«Тоҷикистон, ки 93 фоизи масоҳати онро кӯҳҳо ташкил медиҳанд, бо чунин шароити мураккаби ҷуғрофӣ яке аз осебпазиртарин кишварҳои дунё дар раванди тағйирёбии иқлим ба шумор меравад. Пиряхҳои мо бошиддат об шуда, захираҳои об рӯз ба рӯз маҳдуд гардида истодаанд, селу обхезӣ, хушксолӣ ва дигар падидаҳои гидрометеорологӣ пай дар пай афзоиш ёфта, ҳамасола ба иқтисодиёти кишвар хисороти зиёд ворид менамоянд ва ба ин васила ба саъю талошҳои мо ҷиҳати дастрасӣ ба рушди устувор монеа эҷод мекунанд».

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре, ки аз тариқи расонаҳо хуб огоҳӣ дорем, зимни суханронии пурмуҳтавои худ дар рафти баргузории Конфронси байналмилалии сатҳи баланд доир ба масъалаи ҷамъбасти раванди татбиқи амалии Даҳсолаи байналмилалии амалиёти «Об барои ҳаёт», солҳои 2005-2015 Сарвари давлати тоҷикон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таърихи 9-уми июни соли 2015 аз он ҷумла, иброз дошта буданд, ки мушоҳидаҳои 60 соли охир гувоҳӣ аз он медиҳанд, ки ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво дар кишвар ба андозаи 0,5 то 1 дараҷа баланд шудааст. Дар натиҷаи ин падида дар мавзеъҳои баландкӯҳи кишвар пиряхҳо ва боришоти сахти атмосферӣ босуръат об шуда, ҳамзамон боиси нест шудани зиёда аз ҳазор пирях гардидааст.

Тибқи арзёбии коршиносон, чунин раванди номатлуб ва инчунин хавфнок дар дурнамои миёна ва дарозмӯҳлат метавонад, ки ба кам шудани ҳаҷми оби дарёҳо боис гардад, ки ин раванд на танҳо барои Ҷумҳурии Тоҷикистон, балки барои тамоми минтақа хоҳ - нохоҳ пайомадҳои ногувору хатарноки худро дорад.

Агар ҳар кадоми мо аз нигоҳи илмӣ ифода намоем, айни замон дар ҳудуди кишварамон беш аз 10 ҳазор пиряхи хурду бузург мавҷуданд, ки масоҳаташон ба 11 146 км² баробар аст ва ин нишондиҳанда 8%-и ҳудуди кишварро дар бар мегирад. Тавре медонем пиряхҳо асосан дар Помири Шимолию Ғарбӣ ва ҳудуди кӯҳҳои Ҳисору Олой дар баландиҳои 3000 -3500 то баландиҳои 3500 - 5300 метр аз сатҳи баҳр ҷой гирифтаанд.

Ҳамин тавр, захираи умумии ях дар пиряхҳои кишвар ба 845км³ баробар буда, пиряхҳои хурд бо масоҳати 1 км² танҳо 20%-и шумораи умумии пиряхҳои кишварро ташкил менамоянд, вале 85%-и ҳаҷми ях дар онҳо мутамарказ гардидааст. Дар пиряхҳои Тоҷикистон 456,9 км³ об захира шуда, соле ин пиряхҳо ба дарёҳо 61,8 км³ об медиҳанд.

Тибқи мавқеи орографӣ (кӯҳшиносӣ) ва омилҳои иқлимӣ назар афканем Ҷумҳурии То­ҷи­кистон дар ҳудуди Осиёи Марказӣ яке аз бузург­та­рин мин­тақаҳои яхбандии замони муосир ба ҳисоб меравад. Зеро пиряхҳои ҳудудии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳимтарин манбаи обҳои нӯшо­кии Осиёи Марказӣ маҳсуб меёбанд.

Ҳифзи пиряхҳо на танҳо вазифаи экологӣ, балки масъулияти ахлоқӣ ва иҷтимоӣ барои наслҳои имрӯз ва оянда мебошад. Азбаски пиряхҳо нишонаи возеҳи тағйирёбии иқлим мебошанд, ҳифзи онҳо маънои мубориза бурдан бар зидди ифлосшавии муҳити зист, кам кардани партовҳои карбон ва нигоҳдории мувозинати табиии сайёраро дорад. Аз ин рӯ, дар давраи солҳои соҳибистиқлолӣ маҳз бо ибтикори Президенти мамлакат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳифзи муҳити зист ва муҳофизати пиряхҳо таваҷҷуҳи бештар равона гардид.

Бар замми ин гуфтаҳо ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин самт, ки роҳандозӣ гардиданд, аз ҷониби созмонҳои байналхалқӣ ҳам бо ҷонибдории зиёде қабул ва мавриди амал қарор дода мешаванд. Чунки пешниҳодҳои Тоҷикистон дар мавриди оби тоза чандин сол боз дар кишварҳои зиёде амалӣ шуда истодаанд, ки дар ҳифзи табиат, тозаву озода нигоҳ доштани муҳити сайёра саҳми беандоза муҳимро мебозанд. Зеро ҳар як қатраи обе, ки аз пиряхҳо ҷорӣ мешавад, барои зиндагии миллионҳо нафар инсонҳо, ҳосилнокии заминҳои кишоварзӣ ва устувории экосистемаҳо аҳаммияти бузурги худро дорад.

Тавре маълум аст, нахустин маротиба масъалаи омӯзиши пиряхҳои ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷи­кистон бо номи олимону сайёҳони маъруфи рус А. П. Федченко, В. Ф. Ошанин, И. В. Мушкетов ва дигарон иртибот дорад. Таҳқиқоти васеъ ва доманадори пиряхҳо ва тамоми сар­ватҳои табиии ҳудудии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи экспедитсияи То­ҷику Помир (солҳои 1928 - 1932) бевосита пайваст мебошад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пиряхҳо асосан дар баландкӯҳҳои Помир ва кӯҳистони Ҳисор воқеъ гардидаанд. Бештари пиряхҳо дар баландиҳои аз 3000- то 5300 метр аз сатҳ баҳр ҷой гирифтаанд. Захираи обии пиряхҳои кишварамон 456,9 километри мукааб обро ташкил дода, дар як сол аз ин пиряхҳо ба дарёҳо 61,8 километри мукааб об ҷорӣ мешавад. Дарёҳои калонтарини Тоҷикистон (Аму, Сир, Панҷ, Зарафшон ва ғайраҳо) аз пиряхҳо ибтидо мегиранд. Пиряхҳо дар ҳавзаҳои дарёҳо нобаробар тақсим шудаанд: Муғсу - 1004 адад пирях, Бартанг- 269 адад пирях, Сурхоб - 280 адад пирях, Ғунд - 1349 адад пирях, Мурғоб - 879 адад пирях, Зарафшон - 1227 адад пирях дар ҳавзаи дарёи Хингоб - 756 адад пирях мавҷуданд.

Дар ҳудуди Тоҷикистон пиряхҳо дар мавзеи кӯҳҳои баланд, дар он ҷойҳое, ки ҳарорати ҳаво доимо аз 0° паст аст, пайдо шудаанд. Аз сабаби он, ки 93%-и ҳудуди То­ҷи­­кистонро кӯҳҳо ишғол кардаанд ва қариб 50%-и онҳо зиё­да аз 3 000 метр аз сатҳи баҳр баландӣ доранд, кӯҳҳои ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷи­кистон яке аз калонтарин марказҳои яхбандии доимӣ мебошанд. Ҳоло масоҳати умумии пиряхҳои Осиёи Миёна 1 7000–1 8000 км² буда, 60%-и он (зиёда аз 10 ҳазор пирях) ба Тоҷи­кис­тон рост меоянд. Марказҳои асосии яхбандии ҳудуди То­ҷи­кистон – силсилакӯҳ­ҳои Помир, Ҳисору Олой, Туркис­тону Зарафшон мебошанд.

Лозим ба тазаккур аст, ки пиряхҳо ⅓ ҳиссаи оби солона ва қариб 50%-и ғизои то­бис­тонаи оби дарёҳоро ташкил медиҳанд. Мутаассифона, ҳаҷми захираи ях ва масоҳати онҳо доимӣ набуда, вобас­та ба тағйир ёфтани иқлим ҳаҷман кам ва инчунин масо­ҳаташон маҳдуд мешавад.

Бо супориши бевоситаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли 2018 дар назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Муассисаи давлатии илмии Маркази омӯзиши пиряхҳо ташкил карда шуд. Вазифаҳои асосии ин муассисаи илмӣ омода сохтани Феҳристи пиряхҳои Тоҷикистон, омода кардани кадрҳои глятсиологӣ дар соҳаи омӯзиш ва мониторинги пиряхҳо ва соҳаи метеорология мебошад.

Саидҷаъфар ШОҲЗОДА - ходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2024 аз ҳамкории Тоҷикистон бо ЮНЕСКО ёдовар шуда, ба вазорату идораҳои марбута супориш доданд, ки вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир маводи зарурӣ омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд, ки аҳамияти онро барои ҳувияти миллӣ ва эътирофи ҷаҳонӣ таъкид мекунад.

Эъломияи Куруши Кабир, ки соли 539 то мелод қабул гардида, дар Силиндри Куруш сабт шудааст ва соли 1879 дар Бобул аз ҷониби бостоншиноси бритониёӣ Хормуз Расам кашф гардид, ки ҳамчун нахустин ҳуҷҷати таърихӣ дар бораи ҳуқуқи инсон дар ҷаҳон эътироф мешавад. Ин осори бостонӣ аз 39 модда иборат буда, бо хати мехӣ ба забони аккадӣ навишта шудааст, сиёсати инсондӯстонаи Куруши II, ҳокими империяи Ҳахоманишиёнро инъикос мекунад, ки пас аз фатҳи Бобул роҳи таҳаммулпазириро ба ҷои зулми анъанавӣ интихоб кард.

Воқеан Эъломияи Куруши Кабир нахустин эъломияи ҷаҳонии ҳуқуқи башар», ки нақши онро дар фарҳанги ҳуқуқии миллӣ тасдиқ мекунад, чунон ки сеяки Конститутсия ба ҳуқуқи инсон бахшида шудааст ва соли 2009 мақоми Ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсон таъсис ёфт. Аз ҷиҳати таърихӣ Эъломия дар асри VI то мелод, дар давраи шукуфоии империяи Ҳахоманишиён пайдо шуд, вақте ки Куруш, пас аз шикасти мидиён, лидиён ва бобулиён, давлатеро аз Ҳинд то Миср муттаҳид кард ва ба ҷои худкомагӣ инсондӯстиро интихоб намуд, ки бо кӯчонидани ошӯриён фарқ мекунад ва дар матн омадааст: «Ман ба сокинон зарар нарасондам».

Матн аз озодӣ аз зулм («Ман ғорат ва зулмро манъ кардам» — моддаи 12), озодии дин («Ман ба мардумон худоёнашонро баргардондам» — моддаи 19) ва бозгашти муҳоҷирони маҷбурӣ («Ман муҳоҷиронро ба заминҳояшон баргардондам» — моддаи 20) муқарраротро фаро гирифтааст. Дар фарқият аз Эъломияи умумии ҳуқуқи башар, ки 10 декабри соли 1948 аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ дар Париж ҳамчун посух ба даҳшатҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ қабул шуд, ҳуқуқ ба баробарӣ («Ҳама одамон озод ва баробар таваллуд мешаванд» — моддаи 1), манъи ғуломӣ («Ҳеҷ кас набояд дар ғуломӣ нигоҳ дошта шавад» — моддаи 4), ҳаракат («Ҳар кас ҳақ дорад озодона ҳаракат кунад» — моддаи 13), озодии дин («Ҳар кас ҳақ дорад ба озодии дин» — моддаи 18)-ро муқаррар мекунад.

Баҳси авлавияти меъёрҳои ҳуқуқӣ то ҳол идома дорад. Аз нигоҳи таърихӣ, ин санад пас аз суқути империяи Бобул дар соли 539 то мелод пайдо шуд, вақте ки Куруш пас аз шикасти подшоҳ Набонид, фармонеро содир кард, ки дар Манифест инъикос ёфтааст: «Ман бо сулҳ ворид шудам, бидуни зарар расондан». Ин амал бо бозгашти яҳудиён ба Ерусалим ва барқарорсозии Маъбад ҳамроҳ буд, ки дар Китоби Ездро омадааст: «Куруш фармон дод, ки хонаи Худоро бисозанд» ва тафсилоти амалҳои Бобул дар бораи бозгашти худоёни Аккад аз ноябри 539 то марти 538 то мелод шаҳодат медиҳад.

Муҳокима дар бораи таъсири Эъломияи Куруш ба анъанаҳои ҳуқуқӣ аз сабаби гум шудани он то асри XIX душвор аст, ки пайванди мустақим бо Эъломияи умумии ҳуқуқи башарро истисно мекунад. Бо вуҷуди ин олимон дар авлавияти он иттифоқи назар доранд. Реза Шабани мегӯяд, ки «ниёгони тоҷикон 2550 сол пеш асосҳои меъёрҳои конститутсионӣ гузоштанд» (Шабани, 2005, с. 48), дар сиёсати таҳаммулпазирии Куруш решаҳои меъёрҳои ҳуқуқиро мебинад, ки барои Тоҷикистон, ки Конститутсияаш давлати дунявӣ (моддаи 1) ва ҳуқуқи инсон (боби 2)-ро муқаррар мекунад, муҳим аст. Ҷек Доннелли Эъломияро «оғози ҳуқуқҳои умумибашарӣ» медонад (Доннелли, 2013, с. 75), навоварӣ дар давраи худкомагиро таъкид мекунад, ки онро пешгузаштаи Эъломияи умумии ҳуқуқи башар месозад. Алексей Малашенко онро «қадами аввал ба сӯи ҳуқуқи тобеъон» меномад (Малашенко, 2020, с. 112), инсондӯстии Курушро ҳамчун асоси идоракунӣ фарқ мекунад, ки бо кӯчонидани ошӯриён муқоиса мешавад. Бобоҷон Ғафуров таҳаммулпазирии Курушро қайд мекунад: «Ҳахоманишиён маъбадҳои Бобул ва Яҳудистонро барқарор карданд» (Ғафуров, 1989, с. 157), ки бо сиёсати фарҳангии Манифест ҳамоҳанг аст. Майкл Харт Курушро дар ҷои 87-уми шахсиятҳои бонуфуз мегузорад ва ӯро ҳамчун инсондӯсте, ки идоракунии империяро тағйир дод, мебинад (Харт, 1978, с. 287). Хирад Абтахи «деспотизми Шарқ»-ро рад мекунад ва Манифестро пешгузаштаи моддаи 18-и Эъломияи умумии ҳуқуқи башар дар бораи озодии дин медонад (Абтахи, 2024), онро намунаи «нерӯи нарм» мешуморад. Э.Д. Кабутов ва У.Э. Бобозода пешниҳод мекунанд, ки принсипҳои Эъломия барои ҳифзи муҳоҷирон ва ақаллиятҳо истифода шаванд ва онро воситаи ҳуқуқи гуманитарӣ мебинанд (Кабутов, Бобозода, 2025). Н. Шарипов онро «манбаи аввалини ҳуқуқи инсон» номида, бо анъанаи тоҷикӣ, ки дар «Шоҳнома» реша дорад, мепайвандад (Шарипов, 2025). Зиёда аз 50 ғояи Куруш, аз ҷумла дипломатия («На ҷанг, балки дипломатия дар авлавият аст»), манъи кори маҷбурӣ («Ҳеҷ касро бе музд кор фармуда намешавад») ва баробарии ҷазо («Фақат гунаҳкор ҷавобгар аст») ба ҳуқуқи қадим ва меъёрҳои муосир, аз ҷумла Конститутсияи Тоҷикистон (Конститутсияи ҶТ, 1994) ва Қонуни «Дар бораи муроҷиатҳои шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ» аз 23 июли 2016 (моддаи 31) таъсир расонданд, ки ҳуқуқи муроҷиатро инъикос мекунанд.

Аҳамияти муосири Эъломияи Куруш бо муҳиммияти он дар сатҳи ҷаҳонӣ ва миллӣ тасдиқ мешавад. Намоишгоҳи соли 2010 дар Теҳрон, ки 500 ҳазор тамошобинро ҷалб кард, Рӯзи Куруш 29 октябр нақши онро дар мубориза бо «ғарбмарказӣ» ва таҳкими ҳувияти тоҷикӣ тасдиқ мекунад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҳамкории Тоҷикистон бо ЮНЕСКО ёдовар шуда, ба вазорату идораҳои марбута супориш доданд, ки вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир маводи зарурӣ омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд, ки эътирофи байналмилалӣ ва саҳми тоҷиконро дар таърихи ҳуқуқи инсон тақвият медиҳад.

Эъломияи Куруш асосҳои ҳуқуқи инсон — озодӣ, баробарӣ, манъи ғуломиро гузошт, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башар ифода ёфтанд ва саҳми онро дар меъёрҳои ҷаҳонӣ исбот мекунад ва барои нигоҳдории мерос илҳом мебахшад. Сарфи назар аз фосилаи таърихӣ он замина ба асосҳои ҳуқуқи инсон гузошт, ки дар меъёрҳои муосир. Аҳамияти он барои Тоҷикистон бо ташаббуси ЮНЕСКО тасдиқ мешавад, ки саҳми мардуми тоҷикро дар фарҳанги ҳуқуқии ҷаҳон нишон медиҳад.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ҷавонон, ҳамчун нерӯи созанда ва пешбарандаи ҷомеа, дар таҳкими Ваҳдати миллӣ нақши бузург доранд. Онҳо рушдёбандаи ояндаи кишвар мебошанд ва бо дониш, ҷаҳонбинӣ ва фаъолияташон метавонанд асоси суботи иҷтимоӣ ва пешрафти давлатро таъмин намоянд.

Аввалан, ҷавонон пайвандгари наслҳои гузашта ва оянда мебошанд. Бо гиромидошти арзишҳои таърихӣ ва фарҳанги миллӣ, онҳо метавонанд Ваҳдати миллиро дар ҷомеа мустаҳкам созанд.

Дуюм, ҷавонон дар рушди илмиву техникӣ ва инноватсионӣ саҳми арзанда доранд, ки ин бо баланд бардоштани иқтидори иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар мусоидат мекунад.

Сеюм, тавассути иштирок дар чорабиниҳои фарҳангӣ, варзишӣ ва муҳити иҷтимоӣ, онҳо метавонанд ҳамбастагӣ ва муҳаббат ба Ватанро дар дили дигарон бедор созанд.

Чорум, ҷавонон бояд пешсафи мубориза бар зидди экстремизм ва ҷудоихоҳӣ бошанд, зеро танҳо дар фазои сулҳу ҳамдигарфаҳмӣ давлат рушд мекунад.

Ваҳдати миллӣ яке аз омилҳои асосии пешрафти кишвар ба ҳисоб меравад. Ба муваффақият расонидани Ваҳдат, танҳо вазифаи як гурӯҳ ё ниҳод нест, балки масъулияти ҳар як шаҳрванди кишвар, махсусан ҷавонон ва олимони ҷавони соҳаҳои мухталиф мебошад.

Яке аз ин қишрҳо — олимони ҷавон дар соҳаи химия буда, нақши онҳо дар таҳкими Ваҳдати миллӣ бениҳоят бузург аст, ки имрӯз бо корҳои илмию таҳқиқотии худ на танҳо ба рушди илм ва истеҳсолот саҳм мегузоранд, балки воситаҳои ҳифзи муҳити зист, таҳияи доруҳои нав ва маводи безараргардонандаро месозанд, ки бевосита ба беҳбудии ҳаёти ҷомеа равона шудааст.

Яке аз вижагиҳои олимони ҷавони дар он аст, ки онҳо таҷрибаи ҷаҳонӣ ва донишҳои муосирро фаро гирифта, метавонанд дар назди ҷомеа намунаи ватандустӣ, масъулиятшиносӣ ва ахлоқи нек бошанд. Бо иштироки фаъол дар конфронсҳои байналмилалӣ, барномаҳои мубодилаи дониш ва лоиҳаҳои илмии бисёрмиллатӣ, онҳо барои муаррифии Тоҷикистону дастовардҳои он миёни кишварҳои дигар саҳми муҳим мегузоранд.

Ғайр аз ин, онҳо метавонанд барномаҳои донишгоҳӣ ва мактабиро бой гардонида, донишҷӯёну хонандагони зиёдро ба илм ҷалб намоянд ва дар шукӯҳи илми Ватан саҳм гузоранд. Ҳамин тариқ, олимони ҷавон на танҳо ҳамчун мутахассиси соҳаи худ, балки ҳамчун ҳимоятгар ва паҳнкунандаи арзишҳои Ваҳдати миллӣ ва дӯстии байни миллатҳо хизмат мекунанд.

Қиссаҳои муваффақият ва ҳамкориҳои олимони ҷавон дар лоиҳаҳои илмие, ки гуногунмиллатонро муттаҳид сохтааст, дар амал исбот мекунанд, ки илм ва ҷавонон метавонанд як ҷо ҷамъ оянд ва барои амнияти илмӣ, тараққиёти иқтисодӣ ва сулҳу суботи оромии ҷомеа хидмат намоянд.

Хулоса: Олимони ҷавони бо фаъолияти эҷодӣ, афкори ҷадид ва муносибати ватандӯстона метавонанд дар пойдории Ваҳдати миллӣ нақши муассир дошта бошанд. Ҷавонон василаи муҳими таҳкими Ваҳдати миллӣ мебошанд. Онҳо бояд дар рӯҳияи дӯстӣ, таҳаммулпазирӣ ва эҳтиром ба ҳама ақидаву миллатҳо тарбия ёбанд, то Ваҳдати миллӣ ҳамеша поянда бошад.

Аминова Нигора Аминовна н.и.т, мудири озмоишгоҳи “Маводшиносӣ”, МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои иноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Сарчашмаҳои таърихӣ ва мадракҳои бостоншиносӣ далолат бар он мекунанд, ки мардуми тоҷик яке аз куҳантарин ва мутамаддинтарин миллатҳо дар Осиёи Миёна буда, тӯли ҳазорсолаҳо ба офаридани шаҳрҳо ва фарҳангу тамаддун машғул буданд. Ин нукта аз нигоҳи илмӣ низ, исботи худро ёфтааст. Аз он ҷумла академик Бобоҷон Ғафуров дар китоби худ “Тоҷикон” ин паҳлуҳои таърихии миллати тоҷикро бо далелҳо ва такя ба ёдгориҳои таърихӣ исбот намудааст. [3. 3-970]

Соли 2025 аллакай 32 сол мешавад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон узви комили Созмони Миллали Муттаҳид оид ба масъалаҳои илм, маориф ва фарҳанг (минбаъд ЮНЕСКО) мебошад. Тавре маълум аст, дар охири соли 2023 30 –солагии ҳамкориҳои фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар сатҳи байналмилалӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо шаҳомати хосса ҷашн гирифта шуд. Агар давраи ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро бо ЮНЕСКО ба се марҳала тақсимбандӣ намоем, марҳалаи аввал марҳалаи аъзошавӣ ва барқарор кардани муносибатҳо, марҳалаи дуюм марҳалаи омӯзиш ва муайян кардани самтҳои афзалиятноки ҳамкориҳо ва марҳалаи сеюм марҳалаи инкишоф ва рушди ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар бахши мероси фарҳангӣ арзёбӣ карда мешаванд.

Зикр кардан ба маврид аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти муносибатҳои байналмилалӣ пас аз иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар он нуктаҳои бунёдии сиёсати хориҷӣ баён гардида буданд, ба дастовардҳои назаррас ноил гаштааст ва тибқи сиёсати усулии «дарҳои боз» равобит ва ҳамкории густурда ва мутақобилаи судмандро бо ҳамаи мамлакатҳои ҳавзаҳои марбута ва дигар мамлакатҳои ҷаҳон ба роҳ мондааст. Натиҷаи чунин сиёсати ҳамгироӣ ва мутавозин аст, ки имрӯз Тоҷикистон узви созмонҳои бонуфузи минтақавӣ ва байналмилалӣ буда, бо зиёда аз 140 мамлакати дунё ҳамкории иқтисодию технологӣ ва фарҳангӣ дорад. [4.20]

Махсусан солҳои 2021-2023 ва шашмоҳаи аввали соли 2024 нуқтаи авҷ ва рушди он мебошад. Дар ин марҳала таваҷҷуҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба мероси фарҳангӣ (мероси фарҳанги моддӣ ва ғайримоддӣ) бештар гардида, зери назорати ҷиддӣ ва қатъии роҳбарияти олии мамлакат, Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Комиссияи миллӣ оид ба корҳои ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифт. Шахсан сафар намудани Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба қароргоҳи ЮНЕСКО дар шаҳри Парижи Ҷумҳурии Фаронса ва мулоқоту вохӯриҳо бо Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле ва Президенти Ҷумҳурии Фаронса ҷаноби Эмануэл Макрон далеле аз ин гуфтаҳо мебошад. Танҳо дар соли 2023 якбора 15 унсури фарҳангӣ ва ёдгориҳои таърихии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Феҳристи асосии мероси ҷаҳонӣ ва Рӯйхати репрезентавии ЮНЕСКО шомил шуданд, ки заминаи асосии он маҳз бо талошҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон гузошта шудааст.

Намунаи дигари дар маркази таваҷҷуҳ қарор гирифтани соҳаи мазкур татбиқи амалии “Барномаи давлатии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ барои солҳои 2021-2025” мебошад, ки мувофиқи банди 22 нақша-чорабиниҳои Барномаи мазкур, ворид намудани ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО ва, мувофиқи банди 23 –и он, тарғибу ташвиқи ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ дар сатҳи шоиста (Қарори Ҳукумати ҶУмҳурии Тоҷикистон аз 01 майи соли 2020, №253) пешбинӣ шудааст. [2. 20]

Таъсиси Намояндагии доимии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди ЮНЕСКО ва таъин намудани намояндаи доимӣ аз ҳисоби мутахассиси соҳаи мероси фарҳангӣ иқдоми барҷастаи дигар барои рушди ҳамкориҳо арзёбӣ мешавад, ки ин иқдомот охири соли 2023 ва аввали соли 2024 рӯйи кор омад. [7]

Баргузории чорабиниҳои сатҳи байналмилалӣ бахшида ба бузургдошти 815 солагии Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар қароргоҳи марказии ЮНЕСКО дар шаҳри Парижи Ҷумҳурии Фаронса аз 03 то 10 июни соли 2024 маҳз бо ташаббуси ҷониби Тоҷикистон саҳифаи тоза боз намуд. Дар ҳамоиши мазкур мероси хаттии мутааллиқ ба эҷодиёт ва осори Мавлоно, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳфуз аст, ба шаҳри Париж муваққатӣ бурда шуда, ба намоиш гузошта шуд. Ин иқдом диққати оламиёнро ба мероси гаронбаҳои хаттии ниёгони мо бештар ҷалб намуд. Тоҷикон бори дигар ҳамчун миллати соҳибфарҳангу соҳибтамаддун ва соҳиби шахсиятҳои барҷастаи адабиёт ва таърих, ки ба ҷаҳониён адабу маърифат бахшидаанд, қабулу эътироф шуданд.

Далели дигари таваҷҷуҳи умдаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ ва ҷаҳоникунонии унсурҳои фарҳангӣ дар Паёми Сарвари давлат, Пешвои миллат ба Маҷлисии Олии кишвар дар соли 2023 зоҳир мегардад. Зеро дар ин Паём Пешвои миллат баҳри рушд додани соҳаи ҳифзи ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ ва ҷаҳоникунонии мероси фарҳангии тоҷикон пешниҳод намуданд, ки Агентии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ дар назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шавад. [6. 19]

Дар ҳамин росто ташрифи босамари Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати иштирок дар Конфронси сеюми байналмилалӣ оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028” аз 10 то 13 июни соли 2024 ба вуқуъ пайваст. Дар ҳошияи ин чорабинӣ мулоқоти хонум Одри Азуле бо Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сурат гирифт. Дар мулоқот паҳлуҳои гуногуни ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО мавриди таҳлил ва баррасӣ қарор гирифта, мавзуъ ва масъалаи мероси фарҳангӣ ва ҳифзи пиряхҳо дар меҳвари мулоқот қарор гирифт. Дар мулоқот Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд: “Тавсеаи робитаҳо бо ЮНЕСКО дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон ҳамчун яке аз самтҳои афзалиятнок муайян гардида, сатҳу муҳтавои имрӯзаи он боиси қаноатмандии мост”. [9]

Ҳамчунин, барои пуштибонии доимии ЮНЕСКО аз иқдомҳои Тоҷикистон дар соҳаҳои илму маориф, ҳифзи мероси моддӣ ва ғайримоддии фарҳангӣ изҳори қаноатмандӣ карда шуд.

Гуфта шуд, ки “Шашмақом”, “Фалак”, “Гулдузӣ”, санъати бофтани атласу адрас, ҷашнҳои “Наврӯз”, “Сада”, “Меҳргон”, “Тиргон”, ёдгориҳои зиёди таърихӣ аз ҷумлаи мероси гаронбаҳои моддиву маънавии арзишманди тоҷиконанд, ки эътирофу эътибори ҷаҳонӣ пайдо намудаанд.

Дар ин зимн саҳм ва дастгирии ЮНЕСКО дар ҳифзи фарҳангу анъанаҳои ниёгони мо ва таҳвили онҳо ба наслҳои оянда амри муҳим шумурда шуд.

Дар мулоқот таъкид гардид, ки кишвари мо ба ҳамкории судманди минбаъда бо ЮНЕСКО дар арсаи нигоҳдорӣ ва пешгирӣ аз нобудшавии мавзеъҳои таърихӣ ва ганҷинаҳои фарҳангии миллӣ манфиатдор мебошад. Дар ин ҷода истифодаи зарфиятҳои фанноварию техникии Созмон дар доираи барномаи “Таҳкими иқтидор барои мудирияти мероси таърихӣ” зарур шумурда шуд.

Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле аз изҳороти мавқеъ, таклифу пешниҳодҳо ва гомҳои устувори Ҷумҳурии Тоҷикистон вобаста ба мероси фарҳангӣ изҳори қаноатмандӣ намуд. Ҳамзамон меҳмони вижа аз намоишгоҳ-фестивали баргузорнамудаи ҷониби Тоҷикистон боздид ба амал овард, ки дар он тамоми унсурҳои фарҳанги миллӣ, аз қабили “Оши палоб”, “Санъати кашидадӯзӣ ва абрешимбофӣ”, “Адрасу атлас”, “Чакан”, “Шашмақому фалак”, ки аллакай ба Рӯйхтаи репрезентативии ЮНЕСКО шомиланд, бо ташаббуси Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва сохторҳои дахлдор ба намоиш гузошта шуда буданд.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай пурра дар марҳалаи рушди ҳамкориҳои густурда, махсусан ҳамкориҳо дар самти мероси фарҳангӣ ва ҷаҳоникунии он, қарор гирифтааст. Айни ҳол парвандаи номинатсионии 11 адад ёдгориҳои таърихии моддии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз нигоҳи техникӣ комил арзёбӣ шуда, ба Феҳристи пешакии ЮНЕСКО ворид гардидаанд. Ҳамзамон онҳо ба рӯзномаи Иҷлосияи дахлдори ЮНЕСКО ворид буда, давоми соли 2025 ҷиҳати ворид шудан ба Феҳристи асосии ЮНЕСКО мавриди баррасӣ қарор мегиранд. [10]

Лозим ба зикр аст, ки парвандаи номинатсионии ин ёдгориҳо таҳти унвони “Хуттали қадим” пешниҳод гардидааст. Лоиқи диққат ин аст, ки дар фарқият бо дигар номинатсияҳо ин номинатсия ба таври мустақим пешниҳод гардида, хусусияти бештари миллиро касб намудааст. Аз тарафи дигар, таҳлили объектҳои парвандаи номинатсияи “Хуттали қадим” нишон медиҳад, ки он намунаҳои гуногуни унсуроти фарҳанги миллӣ ва идеологияи таҳаммулгароиро доро мебошад. [8]

Яке аз самтҳои асосие, ки дар марҳалаи нави рушди Тоҷикистон метавонад мавриди диққат ва корбарӣ қарор гирад, ин зарфиятҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсӣ-фарҳангии ЮНЕСКО мебошад.

Барои ин моро зарур аст, ки ҷанбаҳои иқтисодӣ ва иқтидории ЮНЕСКО–ро омӯхта, барои рушди соҳа пешниҳодҳои мушахас манзур намоем, зеро ки дар ин раванд нақши муҳаққиқони соҳа ва олимон калидӣ аст.

Номзади илмҳои таърих, Сайҳомид Ҷаъфаров дар рисолаи илмии хеш аз ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар соҳаҳои илм, маориф ва фарҳанг маълумот манзур кардааст. Аз ҷумла, дар рисолаи эшон зикр гардидааст:

“Ба хотири таъмини пойгоҳи моддиву техникии мактабҳои кишвар дар доираи ҳамкориҳои судманд бо ЮНЕСКО як қатор кумакҳои башардӯстона расонида шуд. Вазорати маорифи ҷумҳурӣ тавассути ЮНЕСКО 200 комплекти мизу курсии талабагӣ бо арзиши 13040 доллари америкоӣ, 100 дона тахтаи синф бо маблағи 4320 доллари америкоӣ, 400 дона журнали синф бо нархи 540 доллари америкоӣ, 30 ҳазор дона дафтари талабагӣ бо арзиши 1980 доллари америкоӣ, 20 ҳазор дона ручка бо маблағи 1320 доллари америкоӣ, 1100 дона куртка (бона) ба миқдори 1100 доллари америкоӣ, 1100 дона курта бо арзиши 2200 доллари америкоӣ, 1100 дона шим бо маблағи 4400 доллари америкоӣ, 1100 ҷуфт пойафзол бо арзиши 11200 доллари америкоӣ ва, дар маҷмуъ ба миқдори 50 ҳазор доллари америкоӣ кумаки башардӯстона гирифт.” [5.64]

Ҳамчунин, дар давраи фаъолияташ ЮНЕСКО ба Тоҷикистон дар соҳаи маориф ва илм кумакҳои зиёд кардааст, ки дар он ин матлаб дарҷ шудааст.

Аз рисола маълум мешавад, ки зарфиятҳои иқтисодии ЮНЕСКО-ро кишвари мо бештар дар самту соҳаи маориф истифода намудааст. Гарчанде айнан ҳамин хел зарфиятҳо ва имконотро барои ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ истифода бурдан мумкин аст, вале то имрӯз аз он истифода нашудааст. Чунончӣ, зимни таҳқиқи бойгонии Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон (мақоми ваколатдори давлатӣ) дар бастаҳои ҳисоботӣ, гузоришӣ, ахборотӣ ва дигар оид ба кумакҳои иқтисодӣ, молиявӣ ва техникии ЮНЕСКО ҳеҷ иттилооте пайдо нашуд.

Дар ин масъала муаллифон ду омили асосиро мебинанд, ки сабаби асосии бебаҳра мондани Ҷумҳурии Тоҷикистон аз имконият ва имтиёзҳои молиявии ЮНЕСКО гаштаанд:

- Коҳилӣ ва бетаваҷҷуҳии мутахассисони идораҳои масъули соҳа;

- Норӯшан будани мавзуъ, масъала ва надонистани зарфиятҳои иқтисодӣ.

Омили якум ба мушкилот вобаста ба салоҳияту масъулиятдории мутахассисону кормандони вазорату идораҳо иртибот дорад.

Дар омили дуюм, масъала ё мушкилот аз мо, муҳаққиқон аст, ки то имрӯз дар сатҳи илмӣ-таҳқиқотӣ ҷанбаҳо ва зарфиятҳои молиявии ЮНЕСКО ва роҳҳои истифодаи мақсадноки онҳоро мавриди омӯзиш қарор дода, пешниҳодоте накардаем.

Ба ин хотир мавриди таҳлил ва баҳс қарор гирифтани ин мавзуъ саривақтӣ арзёбӣ мегардад.

Бояд қайд кард, ки яке аз имконот ё имтиёзи ЮНЕСКО ин “Фонди мероси ҷаҳонӣ” мебошад. Ин Сандуқ дар асоси моддаи 15 ва 16 Конвенсия оид ба мероси ҷаҳонӣ (16 ноябри соли 1972, Вена) таъсис дода шудааст.[1.15]

Ҷумҳурии Тоҷикистон узви фаъоли Конвенсияи мазкур буда, имкони бевоситаи иштирок дар лоиҳаҳо ва дастрас кардани сармояҳои Сандуқро доро мебошад. Буҷети Фонд аз ҳисоби маблағҳои аъзоҳаққии кишварҳои аъзо ва маблағгузориҳои кишварҳои тавоно, инчунин ташкилотҳои байналмилалӣ ғанӣ гардонида мешавад.

Аъзоҳаққии кишварҳои аъзо аз рӯйи 8 категория пардохт карда мешавад. Ҳаҷми пардохт аз 500 доллари ИМА оғоз ёфта, то 999, 999 ҳазор доллари ИМА дар як солро ташкил медиҳад. Албатта, барои кишварҳои рӯ ба тараққӣ ба монанди Ҷумҳурии Тоҷикистон, пардохтҳои болозикр дархур аст, ки он ҳам дар ду сол як маротиба сурат мегирад.

Барои иштирок дар барномаи дастрасии маблағҳои Фонд шарти асосӣ пардохт кардани аъзоҳаққӣ мебошад.

Боиси таассуф аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон тайи чандин сол аст, аъзоҳаққии худро на ин ки ба Фонд, балки аъзоҳаққии ба худи Созмони ЮНЕСКО-ро пардохт накардааст. Тавре тавассути бойгонии Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва маълумоти дастрасгардида аз ҳуҷҷатҳои Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян, шуд дар Нақшаи солонаи Комиссияи миллӣ оид ба умури ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021, 2022, 2023 ва 2024 яке аз бандҳо мушаххасан ба мавзуи пардохт кардани аъзоҳаққии кишвар ва ҷӯстани роҳҳои ҳалли масъалаи мазкур бахшида шудааст.

Яке аз сабабҳои пардохт нагардидани аъзоҳаққӣ ин то ҳол вуҷуд надоштани суратҳисоби махсуси Комиссияи миллӣ оид ба корҳои ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Бо вуҷуди ҳама ҳолатҳо, вазъияти ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО – ро метавон мусбӣ ва дар марҳилаи рушди бемайлон дар бахши мероси фарҳангӣ арзёбӣ намуд. Танҳо қадамҳои минбаъдаро дар ин арса устувортар ва мақсаднок гузоштан зарур аст, то тавонем дар ҳифз ва муаррифии арзишҳои таърихию фарҳангӣ ва дар маҷмуъ дар ҳифзи арзишҳои миллӣ муваффақ шавем.

Адабиёт:

1. Абдусаломов М. Дастурамали меъёрию ҳуқуқии миллӣ ва байналмилалӣ дар самти ҳифз ва истифодаи мероси таърихию фарҳангӣ/М. Абдусаломов. – Душанбе, 2022. 206 с.

2. Абдусаломов М. Аз таҳия то татбиқи “Барномаи давлатии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ барои солҳои 2021-20255”/М. Абдусаломов, З. Отахон. – Душанбе, 2023. 87 с.

3. Ғафуров Б. Тоҷикон/Б. Ғафуров. – Душанбе, 2020. 971 с.

4. Сайидзода З. Тоҷикистони муосир: масъалаҳои мубрами истиқлоли миллӣ / З. Сайидзода. – Душанбе, 2016. 608 с.

5. Ҷаъфаров С. Самтҳо ва пешомадҳои ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар соҳаҳои илм, маориф ва фарҳанг / С.Ҷаъфаров. – Душанбе, 2022. 192 с.

6. Юсуфӣ Х. Ҳифзи мероси таърихию фарҳанги-мароми ҲХДТ// Мероси ниёгон №26/ Х. Юсуфӣ. – Душанбе, 2024. 147 с.

7. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи кушодани Намояндагии доимии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди Созмони Милали Муттаҳид оид ба масоили маориф, илм ва фарҳанг (ЮНЕСКО)” аз 12.01. 2024, №672

8. Бойгонии ҷории Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон // Парвандаи номинатсионии “Хуттали қадим” соли 2024. 725 с.

9. Мулоқот бо Мудири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле// аз санаи 10.06.2024 https://mfa.tj/tg/main/view/15183/muloqot-bo-mudiri-kulli-yunesko-khonum-odri-azule

10. Ancient Khuttal, Tentative Lists. Date of Submission: 12/07/2023 https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6685/

Абдусаломов Мирзошариф Муҳабатович, муҳаққиқи ЮНЕСКО, Докторант (PhD) –и соли сеюми Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Мавриди қайд аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳояшон борҳо қайд кардаанд, ки дар замони соҳибистиқлолӣ барои мо ду дастоварди бузурги миллӣ – Истиқлолият ва Ваҳдат боиси ифтихору эҳтироми ҳамешагист, ки дигар ҳама дастовардҳоямон ба онҳо вобастаю пайваста мебошанд.

Соҳибистиқлолӣ ин волоияти қонун дар дохили кишвар ва озод будан аз таъсири кишварҳои бегон мебошад. Ваҳдати миллӣ бошад ин сохтани миллати воҳид аст. Ин ду падидаи иҷтимоию сиёсӣ асоси пешрафти ҷомеаи тоҷикистонӣ ва иҷрои минбаъдаи ҳадафҳои стратегии кишварамон ба шумор мераванд.

Тазаккур бояд дод,ки 27-уми июни соли равон бо имзои расидани “Созишномаи умумии истиқрои сулҳ ва ризоияти миллиро дар Тоҷикистон” 28 сол пур мешавад. Ин 28 соли пур аз меҳру муҳаббат , сулҳу салоҳ, якдигарфаҳмӣ, оромӣ ва пешрафти миллати мо мебошад, ки бо ибтикори Президенти муҳтарами кишвар Эмомалӣ Раҳмон роҳандозӣ ва пӯштибонӣ шудааст.

Бояд гуфт, ки таърихи ҷанги таҳмилии шаҳрвандиро дар Тоҷикистон таҳқиқотчиён ба ду давра ҷудо менамоянд.

Давраи аввал аз санаи 5-уми майи соли 1992 то декабри ҳамон сол, яъне то ба анҷом расидани иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Давраи мазкур марҳилаи аз ҳама моҷароаангези ҷанги шарвандӣ буда, дар ин муддат қариб 50 ҳазор нафар тоҷикистониён қурбон гардиданд.

Давраи дуюм аз моҳи январи соли 1993 то 27 июни соли 1997 ва ба имзо расидани “Созишномаи умумии истиқрои сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон” давом кардааст. Аҷибаш ин ки вобаста ба давраи дуюм байни коршиносону муҳаққиқон то ҳанӯз баҳсҳо хотима наёфтаанд.

Дар баробари ин, ҳамон замон дар фазои сиёсии кишварҳои муштаракулманофеъ идеяи ташкили гуфтушуниди байнитоҷикон аз ҷониби Россия ва дигар ҷумҳури Осиёи Марказӣ ба миён омад ва ин идея дар амал тадбиқи худро ёфт. Давраи авали гуфтушунидҳои байни тоҷикон дар Москва зери роҳнамоии Созмони Милали Муттаҳид ва иштироки Россия, Қазоқистон, Узбекистон, Эрон, Покистон ва Афғонистон моҳи апрели соли 1994 оғоз гардид.

Гуфтушунид дар гирду атрофии се масъалаи асосӣ баргузор гардид: баргардонидани гурезаҳо, халъи силоҳ ва хотима додани амалиётҳои мусаллаҳона ва масъалаи тақсими ҳокимият.

Бояд тазаккур дод, ки ҳалли масъалаҳои пешниҳодшуда, асос ва заминаи бузурге барои ба танзим даровардани ҷанги шаҳрванд дар Тоҷикистон гардиданд. Бояд гуфт, ки новобаста ба оне ки кишварҳои дуру наздик ва созмонҳои байналмилалӣ дар раванди сулҳофарӣ дар Тоҷикистон нақши калидӣ доштанд, вале нақши худи тоҷикон дар хотима додани ҷанги шаҳрвандӣ ва ташкил намудани сулҳ миёни тарафҳои даргир хеле бузург аст.

Агар миллати тоҷик ва давлатмардони он идеяи муттаҳидии миллиро амалӣ намекарданд, касе дар ин сарзамин сулҳ оварда наметавонист. Ин нишонаи фарҳангсолорию шуҷоатмандии миллати тоҷик буд, ки ба хотима ёфтани ҷанги шаҳрвандӣ таъсири худро гузошта тавонист.

Инчунин, дар баробари усулҳои анъанавию расмии ба танзим даровардани муноқишаи байни тоҷикон боз раванди ҷамъиятии сулҳофари ғайридавлатие мавҷуд буд , ки дар доираи конференсияи Дортмунт муколаммаи байни тоҷиконро баррасӣ менамуд. Иштирокдорони ин чорабинӣ пеш аз сар шудани гуфтушинидҳои расмӣ, вохӯрда, фикру пешниҳодҳои хешро ба онҳо ирсол менамуданд.

Ин аст, ки таҳлили самтҳои мухталифи масъалаи ташаккули ваҳдатгароӣ дар ҷомеаи имрӯзаи тоҷикистониён нишон медиҳанд, ки ваҳдати миллӣ асоси пешрафти миллату давлати мо буда, барои таъмини минбаъдаи манфиатҳои ҳаётан муҳими миллӣ зарурияти воқеӣ дорад.

Ваҳдати миллии тоҷикон ва Мактаби сулҳофарии Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асл намунаи ваҳдати дигар миллату халқиятҳои ҳамсояи дуру наздик низ ҳаст. Онҳо ғояи ваҳдатгароии моро ҳамчун сармашқи ҳалли низоъ ва моҷароҳҳои гуногун мавриди истифода қарор медиҳанд.

Бо ифтихор бояд гуфт, ки миллати мо бо сарварии Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист, ки дар муддати начандон тулонӣ кишварамонро аз вартаи ҷангу ҷидол ва театри ҷангии рақибони дохилию берунӣ раҳо сохта, ваҳдати воқеиро таъмин намояд.

Ҳаминтавр, бояд хулосабардори намоем, ки мо қудрату тавоноии дигаре низ дорем, ки арзишҳои Истиқлоли сиёсӣ ва Ваҳдати миллии худро ҳамеша ҳифз намуда, ба ин арзишҳои бунёдӣ ифтихору эҳтиром менамоем. Ваҳдати миллӣ - зиндагӣ беолоиш, бедории мардум ва тавоноии

Тоҷикистони азизи мост ва мо ба он ҳамеша бояд арҷгузорӣ дошта бошем.

Ваҳдати миллӣ ва 28-солагии ин ҷашни пуршукӯҳро ба мардуми шарифи Тоҷикистон ва тоҷикони бурунмарзӣ муборак мекӯем. Мо тоҷикон миллати соҳибистиқлолӣ воҳид, Ваҳдати миллӣ - мақсаду марому паёми мост.

Муҳаммад Абдураҳмон- доктори илмҳои сиёсӣ, узви вобастаи АМИТ, профессор 

Сулҳу ваҳдат ифтихори миллати соҳибдилам,

Васфи онҳоро намояд, решаи ҷону дилам.
Дар миёни қавмҳо пайвастагӣ моро аз он,
Даҳр бинмояд ситоиши мардуми барнодилам.

Ваҳдат барои ҳар як халқу миллат арзандатарин неъмат ва бузургтарин сармоя ба ҳисоб меравад. Ин падидаи писандида танҳо ба халқу миллате сазовор мешавад, ки дорои ҳуввияти баланди миллӣ, худшиносию худогоҳӣ ва хештандӯстӣ буда, якдиливу ягонагӣ ва сарҷамъиро дар замири худ мепарваранд. Ваҳдати миллӣ волотарин сайри такомули иҷтимоию сиёсӣ ва фарҳангию маънавии ҳар як халқу миллат ба ҳисоб рафта, дар заминаи арзишҳо ва унсурҳои муштараки фарҳангӣ ва ормонҳои ягонаи миллӣ-давлатӣ ба вуҷуд меояд. Ваҳдат ва ҳувияти миллӣ арзишҳое мебошанд, ки дар заминаи ормонҳои миллӣ ба вуҷуд омада, аз ҳар фард матиниродагиву дурандешӣ, ватандӯстию посдорӣ, қадршиносӣ ва арҷгузории арзишҳои миллиро талаб менамояд. Ин ду неъмати бебаҳо арзишҳое мебошанд, ки ҳама халқу миллат ва давлатҳо дар ҳама давру замон ба онҳо ниёз доранд.

Имсол аз имзои Созишномаи умумии пойдории сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бисту ҳашт сол сипарӣ мешавад. Бо шарофати ба имзо расидани ин Созишномаи такдирсоз мо тавонистем ба муноқишаҳои дохилӣ ва муқовимати мусаллаҳона хотима бахшида, ба марҳалаи нави таърихи Тоҷикистон – гузоштани пойдевори сулҳ, таъмини ваҳдати миллӣ ва дар ин асос ба эътидол овардани фаъолияти иқтисодии кишвар ва рушди он оғоз намоем.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз баромадҳояшон чунин гуфтаанд: “Ҳар як фарди бедордили ҷомеа, ҳар як шаҳрванди бонангу номуси Тоҷикистон, ки барояш Ватан ва сарзамини аҷдодӣ қадру манзалат дорад, бояд сулҳу ваҳдатро чун гавҳараки чашм ҳифз карда, барои ободиву пешрафти кишвар ҷаҳду талош намояд”.

Дар фарҷоми сухан, гуфтаниям мо ҷавонон бояд дар ҳама ҳолатҳо масири илму донишро думболагирӣ намоем. Маърифат ва ҳисси гиромидошти Ваҳдати миллиро дар руҳи мардум парвариш диҳем. Бо ибрози ниятҳои нек 28-мин солагии Рӯзи ваҳдати миллиро бори дигар ба тамоми мардуми шарифи кишвар самимона табрик гуфта, ба ҳар яки Шумо саломатӣ, саодати рӯзгор, комёбӣ ва ба Тоҷикистони маҳбубамон сулҳу суботи ҷовидонӣ орзу менамоям.

Комрон Бобоев – мудири шуъбаи бехатарӣ ва амнияти химиявии Агентии аминияти ХБРЯ-и АМИТ

Сарвари хирадпешаи кишварамон дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз кардаанд. Маҳз бо ҳамин корнамоиҳо, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сифати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон эътироф гардиданд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат рамзи пойдориву бардавомии давлатдории мустақили тоҷикон, сулҳу Ваҳдати миллӣ, кафили рушди босубот ва устувори ҷомеаи Тоҷикистон мебошанд.Боиси сарбаландӣ ва хушнудист, ки миллати тоҷик ва Тоҷикистон имрӯз намунаи ибрат дар саросари кишварҳои мутамаддин гардидааст. Танҳо бо роҳи ваҳдату ягонагӣ метавон истиқлолияту ободии меҳан ва амну осоиштагии мардумро аз ҳама хавфу хатар эмин нигоҳ дошт. Танҳо дар сурати ваҳдат душвориҳо паси сар мешаванд.

Рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ меорад, кишвари азизамон ба шоҳроҳи пешрафту тараққиёт рӯ меорад.Дар ҳақиқат ҳам, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардуми тоҷик таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст.

Бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ташаккули ҷомеаи шаҳвандӣ дар Тоҷикистон, ки мо дар роҳи эъмори он бо қадамҳои устувор пеш рафта истодаем, далели равшану возеҳи тантанаи сулҳу оромӣ, ваҳдати миллӣ ва ҳамдигарфаҳмии халқи азизамон ба шумор меравад. Ин дастоварди нодир ҳоло ба сифати чузъи таркибии ҳаёти мардуми мо дар пешрафти ҳаёти сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ в фарҳангии кишварамон нақши бузург дошта, моро вазифадор месозад, ки барои ҳифзу гиромидошти он бештар кӯшиш намоем.

Бояд зикр намуд, ки худшиносии миллӣ дар фазои ваҳдат аз ду мафҳум бармеояд – худшиносӣ ва шуури миллӣ. Яке аз файласуфони Юнони қадим Суқрот, ки ба масъалаи инсон пардохта буд, вазифаи аввалини ӯро чунин баён намудааст: “Худро бишнос”. Дар ҳақиқат фарде, ки худашро нашинохтааст, инсони комил шуда наметавонад ва ӯро дигарон ҳам намешиносанд, қадру қиммат ҳам надорад. Миллат ҳам бояд худашро шиносад. Лозим ба ёдоварист, ки Иҷлосияи тақдирсози 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва сухани барномавии Сарвари тозаинтихобшудаи Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “...ман кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард” оғози корнамоиҳо ва қаҳрамониҳои Сарвари давлатамон дар роҳи пурпечутоби расидан ба сулҳу Ваҳдат ва берун овардани Тоҷикистон аз вартаи ҳалокат буд. Дар он вақт масъулияти бузурге, ки бар души давлати соҳибистиқлол ва Сарвари боғайрати он Эмомалӣ Раҳмон афтод, гурезаҳоро ба Ватан баргардонидан, риштаҳои гусастаи иқтисодиро бо ҳам пайвастан, сарҳад ва амнияти давлатро устувор намудан, бо созмонҳои байналмилалӣ робита бастан, эътибори давлати тоҷиконро дар арсаи ҷаҳонӣ пойдор гардонидан ва ғайра, ки ҳар яке аз дигаре заруртар менамуд. Бе сабаб нест, ки ҳанӯз Афлотун дар чордаҳсолаи пеш аз милод густариши равнақбахши давлатро дар мавҷудияти сарварии аҳли хирад мутаалиқ дониста буд. Аз ин

нигоҳ дар мавриди кунунии бисёр ҳасоси замон, ки ҳамагони мо, пеш аз ҳама роҳбари ҷомеаамон дар рӯ ба рӯи давлатсозӣ қарор дорем, чунин мулоқот шакке нест, ки манфиати фаровонеро дар густариши ҷомеаи кишвар ба бор меорад.

Камолова Дилбар -ходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ

Дар моҳи июли соли 1997, бо шукӯҳ ва рӯҳбаландии хос, дар саросари ҷумҳурӣ сохторҳои ноҳиявӣ, шаҳрӣ ва вилоятӣ Ҳаракати ваҳдати миллӣ ва эҳёи Тоҷикистон ташкил ёфтанд. Рӯзи 18-уми июли ҳамон сол дар Театри опера ва балети ба номи Садриддин Айнӣ Маҷлиси муассисони ин ҳаракат баргузор гардид, ки он як рӯйдоди муҳими таърихӣ ба шумор меравад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо иттифоқи комил Раиси Ҳаракати ваҳдати миллӣ интихоб гардиданд.

Дар ин ҷамъомад, Эмомалӣ Раҳмон вазифа ва ҳадафҳои асосии ҳаракатро муайян намуда, таъкид карданд, ки таҳкими давлатдорӣ, пойдории сулҳу оштӣ ва риояи арзишҳои демократӣ бояд дар меҳвари сиёсати миллӣ қарор гиранд. Вай ваҳдатро на танҳо як ғоя, балки рукни аслии рушди давлат ва заминаи асосии пешрафти маънавию иқтисодӣ донист.

Президенти кишвар дар интихоби аъзои ҳаракат ба сифатҳои ахлоқии шахсиятҳо аҳамияти махсус дода, изҳор доштанд, ки дар сафи ин созмон бояд фарзандони содиқ, ватандӯст ва фаъолони ҷомеа гирд оянд — одамоне, ки дарду ниёзҳои мардумро эҳсос мекунанд ва миллату давлатро болотар аз манфиатҳои шахсӣ медонанд.

Сарвари давлат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлатдориро дар шароити вазнин ва ҳассоси сиёсӣ оғоз намуданд. Таҳти роҳбарии эшон, музокироти сулҳ бо мухолифин ба роҳ монда шуда, дар соли 1997 бо имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва оштии миллӣ дар шаҳри Маскав анҷом пазируфт. Ин санади таърихӣ пояи ваҳдати миллӣ ва сулҳи пойдорро гузошт.

Интихоби Пешвои миллат ҳамчун Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ моҳи ноябри соли 1992 як гардиши муҳими сиёсӣ ва оғози марҳилаи нави таърихӣ барои кишвар буд. Пешвои миллати кишвар бо иродаи қавӣ ва сиёсатмадории дурандешона роҳ ба сӯи сулҳу субот ва барқарорсозии давлатро пеш гирифт.

Натиҷаи ин талошҳо он шуд, ки Тоҷикистон аз вартаи ҷанг раҳо ёфта, зина ба зина ба тараққиёти устувори сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ расид. Ба Ватан бозгашти беш аз як миллион гурезаи иҷборӣ, ҳамгироии гурӯҳҳои мухолиф ва амалӣ шудани ислоҳоти демократӣ ва иқтисодӣ далели рушду устуворшавии кишвар мебошанд.

Маҳз ваҳдат боис гардид, ки миллати тоҷик аз гирдоби низоъ раҳ ёфта, ба роҳи бунёдкорӣ ворид гардад. Сулҳу суботи ҷомеа, ки бо талошу иродаи Асосгузори сулҳу ваҳдати виллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст омад, Тоҷикистонро ба ҷомеаи рӯ ба рушд табдил дод. Имрӯз ваҳдат ва иттиҳоди тоҷикон мавриди омӯзиши созмонҳои ҷаҳонӣ қарор дорад, ки нишонгари мақоми рӯзафзуни Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мебошад.

Бо таъкиди Пешвои миллат: «Агар ниҳоле бошад, ки ҳамеша меваи ширин медиҳад, ин ҳамон сулҳу ваҳдат аст». Ин ниҳол, ки имрӯз самар медиҳад, боиси ифтихори ҳар фарди ватандӯст аст. Он замина гузошт ба муносибатҳои нави давлатӣ, равобити байналмилалӣ, сохтмони роҳҳо ва дастрасии кишвар ба уқёнусҳои ҷаҳон. Сохтмони нақбҳо ва роҳҳои автомобилгард дар ҳамаи гӯшаву канори кишварамон намунаи равшани таҳкими ваҳдати миллӣ ва эҳёи арзишҳои таърихии Роҳи Абрешим мебошанд.

Дар ҳақиқат, ваҳдати миллӣ пояи гулгулшукуфтани Ватан аст. Давлате, ки дар он сулҳу оромӣ ҳукмфармо аст, ҳам аз лиҳози сиёсӣ ва ҳам фарҳангӣ рушд мекунад, сатҳи зиндагии мардум боло меравад. Бо талошҳои пайгиронаи Пешвои миллат, миллати парешон сарҷамъ гардид, давлат обод шуд ва имрӯз чеҳраи ҳар як тоҷик пур аз шодиву оромист.

Таҷрибаи сулҳи тоҷикон яке аз намунаҳои беназири таърихист. Баъд аз нофаҳмиҳо ва ҷанги шаҳрвандӣ, мардуми тоҷик бо роҳандозии гуфтугӯ, бахшиш ва гузашт ба сулҳу ризоияти миллӣ расид. Чуноне Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон зикр карданд, ин таҷрибаи мусолиматомез дар муддати кӯтоҳ дар ҷаҳони муосир камназир буд.

Сулҳу ваҳдати миллӣ ҳамчун неъмати гаронбаҳо заминаи рушди иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангии кишвар гардид. Барқарории субот имкон дод, ки гурезаҳо баргарданд, сохтори давлатӣ тақвият ёбад ва ҷомеа ба ояндаи умедбахш рӯ орад.

Хулоса, чун фарзанди бедордилу боғайрати миллат, аз ин сулҳу ваҳдати пойдор фахр мекунам. Он заминаи суботи миллат ва кафолати ояндаи дурахшон аст. Ваҳдат – сутуни давлат, рамзи ҳастии миллат ва шарти асосии пешрафти Тоҷикистони азиз мебошад.

Шарипова Шукрия - ходими илмии МДИ “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”