Фарҳанг ҳамчун унсури ҳастии маънавии миллат, рукни бунёдӣ ва пояи асосии давлатдории миллӣ шинохта мешавад. Он реша дар заминаҳои таърихӣ, маърифатӣ, забонӣ ва ахлоқии ҷомеа дошта, миллат ва давлатҳоро дар тӯли қарнҳо аз шикасту нобудшавӣ эъмин нигоҳ доштааст. Аз ҷумла, фарҳанги бойю ғанӣ ва дастовардҳои фарҳангии халқи тоҷик дар дарозои таърих барои аҳли башар кӯмак намуда, ҳамзамон халқи тоҷик ва арзишҳои маънавию миллии онро то имрӯз интиқол додааст. Аз ин ҷиҳат, фарҳангро ҳастии миллат ва оинаи рунамои он мешуморанд. Соҳаи фарҳанг дар солҳои истиқлолияти давлатӣ ба яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати давлатӣ табдил ёфта, пайваста аз таваҷҷуҳи Ҳукумати кишвар бархурдор аст. Пеш аз ҳама дар гиромидошти фарҳанги миллӣ, эҳёи арзишҳои миллӣ ва ҷаҳони намудани арзишҳои фарҳангӣ, нақши Пешвои миллат беандоза буда, аз солҳои аввали ба сари ҳокимият омадан барои эҳёи суннатҳои халқи тоҷик ва фарҳанги беш аз шашҳазорсолаи тоҷикон гомҳои бузург бардоштанд. Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста таъкид менамоянд, ки “фарҳанг ҳастии миллат аст”, яъне миллате, ки фарҳанги худро ҳифз ва инкишоф медиҳад, метавонад дар муқобили ҳама гуна таҳдидҳо истодагарӣ намояд ва пешрафта гардад. Фарҳанг мафҳуми васеъ буда, маҷмӯи арзишҳо, андешаҳо, забон, суннатҳо, расму оин, дониш ва таҷрибаҳои таърихии мардумро дар бар мегирад. Фарҳанг ба тарзи зиндагӣ ва ҷаҳонбинии одамон бевосита таъсир мерасонад. Ба иборати дигар, фарҳанг ҳамеша муайянкунандаи ҳувияти шахс ва ҷомеа мебошад.

Дар тамаддуни тоҷикон фарҳанг ҷойгоҳи хос дошта, намунаи беҳтарини он адабиёти классикӣ, мусиқии суннатӣ, ҳунарҳои мардумӣ ва меъмории қадим мебошад. Мавҷудияти осори безаволи Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Сино, Хайём ва дигар бузургони фарҳанги тоҷик далолат аз бузургии тафаккури фарҳангии гузаштагони мо мекунад. Пешвои миллат пайваста таъкид медоранд, ки нигоҳдории ин мерос на танҳо як вазифаи давлатӣ, балки қарзи ҳар як шаҳрванди худогоҳ ва хештаншинос мебошад. Миллате, ки дорои фарҳанги бой ва таърихи пурифтихор аст, ба худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ мерасад. Таърих гувоҳ аст, ки маҳз тавассути фарҳанг тоҷикон дар давраҳои душвори таърихӣ ҳувияти миллии худро нигоҳ доштаанд. Пешвои миллат қайд менамоянд, ки “худшиносии миллӣ аз шинохти таърих ва фарҳанг оғоз меёбад”. Ба иборати дигар, бе шинохти фарҳанги хеш, миллат асолати худро гум мекунад. Аз ин рӯ, ба хотири таҳкими худшиносӣ ва ваҳдати миллӣ, давлат пайваста чораҳои муҳиме меандешад, ба мисли таҷлили санаҳои таърихӣ, номгузории кӯчаҳо ба номи шахсиятҳои фарҳангӣ, ташкили чорабиниҳои фарҳангӣ ва омӯзиши таъриху адабиёт дар мактабҳо. Татбиқи барномаҳои давлатӣ дар соҳаи фарҳанг, ба мисли “Барномаи рушди фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021–2025”, яке аз намунаҳои амалӣ намудани сиёсати фарҳангпарваронаи давлат мебошад. Ин барномаҳо ба ҳифз, эҳё ва таблиғи мероси фарҳангӣ равона гардидааст.

Дар давоми солҳои соҳибистиқлолӣ, Тоҷикистон сиёсати фаъолонаи фарҳангпарваронаро роҳандозӣ намуда бо ташаббус ва роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон амалӣ гардида, ба эҳё ва рушди фарҳанги миллӣ мусоидат мекунад. Аз ҷумла, бо ташаббуси Пешвои миллат як қатор муассисаҳои фарҳангӣ, аз қабили осорхонаҳо, театрҳо, китобхонаҳои марказӣ навсозӣ ва бунёд гардиданд. Махсусан, таъсиси Осорхонаи миллии Тоҷикистон, Китобхонаи миллии Тоҷикистон, Кохи Наврӯз, Кохи Суруш, Маҷмааи 5500-солагии Саразм ва баргузории Соли рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ нишонаи таваҷҷуҳи хосса ба фарҳанг аст. Ҳамзамон, Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ бо ташаббусҳои фарҳангии худ шинохта мешавад. Пешниҳод ва қабули Қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид оид ба эълони Рӯзи байналмилалии Наврӯз (21 март), сабти “Шашмақом”, “Фалак”, “Чакан” ва “Атлас” ба феҳристи мероси ғайримоддии ЮНЕСКО – самараи ҳамин сиёсат аст. Чорабиниҳои фарҳангӣ дар Тоҷикистон на танҳо хосияти зебоишиносӣ ва фароғатӣ доранд, балки ба таҳкими ваҳдати миллӣ, боло бурдани худшиносии ҷавонон ва эҳёи суннатҳои миллӣ мусоидат мекунанд. Дар ин самт, чорабиниҳое чун Фестивали “Фалак”, Рӯзҳои фарҳанги вилоятҳо дар пойтахт, Фестивали ҳунарҳои мардумӣ, Омӯзиши “Шашмақом” ва “Фалак” дар мактабҳои мусиқӣ, Рӯзи китоб ва Фестивали ҷумҳуриявии “Тоҷикистон – Ватани азизи ман” аҳамияти калон доранд. Ин гуна барномаҳо, аз як тараф, сабаби эҳёи ҳунару суннатҳо шуда, аз тарафи дигар, ҷавононро ба фарҳанги миллӣ наздик месозанд ва дар онҳо ҳисси ифтихор аз миллату Ватанро бедор менамоянд. Фарҳанг на танҳо таҷассумгари гузашта аст, балки омили асосии тарбияи насли нав мебошад. Дар замони муосир, ки таъсири фарҳангҳои бегона тавассути интернет ва расонаҳо рӯ ба афзоиш аст, муҳим аст, ки ҷавонон ба фарҳанги миллии хеш такя кунанд. Пешвои миллат таъкид менамоянд: “Мо бояд насли навро дар рӯҳияи ватандӯстӣ, худшиносии миллӣ ва эҳтиром ба арзишҳои фарҳанги миллӣ тарбия намоем.” Бо ин мақсад, дар муассисаҳои таълимӣ омӯзиши фанҳои таърих, адабиёт ва мусиқии миллӣ пурзӯр гардида, мактабҳои махсуси ҳунарҳои мардумӣ ва марказҳои фарҳангӣ таъсис дода шудаанд. Иштироки фаъолонаи ҷавонон дар озмуну чорабиниҳои фарҳангӣ, ба монанди “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Тоҷикистон – Ватани азизи ман”, “Омӯзгори сол”, “Донишҷӯи сол” ва дигар фестивалҳо намунаи хуби ин раванд мебошад.

Фарҳанги миллӣ чун сутуни устувори истиқлолият шинохта мешавад. Давлати тоҷикон бо фарҳанг зинда аст ва бо фарҳанг рушд мекунад. Маҳз тавассути фарҳанг аст, ки истиқлолият маънои амиқи маънавию иҷтимоӣ касб мекунад. Дар паёми худ Пешвои миллат таъкид намуданд: “Агар фарҳанги миллат пурқувват бошад, давлат низ устувор мемонад.” Ин гуфтаҳо бори дигар собит мекунанд, ки бе фарҳанг рушди устувори ҷомеа ғайриимкон аст. Дар даврони ҷаҳонишавӣ ва рақобатҳои шадиди фарҳангӣ, ҳифзи асолати миллӣ, нигоҳ доштани забон, адабиёт, санъат ва урфу одатҳо бояд вазифаи муқаддаси ҳар шаҳрванди худогоҳ бошад. Моро зарур аст, ки ҳифзи арзишҳои таърихиву фарҳангии миллати худ ва муаррифии боз ҳам бештари онҳоро дар арсаи байналмилалӣ ҳадафмандона идома диҳем.

Ғуломова Т.Ф., магистранти курси якуми Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(Дар ҳошияи сафари муҳтарам Рустами Эмомалӣ ба шаҳри Санкт-Петербург)

Дар рушди робитаҳои бисёрсамтаи байни давлатҳо ҳамкории байнипарламонӣ нақши муҳим ва асосиро мебозад. Ташаккули муколамаи сиёсӣ, амиқ кардани муносибатҳо дар соҳаҳои тиҷоратию иқтисодӣ, илмӣ, таълимӣ ва ғайра дар доираи қонунгузории кишварҳо баррасӣ карда мешавад. Яке аз вазифаҳои асосии ҳамкории байнипарламенӣ ташкили механизмҳои расмӣ ва ғайрирасмии мубодилаи иттилоот ва таҷриба мебошад. Мафҳуми "ҳамкории байнипарлументӣ" бо мафҳуми "дипломатияи парламентӣ" зич алоқаманд аст[1].

Дар ҷаҳони имрӯза ҳамкорӣ дар сатҳи байнипарламентӣ бо афзоиши аҳамияти дипломатияи парламентӣ хос аст. Фаъолияти байнипарламентии робитаҳои берунии сафарҳои расмӣ ба кишварҳо ва мулоқотҳои ҳайати баландпояи парламентии Тоҷикистон бо раисони парламентҳо, созмонҳои байнипарламентии бонуфузи ҷаҳон барои рушди парламентаризм, қавӣ гардонидани робитаҳои иқтисодӣ, тиҷоратӣ ва фарҳангии байнидавлатӣ аз ҷумла, ба Федератсияи Россия, Ҷумҳурии Халқии Хитой, Ҷумҳурии Исломии Эрон, ҷумҳуриҳои Ҳиндустон, Ӯзбекистон, Қазоқистон ва ғайраҳо ба алоқаҳои байнипарламентӣ таҳкими пурарзиш бахшида, барои инкишофи ҳамкориҳои минбаъда дар доираи сиёсати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон заминаҳои ҳуқуқиро мусоид менамояд.

Бо дарки ин воқеият Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон робитаҳои хориҷӣ ва байнипарламентиро баҳри баланд бардоштани мавқеъ ва мартабаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, обрӯю нуфузи миллат дар арсаи байналмилалӣ яке аз самтҳои асосии фаъолияти худ маҳсуб медонад.

Айни замон Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аъзои фаъоли:

-Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (аз соли 1992);

-Иттиҳоди Байнипарламентӣ (аз соли 2005);

-Ассамблеяи Парламентии Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ (аз соли 2006);

-Иттиҳоди Парламентии Созмони ҳамкории исломӣ (аз соли 2007);

-Ассамблеяи Парламентии Осиёгӣ (аз соли 1999);

-Ассамблеяи Парламентии Созмони Амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо (аз соли 2010) ба шумор меравад.

Ассамблеяи Байнипарламентии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил аз соли 1992 фаъолият мекунад. Рӯзҳои 17-18 апрели соли 2025 дар шаҳри Санкт-Петербурги Федератсияи Россия ҷаласаи 58-уми пленарии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баргузор гардид. Дар ин чорабани Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ба шаҳри Санкт-Петербурги Федератсияи Россия, сафари корӣ анҷом доданд. Тоҷикистон аз замони шомил шудан ба ИДМ дар фаъолияти Ассамблеяи Байнипарламентӣ фаъолона ширкат меварзад. Ҳайатҳои парламентии кишвар мунтазам дар ҷаласаҳои пленарӣ, кумитаҳо ва конфронсҳои ин ниҳод иштирок менамоянд. Натиҷаи сафари кории муҳтарам Рустами Эмомалиро метавон ба чунин дастовардҳо тақсимбандӣ намуд:

1. Мулоқоти дуҷонибаи байнипарламентӣ.

Рустами Эмомалӣ бо Раиси Шурои Федератсияи Маҷлиси Федералии Федератсияи Россия Валентина Матвиенко, бо Раиси Сенати Олии Мажлиси Ҷумҳурии Ӯзбекистон Танзила Нарбаева ва бо Раиси Сенати Парламенти Ҷумҳурии Қазоқистон Маулен Ашимбаев мулоқотҳои дуҷониба баргузор намуда, масъалаҳои зеринро баррасӣ намуданд:

-робитаҳои байнипарламентӣ, аз ҷумла фаъолияти Комиссияи муштарак оид ба ҳамкорӣ миёни Маҷлиси миллии Тоҷикистон ва Шурои Федератсияи Россия, дар таъмини муносибатҳои дуҷониба нақши муҳим доранд. Ҷонибҳо ба зарурати истифодаи босамари зарфиятҳои мавҷуда дар самтҳои сармоягузорӣ, саноат ва илму фарҳанг ишора намуданд. Инчунин баррасии вазъи кунуни ва дурнамои муносибатҳои Тоҷикистону Россия, масъалаҳои афзалиятнок, аз қабили сармоягузории муштарак, ҳамкориҳои саноатӣ, энергетика ва густариши равобити фарҳангӣ, мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифтанд.

-робитаҳои байнипарламентӣ дар таъмини муносибатҳои дуҷониба ва мусоидат ба татбиқи созишномаҳои байнидавлатӣ нақши муҳим доранд. Мулоқот бо Танзила Нарбаева имконият фароҳам овард, ки масъалаҳои минтақавӣ, аз қабили идораи захираҳои об ва таҳкими амнияти минтақавӣ, мавриди баррасӣ қарор гирад. Дар баробари он ҷонибҳо ба таҳкими муносибатҳои Тоҷикистону Ӯзбекистон, ки имзои Аҳдномаи байни ду кишвар дар бораи муносибатҳои ҳампаймонӣ дар соли 2024 ҳамчун як рӯйдоди таърихӣ арзёбӣ гардид, ки заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ барои рушди минбаъдаи ҳамкориҳоро фароҳам меоварад. Ҷонибҳо ба густариши ҳамкориҳо дар соҳаҳои тиҷорат, энергетика, кишоварзӣ ва фарҳанг таваҷҷуҳ зоҳир карданд.

- робитаҳои байнипарламентӣ, масъалаҳои рушди муносибатҳои Тоҷикистону Қазоқистон, аз ҷумла таҳкими равобити дуҷониба ва бисёрҷониба баррасӣ шуданд. Сафари давлатии Президенти Қазоқистон Қосим-Жомарт Токаев ба Тоҷикистон дар соли 2024 ва имзои Аҳдномаи ҳампаймонӣ миёни ду кишвар ҳамчун омили муҳими таҳкими дӯстӣ ва ҳамкорӣ арзёбӣ гардид. Ҷонибҳо ба раванди мусбати рушди ҳамкориҳои тиҷоратӣ, сармоягузорӣ ва фарҳангӣ изҳори қаноатмандӣ намуданд. Дар мулоқот инчунин ба зарурати тавсеаи робитаҳо дар соҳаҳои илму маориф, технологияҳои навин ва сайёҳӣ таваҷҷуҳ зоҳир гардид. Мулоқот бо Маулен Ашимбаев заминаи мусоид барои густариши минбаъдаи ҳамкориҳо дар сатҳи дуҷониба ва минтақавӣ фароҳам меоварад.

2. Суханронӣ дар Шурои Ассамблеяи Байнипарламентии ИДМ.

Дар ҷаласаи навбатии Шурои Ассамблеяи Байнипарламентии ИДМ муҳтарам Рустами Эмомалӣ иштирок ва суханронӣ намуд. Дар суханронии хеш дар Шурои Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил масъалаҳо доир ба ҷамъбасти фаъолияти Шурои Ассамблеяи Байнипарламентӣ дар соли 2024, ташкили мушоҳидаҳои интихобот дар ҳудуди давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, ҳамкории кишварҳои созмон оид ба таҳкими амнияти наздисарҳадӣ дар марзҳои берунӣ ва дигар масоили ҷорӣ мавриди баррасӣ қарор дода шуданд. Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ оид ба натиҷаҳои интихоботи парламентӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ибрози назар карда, аз кори мушоҳидони байналмилалии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил изҳори қаноатмандӣ намуданд[2].

3. Суханронӣ дар ҷаласаи 58-уми пленарии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил.

18 апрели соли 2025 дар Қасрдаи Таврии Санкт-Петербург ҷаласаи 58-уми пленарии АБИ ИДМ баргузор гардид, ки Рустами Эмомалӣ иштирок ва суханронӣ намуданд. Дар доираи масъалаҳои рӯзномаи ҷаласаи пленарӣ як қатор лоиҳаҳои қонунҳои намунавии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, аз ҷумла дар бораи баҳодиҳии кадастрии давлатӣ, технологияҳои зеҳни сунъӣ, ворид намудани тағйирот ба ҷанбаи рақамикунонии Кодекси намунавии таълим дар давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва дигар санадҳо баррасӣ гардиданд. Вобаста ба масъалаҳои рӯзномаи ҷаласаи пленарии Ассамблеяи байнипарламентӣ муҳокимаронӣ сурат гирифта, қарорҳои дахлдор қабул карда шуданд.

Хулоса, мулоқотҳои дуҷонибаи Рустами Эмомалӣ бо роҳбарони парламентҳои Россия, Ӯзбекистон ва Қазоқистон заминаи мусоид барои рушди парламентаризм, қавӣ гардонидани робитаҳои иқтисодӣ, тиҷоратӣ ва фарҳангии байнидавлатӣ фароҳам меорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иштирок дар ҷаласаҳои Шӯро ва пленарӣ таваҷҷуҳи ҳозиринро ба масъалаҳои зерин ҷалб намуд:

-амнияти минтақавӣ;

-мушоҳидаи интихобот ва рушди қонунгузории муштарак;

-натиҷаҳои интихоботи парламентии Тоҷикистон дар соли 2024.

Гузоштани гулдаста дар назди Лавҳаи хотиравии сарбозони тоҷикистонӣ, ки дар муҳофизати шаҳри Ленинград иштирок карда буданд, рамзи эҳтиром ба қаҳрамонони тоҷик ва нишонаи ваҳдати таърихии халқҳои ИДМ дар мубориза бо фашизм мебошад. Ин чорабинӣ аҳамияти ҳифзи ёди таърихӣ ва таҳкими арзишҳои муштараки кишварҳои ИДМ-ро таъкид мекунад. Барои Тоҷикистон, ки дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ саҳми бузург гузоштааст, иштирок дар чунин маросимҳо як навъ эътирофи қаҳрамонии мардуми тоҷик ва нишонаи садоқат ба анъанаҳои таърихӣ аст. Иштироки муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар маросими гулгузорӣ дар Оромгоҳи ёдгории Пискарёв, ки ба хотираи шаҳидони Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ бахшида шудааст, яке аз лаҳзаҳои хотирмони таърихӣ дар рушди ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба ба ҳисоб меравад.

Соҳиби Баҳруло, - ходими хурди илмии шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Файзуллаева Нигора Негматовна, - ходими хурди илмии шуъбаи ИДМ-и омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сарчашмаҳои истифодашуда:

1. Межпарламентское сотрудничество и парламентская дипломатия [Манбаи электронӣ] URL: https://interkomitet.ru/mezhparlamentskoe-sotrudnichestvo-i-parlamentskaya-diplomatiya/ (санаи муроҷиат:22.04.2025)

2. Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Рустами Эмомалӣ дар ҷаласаи Шурои Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии ИДМ иштирок ва суханронӣ намуданд. [Манбаи электронӣ] URL:https://mfa.tj/tg/moscow/view/16914/raisi-majlisi-millii-majlisi-olii-jumhurii-tojikiston-rustami-emomali-dar-jalasai-shuroi-assambleyai-bainiparlamentii-davlathoi-ishtirokchii-idm-ishtirok-va-sukhanroni-namudand(санаи муроҷиат:22.04.2025)

Мо бояд фаромӯш насозем, ки масъалаи об, бинобар аҳмияти ҳаётӣ ва хоса доштанаш, бояд ҳамеша чун масъалаи афзалиятнок боқӣ монад.

Эмомалӣ Раҳмон

Тавре ки маълум аст, об ва иқлим бо ҳам робитаи ногусастанӣ доранд, зеро тағйирёбии иқлим таъсири худро ба ҳаёт ва иқтисодиёт асосан тавассути захираҳои обӣ мерасонад. Обшавии пиряхҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар минтақаҳо боиси нигаронӣ буда, моро водор месозад, ки дар ин самт якҷоя бо коршиносони байналмилалӣ, ташкилотҳо, вазоратҳо ва дигар ниҳодҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ корҳои таблиғотӣ, ташвиқотӣ ва илмӣ бурда, бо истифода аз технологияи муосир обшавии онҳоро пешгирӣ намоем. Дар айни замон, бо сабаби гармшавии глобалӣ, таназзули пиряхҳо ба амал омада, онҳо назар ба он ки ташаккул ёбанд, бештар об мешаванд. Дигар омили муҳими тағйирёбии глобалии иқлим, ин таъсири он ба захипаҳои оби ширини ҷаҳон мебошад. Сайёраи мо имрӯз ба ҳолати душвори муҳити зист рӯ ба рӯ шуда истодааст ва бинобар ҳамин, масъалаи мазкур аз мубрамтарин масоили асри ХХI ба ҳисоб меравад.

Дастёбӣ ба амнияти энергетикӣ яке аз ҳадафҳои стратегии давлати мост. Ҳаҷми солонаи захираҳои гидроэнергетикии Тоҷикистон беш аз 527 миллиард кВт соатро ташкил медиҳад, вале аз ин захираҳо ҳамагӣ 5-6 дарсад истифода мешавад. Бояд дар оянда тавлиди неруи барқ дар ҷумҳурӣ ба 57 миллиард кВт.соат расад, ки имкон медиҳад на танҳо ба истиқлоли энергетикии комил ноил шавем, балки қисме аз барқро ба Осиёи Марказӣ ва берун аз он содирот ва яке аз содиркунандагони бузурги захираҳои гидроэнергетикӣ дар минтақа гардем. Ҳукумати ҷумҳурӣ дар сохтмони неругоҳҳои хурду миёна низ талоши зиёд дорад, то дар канори он дар деҳот саноати барқиро барпо созад. Аз рӯи ҳисоби мутахассисон сохтани чунин неругоҳҳо аз ҷиҳати иқтисодӣ даромаднок буда, барои расидан ба ин ҳадаф ҳамаи шароит мавҷуд аст: ҳам неруи кории арзон, ҳам шароити табиию ҷуғрофии мусоид ва ҳам воситаҳо ва масолеҳи сохтмонии ватанӣ. Ин гуна неругоҳҳо дар муддати кӯтоҳ хароҷоташонро мебароранд. Ба ақидаи мутахассисон, танҳо аз худ кардани 10 дарсади захираи энергетикии рӯдҳои хурд дар манотиқи кӯҳсор, метавонад 70 дарсади деҳоти хурдро бо неруи барқ таъмин намояд.

Тоҷикистон мамлакати кӯҳсор дорои пиряхҳои бузург, дарёҳои пуртуғён, кӯлҳои зебо, захираҳои обҳои ширин, обанборҳо ва мӯъҷизаи дар олам машҳури табиат-кӯли Сарез мебошад. Бинобар ин, барои кишвари мо ҳифз ва истифодаи оқилонаи захираҳои об яке аз афзалиятҳои муҳим ба ҳисоб меравад. Ҷумҳурии Тоҷикистон соҳиби захираҳои бузурги об дар минтақа аст. Мутобиқи хулосаи коршиносон наздик ба 60 дарсади ҳаҷми солонаи сарчашмагирии дарёҳои ҳавзаи баҳри Арал ба қаламрави ҷумҳурии мо рост меояд ва ин обҳо дар маҷмуъ 845 миллиард метри мукааб захираро ба вуҷуд овардаанд. Аз ин ҷост, ки Тоҷикистон аз лиҳози захираҳои об дар миқёси Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баъди Русия дар ҷои дуюм ва дар ҷаҳон баъди Чин, Русия, Амрико, Бразилия, Заир, Ҳиндустон ва Канада дар ҷои ҳаштум меистад, ки барои Тоҷикистон захираи бисёр азимест. Ташаббусҳои Роҳбари давлати мо дар самти об низ маҳз ба хотири истифодаи дурусти ҳамагонӣ аз захираҳои об ва расидани манфиати он ба тамоми минтақа, ҳатто ҷаҳон аст. Ин аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳалли масълаи обу иқлим таваҷҷуҳи махсус зоҳир мекунад ва то имрӯз ташабусҳои Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар Созмони Миллали Муттаҳид амалӣ намудааст:

Соли байналмилалии оби тоза, 2003

Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт», 2005-2015

Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013

Соли 2018-2028 “Об барои рушди устувор”

Соли 2025 соли байналмиллалӣ ҳифзи пиряхҳо

Вобаста ба ин, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр намудаанд, ки: “Тағйирёбии глобалии иқлим ба сифати яке аз мушкилоти муосир, пеш аз ҳама, ба ҳолати пиряхҳо, захираҳои барф ва об таъсири манфӣ мерасонад. Ман оид ба ин масъала аз минбарҳои созмонҳои байналмилалӣ борҳо таъкид намуда будам. Ҷомеаи ҷаҳонӣ хуб дарк мекунад, ки коҳиш ва харобшавии минбаъдаи обҳои нӯшокӣ дар сайёра метавонад аҳли башарро ба фалокатҳои зиёди ҷонӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ дучор намояд. Аз ин лиҳоз, ба ҷомеаи ҷаҳонӣ зарур меояд, ки барои ҳалли ин масоили экологӣ ҳарчи зудтар чораҳои зарурии муштаракро таҳия ва татбиқ намоянд”.

Имрӯз дар курраи Замин наздики як миллиард нафар одамон ба оби тозаи ошомиданӣ ва 2,6 миллиарди дигар ба шароити оддитарини санитарӣ дастрасӣ надоранд. Зиёда аз 80 мамлакат норасоии захираҳои обро эҳсос менамоянд. Дар як ҳафта 42000 нафар дар ҷаҳон аз бемориҳое, ки ба сифати пасти оби ошомиданӣ ва шароити ғайрисанитарӣ вобастаанд, мефавтанд, ки беш аз 90 дарсади онҳо кӯдакони то 5-сола мебошанд. Хушксолӣ ва биёбоншавӣ ҳаёти 1,2 миллиард мардуми дунёро таҳдид мекунад.

Метавон хулоса кард, ки бе ҳеҷ муболиғае ташабусҳои созандаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ -Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мешиносанд ва тавассути ӯ номи Тоҷикистон ва миллати тоҷик низ шуҳратёр гардидааст.

Ализода Исмоил, - ходими илмии Муассисаи давлатии илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Шаҳри Душанбе — на танҳо пойтахти маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон, балки рукни асосии ҳастии давлатдории муосир ва тамаддуни устувори миллист, ки ҳар пораи он саршор аз маънӣ, рамз ва шинохти худогоҳии тоҷикона мебошад. Ин маркази муҳими сиёсӣ ва маънавӣ дар фазои геостратегии минтақа, бо насли навандеш ва манзараҳои дилкашаш, қомати як шаҳри рӯ ба ояндаи дурахшонро касб намудааст.

Аз миёни олами сукут ва оромии деҳаи куҳна, Душанбе бо як раванди мураккаби метаморфозӣ ба як кохи бузурги фарҳангу илму тараққӣ табдил ёфт. Шаҳре, ки имрӯз бо симои замонавӣ, меъмории олижаноб, муҷассамаҳои пуррамз ва шоҳроҳҳои сабзу хуррамаш ифтихори миллати тоҷикро дар саҳнаи ҷаҳонӣ муаррифӣ мекунад.

Чуноне ки устод Мирзо Турсунзода фармудааст:

«Шаҳри ман, бо рӯйи пурнозу нигоҳи меҳрубон,

Ҳамчу модар меҳрубонӣ, ҳамчу дил дорӣ забон!»

Ин байт на танҳо муҳаббат ба пойтахт, балки руҳи муҳити он, меҳру эҳсоси зиндагии он дар дилҳои мардумро таҷассум мекунад. Душанбе дар нақши меҳвари худшиносии миллӣ бо муассисаҳои илмӣ-фарҳангии худ, аз ҷумла китобхонаҳои миллии ҳозиразамон, театрҳои пурэҳсос ва марказҳои пажӯҳишии амиқ, ба як арсаи зиндаи муколамаи илму фарҳанг ва арҷгузорӣ ба арзишҳои миллӣ табдил ёфтааст.

Шаҳре, ки ҳар кӯчааш порчае аз таърих ва ҳар бинояш шафақе аз оянда аст. Ба гуфти устод Лоиқ Шералӣ:

«Дар ҳар нафасе зи ин замин файз бувад,

Дар ҳар қадамат нишони ангез бувад.»

Воқеан, Душанбе макони файз, эҳё ва нерӯи тозаест, ки ҳамеша дар талоши баланд бардоштани шуури миллӣ ва таҳкими худшиносии мардум аст. Нақши Душанбе дар низоми байналмилалӣ низ қобили таваҷҷуҳ аст. Бо баргузории форумҳои сатҳи ҷаҳонӣ ва мизбононии созмонҳои мӯҳими байнулмилалӣ, пойтахти тоҷикон ҳамчун як маркази дипломатияи нарм ва риштаҳои мутақобилаи фарҳангӣ арзи ҳастӣ менамояд.

Тӯли чанд соли охир пойтахти кишварамон шаҳри Душанбе

симои худро куллан тағйир дода, дар Осиёи Марказӣ ва берун аз он ҳамчун ҷавонтарин шаҳри зебо, ободу осуда муаррифӣ гашта, ба маркази баргузории ҳамоишҳои сатҳи баланди байналмилалӣ мубаддал гаштааст.

Дар партави сиёсати созандаву бунёдкоронаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва иқдомҳои наҷиби Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти азизи мо ба марҳалаи рушду пешравӣ ба таври бесобиқа ворид гаштааст.

Хулоса, Душанбе танҳо як маҳалли иқомат нест — ин шаҳр рӯҳи миллат, оинаи таърих ва мадраки бедории миллист. Он бо ҳузури зиндаи худ, ҳамоно пояи умеди фардо, рамзи бақои миллат ва ҷавҳари созандаи тамаддуни тоҷикистонии муосир боқӣ мемонад. Ва чуноне шоир мегӯяд:

«То Душанбе ҳаст, ҳастӣ ҳаст,

Дар диламон умеду дастӣ ҳаст.»

Армонова Рӯзигул Холиқовна магистранти курси 1-уми шӯъбаи сиёсатшиносии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар асри XXI, техникаи компютерӣ ва усулҳои нави барномарезӣ ҷиҳати ҳалли масъалаҳои мураккаби амалӣ, аз ҷумла масъалаи нақлиёт, рушди бесобиқаеро аз сар гузарондаанд. Масъалаи нақлиёт дар иқтисодиёт ва логистика барои ба даст овардани оптимизатсия дар интиқоли мол ва кам кардани хароҷот дар нақлиёт, як масъалаи муҳими тадқиқотӣ ва амалист. Истифодаи техникаи компютерӣ дар ин соҳа имкон медиҳад, ки модели нақлиётӣ таҳия карда шавад, ки на танҳо ҳаҷм ва арзиши интиқолро муайян мекунад, балки имконият медиҳад, ки бо истифодаи алгоритмҳои гуногун, камтарин хароҷот дар шабакаи нақлиётӣ ба даст ояд.

 Масъалаи нақлиёт: Тасвири умумӣ

Масъалаи нақлиёт як масъалаи классикӣ дар таҳқиқи амалӣ аст, ки дар он таваҷҷӯҳ ба оптимизатсияи интиқол бо камтарин хароҷот аст. Ин масъала дар шабакаҳои логистикӣ ва молӣ барои ба роҳ мондани равандҳои фоиданок ва самаранок дар интиқол истифода мешавад.

Масъалаи нақлиёт бо унсурҳои асосии худ (манбаъҳо, маконҳои талабот, хароҷоти интиқол ва миқдори интиқол) муайян карда мешавад. Ба миқдори муайян мол аз як ё чанд манбаъ ба як ё чанд макони талабот бояд интиқол ёбад. Ҳадафи асосӣ — кам кардани хароҷотҳои умумии интиқол аст.

 Техникаи компютерӣ ва алгоримҳои оптимизатсионӣ

Барномасозӣ ва техникаи компютерӣ бо истифода аз алгоритмҳои оптимизатсионӣ ба ҳалли масъалаи нақлиёт дар муҳитҳои гуногун мусоидат мекунанд. Аз ҷумла:

 Методи Simplex: Алгоритмҳои Simplex барои ҳалли масъалаҳои оптимизатсионӣ ва хаттӣ истифода мешаванд, ки маъмулан дар масъалаи нақлиёт татбиқ мешавад. Он як алгоритми таърихан қавӣ мебошад ва дар интихоби роҳҳои фоиданок ва самаранок барои интиқоли мол кӯмак мекунад.

 Методи Вогел (Vogel's Approximation Method): Ин метод барои ёфтани ҳалли ибтидоии муфид ва кам кардани хароҷот дар масъалаи нақлиёт истифода мешавад. Вогел барои табдил додани масала ба як проблема, ки метавонад ба осонӣ тавассути алгоритмҳои компютерӣ ҳал шавад, истифода мешавад

 Методҳои динамикӣ: Барои масъалаҳои мураккаб, ки метавонанд бо чанд роҳҳои гуногун ҳал шаванд, усулҳои динамикӣ ва барномаҳои хати динамикӣ, ки тавассути компютерҳо амалӣ мешаванд, истифода мешаванд.

Техникаи компютерӣ барои таҳия ва ё амалӣ кардани моделҳои нақлиётӣ истифода мешавад. Дар забонҳои барноманависӣ, монанди Python, MATLAB ва Java, барои ҳалли масъалаҳои нақлиёт китобхонаҳои мухталиф мавҷуданд, ки амалигардонии онҳо осон аст. Ба ҳамин тариқ:

Python бо китобхонаҳои PuLP, SciPy ва CVXPY барои иҷрои масъалаи нақлиёт хеле маъруф аст. Python имконият медиҳад, ки бо истифода аз усулҳои оптимизатсионӣ (монанди Simplex ё Методҳои Кенси) миқдори интиқолро барои расидан ба камтарин хароҷот ҳисоб кунед.

Matlab бо қолабҳои алгоритмии мураккаб ва тавассути функсияҳои интегралӣ ва муҳити таҳлилӣ, барои таҳқиқи моделаҳои нақлиётӣ ва ё алгоримҳои оптимизатсионӣ хуб аст.

Java дар муҳитҳои коркардии параллелӣ ва масштабҳо барои реша кардани масъалаҳои калон ва мураккаб дар нақлиёт истифода мешавад.

 Бартариҳои истифодаи техникаи компютерӣ

Тезӣ ва дақиқӣ: Истифодаи техникаи компютерӣ бо алгоримҳои қавӣ ва навиштани барномаҳо имкон медиҳад, ки натиҷаҳои зуд ва дақиқ ба даст оянд, ки дар таҷрибаҳои дастӣ ё коркарди дастӣ дастрас кардан мумкин нест.

Таҳлили маълумотҳо: Бо истифода аз компютер, шумо метавонед маълумоти зиёде ро таҳлил кунед ва боварӣ ҳосил намоед, ки моделҳои нақлиётӣ ба ҳадди аксар оптимизатсия мешаванд. Ҳангоми кор бо шабакаҳои калон ё мутаносибан мураккаб, ё интиқоли мол дар муҳитҳои динамикӣ, компютер метавонад кӯмак кунад, ки манобеъ ва талаботҳо дар тамоми шабака мувофиқ бошанд.

Бо кӯмаки техникаи компютерӣ ва ба як ҷойи муайян қарорҳои воқеии ҳаррӯза, ки таъсиргузоранд ба шабакаи нақлиётӣ ва маҷмӯи мол, инчунин бахши хароҷоти тарҳрезӣ, муҳити оптимизатсионӣ барои нақлиёт мумкин мегардад.

 Ояндаи техникаи компютерӣ ва нақлиёт

Ҳангоми таҳияи технолоияҳои нав, ҳарчи бештар комилан автоматизатсион ва робита бо молҳо ва хадамоти нақлиёт дар шабакаҳои компютерӣ имкон медиҳад, ки шубҳаву муқоисаву калибр кардани таҳлили нақлиётҳо дар ҷаҳони имрӯза дастрас шаванд. Масалан, истифодаи машинӣ ва таҳлилҳои амиқ барои барномаҳои динамикӣ ва таҳқиқи реальнии нақлиёт дар ҳама сатҳҳои занҷирҳои таъминот дар оянда комилан имконпазир мегардад.

Техникаи компютерӣ ва алгоримҳои оптимизатсионӣ нақши калидӣ дар ҳалли масъалаи нақлиёт ва кам кардани хароҷот дар логистика ва саноат мебозанд. Интихоби усулҳои дуруст ва истифодаи компютерҳои қавӣ имкон медиҳанд, ки ҳамашибахтарин роҳҳои интиқол ва пайвастшавии манбаъҳо бо маконҳои талабот муайян карда шаванд. Бо расидан ба камтарин хароҷот ва ба даст овардани оптимизатсия, техникаи компютерӣ барои ҳамаи намудҳои соҳаҳои саноатӣ ва иқтисодӣ хеле муҳим аст.

Шарипов Ҳокимҷон Балаҷонович Магистранти соли аввали ихтисосӣ “Информатика”-и инистути метематикаи ба номи А.Ҷураеви АМИТ

Аҳолии нисфи сайёраи заминро минтақаи Осиё ташкил медиҳад, ки нақши кишварҳои он ба хусус Тоҷикистон хело аҳамияти стратегӣ ва геополитикӣ дорад. Тавоноиҳои кишварҳоро гуногунӣ ва ташаббусу таҳаввулоти ташкил медиҳад, ки Осиёро ба макони инкишофи босуръаттарини минтақаи ҷаҳон роҳнамоӣ мекунад. Ҳамин тавр, Тоҷикистон бо ташаббусҳои созандаву саривақтӣ дар партави роҳнамоиҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масоили обу пиряхҳо ва наслҳои ояндаи ҷаҳон таваҷҷуҳ карда, онро чун дипломатияи муҳим барои рушди иқтисодӣ ва некуаҳволии мардуми минтақа ва ҷаҳон медонад.

Об ва нақши он дар ҳаёти башар аз масоили муҳим арзёбӣ шуда, бо ташаббуси Прездиенти Тоҷикистон пайваста дар семинарҳои минтақавиву фароминтақавӣ мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифта, баррасӣ мегардад. Об яке аз арзишманду муҳимтарин сарвату неъмати бузургу нодирест, ки тамоми мавҷудоти олам аз он истифода карда, тавассути он рӯҳияи тоза гирифта, шодону шодоб умр ба сар мебаранд. Дар ин зимн, Президенти кишвар дар мулоқоту суханрониҳои худ таъкид намудааст, ки “Ҳамагон бояд фаҳманд, ки арзишмандии об на камтар аз арзишмандии нафт, газ ва дигар навъҳои сӯзишвориву манбаъҳои энергия барои ояндаи босуботи кишвар ва минтақа мебошад”.

Дар натиҷаи саъю кӯшишҳои пайвастаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ташаббусҳои созандаи кишвар соли 2013 ҳамчун соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об эълон шуда, соли "Оби тоза","Об барои ҳаёт" ва "Об барои рушди устувор" ва "Даҳсолаи байналмилалии амал об барои рушди устувор 2018-2028” пешниҳод гардида, пазируфта шуд.

Ҳамин тариқ, маросими оғози Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об дар қароргоҳи ЮНЕСКО дар Париж 11-уми феврали соли 2013 баргузор шуд, ки дар он намояндаи расмии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун кишвари муаллиф ва ташаббускор иштирок ва суханронӣ намуд.

Дар ин зимн, санаи 12-уми апрели соли 2015 дар шаҳри Тегуи Ҷумҳурии Корея Форуми ҷаҳонии об баргузор гардида, даҳсолаи аввалини ҳалли масоили вобаста ба обу иқлим таҳти унвони «Об барои ҳаёт» натиҷагирӣ шуд. Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар чорабинии сатҳи баланд иштирок карда пешниҳод намуд, ки: “Ҷаҳонро мебояд дар ин самт бетаваҷҷӯҳ набошад ва бо мақсаднок истифода будани барномаҳое, ки дар доираи ин даҳсола амалӣ карда шуд бояд минбаъд низ дар ҳамин раванд тасмимҳои ҷиддӣ мавриди татбиқ қарор дода шаванд”[3].

Пиряхҳо чун манбаи оби ширин маҳсуб ёфта, дар ҳудуди Тоҷикистон беш аз 8492 ба ҳисоб гирифта шудааст, ки майдони умумии онҳо 8476,2 километри мураббаъро ташкил дода, тақрибан 6 % масоҳатро дарбар мегирад. Бештари ин пиряхҳо дар Помири Шимолию Ғарбӣ ва кӯҳистони Ҳисору Олой дар баландиҳои 3000-3500 то баландиҳои 3500-5300 м ҷой гирифтаанд. Олимони соҳа ва зистшиносон исбот карданд, ки нақши пиряхҳо дар тағйирбии кураи Замин хеле бузург буда, бо инкишофи муҳити ҷуғрофӣ мувозинати гармӣ ва намнокӣ муайян мешавад, ки ба ҷараёни шаклгирию тағйирёбии пиряхҳо хело вобастагии калон дорад. Паст шудани ҳарорати ҳаво ва боришҳои зиёд иқлимро дигаргун сохта, бо афзоиши обшавии пиряхҳо гармии миёнаи Замин баланд хоҳад шуд, ки ба ҳаёти зисти инсонҳо таъсири манфӣ хоҳанд расонд. Арзишу муҳимият ва ҳифзи обу пиряхҳоро Президенти Тоҷикистон аз корҳои аввалиндариҷаи худ дониста, моҳи марти соли 2021 таъкид карда чунин ишора намудааст, “Обшавии босуръати пиряхҳо, ки яке аз манбаъҳои асосии оби тоза мебошанд, дар баробари зиёдшавии истеъмоли об бар асари афзоиши теъдоди аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ, метавонад боиси оқибатҳои бағоят манфӣ гардад. Возеҳ аст, ки ин масъалаи доғ бояд дар меҳвари таваҷҷуҳи хоси ҷомеаи ҷаҳонӣ ва хусусан пешвоёни сиёсӣ қарор дошта бошад”.

Муҳим будани ҳалли масъалаи глобалии тағйирёбии иқлимро барои сайёра ҳанӯз собиқи Дабири Кулли Созмони Милали Муттаҳид Пан Ги Мун дар маърӯзаи нахустини расмии худ таъкид намуда буд: «Хатари ҷанг, ки ба инсоният ва сайёраи мо таҳдид мекунад, бо тағйирёбии иқлим ва гармшавии глобалӣ баробар аст» [3].

Ҳамин тариқ, пешниҳои нави Тоҷикистон зери номи “Соли 2025 - Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” дар Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид зимни баргузории Иҷлосияи 77-уми худ қатънома санаи 14-уми декабри соли 2022 пешниҳод шуд, ки бо дастгирии кишварҳои узв мавриди пазириш қарор гирифт.

Бояд қайд кард, ки бисёр кишварҳои дунё бо сабаби тақсимбандии нодурусту ноодилонаи обу дарёҳо ба дасрас нашудану норасоии он ба мушкилоти зиёде дучор шуда, миёни ҳам муноқишаҳо доранд. Мавриди зикр аст, ки зиёда аз 70 дарсади аҳли сайёра обро барои обёрӣ намудани замин истифода карда, ин амал соли 1950 ин фоиз се баробар афзудааст., ки тавассути обёрӣ намудани замин хок обро фурӯ бурда, бо намакҳои зери замин бархӯрд карда, дар болои замин қарор гирифта, заминаи шӯршавии замин шуда, фоиданокиву ҳосилнокии онро кам месозад.Тибқи сарчашмаҳо набуду норасоии обҳо аз се як ҳиссаи аҳолии сайёра ранҷу азият кашида, ба мушкилот рӯ ба рӯ ҳастанд.

Боиси ёдоварист, ки Тоҷикистон дорои беш аз 1300 кӯл буда, дар баландии аз 3500 то 5000 метр аз сатҳи баҳр ҷойгиранд. Ҳамаи ин фаровониҳоро Президенти Тоҷикистон бо чашми хирад нигариста, арзишмандии истифодаи оби ошомиданиро ба эътибор гирифта, Ҳукумати мамлакат аз 1 декабри соли 2001 “Дар бораи тасдиқи Консепсияи истифодаи самаранок ва ҳифзи захираҳои об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” қарор қабул кард [6].

Бо ташаббуси Тоҷикистон рӯзҳои 20-21 июн дар шаҳри Душанбе Конференсияи байналмилалӣ оид ба оғози Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» баргузор гардида, дар он намояндагони беш аз 110 кишвари ҷаҳон иштирок карда, дар сессияҳои алоҳида вобаста ба об, аз ҷумла «Тақвияти амалҳо ҷиҳати рушди устувори захираҳои обӣ», «Татбиқи ислоҳоти бахши об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Муколамаи ҷамъият оид ба ҳисоботи ниҳоӣ», «Мушкилоти об дар мисоли гурезагон ва муҳоҷирон» мавриди таҳлилу баррасӣ қарор доданд.

Ба назари Директори иҷроияи Комиссияи ҷаҳонӣ оид ба иқтисодиёти об Ҳенк Овинк Конфронси сеюми байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» дар шаҳри Душанбе ба андешидани тадбирҳои мушаххас бобати ноил шудан ба ҳадафҳои дар сатҳи байналмилалӣ мувофиқашудаи марбут ба об равона шуда, нақши ин чорабинии сатҳи байналмилалиро дар ҳалли мушкилоти таъмини аҳолии сайёра бо об ва дигар масъалаҳои ба он марбут муҳим медонад [12].

Хусрав Нозирӣ оид ба ташаббусҳои дурбинонаю пешниҳодҳои дорои аҳамияти ҷаҳонии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масъалаи об ибрози андеша намуда таъкид менамояд, ки «Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иқдоми худ дар масъалаи ҳамкорӣ дар ҳавзаи об дар ҷаҳон ҷойгоҳи хосса дорад ва эътироф гардидааст. Маҳз бо шарофату ибтикор ва ташаббусҳои Президенти Тоҷикистон дар айни замон аҳли башар ба масъалаи марбут ба об таваҷҷуҳи бештар равона намудааст».

Ба андешаи ӯ мушкилоти об масъалаи танҳо як мамлакат набуда, он масъалаи ҷаҳонӣ буда, аз тамоми давлатҳои ҷаҳон, созмонҳову ниҳодҳои дахлдор даъват мешавад, то ҳамкориро дар ин самт беҳтару бештар намуда, масъалаи марбут ба обро муштаракан ҳаллу фасл кард.

Мавриди зикр аст, ки Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» бо ибтикори Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида, ба ҷаҳониён расонданд, то аз ин ганҷинаи нодир қадрдонӣ карда, ҳар қатраи онро ҳушмандона истифода намоянд.

Дар ин зимн, дар пойтахти Тоҷикистон – шаҳри Душанбе Конфронси дуюми байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» таҳти унвони «Такон бахшидан ба амалҳо ва шарикӣ дар соҳаи об дар сатҳҳои маҳаллӣ, миллӣ, минтақавӣ ва ҷаҳонӣ» баргузор гардида, намояндагони баландпоя аз созмонҳои ҷаҳонӣ ва давлатҳои мухталиф бо ташаббусу иштироки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Созмони Милали Муттаҳид таҳти роҳбарии Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирок карданд.

Зимнан, санаи 05.05.2022 дар толори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамоиши илмӣ зери унвони “Пешвои миллат-ташаббускори ҳадафҳои ҷаҳонии рушди устувор дар соҳаи об” баргузор гардид. Ҳамоиш бо суханини президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, ифтитоҳ шуда, ташаббусшҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ибтикори ҷаҳонии кишвар, ки айни замон башар дар пешорӯи норасоии об қарор дорад, мавриди баррасӣ қарор дода шуданд. Дар ҳамоиши мазкур доктор Музаффарӣ, суханронӣ карда, таъкид намуд, ки об чун муъчизаи нодир дорои хотирае аст, ки он то 30 сол боқӣ мемонад. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки барои қадри зарро шинохтан аввал инсон бояд заршинос бошад, вагарна ҳамаи дороиву зару зеварашро аз даст дода, нодору фақир мегардад. Роҳбарияти Тоҷикистон хусусан Президенти кишвар чун заршинос ба қадри ҳар қатра об расида, истифодаи дурусти обҳову ҳифзи пиряхҳоро ба мардумони минтақа ва ҷаҳон аз корҳои муҳим дониста бо гузаронидани чорабаниҳои саривақтӣ тавсияҳо медиҳанд.

Тоҷикистону тоҷикистониён шукрона аз он менамоянд, ки ин сарзамин аз ин муъҷизаи нодир фаровону саршор аст. Ҳар сокини ин кишвари биҳиштосоро зарур меояд, то ба ҳифзу сарсабзу хуррам гаштани диёри худ камари ҳиммат баста, ташаббусҳои созандаро барои рушди инсоният ва тозагии муҳити зист идома дода, баҳри озодиву оромиву ободии халқу мардуми сайёра саҳми арзанда гузошт.

Ҳамаи ин фаровониҳоро Президенти Тоҷикистон бо чашми хирад нигариста, арзишмандии истифодаи оби ошомиданиро муҳим шуморида санаи 1 декабри соли 2001 “Дар бораи тасдиқи Консепсияи истифодаи самаранок ва ҳифзи захираҳои об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ” қарор қабул кард. Бо чунин мақсад санаи 10-13 июни соли 2024 дар шаҳри Душанбе Конфронси сеюми байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» баргузор шуд, ки мақсаду ҳадафи конфронс табодули таҷрибаи беҳтарин ва дарёфти роҳҳои ҳалли инноватсионӣ, инчунин таҳкими шарикӣ байни ҷонибҳои манфиатдор ва баланд бардоштани нақши об дар рушди устувор мебошад.

Боиси ифтихор аст, ки ташаббусҳои Тоҷикистон аз ҷониби кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла Покистон мавриди дастгирӣ ёфта, ҳар ду кишвар мубрамияти обу манбаҳои онро муҳим шуморида муштаракона мулоқотҳо карда, ҷаласаҳо мегузаронанд. Покистон бо Тоҷикистон пайванди ҷуғрофии наздик дошта, муносиботи дипломатӣ миёни ҳар ду давлат 6 июни 1992 барқарор гардид.

Ҳамин тариқ, 24-26 апрели соли 2024 бо ташаббуси Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Исломии Покистон дар Донишгоҳи Осиёи Бузург (Grand Asia), дар шаҳри Сиялкути вилояти Панҷоб, ки зодгоҳи файласуф ва шоири Шарқ Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ аввалин Конфронси байналмилалӣ бахшида ба тағйирёбии иқлим баргузор гардид, ки дар партави таъкидҳои пайвастаи Президенти Тоҷикистон дар он масъалаи мубрами обу экология баррасӣ шуд. Олимону роҳбарони институтҳои ҳавошиносӣ, пажуҳишгоҳҳои самти обу иқлим, намояндагон ва мутахассисони иқлиму обу энергетика аз кишварҳои аврупоӣ, институтҳои масъалаҳои энергетика ва энергияи «сабз», профессорон, донишҷӯён ва воситаҳои ахбори оммаи дохилӣ ва хориҷӣ дар кори конфронс иштирок намуда, ибрози андеша карданд. Дар конфронси мазкур намояндаи Сафорати Тоҷикистон дар Покистон таъкид намуд, ки Тоҷикистон, ки 93 фоизи қаламрави онро кӯҳҳо ташкил дода, аз рӯёрӯйӣ бо пайомадҳои тағйирёбии иқлим ба мисли Покистон осебпазир буда, бештар вақтҳо бо обхезӣ, сел, фаромадани ярчу тарма ва дигар офатҳои табиӣ дучор мешавад.

Покистон кишвари аграрӣ буда, аксари иқтисодиёти он барои парвариши зироатҳо аз об вобаста буда, аз осебпазиртарин дар муқобили иқлим аст. Тибқи пажӯҳиши NASA, ҳаҷми кӯлҳои пиряхҳо дар саросари ҷаҳон аз соли 1990 ба далели обшавии пиряхҳо тақрибан 50% афзоиш ёфта, дар Гилгит-Балтистон ва Хайбар-Пахтунхва зиёда аз 3044 кӯлҳои пиряхӣ муайян шуданд, ки аз ин шумора 33 онҳо эҳтимоли нестшавиро доранд.

Тибқи маълумоти Сандуқи Байналмилалии Пул, ин кишвар аз ҷиҳати норасоии об дар ҷои сеюм қарор дошта, тақрибан 60 дарсади обҳои умумӣ аз боронҳои муссонӣ ва қисми зиёди боришоти зимистон ба даст меоянд. Ба қавли Миан Аҳмад Наим Солик аз Пажӯҳишгоҳи таҳқиқоти стратегии Покистон чанд соли ахир вазъияти мавсими муссонӣ дар ин кишвар номунтазам шудааст [8].

Ба маъуломоти Вазири федералӣ оид ба тағирёбии иқлим ва ҳамоҳангсозии муҳити зисти Покистон Мусаддиқ Малик кишвараш хонаи дуввумин бузургтарин системаи пиряхӣ дар ҷаҳон берун аз минтақаҳои қутбӣ буда, ҳифзи ин манораҳои оби табииро аз тағирёбии иқлим муҳиму саривақтӣ мешуморад [7].

Мавриди зикр аст, Пассу яке аз 7беш аз 7,200 пиряхҳоест, ки минтақаро дар бар мегирад, ки дар се қаторкӯҳҳои Ҳиндукуш, Қаракорам ва Ҳимолой паҳн шуда, Покистонро ба хонаи бештарин пиряхҳо дар ҷаҳон берун аз Арктика ва Антарктика табдил медиҳад. Ин се қаторкӯҳҳои Ҳиндукуш, Қарокурум ва Ҳимолой дар якҷоя «қутби сеюм»-ро ташкил медиҳанд. Ба назари коршиносон қуллаҳои яхбандии сафеди пиряхи Пассу дар кӯҳҳои Қаракорам бо қабати сиёҳ печонида аз партовҳо, тармаҳо ва резиши сангҳо дар тӯли садсолаҳо ҷамъоварӣ шуданд.

Обҳои ҷоришудаи ин пиряхҳо дар саросари Қарокурум ва Ҳимолойи Ғарбӣ беш аз 300 миллион нафар аҳолии ҳавзаи дарёи Ҳиндро таъмин намуда, бузургтарин системаи кишоварзии обёришавандаи ҷаҳонро, ки дар саросари Ҳиндустон ва Покистон паҳн мешавад, амалӣ менамояд. Ба андешаи коршиносони соҳа тақрибан 75% захираи оби захирашудаи Покистонро ташкил медиҳад. Ба обшавии пиряхҳо аз сабаби тағирёбии иқлим таъсир расонида, хатари обхезиро афзоиш додааст. Ба қавли сокинони минтақа бо сабаби афзоиши мавҷҳои гармо обшавии пиряхҳо бо суръат идома ёфта, бештари қисматҳои кишоварзӣ зарар диданд.

Тибқи маълумотҳо пайванди пиряхҳо ё “ҷуфт кардан” як маросими қадимӣ миёни мардумони Гилгит-Балтистон будааст, ки пиряхҳои “мард” ва “зан”-ро муттаҳид намуда, аз рӯи рангу намуд онҳоро муайян мекарданд. Сокинони деҳа массаи яхи тақрибан 80 вазнро ба баландиҳо бурда онро бо омехтаи лой, хокистар ва ангишт пӯшонида ва майдонро бо сангҳои вазнин мебанданд. Он оҳиста-оҳиста ва устувор ба андозаи массаи ях афзоиш меёбад, зеро суръати ҷамъшавӣ (аз боришот, намӣ ва барф) дар ин баландӣ аз суръати обшавӣ ва сублиматсия зиёдтар мебошад. Тибқи ривоятҳои сокинони деҳа аз асри 13, вақте ки онҳо аз вуруди сарлашкари муғул Чингизхон ва қабилааш бо парвариши пиряхҳо дар ағбаҳои кӯҳии Ҳиндукуш ва Қаракорам монеъ шуданд, аз ин усул истифода мекарданд [11].

Аммо бо афзоиши ҳарорат бар асари тағирёбии иқлим, ин пиряхҳо, аз ҷумла Пассу, таъсирпазир шуда, тибқи таҳқиқоти коршиносони иқлимӣ дар Покистон дар тӯли чаҳор даҳсола, аз соли 1977 то 2014, ин пирях 10% хурдтар шуда ҳар моҳ то 4 метр коҳиш ёфтааст, ки бояд чораҳо андешида шавад [2].

Барои пешгири аз чунин таҳдиду хатарҳои обу иқлиму ҳифзи пиряҳо соли 2016, Покистон яке аз аввалин кишварҳое буд, ки аз Фонди Иқлими Сабз маблағгузории мутобиқшавӣ ба даст овард. Мутобиқи New Lines давлати Покистон сохтмони обанборҳо, деворҳои обхезӣ ва каналҳои буриш дар манотиқи осебпазирро маблағгузорӣ намуда, чораҳо меандешад.

Барои пешгириву ҷилавгирӣ аз масоили мубрами об ва ҳифзи пиряхҳо кишвари Тоҷикистон низ бо мақсади паст намудани таъсири манфии тағйирёбии иқлим ба соҳаҳои иҷтимоию иқтисодӣ Стратегияи миллии мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлимро барои давраи то соли 2030 таҳия карда, пайваста баҳри амалисозии он кору тадбирҳо андешида, амалӣ менамояд.

Ин ҷо бояд ишора кард, ки саҳми Тоҷикистон дар ҳаҷми партовҳои газҳои гулхонаӣ андак буда, дар ҷаҳон мавқеи пешсафро ишғол менамояд. Ин кишвар яке аз давлатҳои пешсафи сайёра аз рӯи фоизи истеҳсоли энергияи «сабз» ба ҳисоб рафта, даврони ҷаҳонишавӣ барои ҳалли мушкилоти иқлимӣ, экологӣ, норасоии оби нушокӣ ва дигар масоили аҳли башар чораҳои амалӣ ва саривақтӣ меандешад. Дар ин зимн, сиёсати «энергияи сабз»-ро метавон чун усули муассир барои рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ дар ҳамбастагӣ амалӣ кард, ки намунаи олӣ барои кишварҳои ҷаҳон мебошад.

Кишварҳои ҷаҳон аз пешниҳоду ибтикороти Президенти Тоҷикистон, ки яке ташаббускорони асосии масоили обу иқлим маҳсуб меёбанд, хушбин буда, бо гузаронидани форуму ҷаласаҳо талош мекунанд, ки масоили мубрами обу иқлимро бо маслиҳату машварат муштаракона баррасӣ намоянд.

Тоҷикистон ва сокинони сулҳхоҳи он шукрона аз он менамоянд, ки ин сарзамин аз ин муъҷизаи нодир бой буду, ҳар шаҳрвандро зарур аст, ки дар ҳифзу сарсабзу хуррамсозии ин сарзамин саҳм гузошта, пайваста онро озоду орому обод нигоҳ дорад [6].

Бо ташаббуси Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар мавзуи «Густариши ҳамкории мамлакатҳои Осиёи Марказӣ дар бахши обу энергетика» санаи 25-26 апрели 2024 конференсияи байналмилалии илмӣ-амалӣ доир шуд, ки дар он масъалаҳои вобаста ба таҳлилу мониторинги ҳамаҷонибаи вазъи кунунӣ ва дурнамои тавсеаи ҳамкории мамлакатҳои Осиёи Марказӣ оид ба масъалаҳои амнияти об, инчунин таҳия ва пешбурди механизму воситаҳои хубу ҳавасмандгардонии ин раванд мавриди муҳокима гардиданд.

Коршиносону олимони соҳа аз Осиёи Марказӣ, Аврупо ва ИМА дар мавзуъҳои «Равишҳои нав ба идоракунии амнияти обу энергетикӣ дар шароити тағйирёбии иқлим», «Таъмини устувории тағйирёбии иқлим дар Осиёи Марказӣ тавассути эҷоди барномаи таълимӣ оид ба идоракунии захираҳои об», «Офатҳои табиии марбут ба пиряхҳо ва захираҳои об», «Санъати дипломатӣ барои ҳалли мушкилоти обу энергетикӣ дар Осиёи Марказӣ», «Мушкилоти тақсими захираҳои об ва истифодаи дурусти онҳо», «Ҳолати кунунӣ ва роҳҳои имконпазири танзими захираҳои обии фаромарзии Амударё» ибрози андешаронӣ намуданд.

Дар ин зимн, профессор Сайдулло Қувватзода дар мақолаи худ зери унвони “Ҷойгоҳи “Раванди оби Душанбе” дар ҳамгироии минтақавӣ ва глобалӣ” ишора карда чунин қайд намудааст: “Зарур аст, ки бо истифода аз натиҷаҳои бадастомада, “Раванди оби Душанбе” ҳамчун ниҳоди доималкунандаи сатҳи байналмилалӣ ва платформаи ҳамгироии байналмилалӣ доир ба пешбурди Рӯзномаи ҷаҳонии об об эътироф карда шавад ва доираи фарогирии он аз баргузорнамудани чорабиниҳои сатҳт байналмилалӣ ва пешбурди лоиҳаҳои илмӣ-инноватсионӣ дар соҳаи об ва таҳқиқотҳои муштараки илмии сатҳи ҷаҳонӣ дар соҳаи об васеъ карда шавад” [9, с.24].

Тибқи маълумоти овардаи профессор Абдулҳамид Қаюмов аз “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ” то соли 2020-2050 пиряхҳои хурд, ки то 1 километри квадратӣ масоҳат доранд, тамоман аз байн рафтанашон мумкин буда, сатҳи онҳо фаровон аз кафидагиҳо ва кӯлҳо аст, ки далели костагию деградатсия ба шумор меравад [1, с.50].

Ба андешаи профессор Ҳайдарзода Рустам “дар даҳсолаҳои охир дар ҷаҳон афзоиши тавозуни миёнаи ҳарорат мушоҳида мешавад. Ин рӯйдод ба “падидаи гармхонаӣ” марбут дошта, бо ифлосшавии ҳаво алоқамандаст, ки дар натиҷаи ҳамаи ин падидаҳо обшавии пиряхҳо ва хеле кам шудани масоҳати онҳо ба амал меояд” [14, с.33].

Ба назари ӯ омӯзиши амиқи ҳалли мушкилоти об, сиёсати одилонаи марбут ба минтақаи Осиёи Марказӣ, дарки нақш ва таъсири он ба равандҳои муосири геополитикии минтақа хеле мубраму муҳим аст. Мазмуну моҳияти ташаббусҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба масъалаҳои об ва истифодаи самаранок ва оқилонаи он мебошад, ки бо назари мо, ба ҳалли яке аз мушкилоти асосии башарият, яъне раҳо шудан аз буҳрони об нигаронида шудааст [13].

Мавриди зикр аст, ки минтақаи Осиёи Марказӣ ба монанди дигар кишварҳои ҷаҳон зери таъсири тағйирёбии иқлим қарор дошта, дар сурати пайдо накардани роҳу воситаи пешгириву чораандешиҳои саривақтӣ натиҷаи манфӣ ба бор хоҳад овард.

Ба қавли сиёсатшиноси тоҷик Некбахт Дороншоева вақте, ки об аз якчанд сарҳад мегузарад ва он кам аст, кишварҳои минтақа ё гурӯҳҳои этникӣ ба муборизаи ошкоро барои захираҳои об шурӯъ мекунанд. Ба андешаи ӯ кишварҳо бештар дар бораи об баҳс мекунанд, на ин ки ба як созиш омода масъалаи чи тавр тақсим кардани обро ҳал намоянд [9, с.97].

Ин ҷо бояд ишора кард, ки 98 фоизи барқ дар неругоҳҳои барқи обии Тоҷикистон истеҳсол шуда, дар раддабандии ҷаҳонӣ аз ҷиҳати тавлиди энергияи «сабз» ҷойи шашумро ишғол менамояд. Дар ин зимн дар асоси қарори роҳбарияти шаҳри Душанбе соли 2024 “Соли маърифати экологӣ” эълон шуда, конфронси байналмилалии илмӣ-амалии «Нақши шаҳрҳо дар татбиқи ташаббусҳои сабз: таҷрибаи Душанбе» доир гардид, ки гувоҳӣ аз мубрамияти обу яхҳо ва ҳифзи саривақтии онҳо медиҳад.

Ба андешаи директори Институти масъалаҳои об, гидроэнергетика ва экологияи АМИТ дотсент Ориф Амирзода ва донишманди соҳа Номвар Қурбон амалӣ намудани чунин ҳадафҳои олӣ моро зарур меояд то дар навбати аввал ба таъмини амнияти обӣ ва обтаъминкунии кафолатнок барои обёрии заминҳои тамоми кишварҳои Осиёи Марказӣ дар хушксолиҳо тавассути танзими бисёрсола ва мавсимии маҷрои об дар обанборҳо, ҳамчунин ба пешгирии ҳолатҳои фавқулодаи вобаста ба об, мисли селу обхезӣ, мусоидат кард. Сипас аз иқтидори бузурги гидроэнергетикии Тоҷикистон хуб баҳрабардорӣ намуд,-- то минтақа бо қувваи барқи дастрас ва аз лиҳози экологӣ тоза таъмин шавад ва дар ниҳоят истифодаи захираҳои гидроэнергетикии мамлакат инчунин ба коҳиши назарраси паҳншавии гази карбон дар атмосфера мусоидат хоҳад кард [10].

Барои беҳтару бештар ҳифзу ҷилавгирӣ кардан ва пешбурди раванди ҳалли самараноки масъалаҳо дар соҳаи обу пиряхҳо бо ҳамаи тарафҳои манфиатдор ҳамкории муштаракро ба роҳ монда, бо рушди босуботу муназзам тавассути истифодаи захираҳои васеи иқтидори гидроэнергетикӣ барои расидан ба мақсади ниҳоӣ амалӣ кард. Ҳамин иқтидори бузурги энергетикии Тоҷикистон мебошад, ки кишвар истеҳсолкунандаи «энергияи сабз» аз ҷиҳати экологӣ тоза ба қатори шаш кишвари пешсафи сайёра шомил шуда, неруи барқ танҳо аз ҳисоби энергияи обӣ 98%-ро ташкил медиҳад. Истифодаи дурусти манобеи захиравии фаровони кишвар заминаи хубро дар ҷилавгирӣ аз таҳдиду хатарҳо аз боду иқлими сайёра фароҳам оварда, Тоҷикистонро ба мамлакати сабз табдил дода, манфиати он ба ҳама аҳли минтақа ҷаҳон хоҳад расид.

Ҳамин тариқ, бо баланд нигоҳ доштани маърифати экологии аҳолӣ, тозаю озода нигоҳ доштани муҳити зист, ҳифзи арзишҳои гуногуни экологӣ ва таъмини амнияти экологӣ заминаҳои беҳтару бештар фароҳам мегардад. Бо баргузории чунин семинару нишастҳо Тоҷикистон талош мекунад, то платформаро барои пайгирӣ, пешбурд ва дастгирии иҷрои уҳдадориҳои ихтиёрии дар Рӯзномаи обии Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба захираҳои об сабтшуда, инчунин ҳавасмандгардонии шарикии нав ва суръат бахшидан ба амалҳо оид ба ноил гардидан ба ҳадафҳои Рӯзномаи рушди устувор барои давраи то соли 2030-ро бо роҳу равишу чораҳои беҳтар баррасӣ намояд.

Ба андешаи нигорандаи сатрҳо кишварҳои ҷаҳон бо истифода аз унсуру моделҳои хос баҳри ҳифзи обу иқлиму пиряхҳо ҳамкориҳои муштарак намуда, дар рушду пешрафти иқтисодӣ, фаъолсозии лоиҳаву барномаҳои муассири пазируфташудаи худ, минтақа ва ҷаҳонро ба самти созандагиву сулҳофаринӣ ҳидоят фармуда, тавсеаву тақвият хоҳанд бахшид. Аз ҷониби Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид пазируфта шудани соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 март Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо ва 22 март Рӯзи ҷаҳонии об муҳим арзёбӣ шуда, мақсаду маромии аслии он баҳри саломативу саодатмандии сокинони сайёра буда, кишварҳо бо чорабиниҳои байналмилалӣ ва инчунин миллӣ нақши пиряхҳову обҳоро дар системаи ҷаҳонӣ бештару беҳтар баррасӣ хоҳанд кард.

РАҲМОНОВ МИРСАИД - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

АДАБИЁТ

1. Абдулҳамид Қаюмов. Пешсафи Тоҷикистон дар масъалаи ҳифз ва омӯзиши пиряхҳо. Густариши ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказӣ дар соҳаи амнияти об. (маводи конференсияи байналмилалӣ). Душанбе,”Аршам”, 2024,-С.380.

2. Айна Ҷ. Хон. Покистон пиряхҳои худро аз сабаби тағирёбии иқлим аз даст медиҳад. Aina J. Khan. Pakistan Is Losing Its Glaciers to Climate Change. https://newlinesmag.com/reportage/pakistan-is-losing-its-glaciers-to-climate-change/ January 22, 2025

3. Валиев Давлатёр. Аҳамияти ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим ва нақши пешвои миллат дар ҳалли мушкилоти башар. 18.09.2023. https://tajmedun.tj/tj/akhbor/?ELEMENT_ID=22859

4. Густариши ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказӣ дар соҳаи амнияти об. (маводи конференсияи байналмилалӣ). Мураттиб Мамадазимов А.-Душанбе,”Аршам”, 2024,-С.380. саҳ.24

5. Мирсаид Раҳмонов. Нақши “дипломатияи об” ва ташаббусҳои созандаи тоҷикистон.ҷумҳурият санаи нашр: 25.05.2022 №: 99 – 100.

6. Мирсаид Раҳмонов. Нақши Тоҷикистон дар рушди дипломатияи обу иқлими сайёра назаррас аст.АМИТ Ховар. https://khovar.tj/2024/06/na-shi-to-ikiston-dar-rushdi-diplomatiyai-obu-i-limi-sajyora-nazarras-ast-e-do-ba-konfronsi-seyumi-bajnalmilalii-sat-i-baland-oid-ba-da-solai-bajnalmilalii-amal-ob-baroi-rushdi-ustuvor/

7. Мусодик ба амалиёти ягонаи глобалӣ барои мубориза бо норасоии об дар шароити фишори иқлим даъват мекунад. Рӯзномаи Nation. March 23, 2025. Musadik urges unified global action to combat water scarcity amid climate pressures. https://www.nation.com.pk/23-Mar-2025/musadik-urges-unified-global-action-to-combat-water-scarcity-amid-climate-pressures

8. Муҳаммад Зулфиқор. Бӯҳрони об дар Покистон: далелҳо ва роҳҳои ҳалли. Muhammad Azhad Zulfiqar. Рузномаи Nation. August 07, 2020. Water crisis in Pakistan: Facts and solutions. https://www.nation.com.pk/07-Aug-2020/water-crisis-in-pakistan-facts-and-solutions

9. Некбахт Дороншоева. Мушкилоти тақсими захираҳои об ва истифодаи дурусти он. Густариши ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказӣ дар соҳаи амнияти об. (маводи конференсияи байналмилалӣ). Душанбе,”Аршам”, 2024,-С.380.

10. Ориф Амирзода. Номвар Қурбон. тоҷикистон – ташаббускори ғояҳои ҷаҳонии обу иқлим. https://www.imoge.tj/intishorot/maqolaho/to-ikiston-tashabbuskori-oya-oi-a-onii-obu-i-lim.Сен 06 2021.

11. Покистон пиряхҳои худро аз сабаби тағирёбии иқлим аз даст медиҳад. Pakistan Is Losing Its Glaciers to Climate Change. New Lines Magazine. January 22, 2025.

12. Президенти Тоҷикистон-ташаббускори ҳалли масъалаҳои об. АМИТ. Ховар. 12.06.2024. https://khovar.tj/2024/06/prezidenti-to-ikiston-tashabbuskori-alli-masala-oi-ob-andesha-oi-ishtirokdoroni-konfronsi-seyumi-bajnalmilalii-sat-i-baland-dar-in-husus/

13. Рустам Ҳайдарзода. Нақши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ташаккули дипломатияи об ҷаҳон https://www.osiyoavrupo.tj/tg/post/na-shi-prezidenti-um-urii-to-ikiston-mu-taram-emomal-ra-mon-dar-tashakkuli-diplomatiyai-ob-dar-a-on 2024-22-07. (санаи муроҷиат 11 марти 2025)

14. Рустам Ҳайдарзода. Нақши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ташаккули дипломатияи об ҷаҳон. Густариши ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказӣ дар соҳаи амнияти об. (маводи конференсияи байналмилалӣ). Душанбе,”Аршам”, 2024,-С.380.

the South-Eastern Asia Department of NUST. Address: Dushanbe, Rudaki Street 33. Tel: 919293105. email: esrp_mirsaid@yahoo.co.uk

Зиёда аз 30 сол мешавад, ки панҷ кишвари минтақаи Осиёи Марказӣ (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон) ба истиқлолияти комил ноил гардидаанд. Ин ҳарчанд давраи аз ҷиҳати таърихӣ тӯлонӣ набошад ҳам, барои рушд додани ҳамкориҳои минтақавӣ ва ба вуҷуд овардани ҳамгироӣ муддати кифоя аст. Масалан, дар ҳамин муддат кишварҳое чун Ҷопон, Сингапур ва Чин тавонистанд падидаеро, ки «мӯъҷиза»-и Ҷопон, Сингапур ва Чин номида мешавад, ба ҳаёти иқтисодиву сиёсии ҷаҳон муаррифӣ кардаанд. Аз тарафи дигар, Аврупо дар тӯли 30 соле, ки ба ҳамгироии минтақавӣ шурӯъ карда буд, на танҳо ниҳодҳои асосии ҳамгироиро таъсис дод, балки эълом кард ва ба иттиҳоди сиёсӣ табдил ёфт. Раванди ҳамгироӣ дар минтақаи Осиёи Марказӣ баъди ба даст овардани истиқлолияти давлатии ҳар кадоми онҳо шурӯъ шудааст. Марҳилаи аввали талошҳо барои ҳамгироӣ дар доираи созмони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил шурӯъ шуда, баъдан ин раванд хусусияти сирф минтақавӣ пайдо кардааст. Барои мисол, дар нишасти сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ соли 1993 дар Ишқобод ва Тошкент аввалин кӯшишҳои ба вуҷуд овардани ҳамгироӣ миёни кишварҳои минтақа шурӯъ шуда, дар заминаи онҳо соли 1993 Иттиҳоди иқтисодии Осиёи Марказӣ таъсис ёфт, ки бо саъю кӯшиши ҷонибҳо ҳатто ба вуҷуд овардани бозори умумӣ оғоз гардид. Инчунин бояд гуфт, ки дар ин самт ҳудуди панҷоҳ лоиҳаи муштарак таҳия шуда буданд. Иттиҳоди иқтисодии Осиёи Марказӣ баъдан ба Созмони ҳамкориҳои Осиёи Марказӣ табдил дода мешавад, ки як қадам аз ҳамгироии иқтисодӣ ба ҳамгироии сиёсӣ буд. Мутаассифона, то соли 2006 раванди ҳамгироӣ қатъ мегардад. Зеро Федератсияи Русия, як давлати тавоно, ки ба минтақа таъсири бевосита дошт ба узвияти Созмони ҳамкории Осиёи Марказӣ пазируфта мешавад ва дар натиҷа ин созмон обрӯи худро ҳамчун як ниҳоди сирф минтақавӣ аз даст медиҳад.

Пас аз танаффуси бештар аз даҳсола раванди мустақили ҳамгироӣ дубора дар минтақа шурӯъ гардид. Идеяи баргузории мулоқотҳои мунтазами машваратӣ аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёев дар соли 2017 зимни суханронии худ дар иҷлосияи 72-юми Маҷмаи Умумии СММ садо дода буд, ки минбаъд ба густариши муколамаҳо, ҳамкориҳои созанда ва таҳкими ҳамсоягии нек равона гардид, ки то имрӯз шаш ҷаласаи Мулоқотҳои машваратӣ баргузор гардидаанд. Дар ҷаласаи панҷуми машваратӣ, ки соли 2023 дар Душанбе баргузор шуд, Роҳбарони давлатҳо беш аз 70 ташаббуси навъҳои гуногунро эълон карданд, ки шумораи умумии онҳо ба 250 мерасад. Шоёни диққат аст, ки аксари онҳо аз ҷиҳати мақсаду вазифаҳо амалан ба ҳам мувофиқат мекунанд ё ба ҳамдигар ниҳоят наздиканд, ки ин барои пешравии якҷояи онҳо шароити мусоид фароҳам меоварад.

Дар шароити ҷаҳонишавӣ ва мураккабшавии масоили сиёсати ҷаҳонӣ ва минтақавӣ, кишварҳои минтақаҳо бо ҳам наздик мешаванд, то якҷоя посух диҳанд ва мавқеӣ ягона дошта бошанд. Ин раванд дар минтақаи Осиёи Марказӣ бо ду роҳ гузашта истодааст — ҳамкории минтақавӣ ва ҳамгироӣ. Гарчанде, ки ин ду истилоҳ ба ҳам наздик бошанд ҳам, дар асл ду равиши гуногун ба шумор мераванд, яъне ҳамгироӣ сатҳи баландтари якҷояшавӣ аст, ки бо муттаҳид шудани сиёсати иқтисодӣ ва ҳатто сиёсати хориҷӣ тавсиф мешавад. Барои мисол Иттиҳоди Аврупо намунаи барҷастаи он аст. Вақте ки ҳамгироии иқтисодӣ ба вуҷуд оварда шавад, пас ҳатман ҳамгироии сиёсӣ дар заминаи он шакл хоҳад гирифт. Тавонмандии иқтисодии кишварҳои минтақа барои ба вуҷуд овардани ҳамгироии иқтисодӣ басанда буда, танҳо механизмҳои ҳуқуқӣ, идорӣ ва модели хоси минтақавӣ бояд коркард карда шаванд. Таҷрибаи Иттиҳоди Аврупо чунин буд, ки аввал онҳо ҳамгироии иқтисодиро ба вуҷуд оварданд ва минбаъд дар заминаи он ҳамгироии сиёсӣ шакл гирифт.

Ҳамкории минтақавӣ бештар ба ҳамоҳангсозии фаъолиятҳо асос меёбад, вале истиқлолияти бештари кишварҳоро нигоҳ дошта, ҳамгироиро дуюм дараҷа мегардонад. Ба ин нигоҳ накарда бо омилҳои гуногун имрӯз давлатҳои Осиёи Марказӣ дар остонаи истиқлоли геополитикӣ қарор доранд ва дар он нақш ва мавқеи ҳамгироӣ хеле бориз ба шумор меравад. Баъдан, давлатҳои Осиёи Марказӣ дар остонаи табдил ёфтан аз объект ба субъекти геополитикӣ қарор дорад, ки масъулияти бештарро ин раванд аз кишварҳо талаб мекунад.

Истиқлоли геополитикӣ – мафҳумест, ки ба тавоноии як давлат, як минтақа дар интихоби озодонаи равиши сиёсати дохиливу хориҷиаш ишора мекунад, яъне бе зери фишор ва ё таъсири дигар давлатҳо ва қудратҳои сиёсӣ қарор мегирад. Ба ибораи дигар, истиқлоли геополитикӣ маънои онро дорад, ки давлат ва ё як минтақаи муайян ва ба ҳамгироии комил дастёфта метавонад, дар интихоби иттифоқчиён, шарикони сиёсӣ ва ҳамкории байналмилалӣ интихоби озод дошта бошад. Ҳамзамон ба роҳ мондани сиёсати хориҷии мустақилона дар асоси манфиатҳои миллӣ, бе дахолат ва таъсири қувваҳои беруна, ишғоли мавқеи хос дар масъалаҳои байналмилалӣ ва иштироки фаъол дар бартараф кардани хатарҳои воқеӣ ва эҳтимолии ҷаҳон низ аз нишонаҳои истиқлоли геополитикӣ маҳсуб меёбанд.

Барои давлатҳои Осиёи Марказӣ – Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон, истиқлоли геополитикӣ маънои доштани қобилияти мустақилона дар қабул кардани қарорҳо дар сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, бидун вобастагии шадид аз қудратҳои хориҷӣ мебошад. Аз тарафи дигар минтақа дар маркази манфиатҳои геополитикии қудратҳои бузург қарор гирифтааст, ки ба истиқлоли геополитикии минтақа таҳдид мекунад. Аммо талошҳои пайвастаи роҳбарони давлатҳои Осиёи Марказӣ барои ба вуҷуд овардани ҳамгироии мустақили “Панҷгонаи Осиёи Марказӣ” ва дастёбӣ ба истиқлоли геополитикии минтақа натиҷаҳои дилхоҳ дода истодааст, ки имрӯз нишонаҳои хосе мавҷуданд, ки аз истиқлоли геополитикии давлатҳои Осиёи Марказӣ хабар медиҳанд. Аз нуқтаи назари мо нишонаҳои истиқлоли геополитикии давлатҳои Осиёи Марказӣ чунинанд:

Аввалан, пешбурди ҳамкориҳои минтақавӣ дар доираи Мулоқотҳои машваратии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ, тақвияти ҳамкориҳои байналмилалӣ дар доираи нишасту саммитҳои «С5+1» ва Хазинаи байналмилалии наҷоти Арал боиси суръат пайдо кардани раванди ҳамгироӣ дар минтақа гардидааст. Баргузории Мулоқотҳои машваратии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ барои тамоми минтақа рӯйдоди муҳиме буд, ки мунтазам ва ба як платформаи муассири муколамаи минтақавӣ дар сатҳи олӣ табдил ёфт. Ҷонибҳо ба хотири амиқтар кардани ҳамкориҳо дар арсаи сиёсӣ форуми вакилони парлумон, вохӯриҳои котибони Шӯроҳои амният, ташкили шаклҳои ҳамкории байнисоҳавӣ, платформаҳои муколамаи коршиносон ва ғайраро роҳандозӣ намуданд. Таҳкими ваҳдати минтақа низ ба рушди равобити ягонаи кишварҳои Осиёи Марказӣ барои эҷоди равобит бо давлатҳо ва қудратҳои ҷаҳонӣ, дар доираи формати муколамаи «Осиёи Марказӣ Плюс» мусоидат намуд. Айни замон чунин форматҳо аллакай бо 11 кишвари пешрафтаи ҷаҳон ва созмонҳои ҷаҳонӣ амал карда шуданд.

Кишварҳои минтақа дар доираи Хазинаи байналмилалии наҷоти Арал фаъолона кор карда истодаанд ва инчунин барномаи минтақавии «Рӯзномаи сабз» барои Осиёи Марказиро, ки дар чаҳорчӯби мулоқотҳои машваратии сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ дар шаҳри Чолпон-Ата тасдиқ шудааст, роҳнамоӣ мекунанд.

Ёдовар мешавем, ки дар таърихӣ 31-уми марти соли 2025 дар шаҳри Хуҷанди вилояти Суғд аввалин нишасти сетарафаи давлатҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон баргузор гардид. Нишасти мазкур аз лиҳози аҳамияти сиёсиву амниятӣ, падидаи таърихӣ буда, як қадами устувор дар раванди ҳамгироии кишварҳои Осиёи Марказӣ ва пайки равшан аз истиқлоли геополитикӣ маҳсуб меёбад. Нишасти мазкур ба кулли мушкилоте, ки дар замони шӯравӣ боқӣ монда буд ва нофаҳмиҳое, ки дар солҳои соҳибистиқлолии се кишвар пайдо шуда буданд, нуқтаи хотимавӣ гузошт. Мутахассисон қайд мекунанд, ки нишасти Хуҷанд ба нест кардани стереотипҳо дар бораи водии Фарғона кӯмак мекунад ва дар соҳаҳои иқтисодӣ, амният, экология ва фарҳанг имкониятҳои нави лоиҳаҳои муштаракро мекушояд. Имзои Созишномаи ниҳоӣ дар бораи марзи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон, Созишнома «Дар бораи дӯстии абадӣ», ба кор даровардани хатти интиқоли барқи Датка-Суғд, ки системаҳои энергетикии Тоҷикистон ва Қирғизистонро мепайвандад, як гоми бузург барои ноил шудан ба истиқлоли геополитикӣ мебошад. Буҳрони Украина, Ховари Миёна ва мушкилиҳо дар самти ҳамлу нақли молу коло тариқи киштиҳо ва коҳиш ёфтани роҳҳои баҳрӣ имкони ба вуҷуд овардани роҳҳои алтернативӣ тариқи минтақаи Осиёи Марказӣ ба вуҷуд омадааст ва диққати қудратҳои минтақавӣ ва ҷаҳониро ба минтақаи Осиёи Марказӣ нигаронидааст. Ин як фурсати дигаре ба шумор меравад, ки аз он истифода бурда, истиқлоли геополитикиро тақвият бояд бахшид.

Баъдан, талош барои мувозинатсозии муносибатҳо бо қудратҳои минтақавию ҷаҳонӣ як ҷанбаи дигарест, ки дар давоми бештар аз сӣ соли истиқлоли давлатӣ, кишварҳои Осиёи Марказӣ тавонистанд, бо нигоҳ доштани истиқолият, таъмини амният ва рушди устувор ҳамчун як бозигари асосӣ дар миёни Шарқу Ғарб қарор гирифта, ин тамоюл аҳамияти геополитикӣ ва геостратегии минтақаро дар асри XXI хеле баланд бардошт. Ҳамаи кишварҳои минтақа сиёсатеро пеш гирифтанд, ки байни Русия, Чин, Амрико ва Аврупо мувозинат нигоҳ доранд. Сиёсати «дарҳои кушода» ва «мутавозин» бо тамоми давлатҳои сайёра натиҷаи дилхоҳ дода, мувозинатро бо тамоми кишварҳо ва қудратҳои минтақавию ҷаҳонӣ таъмин намуда истодааст. Сиёсати чандвекторӣ барои кишварҳои Осиёи Марказӣ дар арсаи ҷаҳонӣ самараноктарин роҳбурди сиёсӣ собит шуда истодааст.

Дар шароити муосири ҷаҳонӣ, ки бо ноустувории геополитикӣ, рақобатҳои иқтисодӣ ва вобастагиҳои трансмиллӣ тавсиф меёбад, масоили худкифо будан дар бахшҳои муҳими стратегӣ ба яке аз масъалаҳои калидӣ барои ҳар як кишвари мустақил табдил ёфтааст. Худкифо шудан дар бахшҳои муҳими стратегӣ, яке аз ҳадафҳои асосии кишварҳои минтақа буда, талоши кам кардани вобастагии хориҷиро доранд. Худкифоӣ, яъне қобилияти кишвар ба истеҳсол ва таъмини эҳтиёҷоти аслии худ бидуни вобастагӣ аз захираҳои хориҷӣ, омили муҳими амнияти миллӣ ва рушди устувор маҳсуб мешавад. Худкифоӣ дар ин маврид маънои танҳо иқтисодӣ надорад, балки бештар ба тавоноии сиёсиву низомӣ, технологӣ ва иҷтимоӣ ишора мекунад. Талоши худкифо шудан дар бахшҳои муҳими стратегӣ барои кишварҳои Осиёи Марказӣ на танҳо масъалаи рушди иқтисодӣ, балки амнияти миллӣ, истиқлолияти воқеӣ ва устувории дарозмуддат мебошад. Роҳ ба сӯйи худкифоӣ, гарчанде пурпечутоб бошад ҳам, бо назардошти манфиатҳои муштарак ва ҳамкории минтақавӣ, метавонад ба модели нави рушди Осиёи Марказӣ — модели боэътимод, устувор ва дарунсохт табдил ёбад.

Бо дарназардошти тамоюлҳои болозикр оиди истиқлоли геополотикӣ, рушди муассир ва босуръати ҳамгироии Осиёи Марказӣ вазифаҳои зерин бояд иҷро шаванд:

— аниқ муайян кардани моҳияти ҳамгироӣ, консепсияи он, модел, мазмун ва марҳалаҳои дигаргунсозиҳои иқтисодӣ ва ислоҳоти иҷтимоӣ;

– муттаҳидсозии заминаи қонунгузории ҳамгироӣ;

– рафъи монеаҳое, ки ҳаракати озоди молҳо, сармоя ва қувваи кории байни кишварҳоро маҳдуд мекунанд;

– эътирофи зарурати ҳамкории зич ва ҳамкориҳо ҳамчун самти афзалиятноки сиёсати хориҷӣ;

– ҳифзи муштараки арзишҳои умумии ҳудудӣ, таърихӣ, динӣ, фарҳангӣ ва иқтисодӣ;

– кишварҳои минтақаи Осиёи Марказӣ ба як ниҳоди молии муштарак ниёз доранд, ки бояд таъсис дода шавад;

Ба тариқи хулоса, метавон пешниҳод кард, ки Созмони ҳамкории Осиёи Марказӣ ҳамчун модели нави ҳамгироии кишварҳои минтақа бо барномаҳои ба рушди устувор ва асри XXI нигаронида шуда, бори дигар таъсис ва ба созмони сирф минтақавӣ табдил дода шавад. Ҳамзамон оинномаи созмон дар асоси манфиатҳои муштарак қабул гардида, ниҳодҳои созмон таъсис дода шаванд.

Нишасти сетарафаи Хуҷанд, бояд пайваста баргузор гардида, ба платформаи нави нишастҳои мустақили минтақавӣ табдил дода шавад ва дар солҳои оянда ба ин нишаст роҳбарони Қазоқистон ва Туркманистон низ даъват карда шаванд.

Шарифов Искандар Иброҳимович - ходими илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Президент Республики Таджикистан, Лидер нации, уважаемый Эмомали Рахмон зарекомендовал себя как выдающийся деятель международной дипломатии, чьи инициативы и стратегическое видение формируют глобальную повестку в области миростроительства, устойчивого развития, культурного единства и цифровой инклюзии. Его деятельность охватывает водную и климатическую дипломатию, сохранение культурного наследия и культурную дипломатию, укрепление региональной стабильности, развитие зеленой энергетики и достижение цифрового равенства. Эмомали Рахмон инициировал и поддержал ключевые резолюции и программы в рамках ООН, ЮНЕСКО, Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) и Содружества Независимых Государств (СНГ), демонстрируя уникальную способность объединять страны для решения глобальных вызовов. В 2024 году он поддержал Глобальный цифровой договор (ГЦД) и заложил основу для новых инициатив, таких как создание регионального центра ИИ в Центральной Азии и продвижение возобновляемой энергии через развитие гидроэлектростанций. Настоящая статья представляет собой расширенный анализ его роли в международной дипломатии, структурированный по трем ключевым направлениям: водная и климатическая дипломатия, культурное наследие и культурная дипломатия, а также региональная стабильность, с акцентом на правовые аспекты и новаторские идеи для глобального лидерства.

1. Водная и климатическая дипломатия: новаторский подход

1.1. Водная дипломатия: вода как инструмент мира

Эмомали Рахмон зарекомендовал себя как пионер водной дипломатии, продвигая инициативы, которые предотвращают конфликты и способствуют устойчивому развитию. Его вклад в глобальную водную повестку начался с инициирования Резолюции Генеральной Ассамблеи ООН «Провозглашение 2003 года Международным годом пресной воды» (20 декабря 2000 года, A/RES/55/196). Эта резолюция акцентировала внимание на воде как инструменте мира, вдохновив международное сообщество на разработку программ по рациональному использованию водных ресурсов. Успех этой инициативы привел к принятию Резолюции «Международное десятилетие действий «Вода для жизни», 2005–2015 годы» (23 декабря 2003 года, A/RES/58/217), которая мобилизовала страны для проведения реформ в водном секторе, включая улучшение доступа к чистой воде и санитарии.

В 2016 году Эмомали Рахмон инициировал Резолюцию «Международное десятилетие действий «Вода для устойчивого развития», 2018–2028 годы» (21 декабря 2016 года, A/RES/71/222). Эта инициатива связала водные ресурсы с Целью устойчивого развития (ЦУР) , направленной на обеспечение доступа к воде и санитарии для всех. Резолюция подчеркнула важность воды для мира, устойчивого развития и предотвращения конфликтов. Для реализации этой программы были организованы Душанбинские конференции по водным вопросам, которые стали платформой для обмена передовым опытом и координации международных усилий. Обзоры выполнения десятилетий, проведенные в 2009 и 2019 годах (A/RES/64/198 и A/RES/73/295), укрепили влияние Эмомали Рахмона как лидера водной дипломатии.

1.2. Климатическая дипломатия: сохранение ледников и криосферы

В области климатической дипломатии Эмомали Рахмон сделал акцент на сохранении ледников и криосферы, осознавая их критическую роль в глобальных экосистемах. Его инициатива, Резолюция «Провозглашение 2025 года Международным годом сохранения ледников» (14 декабря 2021 года, A/RES/76/203), привлекла внимание к проблеме таяния ледников, угрожающего водоснабжению миллионов людей. Эта резолюция стала отправной точкой для глобальных усилий по защите криосферы. В 2024 году была принята Резолюция «Десятилетие действий в поддержку криосферных наук, 2025–2034 годы» (13 августа 2024 года, A/RES/78/317), которая закрепила приверженность международного сообщества к научным исследованиям и практическим мерам по сохранению ледников.

Кроме того, Эмомали Рахмон предложил проект резолюции «Провозглашение 2026–2035 годов Десятилетием укрепления мира» (2024), который подчеркивает его миротворческие амбиции через призму экологической устойчивости. Эта инициатива направлена на интеграцию климатических и водных вопросов в миротворческие процессы, подчеркивая взаимосвязь экологии и стабильности.

1.3. Поддержка прав человека и глобальной безопасности

Эмомали Рахмон активно поддерживал резолюции, направленные на укрепление прав человека и глобальной безопасности. Его вклад включает поддержку «Протокола о предупреждении и пресечении торговли людьми» (15 ноября 2000 года, A/RES/55/25), «Конвенции ООН против коррупции» (31 октября 2003 года, A/RES/58/4) и «Глобальной контртеррористической стратегии ООН» (8 сентября 2006 года, A/RES/60/288). Эти документы укрепили международные правовые рамки для борьбы с глобальными угрозами, демонстрируя приверженность Таджикистана принципам справедливости и безопасности.

1.4. Новые идеи: цифровая инклюзия и зеленая энергетика

В 2024 году Эмомали Рахмон поддержал Глобальный цифровой договор (22 сентября 2024 года), подчеркивая важность цифровой безопасности и инклюзии. Его новая инициатива — создание регионального центра искусственного интеллекта в Центральной Азии — направлена на развитие инновационных технологий для решения экологических и социальных вызовов. Кроме того, Таджикистан под его руководством активно продвигает зеленую энергетику, включая строительство новых гидроэлектростанций, таких как Рогунская ГЭС, которая станет крупнейшей в регионе. Эти проекты не только обеспечивают энергетическую независимость, но и способствуют сокращению выбросов углерода, поддерживая глобальные климатические цели.

2. Культурное наследие : мосты единства

2.1. Сохранение нематериального наследия

Эмомали Рахмон внес значительный вклад в сохранение культурного наследия Центральной Азии, рассматривая его как инструмент объединения народов. Под его руководством Таджикистан инициировал 14 номинаций в списки ЮНЕСКО, укрепляя культурные связи в регионе. Решение о включении музыкальной традиции «Шашмаком» (25 ноября 2003 года, 1.COM 2003) и праздника «Навруз» (30 сентября 2009 года, 4.COM 2009) в списки нематериального культурного наследия ЮНЕСКО способствовало популяризации центральноазиатской культуры. Эти инициативы объединили страны региона, включая Иран, Узбекистан и Казахстан, вокруг общих традиций.

Другие номинации, такие как «Оши палав» (6 декабря 2016 года, 11.COM 2016), традиционная вышивка «Чакан» (29 ноября 2018 года, 13.COM 2018) и музыкальный жанр «Фалак» (15 декабря 2021 года, 16.COM 2021), подчеркнули гастрономическое и ремесленное богатство Таджикистана. В 2023 году были включены «Куллиёти Мавлоно» (24 мая 2023 года) и традиция ношения женских головных платков (5 декабря 2023 года, 18.COM 2023), что укрепило литературное и женское искусство в глобальном контексте.

2.2. Материальное наследие и экологические инициативы

Эмомали Рахмон также поддерживал сохранение материального наследия. Включение древнего города «Саразм» (31 июля 2010 года, 34 COM 8B.3) и «Таджикского национального парка» (17 июня 2013 года, 37 COM 8B.15) в список Всемирного наследия ЮНЕСКО повысило международный статус Таджикистана. Эти объекты подчеркивают историческое и природное богатство страны, привлекая внимание к необходимости их сохранения.

В рамках экологической дипломатии Таджикистан поддержал программу ПРООН по адаптации к изменению климата (2010-е–2023 годы), которая дополняет усилия по сохранению природного наследия. Кроме того, Эмомали Рахмон поддержал включение традиций приготовления «Лаваша» (30 ноября 2016 года, 11.COM 2016) и «Долмы» (6 декабря 2017 года, 12.COM 2017), укрепляя гастрономические связи с другими странами.

2.3. Международный Навруз: символ единства

Эмомали Рахмон сыграл ключевую роль в популяризации Навруза как международного праздника. Резолюция «Международный день Навруза» (18 декабря 2014 года, A/RES/69/137) и празднование «Международного Навруза — 2024» (15 февраля 2024 года) укрепили культурные связи между странами Центральной Азии, Ближнего Востока и других регионов. Эти инициативы подчеркивают роль культуры в миротворчестве и межнациональном диалоге.

2.4. Новые идеи: культурная дипломатия в цифровую эпоху

Для дальнейшего укрепления культурной дипломатии Эмомали Рахмон предложил создание цифровой платформы для популяризации культурного наследия Центральной Азии. Эта платформа будет включать виртуальные музеи, интерактивные выставки и образовательные программы, доступные на нескольких языках. Такая инициатива позволит привлечь молодое поколение к изучению и сохранению традиций, а также укрепит международное сотрудничество в области культуры.

3. Региональная стабильность: лидер Центральной Азии

3.1. Роль в ШОС и СНГ

Эмомали Рахмон укрепляет региональную стабильность через активное участие в ШОС и СНГ. Его инициатива «Душанбе — Город мира ЮНЕСКО» (14 сентября 2004 года) стала символом постконфликтного восстановления Таджикистана. Душанбинские декларации ШОС (28 августа 2008 года и 12 сентября 2014 года) и Декларация по водным вопросам (10 июня 2018 года) усилили сотрудничество в области безопасности и водных ресурсов. Соглашение о миротворческих силах СНГ (15 мая 1992 года) сыграло ключевую роль в стабилизации Таджикистана после гражданской войны.

3.2. Двусторонние и многосторонние соглашения

В 2024 году Эмомали Рахмон подписал исторический Договор с Узбекистаном (18 апреля 2024 года), который укрепил двусторонние отношения и способствовал региональной интеграции. Он также поддержал программу ШОС по борьбе с терроризмом (15 июня 2018 года), соглашения СНГ по торговле и безопасности (18 октября 2011 года и 15 мая 1992 года), а также концепцию ШОС по развитию портов (4 июля 2024 года). Коммюнике ШОС (16 октября 2024 года) подчеркнуло приверженность Таджикистана региональному сотрудничеству.

3.3. Новые идеи: региональный центр ИИ и зеленая экономика

Эмомали Рахмон предложил создание регионального центра искусственного интеллекта в Душанбе, который станет платформой для разработки ИИ-решений в области экологии, здравоохранения и образования. Этот центр будет способствовать технологическому развитию Центральной Азии и укрепит позицию региона на глобальной арене. Кроме того, Таджикистан под его руководством активно развивает зеленую экономику, включая проекты солнечной и ветровой энергетики, которые дополняют гидроэнергетические инициативы.

Все инициативы Эмомали Рахмона опираются на прочные правовые рамки, включая резолюции ООН, ЮНЕСКО, ШОС и СНГ. Его подход к дипломатии характеризуется строгим соблюдением международного права и стремлением к созданию универсальных стандартов для решения глобальных вызовов. Например, поддержка «Конвенции ООН против коррупции» и «Глобальной контртеррористической стратегии» демонстрирует его приверженность правовым принципам в борьбе с глобальными угрозами.

Эмомали Рахмон вносит вклад в развитие международного права через продвижение новых концепций, таких как «водная дипломатия» и «климатический мир». Его проект резолюции о «Десятилетии укрепления мира» (2026–2035 годы) предлагает интегрировать экологические и миротворческие инициативы в международные правовые рамки, создавая прецедент для будущих глобальных соглашений.

Эмомали Рахмон продолжает формировать будущее международной дипломатии через инновационные идеи, такие как создание регионального центра ИИ, продвижение зеленой энергетики и цифровизация культурного наследия. Его лидерство характеризуется дальновидностью, способностью к диалогу и стремлением к устойчивому развитию, что делает его ключевой фигурой в решении глобальных вызовов XXI века.

Лидер нации, уважаемый Эмомали Рахмон демонстрирует исключительное лидерство в международной дипломатии, объединяя страны вокруг общих целей мира, устойчивого развития и культурного единства. Его инициативы в области водной и климатической дипломатии, сохранения культурного наследия и укрепления региональной стабильности опираются на прочные правовые основы и новаторские идеи. Поддержка Глобального цифрового договора, создание регионального центра ИИ и развитие зеленой энергетики подчеркивают его приверженность глобальным вызовам. Эмомали Рахмон продолжает вдохновлять международное сообщество, формируя будущее, в котором сотрудничество и устойчивое развитие станут основой глобального порядка.

Рустам ХАЙДАРЗОДА, - директор Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор философских наук, профессор

Дониёр САНГИНЗОДА, - заместитель директора Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор юридических наук, профессор.