ (статус) мушарраф мегардиданд, ки қабл аз ҳама, соҳиби андешаи мустақил буда, дидгоҳ ва назари хос доштаанд. Дар зимн, нафарон ва ё гурӯҳҳое, ки мақом ва статуси шаҳрвандро доштанд, дар мабоҳису маҳофили сиёсию иҷтимоӣ ва фалсафию маданӣ фаъол будаанд ва сари масоили ҳалталаб, мушкилот ва муаммоҳои рӯзгору замон ба давлатмадорон ва сиёсиён ба баҳс мепардохтанд ва аз ин тариқ дар раванди сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангию маданӣ бевосита ширкат меварзидаанд. Ба ёд меоварем Суқроти ҳакимро, ки миёни ҷавонон ин суолро ба сифати пурсиши калидӣ матраҳ мекардааст: “Фазилат чист ва беҳтарин ҳукумат кадом аст?” Суқрот тавассути ин навъ пурсишҳои ҷиддӣ насли ҷавони замонашро ба андешидан, ковиш, мулоҳиза, тааммул ва посух додан водор месохтааст. Як сабаб ва иллати фишор овардан ва баъдан ба қатл маҳкум кардани Суқроти ҳаким бедор кардани фикри насли ҷавон ва посухҳои ҷиддӣ ҷустан ба пурсишҳои ҷиддии замон будааст. Суқрот то ҷое рисолат ва вазифаи шаҳрвандиашро муҳим медонистааст, ки мегӯяд: “То ҷон дар бадан дорам, аз ҷустуҷӯйи дониш ва огоҳ сохтани шумо ба он чи бояд бидонед, даст нахоҳам дошт…” (ниг.: Алейн де Боттон. Тасаллибахшиҳои фалсафа. Тарҷумаи Ирфон Собитӣ. –Теҳрон: Қақнус, 1383. –С.10). Пофишорӣ, ҷаҳду талош ва фаъолияти пурсамари донишмандону файласуфони Юнони қадим боиси ба вуҷуд омадани муҳиту фазои муътадили сиёсӣ, фалсафӣ, илмӣ, адабӣ, ҳунарӣ ва маданӣ ва ба истилоҳи имрӯза, “қишри фаъолони маданӣ”-и давр гардид.

Ҳаштум. Шартан, истилоҳи “Истиқлол”- ро метавон дар формулаи “огоҳӣ, фазилатмандӣ ва масъулиятшиносӣ” ғунҷоиш дод, чаро ки бидуни огоҳӣ (донишу маърифат) инсон ба озодӣ даст намеёбад ва истиқлолу огоҳӣ танҳо дар натиҷаи масъулиятшиносӣ ва масъулиятпазирӣ муяссар мегардад. Аз ҷониби дигар, ҷомеае, ки огоҳу масъулиятписанд нест, ба истиқлоли ҳақиқӣ ва воқеӣ намерасад ва ба бунбастҳои фикрию иҷтимоӣ мувоҷеҳ гардида, дар қайдубанди мушкилоти дохилӣ ва берунӣ дармемонад. Огоҳӣ сатҳи шуурнокии инсон аст, ки қудрат ва тавонмандиҳоро ба вуҷуд меоварад ва инсонро дар баробари ҷаҳону ҳастӣ ва табиат мустақил ва муқовим месозад.

Нуҳум. Ҷомеаи шаҳрвандӣ маҳсули сатҳи баланди огоҳиҳои инсонӣ буда, дар фазои истиқлоли фикрӣ созмон меёбад. Кайфият ва чигунагии фазои истиқлоли фикрӣ ба хидмат ва кору фаъолияти ҳадафмандонаи шаҳрвандон вобаста аст. Шаҳрванд нафарест, ки пеш аз ҳама, ҷасорати фикрию иҷтимоӣ дошта, ба хотири боло бурдани сатҳи огоҳиҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, фикрӣ ва мадании омма, ҳаллу фасли мушкилоту муаммоҳои зиндагӣ ва билохира манофеи миллию мардумӣ саъю талош меварзад ва ба масоил ва мушкилоти миллӣ ҳаргиз бетарафу бетафовут нест. Фаъол будан дар умури сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангию маданӣ аслу бунёди ҷомеаи шаҳрвандиро ташкил медиҳад. Аз ин ҷост, ки дарёфти мақом ва ҷойгоҳи шаҳрванд ҳам осон нест. Барои расидан ба ин мартаба саъю талоши фаровон мебояд.

Даҳум. Миллате, ки аз назари фикрӣ қавист, миллати истиқлолист. Миллатҳое, ки сатҳи огоҳию фикрии баланд доранд, барои рушду нумуи ватан, кишвар ва давлаташон барномарезиҳои дархӯри сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, мафкуравӣ ва маданӣ роҳандозӣ мекунанд. Аз сӯйи дигар, маҳз истиқлоли фикрӣ шароити мусоиди гуфтугӯ, муколимот ва мубодилотро дар сатҳи миллӣ ва фаромиллӣ фароҳам меоварад. Илова бар ин, давлате, ки шаҳрвандонаш зарфияти лозимаи сиёсӣ, фикрӣ, иҷтимоӣ ва эҷодӣ надоранд, дар шароити бархӯрдҳои сиёсию тамаддунӣ ва геополитикӣ осебпазир буда, дар баробари бурузу зуҳури хатарҳои рӯзафзуни биологию иҷтимоӣ тобовор буда наметавонанд. Ба ин маънӣ:

Миллате огоҳ андар моҷарои имтиёз

Дар дифоъ аз хеш соҳибимтиёзӣ мекунад.

Ҷашни 34-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон муборак. ҳамватанони гиромӣ!

Нозим Нурзода - корманди Академияи миллии имлҳои Тоҷикистон

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои Миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи 16 -уми Шӯрои Олӣ, ки дар шаҳри Хуҷанд 16-ноябри соли 1992 - баргузор гардида буд - Сухани аввалинашон - ман ба шумо сулҳ меорам. Дар мудати кӯтоҳ алангаи ҷанги бародаркуширо хомӯш карданд. Дуюм суханашон -Ман тамоми гурезагонро бармегардонам ин ҳам шуд. Тақдири гурезаҳои иҷборӣ сарвари давлатамонро

ором намегузошт. Бо талошу муборизаҳои зиёд ҳамаи гурезагони тоҷики дар давлатҳои ҳамсоя буда ва инчунин дар Амрико бударо низ ба Ватан баргардонид. Сухани сеюмашон ман Тоҷикистонро обод мекунам. Тоҷикистон дар вазъияти хеле душвори иқтисоди ва иҷтимои қарор дошт. Мамлакати мо дар натиҷаи ҷанги бародаркуши тамоман касод шуда буд. Дар як тараф гуруснагӣ, хунрезӣ, дар як тараф гурезагон ва бемориҳои зиёде буданд.

Тоҷикистон дар вартаи нестшави қарор дошт ба ҳамин нигоҳ накарда Пешвои Миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри бунёди ҷомеаи ҳуқуқбунёду демократӣ ҷаҳду талош мекарданд. Ба ҳамаи ин душвориҳо нигоҳ накарда ҷони худро дар хатар гузошта баҳри Истиқлолияти Тоҷикистон талош намуданд ва Истиқлолиятро ба даст оварданд. Ҳимояи шарафи ҳар як фардро вазифаи аввалиндараҷаи худ медонанд. Дастовардҳои ин шахси баруманд ниҳоят зиёд буда, шоистаи ҳама гуна ситоишанд. Истиқлолият беҳтарин неъмат ва гаронтарин арзишгароии ҳар давлату миллат мебошад. Истиқлолият ободии Ватан, озодии ҳар фарди миллати тоҷик, хушбахтии модарони мову шумо, хандаи кудакон озодии занон мебошад.

Оре имрӯз кучаҳои зебои шаҳрамон, хонаҳои баландошёна, мактабҳо, боғчаҳо, беморхонаҳо, боғҳои истироҳатӣ, зебогии қасри Парлумон, ҷиллои парчам, ҷилои гулу гулбутаҳои ороиши, пайкараи Исмоили Сомонӣ, маҷмааи Истиқлол, роҳҳои зиёде ки то ба имрӯз сохта шудаанд ва сохта шудаистодаанд, масҷиди калон бо кандакориҳои зебои тоҷикӣ ин ҳама зебогии Ватани мо аз неъмати Истиқлолият мебошад. Имрӯз таҷриба ва фарҳанги сулҳи тоҷикон барои дигар кишварҳо намунаи ибрат гардидааст ва аз он самаранок истифода мебаранд.

Тоҷики ман, шаҳсутуни қасри миллат ваҳдат аст! Тоҷики ман, пояи эъмори давлат ваҳдат аст ! Мактаби сулҳофари тоҷик гувоҳӣ медиҳад , Миллати соҳибкитобе эътибори ваҳдат аст! Рӯи олам чун биҳиштӣ, ҳиссаимони манӣ, Ҷон ба қурбонат Ватан, ту Тоҷикистони манӣ.

Тоҷики ман, қадри истиқлоли давлатро шинос, Тоҷики ман, қиммати иқболи миллатро шинос. Сарнавишти миллат имрӯз ҳаст андар дасти мо, Рушд ёбад мамлакат, ту қадри неъматро шинос .

Рӯи олам чун биҳиштӣ, ҳиссаимони манӣ, Ҷон ба қурбонат Ватан, ту Тоҷикистони манӣ.

Эй гулистони Ирам, эй ҷаннатулмаъвои ман,

Эй Хуросони навин, эй ҳастиву дунёи ман.

Бо ту дорам сарфарозӣ, рӯйи олам, эй Ватан,

Аз ту ин хушбахтиву имрӯзу ҳам фардои ман.

Рӯи олам чун биҳиштӣ, ҳиссаимони манӣ,

Ҷон ба қурбонат Ватан, ту Тоҷикистони манӣ.

Эй диёри сабзу хуррам, ифтихорам зинда бош!

Бо ту тавъам омада бахту барорам, зинда бош!

Қуллаҳо дастори суфу водиҳо гулдӯзипӯш,

Аз тамошо бишканам ҳардам хуморам, зинда бош!

Рӯи олам чун биҳиштӣ, ҳиссаимони манӣ,

Ҷон ба қурбонат Ватан, ту Тоҷикистони манӣ.

Истиқлолияти Ватани маҳбубамон нишон дод,ки имрӯз Тоҷикистони озоду ободамон таҳти роҳбарии оқилонаю хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми соҳаҳо ба комёбию дастовардҳои беназир соҳиб гардида, ҳамчун давлати демократӣ, дуняви ва сулҳхоҳу сулҳпарвар дар арсаи байналмилалӣ обрӯю нуфузи баландро соҳиб шуд. Имрӯз ҳар яки мо ҳамчун соҳибватан ифтихор мекунем,ки Ватани ободу зебо ва пешрафта дорем. Ҳамкорони азиз,бо шарофати соҳибистиқлолии кишвар мардуми тоҷик расму оинҳои беҳтарини қадимаи хешро ,ки бо мурури солҳо аз байн мерафтанд, аз нав эҳё карда , ҷашну маросим ,санаҳои таърихӣ ва дигар арзишҳои миллиро дар сатҳи баланд таҷлил мекардаги шуд. Зинда бод Истиқлолияти Тоҷикистон, зинда бод Тоҷикистони азизи мо бо фарзанди фарзонаи миллат Эмомали Раҳмон!

Бигузор Истиқлолияти Тоҷикистон асрҳо поянда бимонад. Ба ҳамаи яко яки шумо хона ободӣ, саломатӣ , умри дароз орзӯ дорам, Истиқлолият муборак ҳамватанони азиз!

Шамсова С.С. МД - Ходими илмии Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

“Агар мо раванди зуҳур ва таърихи ташаккули истиқлоли миллатамонро амиқан баррасӣ намоем, равшан хоҳем дид, ки роҳ ба сӯи истиқлолият душвору тӯлонӣ, пур аз шебу фароз ва саршор аз муборизаву иштибоҳот ва равандҳои ихтилофомезу зиддиятнок будааст. Вале дар ниҳоди миллати мо омилҳои бунёдии эҳёи тадриҷии истиқлолият ҳамеша вуҷуд дошт, ки асолату ҳуввияти устувор ва амалан шикастнопазири таърихӣ, суннатҳои беш аз сеҳазорсолаи давлатдорӣ, арзишҳои бузургу созандаи иҷтимоӣ, фарҳангу маънавиёти ғанӣ ва ғайра дар асл шоҳсутунҳои ҳаёти фаъол ва таърихии миллати мо будаанд”

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон.

Истиқлолияти давлатӣ дастоварди бузург дар таърихи давлатдории тоҷикон мебошад. «Истиқлолият» мафҳуми арзишманд ва дар навбати худ калиде мебошад, ки ноил гардидан ба он шарафи бузург барои ҳар як миллат аст. Истиқлолияти давлатӣ ба он мусоидат намуд, ки рушди босубот дар кишвар таъмин гардад, сатҳи некуаҳволии аҳли ҷомеа беҳтар ва натиҷаҳои бузург дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ба даст оварда шавад.

Тоҷикистон давоми 34 соли Истиқлолият дар партави сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ташабусҳои ҷаҳонии ин шахсияти тавоно тавонист ҷойгоҳи шоистае дар арсаи байналмилалӣ барои худ касб намояд, чунонки акнун ҳеҷ гуна тасмимгирии дастаҷамъиро дар минтақа бе ҳузури фаъоли Тоҷикистон наметавон тасаввур кард.

Имрӯз аз баракати истиқлол миллатеро бо номи тоҷик ва кишвареро бо номи Тоҷикистон кулли мардуми сайёра мешиносад ва дар арсаи ҷаҳонӣ мақоми хосаеро дорост. Ҷумҳурии Тоҷикистон 9-уми сентябри соли 1991 Истиқлолияти давлатии худро эълон кард ва бо ин саҳифаи наве дар ҳаёти мардуми мо кушода шуд. Тоҷикистон соҳиби Истиқлолият гардид. Ба роҳ мондан ва татбиқи се ҳадафи стратегӣ дар даврони истиқлолият барои кишвар имконият фароҳам овард, ки вазъи иҷтимоӣ ва иқтисодӣ дар кишвар рушд ёбад ва такони ҷиддие дар сатҳи некуаҳволии ҷомеа ба амал ояд. Албатта, Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон, ки таърихи 34-сола дорад, ба он мусоидат намуд, ки дар ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангии кишвар дастовардҳо ва комёбиҳои беназир ба даст оварда шаванд. Чунонки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти мамлакат, Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд: «Яке аз муҳимтарин дастовардҳои мо дар даврони истиқлолият давлатсозӣ ва давлатдории муосири миллӣ мебошад, ки моҳиятан шакли ҳуқуқбунёд, иҷтимоӣ ва дунявиро дорад».

Таҷрибаи башарӣ собит месозад, ки озодӣ ва истиқлол бо осонӣ ба даст намеоянд. Вобаста ба масъалаи мазкур, Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин зикр намудаанд: “Агар мо раванди зуҳур ва таърихи ташаккули истиқлоли миллатамонро амиқан баррасӣ намоем, равшан хоҳем дид, ки роҳ ба сӯи истиқлолият душвору тӯлонӣ, пур аз шебу фароз ва саршор аз муборизаву иштибоҳот ва равандҳои ихтилофомезу зиддиятнок будааст. Вале дар ниҳоди миллати мо омилҳои бунёдии эҳёи тадриҷии истиқлолият ҳамеша вуҷуд дошт, ки асолату ҳуввияти устувор ва амалан шикастнопазири таърихӣ, суннатҳои беш аз сеҳазорсолаи давлатдорӣ, арзишҳои бузургу созандаи иҷтимоӣ, фарҳангу маънавиёти ғанӣ ва ғайра дар асл шоҳсутунҳои ҳаёти фаъол ва таърихии миллати мо будаанд”.

Дар таҳкими истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон нақши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хело назаррас мебошад.

Аз рӯзи роҳбари давлат интихоб гардидани фарзанди барӯманди халқ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сохти конститутсионӣ барқарор ва сулҳу ваҳдат пойдор гардид. Ҳамзамон, яке аз рукнҳои асосии давлатдории мустақил – Артиши миллӣ ва нерӯҳои сарҳадӣ таъсис дода шуда, ҳифзи марзу буми Ватан ва сарҳади давлатӣ таҳти назорати доимӣ қарор гирифт. Сиёсати хирадмандонаи Президенти кишвар оромӣ ва суботи сиёсиро таъмин намуда, тоҷикони дунёро зери парчами сулҳу дустӣ муттаҳид кард.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асари таърихии хеш “Тоҷикон дар оинаи таърих” қайд намудаанд: “Фарзандони фидоию бономуси миллати мо дар ҳама давру замон, дар ҷое бо хираду фарҳанги воло, дар ҷое бо муросою мадоро талошҳои истиқлолхоҳӣ бурдаанд, ки ин омилҳо бо ифтихори миллӣ ва эҳсоси ватандорӣ пайванди ногусастанӣ доранд”.

Дар даврони истиқлолият Тоҷикистон аъзои чандин созмонҳои байналмилалӣ гардид. Равобити дуҷониба ва бисёрҷонибаро қариб бо тамоми кишварҳои дунё ба роҳ монда, баҳри боз ҳам рушд намудани сиёсати хориҷӣ, иқтисодиёт, иҷтимоиёт ва дигар соҳаҳои мухталикишвар корҳои арзандае ба сомон расонида шуд. 

Исмоилов Ризо Ахмадович - ходими калони илмии МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии АМИТ

Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 9 сентябри соли 1991 эълон гардид, дастоварди бузурги таърихии халқи тоҷик буда, рушди сиёсӣ-ҳуқуқӣ ва маънавии муосири онро муайян намуд. Аз ҳамин лаҳза зарурати ташаккули низоми тарбияи ҳуқуқӣ ба вуҷуд омад, ки бар асоси арзишҳои истиқлол бунёд меёбад ва ваҳдати миллӣ, рушди устувор ва таҳкими давлати ҳуқуқбунёдро таъмин месозад. Арзишҳои истиқлол ҳамчун омили муҳим дар раванди ташаккули шуури ҳуқуқӣ, тарбияи масъулияти шаҳрвандӣ ва таҳкими волоияти қонун баромад мекунанд.

Моҳият ва мазмуни арзишҳои истиқлол. Арзишҳои асосии истиқлол дар шароити Тоҷикистон аз инҳо иборатанд:

- соҳибихтиёрии давлатӣ ва ваҳдати миллӣ;

- волоияти Конститутсия ва қонунҳо;

- ҳуқуқу озодиҳои демократии инсон;

- эҳтиром ба суннатҳои миллӣ ва асосҳои маънавии ҷомеа;

- сулҳу субот, ва амният ҳамчун муҳимтарин афзалиятҳо.

2.Тарбияи ҳуқуқӣ ҳамчун институти иҷтимоӣ. Тарбияи ҳуқуқӣ низоми чорабиниҳои мақсаднокест, ки ба ташаккули шуури ҳуқуқӣ, эҳтиром ба қонун ва омодагӣ ба риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ равона шудаанд. Барои Тоҷикистон он аҳаммияти махсус дорад, зеро воситаи таҳкими истиқлол ва таъмини рушди устувори ҷомеа мебошад.

3. Нақши арзишҳои истиқлол дар ташаккули тарбияи ҳуқуқӣ:

1) Ҷанбаи идеологӣ. Арзишҳои истиқлол ҷаҳонбинии ҷавононро ташаккул дода, дар онҳо ҳисси масъулият нисбат ба сарнавишти давлатро тарбия мекунанд. Истиқлол ҳамчун арзиши олии давлатӣ ва маънавӣ пазируфта мешавад. Он рамзи эҳёи давлатдории тоҷикон, таҳкими ҳувияти миллӣ ва пайванди таърихист. Истиқлол дар ҷавонон ҳисси ватандӯстӣ, ваҳдат ва масъулиятро нисбат ба сарнавишти кишвар бедор месозад. Дар ин замина, нақши хос ба идеологияи ваҳдати миллӣ ва ризоияти шаҳрвандӣ тааллуқ дорад, ки ба ҳамгироии ҷомеа ва тарбияи ҷавонон дар рӯҳияи садоқат ба Ватан равона шудааст.

Ҷанбаи идеологии арзишҳои истиқлол дар омилҳои зерин зоҳир мешавад:

- ҳувияти миллӣ – истиқлол рамзи эҳёи давлатдории тоҷикон ва таҳкими худшиносӣ ва хотираи таърихии миллат мебошад;

- эҳёи давлатдорӣ – истиқлол пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ омили асосии эҳёи давлатдории тоҷикон гардид, ки ба мардум имкон дод сарнавишти сиёсиву ҳуқуқии худро мустақилона муайян намоянд;

- нигоҳдории забон ва фарҳанг – истиқлол мақоми забони давлатӣ (тоҷикӣ)-ро мустаҳкам намуда, рушду густариши фарҳанг, суннатҳо ва арзишҳои маънавиро таъмин кард;

- пайванди таърихӣ – ҳувияти миллӣ бар асоси дарки таърихи ҳазорсолаи халқи тоҷик ва саҳми он дар тамаддуни ҷаҳонӣ (Рӯдакӣ, Ибни Сино, Фирдавсӣ, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров ва дигарон) шакл мегирад;

- мустақилият дар сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ – истиқлол ҳуқуқи мардумро барои мустақилона ҳал намудани масъалаҳои давлатдорӣ, иқтисод, маориф, амният ва муносибатҳои байналмилалӣ таъмин намуд;

- қувваи муттаҳидсозанда – ҳувияти миллӣ дар шароити истиқлол ба унсури ҳамгироии ҷомеа ва таҳкими сулҳу ризоияти шаҳрвандӣ табдил ёфт.

Бо ибораи дигар, истиқлол дар ҳувияти миллӣ тавассути забон, фарҳанг, таърих, ҳуқуқ ба рушди мустақил ва худшиносӣ ҳамчун ҷузъи ягонаи халқи тоҷик зоҳир мегардад.

2) Ҷанбаи ҳуқуқӣ. Онҳо дар Конститутсия ва қонунҳо мустаҳкам шудаанд, ки асоси меъёрии тарбияи ҳуқуқиро фароҳам меорад. Истиқлол дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (с. 1994) ҳамчун пояи соҳибихтиёрӣ, тартиботи ҳуқуқӣ ва рушди демократӣ сабт гардидааст. Конститутсия волоияти қонун, мустақилияти низоми ҳуқуқии миллӣ ва кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро тасдиқ намуд. Истиқлол заминаи ташкили институтҳои миллӣ – судҳо, прокуратура, адвокатура ва қонунгузории мутобиқ ба манфиатҳои давлат ва ҷомеа гардид. Ҳамзамон, он зарурати тарбияи эҳтиром ба қонун, рушди шуури ҳуқуқӣ ва таҳкими фарҳанги ҳуқуқиро ба вуҷуд овард.

Ҷанбаи ҳуқуқии арзишҳои истиқлол дар омилҳои зерин зоҳир мешавад:

- волоияти Конститутсия – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолро ҳамчун арзиши олӣ муқаррар намуда, асосҳои давлатдории демократӣ, ҳуқуқбунёд ва иҷтимоиро муайян кард;

- соҳибихтиёрӣ ва мустақилияти қонунгузорӣ – истиқлол ба Тоҷикистон имкон дод низоми ҳуқуқии миллии худро таъсис диҳад ва қонунҳои миллӣ, мутобиқ ба манфиатҳои давлату мардумро қабул намояд;

- кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд – истиқлол имконият фароҳам овард, то низоми ҳуқуқу озодиҳо ташаккул ёбад ва ҳифзи шахсият ва шарафи инсон таъмин гардад;

- ташкили институтҳои миллӣ – судҳо, прокуратура, адвокатура ва мақомоти назорати конститутсионӣ таъсис дода шуданд;

- қонуният ва тартиботи ҳуқуқӣ – истиқлол зарурати тарбияи эҳтиром ба қонун, рушди шуури ҳуқуқӣ ва таҳкими фарҳанги ҳуқуқиро ба миён овард.

Ҳамин тавр, ҷиҳати ҳуқуқии арзишҳои истиқлол дар тасдиқи волоияти Конститутсия, мустақилияти қонунгузорӣ ва бунёди давлати ҳуқуқбунёди демократӣ зоҳир мегардад.

3) Ҷанбаи тарбиявӣ. Ҷанбаи тарбиявии истиқлол дар ташаккули шуури ҳуқуқӣ, ватандӯстӣ ва эҳтиром ба қонун таҷассум ёфтааст. Тавассути низоми маориф, фарҳанг, васоити ахбори омма ва фаъолияти институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ арзишҳои сулҳ, ризоият, таҳаммул ва масъулияти шаҳрвандӣ интиқол меёбанд. Истиқлол ба унсури робитаи байнинаслӣ табдил ёфта, ба ҷавонон хотираи таърихии мубориза барои давлатдорӣ ва аҳаммияти сулҳу суботро интиқол медиҳад.

Ҷанбаи тарбиявии истиқлол дар он ифода меёбад, ки истиқлол ҳамчун арзиши олӣ на танҳо пояи сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, балки манбаи тарбия ва худшиносии миллӣ мебошад. Дар заминаи он дар шаҳрвандон, бахусус ҷавонон, сифатҳои муҳим ташаккул меёбанд:

тарбия намудани ҳисси ватандӯстӣ ва масъулият – истиқлол ҷавононро водор месозад, ки худро соҳиби давлат ва масъул барои сарнавишти он бидонанд.

- эҳтиром ба қонун ва тартиботи ҳуқуқӣ – истиқлол зарурати тарбияи эҳтиром ба Конститутсия, қонунҳо ва арзишҳои ҳуқуқиро ба вуҷуд овардааст.

- паҳн кардани арзишҳои сулҳ, ваҳдат ва таҳаммул – истиқлол замина барои тарбияи ҷавонон дар рӯҳияи сулҳпарварӣ, ризоияти шаҳрвандӣ ва ҳамзистии осоишта фароҳам овардааст.

- ҳифзу эҳёи забон ва фарҳанги миллӣ – тавассути истиқлол ҷавонон ба омӯзиши таърих, суннатҳо ва фарҳанги миллӣ ҷалб шуда, дар рӯҳияи худшиносӣ ва ифтихори миллӣ тарбия меёбанд.

- пайванди байни наслҳо – истиқлол ҳамчун рамзи таърихӣ ва арзиши муқаддас ба ҷавонон таҷрибаи муборизаи гузаштагонро барои давлатдорӣ ва аҳамияти сулҳу суботро интиқол медиҳад.

Яъне, ҷанбаи тарбиявии истиқлол бештар дар ташаккули шахсияти ватандӯст, қонунмадор, худогоҳ ва масъули шаҳрвандӣ таҷассум меёбад.

4. Аҳаммияти амалии арзишҳои истиқлол дар тарбияи ҳуқуқӣ. Дар амал арзишҳои истиқлол тавассути барномаҳои давлатӣ оид ба тарбияи ҷавонон, курсҳои таълимӣ дар бораи Конститутсия ва ҳуқуқи инсон, фаъолияти институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ амалӣ мегарданд. Суханрониҳо ва паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон – Пешвои миллат хеле муҳим ва арзишманданд, ки дар онҳо афзалияти истиқлол, давлати дунявию ҳуқуқбунёд ва эҳтиром ба қонун таъкид мешавад. Ин андешаҳо ба асоси методологии тарбияи ҳуқуқии насли нав табдил меёбанд.

Арзишҳои истиқлоли давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон асоси низоми ташаккули тарбияи ҳуқуқиро ташкил медиҳанд. Онҳо дар ҷанбаҳои идеологӣ, ҳуқуқӣ ва тарбиявӣ таҷассум ёфта, на танҳо сиёсати давлат, балки рушди маънавию ахлоқии ҷомеаро низ муайян месозанд. Амалӣ шудани онҳо ба таҳкими ҳувияти миллӣ, тартиботи ҳуқуқӣ, қонуният ва рушди устувори давлати ҳуқуқбунёд мусоидат менамояд.

Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн-мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсашиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Истиқлолияти сиёсӣ яке аз маҳфумҳои асоси дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ ба шумор меравад. Он қобилияти давлатро барои муайян намудани сиёсати дохилӣ ва хориҷии худ бе дахолати қувваҳои беруна инъикос мекунад. Истиқлолият ҳамеша мавзуи муборизаи халқҳо ва давлатҳо буд ва таъмини он яке аз вазифаҳои муҳимтарини сохтумони миллӣ боқи мемонад.

Дар адабиёти илмӣ истиқлолияти сиёсӣ ҳамчун суверенитети давлат маънидод мегардад, ки дар волоияти ҳокимият дар дохили кишвар ва худмухторӣ дар фаъолияти хориҷӣ зоҳир мегардад (Жан Боден, Гоббс, Руссо).Мутобиқи Оиномаи СММ(1945), принсипи истиқлолият ва баробарии давлатҳо яке аз аз унсурҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ ба шумор меравад. Аломатҳои асосии истиқлолият чунинанд;

Якпорчагии ҳудудӣ ва дахлнопазири сарҳадҳо

Волоияти ҳокимияи миллӣ дар дохили давлат

Ҳуқуқ ба муайян намудани самтҳои сиёсӣ ва иқтисодии худ

Эътирофи дигар субъектҳои муносибатҳои байналмиалӣ.

Таърихи истиқлолият бо раванди деколонизатсия, инқилобҳо ва ҳаракатҳои озодихоҳии миллӣ иртиботи қавӣ дорад. Дар асри 18 ҷанг барои истиқлолиятхоҳӣ дар Америкои Шимиолӣ солҳои 1775-1783 ба таъсис ёфтани Штатҳои Муттаҳидаи Америка оварда расонд. Дар асри 19 бошад мавҷи ҳаракатҳои озодихоҳӣ дар Америкои Лотинӣ бо роҳбарии Боливар ва Сан Мартин муборизони асосии истиқлолхоҳии давлатҳои Венесуэла, Колумбия, Аргентина, Чили, Перу ва Боливия шинохта шудаанд. Дар асри 20-ум бошад суқути империяҳои мустамликавӣ ба ташаккули як қатор давлатҳои мустиқил дар қораи Африқо ва Осиё гардид. Баъди парокандашавии ИҶШС дар соли 1991 дар ҳудуди он 15 ҷумҳуриҳои мустақил бунёд ёфтанд, ки яке аз онҳо Ҷумҳурии Тоҷикистон буд. Ин мисолҳо нишон медиҳанд,ки истиқлолият одатан ё тавассути дигаргуниҳои инқилобӣ ва ё тавассути музокироти дипломатӣ ба даст оварда мешуд. Дар замони муосир истиқлолияти сиёсӣ бо чолишҳои зиёде ру ба ру гаштааст.Дар асри 21чунин таҳдидҳо ба истиқлолияти давлатҳо таъсиргузоранд, аз қабили; равандҳои глобализатсионӣ-вобастагии иқтисодӣ ва технологӣ сатҳи воқеии суверенитетро коҳиш медиҳад. Ҷангҳои гибридӣ бошанд, ба ҷойи таҷовузҳои класикии низомӣ, аз ҳамлаҳои киберӣ, технологияҳои иттилоотӣ ва фишори иқтисодиро истифода менамоянд. Дар ин қатор созмонҳои байналмилалӣ, аз як тараф агар истиқлолияти давлатҳои хурдро муҳофизат намоянд, аз ҷониби дигар озодии амалкарди онҳоро маҳдуд месозанд. Неколониализм бошад ин вобастагии иқтисодӣ ва фарҳангии кишварҳои ру ба рушдро аз қудратҳои бузург нишон медиҳад.

Истиқлолияти сиёсӣ арзиши бунёдӣ дар низоми байналмилалӣ боқӣ монда, шарти асосӣ ва муҳимтарин рушди давлат ба шумор меравад. Бо вуҷуди ин, дар шароити муосир мазмуни он тағир меёбад, суверенитети мутлақ ҷойи худро ба ҳамдигарвобастагӣ медиҳад. Барои ҳифз ва таҳкими истиқлолият, давлатҳо бояд пеш аз ҳама ба устувории дохилӣ, худкифоии иқтисодӣ ва сиёсати хориҷии чандириро муттаҳид созанд.

Дар шароити имрӯза, дар ҷаҳон қариб, ки 3000 қавмияту халқиятҳо арзи вуҷуд доранд ва қисме аз онҳо то ҳол талабҳои истиқлолхоҳӣ ва худмуайянкуниро идома медиҳанд. Ин муборизаҳо метавонанд ба шакли дипломатӣ, сиёсӣ ва низомӣ таҷассум ёбанд. Дар ин ҷо мо фаъолтарини онҳоро дар сатҳи ҷаҳонӣ бо сарчашмаҳо барои тафсил нишон медиҳем. Авввлан дар қораи Аврупо- ин Шотландия буда, ҳаракати истиқлолияти сиёсии фаъоле дорад, пас аз раъйпурсии соли 2014 ва натиҷаи Brexit даъватҳо барои раъйпурсии дуввум афзоиш ёфт. Талаботи истиқлолият ҳануз дар сатҳи тақсимшуда боқӣ мондааст.Дигар минтақаи давлати Испания, ин Каталония буда ҳаракати барҷаста бо раъйпурсии тафреҳӣ дар соли 2017, намунаи таъсиргузории талаботи минтақавист, ҳарчанд маркази Испания муқовимат дорад. Дар ин давлат инчунин Баскҳо дар минтақаҳои Галисия ва Валесия чунин ҳаракатҳои далелӣ вуҷуд, аммо асоситаринашон Каталония Баск ва Наварра ба ҳисоб мераванд.

Дар қораи Африқо-Шарқи наздик ва Осиё бошад пеш аз ҳама бояд аз фаластиниҳоро ёдовар шуд. Гарчанде ин давлат аз тарафи СММ эътироф шудааст, аммо то ҳол давлатҳои абрқудрати ҷаҳонӣ онро эътироф намекунанд ва аз тарафи давлати Исроил ҳудудҳояш забт шуда истодааст. Курдистон яке аз қавмияҳои зиёдтарини ин минтақа ба ҳисоб меравад, қавмиятҳои курд дар ҳудудҳои Туркия, Эрон, Сурия ва Ироқ барои эҷоди давлати мустақил ва худмухторӣ мубориза доранд. Балуҷистон- ин мардум аслан дар ҳудудҳои Эрон ва Покистон зиндагонӣ дошта, ҳаркатҳои миллӣ бо сарпарастии иқтисодӣ ва ҳуқуқӣ ҷараён дорад ва дар баъзе ҳолатҳо бо ҳаросафкании ифротӣ истифода мешавад. Вест Папуа, яке аз минтақаҳои Индонезия , ҳаракатҳои ба мисли Papuan Lives ва Matter United Liberation Movement for West Papua барои истиқлол аз Идонезия ҳаракат доранд, аммо норавшани ва фишорҳои давлатӣ вуҷуд дорад. Дар қораи Африқо бошад аввалан Амбазония-минтақаи англофон, ки мехоҳад аз Камерун ҷудо шавал, ҳоло муноқишаҳои низомиро ба вуҷуд овардааст. Дигар минтақае, ки мехоҳад соҳибихтиёр бошад ин Биафра дар Нигерия мубориза дорад, то ки Ҷумҳурии Биафраро созмон диҳад, ҳоло бошад ҷанги пастсатҳи идома дорад ва дигар минақае, ки дар ин қора ҳатто истиқлолиятро ба даст оварда аммо то ҳол аз тарафи як қатор давлатҳо бо расмият шинохта нашудааст ин Сомалиленд мебошад, ки дар шимоли давлатӣ Сомалӣ ҷойгир аст.

Дар давлати Чин бошад, аз тарафи шимол минтақаи Мунташтии Хитой, аз ҷумла Инҳоиҳои Мотомон ё”Пан- Монголизм” ва дар ғарб бошад Шуҳураҳои мустақилияти Уйғурҳо (Шарқи Туркистон) ҳаракатҳо барои истиқлол доранд, аммо ба таври густурда мубталои қатталабӣ ва фишорҳои давлатӣ қарор доранд

Дар Мадҳеш (Непал) Ҷанубии Малуку, каренҳо ва дигар гуруҳҳои маҳалии африқовию осиёи бо кӯшишҳои худмуайянкунӣ барои худро муаррифӣ намудан ҳаракатҳо доранд.

Дар маҷмӯъ дар миқёси ҷаҳон, ҳар як мубориза ва ҳаракат мазмунаш гуногун буда, аз пурра озодӣ то худмуайянкунии маҳдуд ва ё худмухтории географиро талқин менамояд. Ҳар кадом дорои пояи таърихӣ, фарҳангӣ ва сиёсӣ буда, дар сатҳи байналмилалӣ, муқовимати амиқро ба вуҷуд овардааст.

Истиқлолият арзиши олӣ ва муқаддаси ҳар як миллат мебошад, ки боиси худшиносӣ, озодӣ ва соҳибихтиёрӣ мегардад. Барои халқи тоҷик истиқлолияти давлатӣ натиҷаи муборизаи таърихӣ, ҷаҳду талошҳои сиёсӣ ва орзуву ормонҳои чандинасраи миллӣ фаҳмида мешавад. Бо суқути Иттиҳоди Шӯравӣ соли 1991 Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳайси давлати мустақил арзи вуҷуд намуд. Дар санаи 9-сентябри соли 1991- иҷлосияи Шӯрои Олии Тоҷикистон Истиқлолияти давлатиро эълон намуд. Ин руйдод дар заминаи таҳаввулоти геополитикӣ ва сиёсӣ дар ҷаҳон сурат гирифт ва ба оғози марҳилаи нави давлатдории тоҷикон асос гузошт. Давлатдорӣ ва истиқлолият аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ пазируфта шуда, Тоҷикистон 2-марти соли 1992 аъзои Созмони Милали Муттаҳид гардид.

Марҳилаи аввали истиқлолият бо буҳрони шадиди сиёсӣ ва ҷанги шаҳвандӣ (1992-1997) ҳамроҳ буд, ки омилҳои асосии он нобаробарии гурӯҳҳои сиёсӣ ва иҷтимоӣ, таъсири омилҳои хориҷӣ ва норасоии таҷрибаи идоракунии мустақилона ба нооромии давлат оварда расонид.

Бо вуҷуди ин бо ташаббусу заҳматҳои шабонарузии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дастгирии мардуми кишвар Созишномаи истиқрори сулҳ (27-июни соли1997) имзо гардид, ки сулҳу ваҳдат ва рушди давлати миллиро таъмин намуд.Махсусан қайд кардан ба маврид аст, ки маҳз бо шарофати хизматҳои шоёни Сарвари хирадманди кишвар Эмомалӣ Раҳмон ва хиради бузурги сиёсии ӯ Тоҷикистон ба сарзамини сулҳу салоҳ табдил ёфт.

Истиқлолият барои Тоҷикистон на танҳо падидаи сиёсӣ, балки пояи худшиносии миллӣ ва рушди ҳамаҷониба буда ва он чунин арзишҳоро таъмин намуд;

Суверенитети давлатӣ- ҳаққи худмуайянкунӣ ва сиёсати мустақилона

Сохтумони давлат-таъсиси Конститутсия нави Ҷумҳурии Тоҷикистон

Пайдоиши рамзҳои давлатӣ-Парчам, Нишон ва Суруди миллӣ

Ҳувияти миллӣ ва фарҳангӣ – эҳёи арзишҳои таърихву маънавӣ

Сиёсати хориҷӣ – ҳамгироии Тоҷикистон ба ҷомеаи ҷаҳонӣ

Дар тули зиёда аз 30 сол Тоҷикистон ба як давлати мустақил ва шинохташудаи ҷаҳонӣ табдил ёфт.Дар соҳаи иқтисодиёт Тоҷикистон гузариш аз иқтисоди фармонбар ба иқтисоди бозориро таъмин намуд. Дар соҳаи энергетика бошад, ин амали намудани тарҳи истифодаи“энергияи сабз”, ки бо истифода додани садҳо НБО-ҳои хурду бузург, аз ҷумла НБО Роғун таъмин мегардад.Дар самти амният ва сулҳ бошад, таҳкими қувваҳои мусаллаҳро таъмин намуда сиёсати сулҳпарваронаро бо ҳамаи давлатҳои ҷаҳон пеша намудааст. Илму маорифи кишвар ва низоми таълим рушд намуда, робитаҳои байналмилали руз то руз ру ба афзоиш дорад. Дар арсаи байналмилалӣ бошад, Тоҷикистон бо роҳбари фидокори худ Пешвои миллат Э.Раҳмон ташаббускори як қатор пешниҳодҳои ҷаҳонӣ дар соҳаи об ва иқлим, инчунин амнияти минтақавӣ мебошад.

Чи хеле, ки маълум аст имрузҳо мо дар остонаи 34-солагии Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон қарор дорем. Ин сана барои ҳар як шаҳрванд рамзи ифтихор, худшиносӣ ва ваҳдати миллӣ мебошад. Дар тӯли се даҳсолаи охир Тоҷикистон роҳи пумашаққат, вале пурифтихорро тай намуд ва имрӯз ҳамчун давлати мустақилу рушдёбанда дар арсаи ҷаҳонӣ эътироф гардидааст.

Бедилзода Ҳ - мудири шӯъбаи масоили сиёсии муносибатҳои байналмилалии

ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

ДУШАНБЕ, 09.09.2025 /АМИТ «Ховар»/. Истиқлолияти давлатӣ барои ҳар як кишвар на танҳо рамзи озодӣ, балки заминаи асосии рушду нумуи сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ маҳсуб меёбад. Ҷумҳурии Тоҷикистон 9 сентябри соли 1991 истиқлолияти худро ба даст овард ва бо ин рӯйдод саҳифаи нави таърихи миллӣ боз шуд.

Истиқлоли давлатӣ ҳамчун олитарин дастоварди таърихии миллати тоҷик, роҳро барои ташаккули давлатдории муосир, таҳкими суботи сиёсӣ ва рушди иқтисодиву иҷтимоии ҷомеа боз намуд.

Тоҷикистон имрӯз ҳамчун кишвари мустақил дар масири устувори демократия ва дунявият ба пеш ҳаракат дорад.

Дар баробари ин, барои ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум тадриҷан нақшаҳои муҳимми давлатӣ татбиқ карда мешаванд. Ҷиҳати рушди низоми маориф ва тандурустӣ, дастгирии ҷавонон ва ҳифзи оила ҳамчун пояи ҷомеа, тадбирҳои бузургу самаранок амалӣ мегарданд.

Роҳбари давлат дар солҳои соҳибистиқлолӣ ба рушди соҳаи фарҳанг ва маънавиёт низ таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамоянд. Таҷлили ҷашнҳои таърихӣ, аз ҷумла 1100-солагии Давлати Сомониён, эҳёи ҷашнҳои миллӣ, хусусан Наврӯз, Сада, Меҳргон, Тиргон ва ғайра дар ин давра барои таҳкими худшиносиву худогоҳии миллӣ ва муаррифии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ нақши калидӣ мебозанд.

Яке аз вазифаҳои мушкилтарини давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон дар солҳои аввали истиқлол барқарорсозии иқтисод ва рушд додани он ба ҳисоб мерафт. Зеро солҳои аввали соҳибистиқлолӣ барои кишвар бисёр душвор буданд.

Аммо бо гузашти замон, бо талошҳои Роҳбарияти давлат ва иродаи мардуми тоҷик, Тоҷикистон тавонист аз ин буҳронҳо барояд ва заминаи устувори рушди иқтисодиро ба вуҷуд оварад.

Пас аз соли 1997 дар Тоҷикистон ислоҳоти иқтисодӣ оғоз гардид. Дар солҳои 2000-ум як қатор барномаҳо ва стратегияҳо қабул гардиданд, ки ҳадафи асосии онҳо барқарорсозӣ ва таҳкими иқтисоди миллӣ буданд. Тоҷикистон тадриҷан ба иқтисоди бозорӣ ворид шуда, раванди хусусигардонии корхонаҳо вусъат ёфт. Бо мақсади таъмини тараққии бештар қонунгузории иқтисодӣ такмил дода шуда, заминаи дурусти фаъолияти соҳибкорӣ фароҳам оварда шуд.

Илова бар ин, ҷиҳати ба вуҷуд овардани низоми бонкии муосир ва устувор гардондани арзиши пули миллӣ, назорати таваррум ва ҷалби сармояҳои хориҷӣ як қатор тадбирҳои муҳим амалӣ шуданд.

Он солҳо бо мақсади танзими дурусти рушди иқтсодӣ санадҳои зарурӣ коркард ва қабул карда шуданд, ки барои пешрафти иқтисоди кившар мусоидат намуданд. Стратегияи миллии рушд барои давраҳои миёнамуҳлат ва дарозмуҳлат, аз ҷумла «Стратегияи миллии рушд то соли 2015» ва «Стратегияи миллии рушд то соли 2030», ки ҳадафҳои асосии иқтисодӣ ва иҷтимоиро муайян мекарданд, қабул гардиданд. Ҷиҳати таъмини амнияти озуқаворӣ ва беҳтарсозии сатҳи зиндагии мардум ба соҳаи кишоварзӣ таваҷҷуҳи махсус равона карда шуд.

Бояд таъкид кард, ки кишоварзӣ яке аз соҳаҳои муҳим барои иқтисоди Тоҷикистон аст, зеро қисми зиёди аҳолӣ дар деҳот зиндагӣ мекунанд. Ислоҳоти замин, ворид намудани шаклҳои нави хоҷагидорӣ, беҳтар намудани технологияҳои обёрӣ ва рушди пахтакорӣ ба пешрафти соҳа мусоидат карданд. Имрӯз Тоҷикистон ба яке аз содиркунандагони маҳсулоти кишоварзӣ, аз ҷумла пахта ва меваҷот табдил ёфт.

Дар замони истиқлоли давлатӣ аз тарафи Пешвои миллат ҳадафҳои асосии стратегии кишвар муайян гардида, ҷиҳати амалисозии онҳо тамоми чораҳо андешида мешаванд.

Бо дарки он ки соҳаи нақлиёт дар рушди иқтисодӣ нақши калиди дорад, Пешвои миллат баромадан аз бунбасти коммуникатсиониро ҳамчун яке аз вазифаҳои муҳимтарини стратегии давлат қарор доданд.

Ҳамин тавр, дар давоми се даҳсолаи истиқлол садҳо километр роҳҳои нав сохта шуда, даҳҳо нақб ва пул ба истифода дода шуданд. Иншооти муҳиме чун нақби «Истиқлол», «Шаҳристон», «Хатлон» ва дигар роҳҳои байналмилалӣ Тоҷикистонро ба шабакаи нақлиётии минтақавӣ пайвастанд.

Ҳадафи дигари стратегии давлат соҳаи энергетикаро дар бар мегирад. Бо назардошти он ки Тоҷикистон дорои захираҳои бузурги обӣ буда, имкониятҳои васеъ барои истеҳсоли неруи барқ дорад, дар давраи истиқлолият чандин нерӯгоҳҳои барқӣ, аз ҷумла «Сангтӯда-1», «Сангтӯда-2», «Помир-1» ва марҳалаҳои аввалини НБО «Роғун» сохта шуданд. Неругоҳҳои дигари барқию обӣ навсозӣ карда шуданд. Имрӯз Тоҷикистон на танҳо эҳтиёҷоти дохилии худро таъмин мекунад, балки ба кишварҳои ҳамсоя низ нерӯи барқ содир менамояд.

Бо дарназардошти тараққиёти рӯзафзуни иқтисоди ҷаҳон ва талаботи кишвар Роҳбари давлат саноатикунонии босуръати мамлакатро низ ҳадафи стретегӣ қарор дода, дар ин замина шароити мусоидро барои ҳалли ин вазифаи муҳим фароҳам оварданд.

Ёдовар мешавем, ки дар солҳои аввали истиқлол, саноат қариб пурра аз кор монда буд. Аммо имрӯз ба шарофати татбиқ гардидани сиёсати саноатикунонии босуръат, солҳои охир рушди назарраси иқтисодӣ ба назар мерасад. Имрӯз Тоҷикистон дар соҳаи истеҳсоли алюминий, семент, коркарди маъданҳо ва маҳсулоти кишоварзӣ пешравиҳои бузург дорад.

Бо мақсади инкишофи ҳамаҷонибаи иқтисоди кившар тадбирҳои зиёди муосир андешида ва амалӣ мегарданд. Аз ҷумла, имрӯз рушди бозори дохилӣ, ташаккули бозорҳои озод, афзоиши ширкатҳои хусусӣ ва робитаҳои тиҷоратӣ бо дигар кишварҳо иқтисоди Тоҷикистонро ба бозори ҷаҳонӣ пайвастанд. Имрӯз бахшҳои хизматрасонӣ ва туризм ба соҳаҳои муҳимми иқтисодӣ табдил ёфтаанд.

Умуман, дар замони истиқлол ба шарофати татбиқ гардидани сиёсати дурусти Пешвои миллат, Тоҷикистон ба дастовардҳои бузурги иқтисодӣ ноил шудааст. Аз ҷумла, афзоиши солонаи ММД ба ҳисоби миёна 6–7%, коҳиши сатҳи камбизоатӣ аз 83% дар солҳои 1990 то тақрибан 25–27% дар солҳои охир, сохтмони садҳо мактаб, беморхона ва дигар иншооти иҷтимоӣ, рушди шабакаи энергетикӣ ва табдил ёфтани Тоҷикистон ба кишвари содиркунандаи барқ, ҷалби сармоягузориҳои хориҷӣ муҳимтарини онҳоянд.

Сиёсати хориҷии Тоҷикистон дар самти таҳким додани ҳамкории иқтисодӣ низ самаранок роҳандозӣ гардидааст.

Тоҷикистон бо даҳҳо кишвари хориҷи робитаҳои иқтисодии судмандро барқарор кардааст. Лоиҳаҳои бузурги инфрасохторӣ бо сармоягузории давлатҳои хориҷӣ татбиқ шуданд. Тоҷикистон узви созмонҳои муҳимми иқтисодӣ, аз ҷумла Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, Созмони ҳамкории Шанхай ва ғайраҳо мебошад. Ин ҳамкорӣ имкон фароҳам овард, ки кишвар ба бозори ҷаҳонӣ ворид шавад ва иқтисоди худро мутобиқ ба меъёрҳои байналмилалӣ рушд диҳад.

Истиқлоли давлатӣ ва амалишавии сиёсати оқилона барои Тоҷикистон имконият дод, ки иқтисодиёти миллии худро бар асоси манфиатҳои миллӣ ва бо назардошти шароити ҷаҳонӣ рушд диҳад. Бо вуҷуди мушкилоти зиёд, кишвар тавонист иқтисоди худро барқарор созад, сатҳи зиндагии мардумро баланд бардорад ва ба ҷомеаи байналмилалӣ ҳамроҳ гардад.

Дастовардҳои иқтисодии замони истиқлол далели возеҳи сиёсати дурандешона ва заҳматҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат ва мардуми шарифи кишвар мебошанд. Дар шароити ҷаҳони муосир, ки пур аз таҳдид ва рақобати шадид аст, Тоҷикистон бо такя бо захираҳои дохилӣ, ҳамкории байналмилалӣ ва сиёсати хирадмандона, метавонад ояндаи иқтисодии худро боз ҳам бештар таҳким бахшад.

Дастовардҳо нишон медиҳанд, ки саҳми Пешвои миллат дар таҳкими истиқлол ва рушди иқтисодии Тоҷикистон тақдирсоз аст. Маҳз бо талошҳои Сарвари давлат аз вартаи ҷанг баромада, ба давлати мустақилу пешрафта табдил ёфт.

Сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат — сулҳофар, ваҳдатсоз ва давлатсоз — омили асосии пойдории истиқлолияти давлатӣ ва рушду ободии Тоҷикистон мебошад.

Фарида ҚУРБОНЗОДА, ходими илмии шуъбаи ИДМ, Институти омӯзиши давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

ДУШАНБЕ, 09.09.2025. /АМИТ «Ховар»/. Ба даст овардани Истиқлоли давлатӣ ҳанӯз ибтидои кор аст. Аз ҳама мушкил таҳкимбахшӣ ва аз хатарҳои дохилию хориҷӣ эмин нигоҳ доштани истиқлолият мебошад. Таҳдидҳое, ба монанди терроризм, экстремизм, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва сарчашмаҳои маблағгузории он, қочоқи яроқу аслиҳа, ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ, муҳоҷирати ғайриқонунӣ, ба воситаи интернет ва дигар абзорҳои ахбори умум воридшавии мафкураи бегона ба зеҳни ҷомеа барои Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон хатарзо мебошанд.

Ин неъмати бузург баробари ба даст овардан нуру зиё, меҳру вафо, ободию озодӣ, ҳамфикрию ҳамзистӣ ва осоиштагиву абадиятро ба мардуми бузурги тоҷик ва Тоҷикистон овард.

Истиқлол волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори тоҷик аст. Сию чор сол муқаддам муҳимтарин воқеаи таърихии сарнавишти миллати тоҷик ба вуҷуд омад:

Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон гардид. Ин ҳодисаи фараҳбахш аввали моҳи сентябри соли 1991 ба вуқуъ пайваст ва 9 сентябр расман Рӯзи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид. Аз ҳамон вақт то имрӯз ин санаи муборак барои миллати тоҷик иди муқаддас маҳсуб мешавад.

Дар паҳнои замонҳо миллати мо аз шебу фарози таърих ва озмоишҳои сахту сангин гузашта бошад ҳам, дастовардҳои фарҳанги асил, ҳувияти миллӣ, забони ноби модарӣ, илму адабиёти оламгирашро нигоҳ доштааст. Ба ҳамагон маълум, ки ниёгони мо бо талқини афкори пурарзиши «Пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек» беҳтарин ва равшантарин орзуву омоли инсоният ва рукнҳои ахлоқи ҳамидаро басе орифона ифода намудаанд, ки ин каломи пурҳикмат давоми асрҳо барои ташаккули арзишҳои солими башардӯстона хизмат намудааст.

Бешак, маҳз чунин тамаддуни пешрафта, суннату оинҳои дорои ҷанбаи ҳаётӣ, тафаккури зиндагисоз ва маърифати баланди ақлонии ниёгони мо буд, ки онҳо ба ганҷинаи тамаддуни башарият аз Зардушту Монӣ сар карда, то Рӯдакиву Фирдавсӣ, Абуалӣ Синову Носири Хисрав, Умари Хайёму Имом Fаззолӣ, Шайх Аттору Ҷалолиддини Балхӣ, Саъдиву Ҳофиз, Хоҷа Камолу Мавлоно Ҷомӣ, Сайидою Бедил барин садҳо нобиғаҳои илму адабу фарҳангро ато кардаанд.

Мақсади асосии низоми демократӣ дар ҷомеаи мо, пеш аз ҳама, таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандон, фароҳам овардани шароит барои меҳнат ва зиндагии осуда, волоияти қонун, пойдории адолат ва иштироки фаъоли мардум дар идоракунии давлат мебошад, ки ба анъанаву суннатҳои давлатдории миллӣ, арзишҳои ахлоқиву фарҳангии миллат ва дастовардҳои тамаддуни башарӣ такя мекунанд.

Тавассути истиқлол Тоҷикистон тоҷикони ҷаҳонро ба ҳам овард ва дари худро ба ҳаммиллатони бурунмарзӣ боз намуд.

Худшиносии маънавиасос миллатро аз вартаи ҳалокат наҷот мебахшад.

Самараи неки истиқлол аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шудааст. Таҷрибаи сулҳи тоҷикон — манбаи омӯзиши сулҳхоҳони ҷаҳон гардид, ки боиси ифтихори ҳар қавми тоҷикмиллат аст. Мо бояд аз ин миллати баруманд биболему барои боз ҳам машҳуртар гардидани он кӯшишу ғайрат намоем.

Тафаккури таърихӣ имкон медиҳад, ки барои моҳияти ҳодисаҳо, мазмунан дуруст дарк кардани рӯйдодҳои пешин ва бардошти сабақи дуруст барои имрӯзу фардо тасмимҳои бехато ва дуруст гирифта шаванд.

Дар таърих борҳо шудааст, ки худшиносии маънавиасос миллатро аз вартаи ҳалокат наҷот бахшидааст. Агар миллат ва фардҳои он маърифати таърихии маънавиасос дошта бошанд, бо донишу илмҳои пешқадами замон мусаллаҳ гарданд, пас, ин гуна миллат аз уҳдаи иҷрои ҳама гуна вазифаҳои мушкил баромада метавонад. Фаромӯш набояд кард, ки маънавиёт шаҳсутуни худшиносист.

Худшиносии миллии даврони истиқлолияти давлатӣ ва худшиносӣ дар умум дар заминаи шинохти таърихӣ, фарҳангӣ, фалсафӣ, диниву мазҳабӣ, дар асоси шинохти хусусияти миллӣ, дарки мазмун, моҳият ба шакли дурусти мусбат амалӣ мешавад.

Истиқлолияти давлатӣ дар таърихи миллати мо марҳалаи нав аст. Моро зарур аст, ки хешро амиқу аниқ шиносем, анъана, урфу одат ва ҷашну маросимамонро эҳтиром намоем.

Худшиносӣ асоси илмӣ дорад. Агар худшиносии ҳар тоҷик аниқ ташаккул ёбад, пояи илмӣ дошта бошад, он гоҳ фард-фарди тоҷикон таъриху забони ватанашонро меомӯзанд ва дӯст медоранд. Ватанро мисли модар бояд дӯст дошт ва мисли гавҳараки чашм ҳифз кард. Имрӯз раванди умумиҷаҳонии муҳоҷирати меҳнатӣ ба воқеият табдил ёфтааст. Қисме аз ҳамватанони мо ба зарурати рӯзгор дар Федератсияи Русия, Қазоқистон ва дигар давлатҳо ба ҳайси муҳоҷири корӣ кор мекунанд. Аз онҳо пурсед, ҳатман аз сӯзу сози Ватан ва фироқи он ҳарф мезананд. Охир, қиблаи мусофир Ватан аст! Руҳаш, чашмонаш, дилаш пазмони Ватан аст.

Дар назди таърих сию чор сол муҳлати андак аст, аммо барои давлату миллати тоҷик ин давра ҳамчун таърихи даврони истиқлолият унвон мешавад. Таърихе, ки пур аз ифтихор ва талошу меҳнати бунёдкорона барои пойдории Истиқлолияти давлатию миллӣ аст. Миллати тоҷик, ки баъди зиёда аз ҳазор сол соҳиби давлат гардид, бо шарофати заҳмати софдилона дар самтҳои сиёсию иқтисодӣ, иҷтимоию фарҳангӣ ба дастовардҳое ноил шуд, ки давоми садсолаҳо ба даст наоварда буд.

Тоҷикистон имрӯз соҳибистиқлол аст ва бад-ин симмат роҳу равиши тараққиёт, пешбурди сиёсати дохилӣ ва хориҷиашро мустақилона амалӣ менамояд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳдудаи ҷуғрофиест, ки дар он халқияту миллатҳои гуногун паҳлуи ҳам зиндагӣ ва фаъолият доранд ва онҳо барои ҳамдигар бояд на танҳо ҳамватан, балки ҳамтақдиру ҳамфикру ҳаммавқеъ бошанд. Зеро ҳаводиси хунине, ки дар гӯшаҳои гуногуни ҷаҳон рӯй медиҳанд, бори дигар собит менамоянд, ки ҳамраъйии шаҳрвандони мамлакат ва муттаҳидӣ дар мубориза бо таҳдиду хатарҳои террористӣ натиҷабахш аст.

Сарфи назар аз мухталифии афкори сиёсӣ ва фарқи зиёд дар сатҳи зиндагиву вазни иҷтимоӣ моро бояд як чиз муттаҳид намояд–масъулияти ҳифзи истиқлоли Ватану ваҳдати миллат. Бояд ҳамеша дар ёд дошт– барои мо вазифае муҳимтар аз нигаҳдорӣ ва таҳкими Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон нест!».

Зубайдулло ДАВЛАТОВ, ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлолият, ҳолати бунёдии давлатдории имрӯзаи миллати тоҷик мебошад, ки ҳадафҳои воло, миллӣ, таърихӣ ва инсонии мардумро таҷассум менамояд. Ба маънои васеи замон, санги меҳвари истиқлолияти воқеӣ, ин таҳияи бомуваффақияти таҳаввули асосии иҷтимоию сиёсии дорои решаҳои қавии маънавӣ ва унсурҳое мебошад, ки аз ҳуввияти миллӣ ва фарҳанги маънавии халқ сарчашма мегиранд.

Истиқлолияти мо рамзи миллату кишвари озодидӯст, соҳибихтиёрии давлат буда, намунаи равшани ватандӯстӣ мебошад. Тоҷикистон дар тӯли 34 соли соҳибистиқлолӣ сарфи назар аз мушкилоту монеаҳои зиёд тавонист рушди босуботи давлати моро таъмин намуда, мавқеашро дар арсаи ҷаҳонӣ баланд бардорад, пояҳои давлатдории соҳибистиқлоли худро таҳким бахшад ва тамоми нерӯю захираҳоро барои фароҳам овардани шароити мусоид баҳри зиндагии шоистаи халқаш равона созад.

Маълум аст вақте, ки дар оила фазои боварибахш, рӯҳияи болида ва муносибатҳои пайвандон бо ғамхорӣ ва меҳрубонии якдигар тавъаманд, ин нишонаи истиқлолият аст. Яъне, фазои амну осоиштаи Ватан ин ҳама саодатро ба кошонаи хонавода ҳадя месозад ва ин раванд аз муҳити хонавода то маҳал, аз маҳал то ноҳия, аз ноҳияву шаҳр то вилояту ҷумҳурӣ рафта мерасад. Пайвандӣ соҳибихтиёрӣ бо манофеи умумимиллӣ ниҳоят зич мебошад. Вақте ки мардум дар атрофи ғояи миллӣ ва ормонҳои мардумӣ сарҷамъ мегарданд, метавонанд бо ифтихор аз соҳибистиқлолӣ сухан гӯянд.

Дар акси он агар бо тафаккури музофотӣ ҳарф аз мушкилоти кишвар зананд, манфиате нахоҳад дошт. Дар таърихи пурфоҷиаи миллат, ҳангоми ғояи миллӣ дучори ҳуҷумҳои фикрӣ ва идеологии бегона қарор гирифтан, бешак хеле маҳрумияту шикастҳоро дидем. Вақте тафаккури миллӣ осеб мебинад, ҳарфи ватандорӣ ба гӯшаҳои фаромӯшӣ меравад. Аз ин рӯ, миллати сарбаланди тоҷик баъди суқути Иттиҳоди Шӯравӣ нагузошт, ки андешаи миллиаш зиён бинад ва коҳиш ёбад. Ҳуҷумҳои пай дар пай хисороти гаронро ба миён оварда бошад ҳам, вале тафаккури миллӣ ба ҳамон маҷрои шинохти мардумӣ ва аҳамияти таърихиву миллатсозӣ баргашт.

Маҳз иродаи қавии сиёсии Пешвои миллат буд, ки андешаи миллӣ тақвият ёфта, аз ҳуҷумҳои идеологию фарҳангӣ эмин монд. Баъди он ҳама, таърих умумиятро бо мавзуи «Оқибатҳои ҷаҳл» шиносонид ва бар соҳиб-тафаккури бедор арзиши маърифат аён шуд. Ҳамин тавр, мо ба қадри маърифату хирад ва ҳикмат расидем, дарк намудем, ки миллат ва давлати дар уқёнуси кишварсозӣ заврақрони ҳикмату хирадбуда, албатта, ба соҳили мурод мерасад. Ҳакиме гуфтааст: «Оне, ки хирад ва ҳикмат меофарад, фарзанди башарият ва абадият хоҳад буд, зеро аз ӯ маърифати ҷовидонӣ мерос хоҳад монд. Маърифате, ки мутааллиқ ба қавму ҳудуде набуда, балки дар хизмати башар қарор хоҳад гирифт». Дуруст аст, ки кишварҳо бо он афроди ҳикматмеҳвару маърифатпешаву маорифпарварашон овозадор шуданд. Номи онҳо ҳаргиз аз ёди таърих зудуда нахоҳад шуд, зеро дар тафаккури башар тантана ва бар ҷаҳл қиём карданду ба ҷои бефитратӣ маърифатро пешаи худ намуданд.

Қайд намудан ба маврид аст, ки файзи Истиқлол бо ибтикору роҳнамоии Пешвои миллат, дар таърихи начандон тӯлонӣ барои мо дастоварду сар-баландиҳои зиёде овардааст ва минбаъд низ ба бор хоҳад овард. Албатта бо боварии комил гуфта метавонем, ки мо Истиқлолияти комили сиёсӣ ба даст овардаву зери партави он осудаву осоишта зиндагӣ хоҳем кард.Ташаккулёбӣ ва рушди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявт давраи қонунии инкишофи тамаддун ба ҳисоб меравад, ки дар натиҷаи он на танҳо вусъатёбии вазифаҳои иҷтимоии давлат, балки аз тарафи давлат ба худ гирифтани масъулият барои беҳбуди ҳаёти шаҳрвандонаш, дарки зарурати таъмини ҳуқуқҳои иҷтимоии онҳоро дар назар дорад.

Ҳоло ҳифзи Истиқлолияти давлатӣ дар асри муборизаҳои иттилоотӣ ва бархӯрди фарҳангӣ аз таҳкими ҳуввияти миллӣ, тақвияти тафаккури давлатмеҳвар, посдории анъанањое, ки реша дар умқи таърих ва давлатсозии миллӣ доранд, ибтидо мегирад. Дар ин маврид пайравӣ аз сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат асоси устуворт ва идеологии арзишҳои миллист.

Истиқлолияти давлатӣ вазифаҳои асосӣ дорад, ки пойдорӣ ва бақои кишвар дар устувории онҳо метавонад пойбаро монад. Ноил гардидан ба ин муқаддасоти мардумӣ мақсад ва вазифаҳои давлатсозиеро муайян менамояд, ки дар маҷрои истиқлолхоҳӣ бақои кишварро мушаххас месозанд. Дар қатори чунин вазифаҳо, метавон муттаҳидгардонӣ, сафарбарсозӣ, тарбиявӣ ва ташаккулдиҳиро номбар кард. Вазифаи муттаҳидгардонии истиқлолият дар он таҷассум меёбад, ки миллат ва халқҳои маскуни давлатро барои ояндаи бузург ва шукуфо ба ҳам меорад. Вазифаи сафарбарсозии истиқлолият бошад, дар ба тақдир ва ҳаёти Ватан бо эҳсоси масъулият шарик будани шаҳрвандони мамлакат, новобаста ба мансубияти миллӣ, забонӣ, нажодӣ ва динӣ зоҳир мегардад. Рисолати тарбиявии истиқлолият бозгӯи ифтихор аз мероси пурғановати ниёгон аст, ки дар асоси арзишҳои маънавию анъанаҳои нек ҷамъ гардидааст. Вазифаи ташаккулдиҳии истиқлолият, пеш аз ҳама, пайванд ба рушди касбият ва тавонмандии зеҳнии қишри солимфикру ҳушманди кишвар мебошад.

Ба андешаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, арзишҳои Истиқлолияти кишварро чун гавҳараки чашм бояд эҳтиёт намоем. Пеш аз ҳама, он рӯзҳои вазнин ва сангинеро, ки ба сари миллат омад, ҳаргиз фаромӯш накунем. Дарк намоем, ки агар истиқлолият бошаду бақои он бо ғояи миллӣ таъмин нашавад, заволи давлатро ба вуҷуд меорад. Давоми сию чор сол бунёдкорӣ, созандагӣ ва тараққиёти соҳавию сохториро наметавон нодида гирифт. Агар 34 солро аз лиҳози рушд ва раванди барқарории давлат таҳлил намоем, даҳ соли аввали он ҷанги дохилӣ буд, сипас даҳ соли дигар пайи бартараф намудани оқибатҳои низои дохилӣ ва таҳияи нақшаҳо барои оянда сипарӣ шуд ва акнун, чордаҳ сол мешавад, ки ба сӯи рушди устувор қадам гузоштаем. Яъне, аз соли 2010 рушди Тоҷикистони навин оғоз ёфт, ки дар ин муддат ба пешрафти бесобиқае ноил гардидем.

Истиқлоли мо силсилаи суббот ва меъёрҳои куллӣ аст, ки дар диди мо, афкори мо устувор аст. Мо иродаи соҳибистиқлолӣ ихтиёр кардаем, ки худро аз нобудӣ наҷот диҳем. Мисли он, ки нафаре хона месозад, аввал тарҳи хонаро муқаррар мекунад, дар ибтидо ӯ чигуна хона сохт буд, минбаъд низ ҳамон тариқ хонаи хешро сохта метавонад. Мо ҳоло амали худро дар хонасозӣ мебинем ва ин амал дар вуҷуди мост, ки таърихи мо онро тасдиқ мекунад.

Андом ва идроки ҳиссӣ нисбати эҳсоси мо, иртиботи ҷомеаро қудрати тафаккур намедиҳад ва натиҷагирии он беинтиҳо аст ва бояд донист, ки огоҳиҳои кӯҳану навини бедумбол ба истиқрори истиқлоли мо ибтикори нав медиҳад. Истиқлоли мо, ба мо пирӯзиҳои мутаъолӣ, моҳвораи иҷтимоӣ, аз қабили камолҷӯӣ, майл ба хайру некӣ, навҳи дустӣ, соири андешаҳоро додааст ва хоҳад дод.

Ҳар падида дар роҳи такомули худ ниёзҳо дорад, ки бо беҳтарин вижа таъмин мегардад. Мисли он ки ҳеҷ мавҷудоте нест, ниёз ба чизе надошта бошад. Тӯли 34 соли соҳибистиқлолӣ дарк намудем, ки мо ниёз ба шинохт дорем ва ҳоло мебинем, ки ин ниёзи мо чи гуна таъмин мегардад. Маъмулан барои касби огоҳии милливу шинохти худ манобеи он лозим аст, монанди он ки бидуни чашм чизҳои диданиро наметавон дид ва бидуни гӯш шуниданиҳоро наметавон шунид. Ин аст, ки манобеи истиқлол аз шинохт ва ҳуввияти миллӣ ихтиёр дорад. Арзишноктарин омили шинохт ва ҳуввияти миллӣ, ки ниёзи аввалиндараҷаи мост, ин андешаи имрӯз ва фардои миллату давлат аст. Муҳим имрӯз доштани ҳуввияти миллӣ аст, ки мо метавонем тариқи он ниёзҳои худро амалӣ намоем ва дар асоси қонуни сартосарии ҳидоят роҳи саодату такмили худро бо кӯмаки ҳуввияти миллӣ ва шинохти худ тай намоем.

Бояд қайд намоем, ки ҷиҳати дигари шинохти соҳибихтиёрӣ маънои истиқлоли андеша ва истиқлоли хирадро дорад, то ки дар иҷрои вазифа содиқ ва меросбари аслӣ бошем, рӯ ба илм орем, таҳаввулот дар омӯзишу маориф ва талош ба рисолати касбӣ намоем.

Ҷаҳони имрӯз, ки саҳнаи муборизаи ақлҳо иборат аст, кишвари мо бо тафаккури миллӣ ба майдони таърих омад ва худро аз тариқи забони дигарон насохт, бо дили худ, бо дониши худ ва шинохти худ имрӯз қодир аст дар домони ҳастии худ, бо иттиҳоди нерӯҳои худ дар муқобили тӯфони қудратҳо рӯ ба рӯ истад. Ҳар қавм, ҳар миллат танҳо дар сурати як фазилат, бо унвонии зарурат метавонад аз таъсири қудратҳои мавҷуд раҳоӣ ёбад ва рисолати азими худро дар миёни қавмҳо, миллатҳо ташвиқ диҳад. Раҳоии мо аз қудратҳои мавҷуд, аз низомҳои сиёсиву иқтисодӣ ва аз ҳадафҳои фарогири мо чун иттиҳоди муқаддас иборат аст. Авлавиятдортарин ниҳод ва таҷассумгари истиқлоли мо, ин ҳуввияти миллии мост, ки ҳалқаи парешони миллатро ба ҳам пайваст намуд. Маҳз дарахти ҳуввиятшиносӣ аз ин гуна иттиҳоди муштарак, аз чашмаҳои таърих, таҷриба ва ифтихороти миллӣ об мехӯрад.

Дар чунин иттиҳод ҳеҷ кас худро таҳқиршуда намедонад. Тоҷикистон кишваре аст, ки аз лиҳози таърихӣ давраҳои заррини тараққиро, ба вижа дар арсаҳои фарҳангӣ таҷриба кардааст. Бо ин ҳама маънӣ, ин кишвар метавонад роҳи рушду беҳбудӣ ва муқаддам дошта бошад.

Воқеан ҳам, ҳуввияти миллӣ, дар намоиши бузурги хештаншиносӣ таҷассумгари истиқлоли мо гардида, дар роҳ ба сӯи сафедиву сарфарозӣ ба мо имкон дод, ки ба оламиён ва ба таърих нишон диҳем, то чӣ сон қавми тоҷик аз аҳди маъҷӯзии таърих берун омад, миллат гардид, давлат сохт ва итминон дорад, дар такя бо нерӯҳои азими худ ба қуллаҳои балантарини камоли истиқлол хоҳад расид.

Саидзода М.Ё. – ходими хурди шуъбаи Ҳуқуқи давлатии ИФСҲ АМИТ