Пойтахт-яке аз рамзҳои асосии ҳар як давлат аст ва ин рукни асосии давлату давлатдорӣ мебошад. Шаҳри Душанбе ҳамчун пойтахти давлати тоҷикон 101 сола шуд. Тӯли ин 101 сол Душанбе аз як деҳаи хурди маъмулӣ ба шаҳри азиму зебо ва замонавӣ табдил ёфт.

Тадқиқоти бостоншиносӣ собит сохтаанд, ки ҳанӯз аз замони неолит ҳудуди водии Ҳисор бошишгоҳи одамони ибтидоӣ буда, дар давраҳои минбаъда низ дар ин ҷо одамон мезистаанд. То давраи дар сарчашмаҳои хаттӣ дарӣ ёфтани шаҳри Душанбе дар он одамон зиндагӣ карда, дар ҳудуди имрӯзаи шаҳр маҳаллаҳои зиёди шаҳрмонанд вуҷуд доштанд. Қабатҳои фарҳангии бостоншиносон пайдонамуда ва маводи нумизматикӣ гувоҳи онанд, ки дар замони салтанати давлати Юнону Бохтар, Кушониёну Сомониён Душанбе маскангоҳи аҷдодони мо будааст.

Номи Душанбе бори аввал дар мактуби хони Балх Субҳонқули Баҳодур ба шоҳи рус Федор Алексеевич ёд мешавад. Ин мактуб имкон медиҳад, ки бо назардошти қонунҳои илми таърих, ш. Душанберо дорои таърихи 400-сола гӯем.

Тибқи маълумоти сарчашмаҳо соли 1747 Душанбе дар ҳайати бекигарии Ҳисор ба аморати Бухоро тобеъ мегардад. Дар давраҳои минбаъда бекигарии Ҳисор аксар вақт сиёсати мустақилонаи худро пеш бурда, ба марказ кам итоат мекард. Ҷангҳои феодалии ин давра барои марказонидани минтақаҳои саркаш боиси харобии шаҳру деҳот мегардид. Аз ин ҷост, ки дар асри XIX Душанбе якчанд маротиба мавриди тохтутоз қарор мегирад. Аз ҷумла дар солҳои 40-уми қарни XIX шаҳр ду маротиба: аввал аз ҷониби беки Дарвоз -Исмоилхон, сипас аз ҷониби ҳокими Балҷувону Кӯлоб - Мизробшо вайрон карда мешавад.

Шаҳри имрӯзаи Душанбе дар охири асри XIX аз деҳаҳои Душанбе, Шоҳмансур, Сари Осиё, Ғофилобод, Мири Шикор, Хуҷамбиёи боло ва Хуҷамбиёи поён, Қаримашикор, Чармгарон ва Заргар иборат буд. Деҳаи калонтарин - Душанбе бештар аз 500 ҳавлӣ дошта, дар он 6-8 ҳазор одам мезист. Ин деҳа аз ҷониби шимол то меҳмонхонаи ҳозираи «Авасто», аз ҷануб то кӯчаи Шоҳтемур, аз шарқ то чойхонаи «Роҳат», аз ғарб то нишеби соҳили дарёи Душанберо ишғол мекард. Дар деҳа қалъаи начандон калоне воқеъ буд, ки дар он гарнизони ҳарбӣ ҷойгир буд. Дар атрофи қалъа хонаҳои похсагин бо бомҳои бо қамиш пӯшидашуда ҷой гирифта буданд. Душанберо бо дигар минтақаҳо кӯпрукҳои чӯбин мепайвастанд.

Пас аз заминларзаи 8- сентябри соли 11007 дар Қаротоғ, ки бар асари он ҳазорон нафар ҳалок гардиданд, беки Ҳисор Шоҳимардонқул барои таъмини бехатарии худ бо оилааш ба Душанбе мекӯчад ва онро истироҳатгоҳи тобистонаи хеш қарор медиҳад. Аз ҳамин вақт cap карда, Душанбе ба маркази тобистонаи бекҳои Ҳисор мубаддал мегардад. Ба маркази маъмурии водии Ҳисор табдил ёфтани шаҳр ба якбора зиёд шудани аҳолии он мусоидат менамояд. То соли 1920 аҳолии шаҳр то 14- 16 ҳазор нафар меафзояд.

Аҳолии Душанбе асосан аз деҳқонон, савдогарон, ҳунармандон ва сӯдхурон иборат буд. Қисми камтарро ғуломон, хизматгорон ва аробакашҳо ташкил медоданд. Дар ибтидои асри XX дар шаҳр ба ғайр аз тоҷикон, ки аксари кулли аҳолиро ташкил медоданд, узбекҳо, афғонҳо, ҳиндувон, чиниҳо, яҳудиёни бухорӣ, эрониён ва ғайра зиндагӣ мекарданд.

Тамоми ҳукумати маъмуриро беки Ҳисор бо дастгоҳи мансабдоронаш, ки ба он амлокдорон, ясавулбошӣ, девонбегӣ ва ғайра шомил буданд, иҷро мекард. Амлокдорони Душанбе ба беки Ҳисор тобеъ буданд, охирин амлокдори Душанбе Элҷон буда, ӯ дар як вақт ҷонишини беки Ҳисор низ буд.

Душанбе бо боғоти мевагии бошукуҳу чинорҳои куҳансолаш, ки зери онҳо чойхонаҳо ва кӯкнорхонаҳо ҷой гирифта буданд ва бозиҳои саргармкунанда -бедонабозию кабкбозӣ меоростанд, диққатро ҷалб мекарданд. Сокинони он бо ҳунармандӣ низ шӯҳрат доштанд.

Дар асри XIX ва ибтидои асри XX мансабдорони бешумори ҳарбӣ ва олимони хориҷӣ –Ҷ. Вуд, С. Гедин, Лилиентал, Б. Литвинов, А. Федченко, М. Маев, Н. Минаев, В.И. Липский ва дигарон ба Душанбе омаданд. Маҳз навиштаҳои онҳо ба мо имкон медиҳанд, ки ҳаёти он давраи Душанберо то дараҷае омӯзем.

Шаҳр бо оби канали сунъии Ҳазора таъмин карда мешуд. Канали дигар-канали Шоҳмансур буд, ки аз дарёи Кофарниҳон меомад, қад-кади кӯчаи имрӯзаи Айнӣ мегузашт.

Дар Душанбе рӯзҳои асосии ҳафта якшанбе ва чоршанбе ба ҳисоб мерафтанд. Ба шаҳр аз тамоми Бухорои Шарқӣ ва мамолики хориҷӣ савдогарону харидорон, ки барояшон зиёда аз 300 дӯкон хизмат мекарданд, ҷамъ меомаданд. Дар майдони бозор 12 чойхона сохта шуда буд, ки дар сояи чанорҳои бисёрасра чой гирифта, ба мардум хизмат мекарданд. Соли 1911 бо фармони Генерал -губернатори Туркистон ба Бухорои Шарқӣ отряди духтурон ва муҳандисони рус бо мақсади омӯзиши вазъи эпидемиологӣ дар маҳал ва сохтмони беморхона фиристода мешаванд. Ин беморхона дар ш. Душанбе сохта мешавад, ки аввалин бинои шакли аврупоӣ дар шаҳр ва тамоми Бухорои Шарқӣ буд. Бино соли 1915 қомат рост карда, аз сабаби ҷанги якуми ҷаҳон то охир сохтмони он анҷом наёфт. Ин бино бо номи «хонаи рӯсӣ» машҳур буд.

Куллан тағйир ёфтани вазъияти ҷамъиятиву сиёсии аморати Бухоро ва пошхурии он, таъсиси Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро ва пойдоршавии сохти шӯравӣ ба он мусоидат намуданд, ки дар ибтидои солҳои 20-и асри сипаришуда шаҳри Душанбе оҳиста-оҳиста ба маркази маъмурии Бухорои Шарқӣ ва сипас Тоҷикистони тозабунёд табдил меёбад. Муҳимтарин воқеоти сиёсии минтақа минбаъд дар ҳамин собиқ деҳаи кӯчак сурат мегиранд.

Баробари таъсиси Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро, ки собиқ бекигариҳои аморатро ба вилоятҳо табдил дод (бо баъзе тағйироти марзиву номҳо) вилояти Душанбе низ таъсис дода шуд ва аз 20 октябр то 31 декабри соли 1920 ш. Душанбе маркази маъмурии вилояти Душанбе маҳсуб меёфт, ҳарчанд, ки аз миёнаҳои моҳи сентябри соли 1920 то 21 феврали соли 1921 дар шаҳр амири фирорӣ маскан гирифта, онро ба маркази мубориза алаҳи сохти нави шӯравӣ табдил дода буд. Дар ин ҷо амир сафи артиши хешро пурра намуда, ба муҳориба омодагӣ мегирифт. Вале ӯ дар шаҳр зиёд истода натавонист, зеро қушунҳои якҷояи Артиши Сурх ва Ҷумҳурии Халқии Шуравии Бухоро ӯро дунболагир намуда, ба озодкунии Бухорои Шарқӣ (ҳудуди имрӯзаи Тоҷикистони ҷанубиву марказӣ) аз амир ва тарафдорони ӯ оғоз намуданд. Ин дастаи муттаҳида ки дар таърих бо номи Отряди экспедитсионии ҳарбӣ-сиёсии Ҳисор ном гирифтааст, дар як муддати кӯтоҳ тамоми Бухорои Шарқиро таҳти назорати хеш қарор дода, амирро маҷбур сохт, ки ба Афғонистон фирор намояд.

Пас аз ишғоли Душанбе ва дигар навоҳии Бухорои Шарқӣ моҳҳои феврал-марти соли 1921 намояндагони масъули ҳукумати навтаъсиси Ҷумҳурии Бухоро ба шаҳр меоянд ва ба созмон додани органҳои нави ҳокимият машғул мешаванд. Онҳо дар ин ҷо сараввал кумитаи инқилобии тумани Душанберо таъсис доданд, ки ба вилояти Ҳисор шомил буд. Ғайр аз намояндагони масъули ҳукумати Бухоро қароргоҳи отряди ҳарбӣ-сиёсии Ҳисор низ дар Душанбе мемонад ва аз ин вақт ба баъд Душанбе ба маркази сиёсиву маъмурии Бухорои Шарқӣ табдил меёбад.

Пас аз маркази вилояти Душанбе интихоб намудани шаҳр дар моҳи марта соли 1921 дар ин ҷо Назирати вилоятии маориф ба кор оғоз мекунад. Дар муддати кутоҳ ин ташкилот тавонист корҳои зиёдеро анҷом диҳад. Аз ҷумла моҳи апрели ҳамон сол дар пойтахт курси семоҳаи таълимӣ ба кор шурӯъ намуда, дар он қариб 40 нафар таълим мегирифтанд. Аз сабаби нарасидани муаллимон вазифаи онҳоро мудири шӯъбаи маорифи вилоят, сардори милитсия, котиби кумитаи инқилобӣ ва амсоли онҳо иҷро мекарданд. Бо кушиши шӯъбаи вилоятии маориф дар Душанбе анҷумани аввалин кормандони маорифи вилоят барпо мегардад, ки масъалаи ҷорӣ намудани корҳои таълимиро дар ҳудуди вилоят баррасӣ менамояд.

Дар масоили фарҳангӣ низ чорабиниҳо амалӣ мешаванд. Курсҳои маҳви бесаводӣ ба кор оғоз намуда, барои бо васоити таълим таъмин намудани толибилмон маблағ ҷудо карда мешавад. Соли 1923 ба Душанбе аз Қаршӣ се ҳазор нусха китоб меоранд, ки дар асоси он аввалин китобхона бунёд меёбад. Худи ҳамон сол типографияи хурд ба кор медарояд. Моҳи декабри соли 1923 аввалин маротиба дар Душанбе рӯзномаи ҳарбиён «По басмачу» чоп мешавад.

Аввали соли 1922 - ибтидои 1923 дар шаҳр аввалин амбулатория ва соли 1923 стансияи пешгирии касалиҳои сирояткунанда (противомалярийная ст.) ба кор шурӯъ мекунанд.

Аз нимаи дуюми соли 1924 вазъият дар Бухорои Шарқӣ то андоза муътадил мегардад ва имконияти пиёда намудани чорабиниҳои сиёсӣ пайдо мешавад. Аз ин хотир, бо қарори Кумитаи Марказии Умумибухороӣ аз 7 июни соли 1924 Комиссияи Фавқуллодаи Диктаторӣ фаъолияти хешро хотима медиҳад ва ба ҷои он Кумитаи Марказии Иҷроияи муваққатии шӯрои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ бо марказ дар Душанбе созмон меёбад. Ин органи демократии ҳокимият дар давоми моҳҳои июл-августи соли 1924 дар Бухорои Шарқӣ маъракаи интихоботи вакилонро барпо мекунад ва моҳи сентябри соли 1924 дар натиҷаи ин интихобот анҷумани якуми Шӯрои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ барпо мешавад. Ин анҷумани таърихӣ масоили ба пуррагӣ маҳв сохтани босмачигарӣ, барқарор намудани хоҷагии халқ, тақсимоти миллӣ-марзии халқҳои Осиёи Миёнаро баррасӣ ва қарорҳои дахлдор қабул менамояд. Анҷуман инчунин ҳайати роҳбарикунандаи КИМ-и Бухорои Шарқӣ ва вакилонро ба анҷумани V-и умумибухороии Шӯроҳо интихоб мекунад. Бояд зикр намуд, ки дар Душанбе баргузор шудани ин анҷуман ва ширкати аҳолии камбизоат ба сифати вакил аҳамияти бузурги таърихӣ дошта, боварии мардумро ба ҳукумати нав афзуд, дар шуури мардуми асрҳо беҳуқуқу бепуштибон инқилоберо ба вуҷуд овард.

Боиси таваҷҷӯҳ аст, ки дар рӯзи дуюми кори анҷумани якуми Шӯроҳои Бухорои Шарқӣ ба ифтихори чорумин солгарди инқилоби Бухоро, дар ш. Душанбе аввалин электростансияи дизелӣ ба кор шурӯъ намуд, ки қобилияти таъмини 200 нуқтаи равшанидиҳандаро бо барқ бархурдор буд. Ин иқдом барои тамоми шаҳри онвақтаро бо равшанӣ таъмин намудан басанда буд.

Ҳамин тариқ, пас аз баргузор шудани анҷумани 1-и Шӯроҳои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ ва маркази он тайн шудани ш. Душанбе, пойтахти минбаъда статуси худро ҳамчун маркази минтақа мастаҳкам месозад ва муҳимтарин масоили ҳаёти ҷамъиятии Бухорои Шарқӣ дар Душанбе баррасӣ мешаванд.

14 октябри соли 1924 сессияи навбатии КИМ_и Умумироссиягӣ дар хусуси тақсимоти марзӣ миллии Осиёи Миёна қарор кабул менамояд, ки тибқи он Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон созмон меёбад ва Раиси Кумитаи Инқилобии ҶМШС Тоҷикистон Нусратулло Махсум интихоб мешавад, ки то ин дам дар шаҳри Душанбе дар ҳайати Комиссияи Фавқулоддаи Диктаторӣ ва Кумитаи муваққатии Марказии Иҷроияи Бухорои Шарқӣ фаъолият намуда, дар ин ҷо таҷрибаи кории лозима дошт ва минтақаро хуб медонист. Аз сабаби он, ки ҳайати ҳукумати ҷумҳурӣ дар ш. Тошканд қарор доштанд, онҳо то омадан ба Душанбе дар Тошканд якчанд ҷаласа мегузаронанд, ки аксар ба масоили ташкилӣ ва ба Душанбе интиқол додани пойтахт бахшида шуда буданд.

Аввалин ҷаласаи ҳукумати Тоҷикистон - Кумитаи инқилобӣ 7 декабри соли 1924 дар ш. Тошканд бо иштироки Б. Додобоев, Ҳомидов, Ч.Имомов, Ҳоҷӣ Раҳматулло Бобоҷонов, С.Соколов, Ш.Шотемур, А.Қурбӣ, И.Федко ва ба таври даъват- Дяков Ҷ.Зокирӣ ва М.Исмоилов, баргузор мешавад.

Масъалаи асосии ҷаласаи аввалин ба маркази ҷумҳурӣ - ш. Душанбе кучонидани ҳукумат буд, ки дар ин бора аъзои ҳукумат С.Соколов маърӯза намуд. Тибқи қарори қабулшуда рӯзи ба Душанбе омадан 29 декабр муайян шуда, аъзои Кумитаи инқилобӣ Шириншо Шотемур вазифадор карда мешавад, ки пешакӣ ба Душанбе рафта, барои ҳукумат ва муассисаҳои ҳукуматӣ биноҳои мувофиқ интихоб намояд ва барои иҷрои ин чораҳо 10 ҳазор рубл ҷудо карда мешавад.

Ҳайати якуми ҳукумат 16 январи соли 1925 ба воситаи ҳавопаймо ба Душанбе омад. Боқимонда аъзоёни ҳукумат ба воситаи нақлиёти бобоӣ - аспу ароба ва таҳти муҳофизати ҳарбиёни полки 13-и тирандозии куҳӣ пас аз ду ҳафта ба Душанбе меояд ва танҳо 5 феврали соли 1925 ҳайати ҳукумат дар Душанбе пурра ҷамъ мешавад.

Ҳамин тариқ, воқеоти ибтидои солҳои бистум, ки дар собиқ аморати Бухоро ба вуқуъ пайвастанд, вазъи ҷамъиятиву сиёсии минтақаро ба куллӣ тағйир доданд, ба он мусоидат намуданд, ки собиқ даҳае, ки дар ҳаёти сиёсии минтақа саҳме надошт, ба яке аз марказҳои маъмуриву сиёсии Осиёи Миёна мубаддал гардад ва минбаъд ҳамчун пойтахти ҶШС Тоҷикистону имрӯз ба сифати пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол шинохта шавад.

2 ноябри соли 1926 дар ҷаласаи Раёсати Кумитаи инқилоби ҶШМС Тоҷикистон (суратҷаласаи №23) нақшаи аз ҷониби меъморон тартибдодаи шаҳри Душанбе аз назар гузаронида шуда ва доир ба номи аввалин кӯчаҳои шаҳр ва он ҷойҳое, ки онҳо мегузаранд, қарор карда шуд. Дар он гуфта мешуд, ки «Номҳои зерини кӯчаҳои Душанбе-Ленин, Коммунист, Интернатсионал, Совет, Карл Маркс, Деҳқон, Қӯрғонтеппа... ҳамагӣ ҷамъ 18 номгӯй тасдиқ карда шавад».

27 апрели соли 1927 Шӯрои комиссарони халқи ҶШМС Тоҷикистон «Дар бораи сохтмони шаҳри Душанбе» қарор қабул намуд, ки барои шаҳрсозии мураттаб аз рӯи барнома замина муҳайё намуд. Соли 1927 аз рӯи лоиҳаи меъмор П.И. Ваулин дар Душанбе аввалин қасри бошукӯҳ барои гузаронидани анҷуман, конференсия ва ҷаласаҳои гуногун - Қасри деҳқон сохта шуд. Ҳоло дар ин бино Театри драммавии русӣ ба номи В. Маяковский ҷойгир аст. Соли 1928 ҷанубтар аз кинотеатри ҳозираи ба номи Абдураҳмони Ҷомӣ бинои Комиҷроияи Марказии ҶШМС Тоҷикистон сохта шуд.

Ташкилёбии ҶШС Тоҷикистон дар роҳи минбаъдаи давлатдории халқи тоҷик давраи муҳим ба шумор мерафт. Дар харитаи сиёсии ҷаҳон давлати нав пайдо гашт, ки пойтахти он шаҳри Душанбе гардид. 19 октябри соли 1929 Анҷумани фавқулодаи Шӯроҳои ҶШСК Тоҷикистон дар хусуси табдил додани номи Душанбе ба Сталинобод қарор қабул намуд. 1 декабр Раёсати КИМ ИҶШС ба қарори Анҷумани фавқулодаи Шӯроҳои ҶШС Тоҷикистон дар хусуси табдил додани Душанбе ба Сталинобод ризоият дод.

10 сентябри соли 1929 ба Душанбе қатораи нахустин омад. Алоқаи роҳи оҳан бо Москав кушода гардид. Маҳз аз ҳамин давра болоравии қатъии иқтисодӣ ва фарҳангии Тоҷикистон оғоз меёбад. Ба василаи қатораҳои аввалин барои сохтмони заводҳо оиди тайёр намудани хишти пухта ва оҳану бетон таҷҳизоти зарурӣ оварда шуд.

Соли 1930 Ҳукумати Тоҷикистон аввалин лоиҳаи банақшагирии шаҳри Душанберо тасдиқ намуд. Моҳи феврали соли 1930 дар ҷаласаи Шӯрои шаҳри Душанбе оиди сохтмони фурудгоҳ дар қафои бино вокзали роҳи оҳан ва харидорӣ намудани таҷҳизот ба маблағи 100 ҳазор сӯм қарор қабул карда шуд. Аз соли 1931 дар Душанбе ба тарзи доимии ду ҳавопаймои Ф -13 ҷойгир гашта, дар назди Шӯрои шаҳр аэроузел ташкил карда шуд. Миёнаҳои солҳои 30-уми фурудгоҳ бо ҳавопаймоҳои тамғаи АНТ -9, ПС-5, П-5, Стал -2 пурра карда шуд.

Дар нимаи якуми солҳои 30-ум аз рӯи лоиҳаи меъмор П.И. Ваулин дар Душанбе нахустин биноҳои дуошёна-Кумитаи Шӯрои халқ (рӯ ба рӯи бинои Ҳукумати шаҳр) ва Комиссариати халқии кишоварзӣ (ҳозира бинои Вазорати адлия) сохта шуд. Соли 1934 дар хиёбони ба номи академикон С. ва 3. Раҷабовҳо (собиқ кӯчаи ба номи Кӯйбышев) аввалин мактаби тоҷикии дуошёна сохта шуд, ки ҳоло дар ин бино Осорхонаи бостоншиносони Тоҷикистон ҷой гирифтааст. Моҳи июни соли 1935 дар кӯчаи Лоҳутӣ (хиёбони Рӯдакӣ) ба сохтмони бинои Кумитаи марказии ҳизби Коммунистии (КМ ҲҚ) Тоҷикистон ба гармидиҳии буғӣ оғоз намуданд (ҳозира бинои Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон). Дар ҳамин сол бинои Бонки Давлатӣ-Бонки Миллии Тоҷикистон ба истифода дода шуд.

Дар соли 30-юм индустриякунонии ба тадриҷи шаҳр оғоз ёфт, ки дар он 20 корхонаи саноатӣ -заводҳои хишт, чарм, чӯбкоркунанда, таъмири мошинҳо, пивокашӣ, гаҷбарорӣ, шоҳибофӣ, ду фабрикаи дузандагӣ, комбинати гӯшт, ГЭС - и Варзоб ва ғайра пайдо гардид. Агар дар соли 1929 ҳаҷми маҳсулоти умумии дар соли 1939 он 45,2 млн. сӯмро ташкил медод.

3 марти соли 1938 Ҳукумати Тоҷикистон нақшаи генералии шаҳри Душанберо, ки меъморони Ленингради М. Баранов, Н.Баранов, муҳандисон Г. Сидко ва Г.Шлеховский таҳия намуда буданд, тасдиқ намуд. Нақша барои 170 ҳазор истиқоматкунандагон муқаррар шуда буд ва сохтмони шаҳр танҳо дар соҳили чапи дарёи Душанбе пешбинӣ шуда буд. Вале аллакай дар соли 1939 сохтмончиёни пойтахт ба соҳили рости дарёи Душанбе қадам ниҳоданд. Ҷавонони шаҳр ба сохтмони кӯли Комсомол ва боғи он шурӯъ намуданд, корҳо оиди бунёд намудани иншоотҳои варзишӣ, ки ба оғози сохтмони комплекси бузурги варзишӣ асосгузоштанд, сар шуданд. 23 январи соли 1939 бо фармони Раёсати Шӯрои вазирони ҶШСТ дар Душанбе се ноҳияи маъмурӣ -Душанбе (соли 1961 ноҳияи Октябр, соли 1999 —ноҳияи Исмоили Сомони) Марказӣ ва Роҳи Оҳан таъсис дода шуд.

Дар соли 1939 шумораи аҳолии Душанбе ба 82,5 ҳазор нафар расида буд.

Душанбе дар ду даҳсолаи аввал, ҳамчун пойтахт роҳи пуршарафи меҳнатиро тай намуд. Вале дар пеши чашм мувофиқи он замон аз қишлоқи оддии ба шаҳри замонавӣ мубаддал гардид. Душанбе дар индустриякунонии Тоҷикистон саҳми зиёд гузошт. Маҳсулоти он ба сохтмонҳои муҳимтарин ва корхонаҳои дурдасттарини ҷумҳурӣ расонда мешуданд. Синфи коргари пойтахт дар баланд бардоштани хоҷагии кишоварзӣ ва гузаронидани системаҳои муҳими ирригатсионӣ кӯмаки зиёд расонд. Душанбе маркази фарҳангии мамлакат гардид. Дар ин ҷо бешатари мактабҳои олӣ ва омӯзишгоҳҳои касбию техникӣ мутамарказонида шуданд, беҳтарин кадрҳои илмӣ меҳнат мекарданд, ахли санъату адаб эҷодкорона кор мекарданд.

Субҳи 22 июни соли 1941 Германияи фашиста бе имони ҷанг ногаҳон ба Иттиҳоди Шӯравӣ ҳуҷум намуд. Ҳукумати Шӯравӣ дар изҳороти хурд ба воситаи радио дар ҳудуди ҳамин рӯз халқ ва армияро барои муборизаи беамон ба зидди истилоҳгарон даъват намуд. Ҷанги Бузурги Ватанӣ оғоз ёфт.

Фиристодаҳои Душанбе дар набардҳо Ҷанги Бузурги Ватанӣ мардонагӣ ва диловарӣ зоҳир мекунанд. Ягон задухурди калоне набуд, ки дар он ҷанговарони душанбегӣ иштирок надошта бошанд. Даҳҳо ҳазорҳои онҳо бо ордену медалҳо ИҶШС мукофотонида шуданд, ба ҳаждаҳ нафар душанбегиён унвони Қаҳрамони Иттифоқи Совета дода шуд. Фиристодагони Душанбе бо мардонагию диловарӣ дар ғалабаи умум бар душман саҳми арзандаи худро гузоштанд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ хоҷагии халқи Душанбе ба тарзи ҳарбӣ гузаронида шуд. Сохтмонҳои саноатӣ якбора паст рафт, зеро маблағгузории асосӣ дар навбати аввал барои тадбирҳои мудофиавӣ масраф мегаштанд. Бо вуҷуди ин дар ҳамин давра Навбати аввали комбинати бофандагӣ, заводи семент, фабрикаи трикотажӣ, якчанд корхонаҳои соҳаи озуқаворӣ, Канали Калони Ҳисор ба истифода дода шуданд.

Ҳарсола симои шаҳри Душанбе низ зеботар мегашт. Аз соли 1946 васеъ намудану асфалтпӯш кардани кӯчаҳо оғоз гардид. Дар нимаи дуюми солҳои 40-ум сохтмони муҷтамаи зебое, ки сохтмонаш аз соли 1939 оғоз ёфта буд, ба охир расид. Нақшаи асосиро дар он театри Академии опера ва балета ба номи С. Айнӣ, майдони ба номи 800- солагии Маскав, меҳмонхонаи «Вахш» ва бинои истиқоматии сеошёна бо мағозааш мебозиданд. Дар айни замон майдони ба номи 800-солагии Маскав яке аз ҷойҳои зеботарини пойтахт ба ҳисоб меравад.

Дар соли 1946 сохтмони Қасри Ҳукумат, ки ҳоло дар он Маҷлиси Намояндагони маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷой гирифтанд, ҳамчунин майдони Дӯстӣ ба охир расонда шуд.

Соли 1964 аз ҷониби меъморони Тоҷикистон «Муқарароти асосии инкишофи шаҳри Душанбе барои солҳои 1965-1980» (муаллифон В. Пекарский, И. Ткачев, С. Самонина, Т. Терещенко, В. Бирюков) пешниҳод карда шуд, ки дар ин маврид он барои 460 ҳазор нафар аҳолӣ пешбинӣ шуда буд. Ин муқарарот дар шакли лоиҳаи сохтмони Душанбе, ки 25 апрели соли 1966 тасдиқ ёфт, барои сохтмони муттасили шаҳракҳои истиқоматӣ дар кӯчаҳои Московский, хиёбони Саъдии Шерозй, маҳалаҳои истиқоматии 1 ва 2-юми Совета, микрорайони 82 такони сахт буд. Дар ибтидои солҳои 60-ум фурудгоҳ, вокзали роҳи оҳан, меҳмонхонаи «Душанбе», дар Осиёи Миёна калонтарин беморхонаи клиникии № 3 сохта шуданд.

Дар солҳои 70-80 кӯча ва хиёбонҳои пойтахтро биноҳои нави бошукӯҳ - Пажӯҳишгоҳҳои бешумори Академияи имлҳо, Вазоратҳои корҳои дохилӣ ва амният, муҷтамаи ёдгории Садриддин Айнӣ, меҳмонхонаи «Тоҷикистон» ва «Авесто», муассисаҳои фарҳангӣ – Қасри фарҳангии иттифоқҳои касаба, комплекси киною консерти «Борбад», Сирк, Театри бачагонаи лӯхтак, Театри ҷавонон ба номи М. Воҳидов, мактабҳои олии таълимӣ - Донишкадаи ҳунарҳои зебои ба номи М. Турсунзода, Донишкадаи тарбияи бадан ва варзиш, Донишкадаи забонҳо зеб доданд. Навбатҳои аввали комплексҳои Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ва Донишгоҳи давлатии тибби Тоҷикистон, боғҳои фарҳангию фароғатӣ- Дӯстии халқҳо, Ғалаба ба муҷтамаи ёдгориаш, даҳҳо биноҳои ҷамъиятӣ, таълимгоҳҳои таъсилоти ҳамагонӣ, муассисаҳои тиббӣ, даҳҳо боғ, кинотеатрҳо ва ғайра ба истифода дода шуданд. Дар роҳҳо гузаргоҳҳои пиёдарави зеризаминӣ сохта шуданд.

Соли 1974 ба муносибати 50-солагии ташкилёбии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва барои комёбиҳои хоҷагию фарҳангӣ, барои саҳми меҳнаткашони тоҷик дар таъмини ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ бо фармони Раёсати Шӯрои Олии ИҶШС шаҳри Душанбе бо ордени Байрақи Сурхи Меҳнат мукофонида шуд.

Дар охири солҳои 100-ум бо сабаби вазъи ноустувори ҷамъиятию сиёсӣ ва бар асари он якбора ҳиҷрат намудани мардуми русзабон, аҳолии Душанбе аз 650 ҳазор то 540 ҳазор кам гардид.

Ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992-1997 дар Тоҷикистон яке аз давраҳои вазнинтарин ва тезутунд дар таърихи халқи тоҷик ба шумор меравад, зеро сабабҳои ин зиддияти яроқнокро муайян кардан хеле душвор аст. Ҷанг бо оштинопазирӣ ва бераҳмиаш ҳамто надошт. Дар он бо тарзи возеҳ бартарии сиёсат бар омилҳои ҳарбию стратегӣ, бахусус нақши сабабҳои иҷтимоию рӯҳӣ - боварии сангарнишастагон ба ҳақиқати кори худ, ташаббускорӣ, ҷонфидоии фавқулодда ва ғайраҳо ҷой доштанд. Фоҷеаи ҷанг ҳамчунин аз он иборат буд, ки бераҳми бераҳмиро ба бор меовард ва ба гирдоби ҳаводиси фоҷеавӣ миллионҳо одамони бегуноҳи аз мансабҳои дур кашида шуда буданд.

Ҷанги шаҳрвандӣ моҳи май соли 1992 ба задухӯрди тезутунди як халқ дар ду майдони Душанбе - Шаҳидон (собиқ майдони ба номи И.Путовский) ва Озодӣ, ки дар хиёбони Рудакӣ дар масофаи 500 метр аз ҳамдигар дурӣ доштанд, оғоз ёфт.

Шаҳри дӯстию меҳмоннавоз, ки дар он халқҳои гуногун дӯстона мезистанд, дар рӯзҳои башумор ба шаҳри ноором, ваҳшат, ғаму андӯҳ ва дарду аламталаб табдил ёфт.

Хушбахтона, Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар қасри, Арбоби ш. Хуҷанд моҳҳои ноябр-декабри соли 1992 баргузор гардид, пеши роҳи парокандагии давлату миллатро боздошт ва пойтахти азизи мо ба давраи нави тараққиёти хеш ҳамчун пойтахти давлати соҳибистиклоли Тоҷикистон ворид гашт.

А. Гафуров, номзади илмҳои таърих, дотсент

Ҳамасола шанбеи сеюми моҳи апрел дар Тоҷикистон Рӯзи пойтахт таҷлил мегардад. Имсол санаи мазкур ба 19 апрел рост меояд.

Чанд рӯз пеш, зимни баргузории Иҷлосияи аввалини Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати ҳафтум Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ таъкид намуданд,ки зарфияти рушди пойтахти Тоҷикистон бузург аст ва дар ин самт боз ҳам бештар фаъолият кард. Ин боварии Президенти Тоҷикистон албатта ба он вобастааст, ки дар замони ба раҳбарии шаҳри Душанбе омадани шаҳрдори ҷавону мактабдида муҳтарам Рустами Эмомалӣ, он аз пешина бамаротиб фарқкунанда гардид.

Албатта шаҳри Душанбе, ки соли гузашта 100 солагии он таҷлил шуд, дар сохтусози давлати миллии тоҷикон мақоми ба худ хосу арзанда дорад. Душанбешаҳр дар масири рушд дар асри XX роҳи пурпечу тоберо тай кардааст. Ҳамон тавре медонем, пеш аз он ки Душанбе пойтахт гардад, як деҳаи хурд бо аҳолии маҳаллӣ буд, ки рӯзҳои душанбе бозори маъруф дошт ва маҳз аз ҳамин ҷост, ки номаш “Душанбе” шудааст.

Ҳарчанд оғози давраи рушди Душанбе ҳамчун шаҳр асосан ба нимаи аввали асри ХХ баробар омадааст, ин мавзеъ бо иқлими мусоид ва мавқеи мувофиқи ҷуғрофии он чун макони зисту фаъолияти одамон таърихи басо қадимӣ дорад.

Дар таърихномаҳо зикр шудааст, ки номи Душанбе бори нахуст моҳи декабри соли 1676 дар номаи хони Балх Субҳонқули Баҳодур ба шоҳи давлати рус Романов ишора шуда, дар он оид ба сокин будани аҳолӣ дар мавзеи Душанбе маълумот медиҳад. Чандин аср пеш олим ва муаррихи ибтидои асри VIII Маҳмуд ибни Валии Балхӣ доир ба иқлими мусоид, олами наботот ва ҳайвоноти мавзеи Душанбе ва атрофи он маълумоти фаровон додааст.

Бо вуҷуди ин ҳама таърихҳо дар маълумотномаҳои замони шӯравӣ дар бораи Душанбе танҳо мегуфтанд: «Давраи асосии рушди Душанбе ба сифати шаҳр пас аз барқарор гардидани Ҳокимияти шуравӣ дар Осиёи Марказӣ оғоз ёфта, он аз 21 августи соли 1924 нахуст ба сифати маркази Ҷумҳурии Мухтори Тоҷикистон ва баъдан, аз 14 октябри соли 1924 баробари таъсиси Ҷумҳурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон пойтахти давлати навтаъсиси шуравӣ эълон карда мешавад»[1].

Ҳамин тавр Душанбе ахиран ба худ мақоми шаҳрро гирифта, таи солҳои 1929 - 1961 Сталинобод ном дошт. Аз соли 1961 дубора Душанбе номгузорӣ шуд.Дуруст аст, ки аз ҳамон замон равандҳои азими сохтмонӣ оғоз ёфта, Душанбе ба як маркази сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии кишвар табдил ёфт. Аммо, ҳамон тавре муаррихону фарҳангшиносон таъкид намудаанд, Душанбеи он замон дар худ нишонҳои миллиро хеле кам дошт. Рамзҳо ва нишони миллӣ маҳз дар замони Истиқлоли давлатӣ дар пойтахт таъсис ва бунёд ёфтаанд. Ҳамон тавре Сарвари давлат дар 90-солагии пойтахт изҳор доштанд:«Аз ҷумлаи ифтихороти мо дар замони соҳибистиқлолии Ватани муқаддасамон аст, ки муҷассама ва маҷмааи ёдгории асосгузори давлати мутамаркази тоҷикон — Исмоили Сомонӣ ба муносибати 1100-солагии давлатдории аҷдоди некномамон — Сомониён ҳамчун тантанаи адолати таърихӣ ва рамзи таҳкими ваҳдати милливу эҳёи Тоҷикистон маҳз дар майдони марказии шаҳри Душанбе гузошта шуд»[2].

Бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ ва дар асоси дастуру ҳидоятҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва саъйю кӯшишҳои бемисли Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти Ватани маҳбуби мо – шаҳри Душнабе беш аз пеш рушду тараққӣ намуда, таҷассумгари ободиву сарсабзӣ, рамзи сарфарозӣ ва дилбастагии мардуми Тоҷикистон ба ҳаёти зебо гардидааст.

Ҳамон тавре дар маълумотномаҳои расмӣ омадааст, дар пойтахт танҳо дар доираи ҷашни бузурги миллӣ – 30 — солагии Истиқлолияти давлатӣ беш аз 4300 иншооти таъиноташ гуногун сохтаву мавриди баҳрабардорӣ қарор гирифтааст. Аз ҷумла, бунёди 16 муассисаи таҳсилоти умумӣ ва томактабӣ, 8 муассисаи тандурустӣ, 50 коргоҳу корхонаи саноатӣ, 19 бинои маъмурӣ, 225 иншооти баландошёна бо 161 маркази хизматрасонӣ, 62 майдончаи варзиш, 9 гулгашт, таъмири 2 321 бинои истиқомативу маъмурӣ, 116 хобгоҳ ва таъсиси беш аз 15 ҳазор ҷойҳои нави корӣ анҷом дода шуд.

Воқеан, Душанбе дар солҳои истиқлолият ба маънои том дигаргун шуда, дар ҳамаи соҳаҳо ба дастовардҳои беназир ноил гардида истодааст.Дар ин солҳо дар пойтахт биноҳои аз ҷиҳати меъморӣ диққатҷалбкунанда бо унсурҳои миллӣ ба монанди Китобхонаи миллӣ, Осорхонаи миллии Тоҷикистон, қасрҳо – «Кохи Сомон», «Кохи Наврӯз», «Душанбе – Плаза», «Қасри Бахт» ва як қатор иншооти дигар сохта шуданд, ки ифтихори ҳар як сокини хурду бузурги пойтахт ва боиси муаррифии он дар арсаи ҷаҳон гардидааст.

Душанбе боргоҳи неруҳои бузурги зеҳнӣ буда, рамзи давлатдорӣ ва ҷаҳони маънавии он дар маҷмааи меъмории Ваҳдати миллӣ ва эҳёи Тоҷикистон бо муҷассамаи Исмоили Сомонӣ, пайкараҳои бошукӯҳи алломаҳои оламшумули илму адаб — Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ, Абуали ибни Сино, Абулқосим Фирдавсӣ, Умари Хайём, Садриддин Айнӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Бобоҷон Ғафуров ва дигарон ифода гаштаанд.

Яке аз баландтарин парчам дар ҷаҳон бо баландии 165 метр маҳз дар шаҳри Душанбе дар замони соҳибистиқлолӣ қомат афрохта, дар китоби рекордҳои Гиннесс сабт гардидааст.

Дар Душанбе масҷиде бунёд шуд, ки яке аз иншооти боҳашамати меъмории Тоҷикистон ва бузургтарин иншооти соҳа дар замони соҳибистиқлолӣ ба шумор меравад.

Маҷмааи «Майдони Истиқлол», ки бо санъати баланди меъмории миллӣ бунёд гардида, дар он осорхонаи шаҳр бо нигораву ашёи нодири таърихӣ ҷойгир шудааст, имрӯзҳо ба макони сайру саёҳати садҳо сокинону меҳмонони хориҷи кишвар табдил ёфтааст.

Нигора ва экспонатҳои осорхонаҳои таърихӣ-кишваршиносии пойтахт, аз ҷумла Осорхонаи миллии Тоҷикистон, Осорхонаи миллии бостоншиносӣ, Осорхонаи мардумшиносӣ, Хона-осорхонаҳои нобиғаҳои илму адаб ва фарҳанги оламшумули тоҷик аз таърихи пурғановат, маданияти қадима ва диёри зебоманзару афсонавии Тоҷикистон шаҳодат медиҳанд.

Ин ҳамаро дар дохилу хориҷи мамлакат эътироф доранд. Дар натиҷа Душанбеи мо бо ҷоизадории Шаҳри сулҳ ва амнияти хеш соли 2012 аз рӯи ҷавобгӯ будан ба талаботи ҷории интихоби ниҳодҳои Созмони Милали Муттаҳид, яъне мавҷудияти уҳдадории баланд аз ҷониби мақомоти маҳаллӣ, ниҳоди намояндагии маҳаллӣ, ҷой доштани воқеияти зарфиятҳои ҳамкорӣ ва таваҷҷуҳи хосса дар шаффофияти фаъолият, дар радифи шаҳрҳои Бейрути Калон (Лубнон), Метро Манила (Филиппин), Марокаш (Марокаш), Найроби (Кения), Рио-де Жанейро (Бразилия), Сан-Хосе (Коста-Рика), Тегусигалпа (Гондурас) ба макони татбиқи Иқдомоти Глобалии волотарин созмони байналмилалии зикргардида дар бахши «Шаҳрҳои бехатар ва рафоқат барои ҳамагон» оид ба Барномаи тавсеаи ҳуқуқ ва имкониятҳои занону кӯдакон дар партави рушди устувори шаҳрҳои сайёра пазируфта шуд.

Ҳоло Душанбешаҳр аъзои Ассамблеяи байналхалқии пойтахтҳо ва бузургшаҳрҳо (МАГ), Ташкилоти байналхалқии бародаршаҳрҳо (МОГП), Ташкилоти Боулдер-Душанбе бародаршаҳрҳо (БДГП), Ташкилоти Умумиҷаҳонии Шаҳрҳои Муттаҳида ва Ҳокимиятҳои Маҳаллӣ (ВО ОГМВ) мебошад.

Яъне таҷлили Рӯзи пойтахт на танҳо ёдоварӣ аз гузаштаи пурифтихори пойтахт, балки арҷгузорӣ ба саҳми мардуми заҳматкаши он дар бунёди як шаҳрест, ки рамзи давлатдории тоҷикон аст.

Бо таҷлили Рӯзи пойтахт, насли нав аз таърих, фарҳанг ва арзишҳои миллӣ бештар огоҳ мешаванд ва ҳисси ватандӯстӣ дар қалбҳои онҳо таҳким меёбад. Ин ҷашн на танҳо як санаи тақвимӣ, балки як рӯҳия ва нерӯи мусбат барои рушди оянда хоҳад буд.

Рухшона Азизхонова, - ходими хурди илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёти истифодашуда:

1. ДИРӮЗ, ИМРӮЗ ВА ФАРДОИ ДУРАХШОНИ ДУШАНБЕ. Эҳдо ба Рӯзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон. Манбаи электронӣ// https://khovar.tj/2023/04/dir-z-imr-z-va-fardoi-durahshoni-dushanbe-e-do-ba-r-zi-pojtahti-um-urii-to-ikiston// [Санаи дастрасӣ:17.04.2025]

2. Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба ифтихори 90 — солагии ба мақоми пойтахт соҳиб шудани шаҳри Душанбе.

Манбаи электронӣ//https://sadoimardum.tj/president/suhanroni-o/dushanbe-sha-ri-umedu-orzu-o/ [Санаи дастрасӣ:17.04.2025]

Шаҳри Душанбе аз даврони соҳибистиқлоли ҳамчун маркази илму фарҳанг рушд намуда, ба яке аз шаҳрҳои зеботарини ҷумҳурӣ ва минтақа табдил ёфтааст. Бо шарофати сиёсати бунёдкорона ва созандаи Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва иқдому ташаббусҳои созандаи Раиси шаҳри Душанбе, муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти ватани мо рӯз то рӯз ободу зебо ва макони писандидаи ҷаҳониён гардидааст.

Ин шаҳри зебову дилоро таърихи худро нигоҳ дошта, шурӯъ аз соли 1924 баъди тақсимоти миллӣ - маъмурӣ дар Осиёи Марказӣ ба пойтахти Тоҷикистон табдил ёфт. Боиси тазаккур аст, ки шаҳри Душанбе то имрӯз симои худро куллан дигар карда, тадриҷан ба шаҳри бузург мубаддал гардидааст. Шуруъ аз соли 1961 Душанбе аз нав барқарор карда шуда, хонаҳои баландошёна, қасру толорҳои барҳаво, театр, биноҳои маъмурию фарҳангӣ бунёд гардидаанд.

Нуфузи шаҳри Душанбе дар солҳои истиқлоли давлатӣ ба тадриҷ баланд гардида, имрӯз барои сокинон ва меҳмонон ба маркази фарҳангию сиёсӣ ва макони амалишавии орзуҳо табдил ёфтааст.

Таҷрибаи сулҳофаринии тоҷикон ғайр аз ин ки роҳи моро барои пешрафти минбаъда равшан кард, аҳамияти байналмилалӣ касб намуд, ки дар ин росто шаҳри Душанберо ҳамчун макони барқарорсозии сулҳу ваҳдат шуҳратёр кард.

Маврид ба зикр аст, ки соли 2004 пойтахти Тоҷикистон шаҳри Душанбе ба ҳайси “Шаҳри сулҳ” сазовори ҷоизаи ЮНЕСКО гардид. Моҳи ноябри соли 2016 пойтахти Тоҷикистон ҷоизаи “Шарҳи сулҳ”- и Бунёди Роҳи Абрешимро дарёфт кард. Ин ҷоиза барои саҳми барҷаста дар таҳкими арзишҳои сулҳ, таҳаммулпазирӣ ва ҳамбастагӣ тақдим гардид.

Аз ибтидои солҳои соҳибистиқлолӣ то ба имрӯз шаҳри Душанбе баҳри инкишофи муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба, бо шаҳрҳои бузурги мамолики бо Тоҷикистон шарик дар асоси манфиатҳои мутақобила, ҳамкориро ба роҳ мондааст.

Имрӯз пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон - шаҳри Душанбе узви Ассамблеяи байналхалқии пойтахтҳо ва бузургшаҳрҳо, Ташкилоти байналхалқии бародаршаҳрҳо, Ташкилоти Боулдер - Душанбе бародаршаҳрҳо, Ташкилоти умумиҷаҳонии шаҳрҳои муттаҳид ва ҳокимияти маҳаллӣ, узви Федератсияи умумиҷаҳонии шаҳрҳои сайёҳӣ мебошад.

Ёдовар мешавем, ки шаҳри Душанбе имрӯз бо шаҳрҳои Боулдери ИМА, Санк- Петербурги Федератсияи Россия, шаҳри Мински Ҷумҳурии Беларус, шаҳрҳои Урумчӣ, Чиндао, Сямэн ва музофоти Хайнани Ҷумҳурии Мардумии Чин, шаҳри Анқараи Туркия, Лусакаи Замбия, Санъои Ҷумҳурии Яман, Монастири Тунис, Лаҳори Ҷумҳурии Исломии Покистон, Клагенфурти Ҷумҳурии Австрия, Ройтлингени Олмон, Мазори Шарифи Ҷумҳурии Исломии Афғонистон, Теҳрон ва Шерози Ҷумҳурии Исломии Эрон, Ашқободи Туркманистон ва Нур - Султони Қазоқистон созишнома дар бораи ҳамкорӣ ва паймони бародаршаҳрӣ ба имзо расонидааст. Бояд зикр намуд, ки яке аз ҳадафҳои асосии созишномаи бародаршаҳрӣ васеъ намудан, мустаҳкам гардондан ва ривоҷ додани алоқаҳои байниминтақавӣ дар доираи давлатҳои хориҷӣ, дар заминаи баробарҳуқуқӣ ва манфиати тарафайн ба шумор рафта, дар ин асос шаҳри Душанбе метавонад имкониятҳои рушди иқтисод, илму техника ва фарҳангии бародаршаҳрҳоро барои мустаҳкам намудани равобити бевосита дар ҳама самтҳо замина гузорад.

Мувофиқи маълумотҳои маҷаллаи сайёҳии “34 travel” дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2017 яке аз рӯйдоди хотирмони таърихӣ ба амал омад, ки дар раддабандии шаҳрҳои аз нигоҳи сайёҳӣ ояндадор, шаҳри Душанбе мавқеи аввалро соҳиб гардид. Ин назарсанҷиҳо бар асоси таҳқиқоти ширкати машҳури амрикоии “Mastercard” таҳия карда шуд.

Соли 2018 пойтахти Тоҷикистон - шаҳри Душанбе ба қатори 10 шаҳри сайёҳии муносиби Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил шомил гардид, ки ин муждаи фараҳбахшро 19- уми апрели соли 2018 Агентии таҳлилии “ТурСтат”- и Россия дар асоси натиҷаҳои ҳампурсӣ интишор кард.

Санаҳои 7-9 сентябри соли 2018 дар шаҳри Чиндаои Ҷумуҳурии Мардумии Чин, Саммити Федератсияи Ҷумҳурии Мардумии Чин баргузор гардид, ки мувофиқи он шаҳри Душанбе ба узвияти Федератсияи ҷаҳонии шаҳрҳои сайёҳӣ пазируфта шуд. Табиист, ки чунин дастовардҳои арзишманд дар татбиқи босамари эълон гардидани соли 2019 - 2021 ҳамчун “Солҳои рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ” нақши намоён гузошта, азамату эътибори фарҳанги шаҳрдориро боз ҳам болотару зиёдтар нишон дод.

Хушбахтона, дар партави сиёсати бунёдкоронаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва иқдомҳои наҷибонаи Раиси шаҳри Душанбе, муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти азизи мо ба марҳалаи рушду пешравӣ ба таври бесобиқа ворид гашта, нуфузу эътибори он авҷи бештар пайдо кардааст.

Бо итминони комил метавон гуфт, ки шаҳри Душанбе минбаъд низ ҳамчун маркази ҷазби тоҷикони ҷаҳон, намунаи волои шаҳрдориву шаҳрсозӣ, рамзи олии меҳмоннавозии миллати тоҷик, таҷассумгари дастовардҳои нотакрори даврони соҳибистиқлолӣ ва меҳвари асосии ваҳдату суботи ҷомеаи Тоҷикистонӣ боқӣ хоҳад монд.

Достиева Дилафруз, - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Тоҷикистон давоми солҳои соҳибистиқлолӣ дар тамоми соҳаҳо ба пешравиҳои назаррас ноил гардида, феълан мақоми шоистаро дар радифи кишварҳои мутараққии олам касб намудааст. Ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон дар соҳаи об ҳамеша мавриди дастгирии ҷомеаи байналмилалӣ қарор гирифтаанд, ки ин амр дар болоравӣ ва вусъати обрӯву эътибори Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ нақши муҳим дорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дарназардошти афзун гардидани таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳон ба масъалаҳои об ва муҳимияти захираҳои обӣ, барои ноил гардидан ба рушди устувор мушкилиҳои обро дар рӯзномаи ҷаҳонӣ тақвим мебахшад [1].

Боиси сарфарозист, ки дар натиҷаи талошҳои пайдарпайи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тӯли даврони соҳибистиқлолӣ бо масоили об дар рӯзномаҳои ҷаҳон рушд карда ва мақоми хосса пайдо намуд. Аксари ташаббусҳои байналмилалӣ оид ба ҳалли масоили об пешниҳодгардида, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфтаанд.

Ҳанӯз дар оғози ҳазорсолаи нав, яъне соли 2000-ум Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз сиёсатмадорони сатҳи ҷаҳонӣ аввалин шуда доир ба масоили истифодаи оқилона ва ҳифзи захираҳои обии сайёра эътибори ҷаҳониёнро ҷиҳати ҳаллу фасли фаврии он аз минбари Созмони Милали Муттаҳид - сохтори бонуфузи ҷаҳонӣ иброз ақида намуда буданд. Изҳор карданд, ки “Агар мо имрӯз муносибати худро ба захираҳои табиӣ, аз он ҷумла оби тоза дигаргун нанамоем, моро дар оянда фарзандонамон намебахшанд” [4].

Вобаста ба ин, Ҷумҳурии Тоҷикистон барои кушодани роҳ ба сӯйи ояндаи дурахшон ва нақш гузоштан дар ҳалли проблемаҳои муҳими ҷаҳонӣ сиёсати хориҷиро таҳия ва роҳандозӣ намуд, ки айни замон дар амал татбиқ шуда истодааст. Барои тарҳрезӣ намудани сиёсати хориҷии Тоҷикистон Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон саҳми муҳим гузоштааст, ки ин талошҳо дар баланд бардоштани нуфузу эътибори байналмилалии Тоҷикистон ва ҳаллу фасли масъалаҳои глобалӣ ниҳоят бузург ва саривақтӣ маҳсуб меёбанд [3].

Об манбаи нахустин ва ногузири қонеъ гардондани талаботи асосии инсон, пеш аз ҳама барои ҳифзи саломатӣ, таъминоти ғизои безарар, тозагӣ ва нигоҳ доштани экосистемаҳо дар сайёраи мо мебошад.

Ба ибораи дигар, об манбаи ҳаёт ва ҷузъи асосии рушди устувор ба ҳисоб меравад. Бинобар ин хеле зарур аст, ки об ҳамчун омили муҳимтарини иҷтимоиву иқтисодӣ баррасӣ гардад ва дар чорчӯбаи воқеияти имрӯзаи иҷтимоиву иқтисодӣ идора карда шавад.

Бо дарки баланди муҳиммият ва нақши асосии об ҳамчун манбаи ҳаёт Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар давоми ду даҳсолаи охир ташаббусҳои хирадмандона, судмандона ва дурандешонаро дар соҳаи обу иқлим аз минбари бонуфузи Созмони Милали Муттаҳид пешниҳод намудаанд:

Ташаббуси I. Моҳи октябри соли 1999 Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии худ дар Иҷлосияи 54-уми Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид иброз дошта буданд, ки бояд таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба масоили оби тоза равона гардад ва соли 2003-юм соли байналмилалии “оби тоза” эълон карда шавад. Пешниҳод аз ҷониби 148 давлати ҷаҳон дастгирии пурра ёфт ва дар ин хусус Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид қарор қабул кард.

Дар робита бо ин, аз 30 август то 1 сентябри соли 2003 дар шаҳри Душанбе форуми байналмиллалӣ доир ба «Соли байналхалқии оби тоза» доир гардид, ки дар кори он намояндагони 53 кишвар, 93 ташкилотҳои байналхалқӣ ва олимони маъруфи ҷаҳони иштирок доштанд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар анҷоми форум суханронӣ карда қайд намуданд, ки «Тоҷикистон-ин кишвари дорои кӯҳҳои сарбаланд, ҳазорҳо кӯлҳо, дарёҳои шӯх, шаршараҳо ва обанборҳо мебошад. Мо обро ҳамчун манбаи ҳаёт доди Худовандӣ муқаддас мешуморем ва барои насли оянда онро бояд нигоҳ дорем»

Ташаббуси II. Соли 2003 Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Анҷумани сеюми ҷаҳонӣ бахшида ба мушкилоти об дар шаҳри Киотои Ҷопон иштирок ва суханронӣ намуда, дар солҳои охир барои бақои инсоният аҳамияти ҷиддӣ пайдо кардани масъалаи сарфакорӣ ва истифодаи оқилонаи захираҳои обро махсус таъкид намуда, таклиф ба миён гузошт, ки солҳои 2005-2015 даҳсолаи байналмилалии «Об барои ҳаёт» эълон карда шавад ва ин пешниҳод аз ҷониби 140 кишвари ҷаҳон пуштибонӣ ёфт. Дар робита бо ин, 30-31 майи соли 2005 дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии ҳамкории минтақавӣ дар ҳавзаи дарёҳои сарҳадгузар гузаронида шуд, ки дар кори он намояндагони 50 кишвар ва 40 ташкилоти байналмилалӣ ширкат варзиданд. Дар Тоҷикистон ва дигар кишварҳо дар доираи ин даҳсола чорабиниҳои гуногун вобаста ба об доир гардида аст.

Ташаббуси III. Соли 2013 дар доираи амалӣ намудани чорабиниҳои даҳсолаи байналмилалии амалиёти «Об барои ҳаёт» ташаббуси навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон доир ба масоили об «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об» эълон намудани соли 2013 низ аз ҷониби СММ дастгирӣ ёфт ва дар заминаи он аз 28 то 30 августи соли 2013 дар шаҳри Душанбе конфронси байналмилалӣ доир гардид, ки дар ин ҳамоиши ҷаҳонӣ масъалаҳои марбут доир ба ҳамкориҳо дар соҳаи об баррасӣ гардиданд.

Пешвои миллат, Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Форуми ҳафтуми умумиҷаҳонӣ оид ба масъалаҳои об, ки дар Корея гузашт, доир ба натиҷагирӣ аз даҳсолаи байналмилалии амалиёти «Об барои ҳаёт» суханронӣ намуда қайд карданд, ки «Дар чаҳорчӯбаи ҳадафҳои Рушди ҳазорсола доир ба ҳалли масъалаҳои об пешрафти муайяне ба даст омадааст, вале таҳдидҳои глобалии муосир хушбинии моро ба оянда зиёдтар намекунанд. Тибқи арзёбиҳои муътамад, аллакай дар соли 2030 тақрибан 50 фоизи аҳолии ҷаҳон ба мушкилоти норасоии об дучор омада, то соли 2050 камбудии об шиддати бештар пайдо хоҳад кард. Самти муҳимми фаъолияти минбаъдаи мо бояд ба сӯи иқтисоди «сабз» равона карда шавад, ки дар ин арса захираҳои об ба ҳайси манбаи таҷдидшавандаи неруи барқ бояд мавқеи арзанда дошта бошад.

Ташаббуси IV. Бо дарназардошти ин, пешниҳод карда шуд, ки Даҳсолаи дуюми байналмилалӣ таҳти шиори «Об ба хотири рушди устувор» эълон карда шавад. Ин пешниҳод 21 декабри соли 2016 тибқи қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Миллали Муттаҳид ташаббуси чоруми Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушти устувор, солҳои 2018-2028” бо дастгирии зиёда аз 190 кишвар қабул гардид. Баъдан, 21 марти соли 2018 дар рӯзи байналмилалии об бо қатъномаи СММ даҳсолаи байналмилалии “Об барои рушти устувор солҳои 2018-2028” расман оғоз гардид.

Ташаббуси V. 14-уми декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид бо пуштибонии 153 кишвари аъзо ташаббуси 5-уми байналмилалии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар соҳаи обу иқлим пазируфта шуд. Тибқи ин қатънома соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон карда шуд, ва аз оғози соли 2025 минбаъд ҳар сол рӯзи 21 март ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо таҷлил карда мешавад. Инчунин, мутобиқи ин қатънома Созмони Милали Муттаҳид таҳти ҳамоҳангии Дабири кулли созмони Хазинаи байналмилалии мақсаднок эътимодро ҷиҳати ҳифзи пиряхҳо таъсис дода шуд. Соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба масъалаҳои ҳифзи пиряхҳо баргузор мегардад [2].

Боиси ифтихори ҳар тоҷику тоҷикистонист, ки имрӯз кишвари мо дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун давлати ташаббускор шинохта шудаааст ва ташаббусҳои пайваста ва беназири Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби созмонҳои бонуфузи сайёра дастгирӣ меёбанд. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар муддати ду даҳсолаи охир шаш ташаббуси байналмилалиро оид ба ҳалли муаммоҳои ҷаҳонии обу экология ва як пешниҳод оиди таъмини сулҳу суботи ҷаҳонӣ пешниҳод намуд, ки ҳамаи онҳо аз ҷониби давлатҳо қабул ва эътироф гардида, мавриди амал қарор доранд. Мақсад аз ташаббус ва иқдомҳои Тоҷикистон наҷоти башарият ва сайёраи Замин аз фоҷиаи нестшавӣ аст. Ҳалли мушкилоти вобаста ба об дар бақои сулҳу субот, амнияти ҷаҳонӣ ва пешгирии муноқишаву низоъҳои мусаллаҳона миёни давлатҳо нақши муҳим мегузорад.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳонӣ ягона роҳбаре мебошанд, ки пешниҳодҳояшон бемамоният мавриди қабули ҷомеаи ҷаҳонӣ мегардад, зеро чунин таклифу пешниҳодҳо танҳо ҳадафҳои башардӯстона доранд. Қабул гаштани пешниҳодҳо дар СММ кори саҳл нест, зеро ҳамарӯза аз ҷониби сарони давлатҳо даҳҳо пешниҳодҳои гуногун ироа мешаванд, аммо на ҳамаи онҳо қобили қабуланд. Пешниҳодҳо бояд мушаххас буда, масъалаҳои глобалии ҷаҳониро ифода кунанд. Он ҳам баъд аз баррасӣ ва муҳокима дар сатҳи роҳбарияти СММ тасдиқ мешавад. Бинобар ин, бояд тасаввур кард, ки қабул гаштани танҳо як ташаббус чӣ қадар мушкил ва чӣ қадар аҳамияти бузург дорад. Пешвои миллат муҳтарам ­Эмомалӣ Раҳмон ҳама кӯшишу ғайратро баҳри ҳалли на танҳо мушкилоти кишвар, балки проблемаҳои минтақавию ҷаҳонӣ сафарбар намуда, ҳамеша тадбирҳои судманд меандешанд. Таҳлили натиҷаҳои амалишавии ташаббусҳои ҷониби Тоҷикистон собит намуданд, ки оид ба ҳалли мушкилоти об барои ҳар чӣ дастаҷамъона сафарбар намудани ҷомеаи ҷаҳонӣ иқдомоти дигаре зарур аст.

Ташаббуси VI. 24 сентябри соли 2024 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мубоҳисаҳои 79-уми умумии Маҷмааи Созмони Милали Муттаҳид (СММ) суханронӣ намуданд. Зимни баромади хеш, Пешвои миллат аз вазъи мураккабу пурҳассоси ҷомеаи ҷаҳонӣ таъкид карда гузаштанд: “Имрӯз ҷаҳон дар шароити хеле ҳассосу мураккаб қарор дорад. Равандҳои пуртазоди геосиёсӣ, мусаллаҳшавии бошитоб, шиддат гирифтани “ҷанги сард”, низоъҳои мусаллаҳона, пайомадҳои тағйирёбии иқлим ва дигар хатару таҳдидҳои глобалӣ, бешубҳа, оқибатҳои манфии дарозмуддат хоҳанд дошт”.

Вобаста ба ин, Пешвои муаззами миллат қайд карданд, ки таъмини сулҳи пойдору ҳаёти осоиштаи инсоният ва пешрафти кишварҳо пеш аз ҳама дар асоси созишу ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории созанда фароҳам мегардад. Дар ин росто, Сарвари кишвар бо мақсади дастрасӣ ва хотима бахшидан ба ҳамаи ҷангу низоъҳо ва амалисозии ҳадафҳои сулҳҷӯёна зарур шумориданд, ки давлатҳои ҷаҳон муттаҳид шаванд.
Сарвари кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш дар мубоҳисаҳои 79-уми умумии Маҷмааи умумии СММ барои ҳалли низоъҳо ва барқарорсозии сулҳу субот дар сайёра пешниҳод намуданд, ки тавассути қатъномаи махсуси СММ “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” қабул карда шавад [5].

Хулоса. Ҳамин тариқ, ташаббуси ҷаҳонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ -Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бевосита аз таҳкими сулҳу субот ва амнияту оромӣ дар минтақа ва ҷаҳон гувоҳӣ медиҳад. Ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат мавқеи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати кишвари сулҳдӯсту сулҳофар дар арсаи ҷаҳон боз ҳам баланд гашт ва шинохта шуд. Ин шаҳодати он аст, ки дар ҳақиқат мактаби Сарвари давлат дар тақвият ёфтани нақш ва симои мусбати кишвар дар ҷаҳон хело бузург аст. Имрӯз Тоҷикистон бо сайю кушишҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳон ҳамчун кишвари пешбарандаи сиёсати хориҷии сулҳҷӯёнаву созанда эътироф шуда, кишвари мо дар асоси ҳамин мафҳум бо ҳамаи давлату созмонҳо ҳамкории судмандро ба роҳ мондааст. Аз лиҳоз, мо боварӣ дорем, ки ташаббуси навбатии Президенти мо “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” тавассути қатъномаи махсуси СММ аз тарафа ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ва қабул карда мешавад ва сулҳу суботро дар ҷаҳон пойдор месозад.

Воҳидова Санавбарбону, мудири шӯъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

Адабиёти истифодашуда:

1. Қурбоналӣ К. Об ва ташаббусҳои байналмилалии Пешвои миллат ба нафъи башарият/// Санаи дархост:07-04-2025

https://jumhuriyat.tj/3537-ob-va-tashabbusoi...

2. Маҳмадулло Ш. Ташаббусҳои ҷаҳонии Пешвои миллат дар соҳаи об/// tz1ZUNuZkWjdTt597axUcyZ5kFRtUZmUKuG2 Санаи дархост: 07-04-2025

3. НАСРИДДИНЗОДА Э. Ташаббусҳои байналмилалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон — заминаи меҳварӣ дар ҳалли масоили об/// Санаи дархост: 007-04-2025

https://www.imoge.tj/.../tashabbus-oi-bajnalmilalii...

4. Самиъзода Б.С. ва Комилов Д. Р. Ташаббусҳои беназири Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳифзи захираҳои обии сайёра/// Санаи дархост: 07-04-2025

https://avkd.tj/.../2761-tashabbushoi-benaziri-peshvoi...

5. Ҳошимов Ф. Ташаббусҳои ҷаҳонии Пешвои миллат дар ҳалли масоили амниятӣ// https://iet.tj/tj/tashabbus-oi-a-onii-peshvoi-millat-dar-alli-masoili-amniyat/ Санаи дархост: 06-04-2025

Имрӯз Душанбе, пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол, ба як маркази бузурги илмӣ ва баргузории чорабиниҳои илмии миқёси байналмилалӣ ва ҷумҳуриявӣ табдил ёфтааст. Омилҳое, ки ба ин мусоидат намудаанд, қабл аз ҳама, бо фаъолияти шабонарӯзии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти ободонии пойтахти кишвар ва кулли Тоҷикистон алоқаманданд. Ҳамзамон, фаъолияти роҳбарияти худи шаҳр низ тайи чанд соли охир барои рушди пойтахт имкониятҳои заруриро барои банақшагирӣ ва баргузории чорабиниҳои гуногуни илмӣ тақвият бахшидааст.

Тавре ки маълум аст, марказҳои бузургтарини илмӣ-таҳқиқотии ҷумҳурӣ, аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академияҳои соҳавӣ ва бонуфузтарин муассисаҳои таҳсилоти олии касбии ҷумҳурӣ ва филиалҳои ин гуна муассисаҳо аз кишварҳои хориҷӣ маҳз дар пойтахт ҷойгир буда, ҳамаи онҳо дорои кадрҳо ва инфрасохтори зарурӣ барои баргузории симпозиум, конфронсҳо, семинарҳо ва дигар чорабиниҳои илмӣ мебошанд. Дар баробари ин, шаҳри Душанбе имрӯз инфрасохтори рушдёбанда дошта, толорҳои нави муосир барои конференсияҳо ва меҳмонхонаҳо барои ширкаткунандагони онҳо рӯз ба рӯз ташкилкунандагони чорабиниҳои илмии байналмилалию ҷумҳуриявиро бештар ҷалб месозад. Инчунин, пайваста тақвият ёфтани имконияти пайвастшавӣ ба шабакаҳои байналмилалии алоқа ва рушди нақлиёти ҳавоӣ шаҳри Душанберо барои баргузории чорабиниҳое, ки олимонро аз кишварҳои гуногун ҷамъ меоранд, ба майдони муносиби ташкили чорабиниҳои илмӣ табдил додаанд.

Дар баробари ин, бояд таъкид намуд, ки афзоиши инфрасохтори сайёҳии пойтахт ва ҷумҳурӣ, табиати пойтахти Тоҷикистон ва гирду атрофи он, захираҳои беназири табиӣ ва мероси таърихии чандинҳазорсолаи миллатамон метавонанд олимон ва муҳаққиқони хориҷиро аз тамоми кишварҳои олам ҷалб намоянд. Ҳамаи ин имкониятҳо шаҳри Душанберо ба маркази рушди илми ватанӣ ва муаррифгари он дар арсаи байналмилалӣ мубаддал сохтаанд.

Вобаста ба масъалаи болозикр бояд таъкид намуд, ки шаҳри Душанбе ҳамагӣ сад сол муқаддам ба ҳайси пойтахти давлати тоҷикон, ки ҳамчун миллати куҳанбунёду соҳибтамаддун таърихи зиёда аз шашҳазорсола дорад, интихоб гардид ва дар муддати начандон тӯлоние аз як деҳаи хурду нообод ба шаҳри замонавӣ мубаддал шуд. Махсусан, дар даврони соҳибистиқлолӣ бо ҳидоятҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва меҳнату заҳмати шабонарӯзии сокинони шарафманди пойтахт ва Раиси ҷавони он муҳтарам Рустами Эмомалӣ шаҳри Душанбе симои худро куллан дигаргун карда, на танҳо ба маркази маъмурию фарҳангии ҷумҳурӣ, балки ба як маркази воқеии илмӣ дар кишвар ва минтақа табдил ёфт.

Метавон таъкид намуд, ки шаҳри Душанбе ҳамчун маркази рушди илми ватанӣ ва муаррифгари ин илм дар арсаи байналмилалӣ баромад намуда, нақши илму олимон дар муаррифии пойтахтамон ва муаррифии илми тоҷик аз ҷониби ин шаҳр дар арсаи байналмилалӣ дар мисоли Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбии пойтахт пайваста меафзояд.

Пойтахти мо расман соли 1924 ҳамчун маркази ҷумҳурӣ интихоб шуда бошад ҳам, вале таърихи тӯлонӣ дошта, дар рушди илму фарҳанги тоҷикон нақши бузурге гузоштааст. Аз ҷумла, дар ҳудуди имрӯзаи Душанбе тақрибан 2300-2400 сол пеш аз ин тамаддуни шаҳрнишинӣ мавҷуд будааст, ки сиккаҳои қадимӣ, тангаҳои нуқрагини аҳди Сосониён, боқимондаи арку қалъаҳо ва ғайра, ки аз ҷониби бостоншиносони муосири пойтахт бозёфт шудаанд, гувоҳи ҳамаи ин аст.

Аз ҷониби олимони таърихшиносамон бошад, дар шакли хаттӣ бори аввал Душанбе дар китоби донишманди балхӣ Маҳмуд Валӣ (соли таваллудаш 1595-1596) «Баҳр-ал-асрор фи маноқиб ал-ахйор» («Баҳри асрор дар бораи шукуҳи накӯён») зикр гардидааст. Дар китоби мазкур, инчунин аз номи якчанд маҳаллаи Душанбе, аз ҷумла Қара Миршикор ва Сешанбебозор ёдоварӣ шудааст.

Чунонки медонем, рушди шаҳри Душанбе ҳамчун маркази илмии давлати тоҷикон баъд аз соли 1929 бесобиқа мебошад. Дар ин даврон дар Душанбе 23 пажӯҳишгоҳи илмӣ-таҳқиқотӣ, 8 муассисаи таҳсилоти олии касбӣ, 13 литсейи касбӣ ва 19 омӯзишгоҳи касбӣ-техникӣ таъсис ёфт. Ҳамзамон, дар потахтамон Китобхонаи давлатии миллии ба номи Абулқосим Фирдавсӣ, 181 китобхонаи ҷамъиятӣ, Осорхонаи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Камолуддин Беҳзод, нашриёти илмии «Дониш», Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи советии тоҷик амал мекарданд. Ҳамчунин, дар пойтахт теъдоди зиёди маҷаллаҳои илмӣ ба нашр мерасиданд. Аз соли 1951 бошад, дар Душанбе Академияи илмҳои Ҷумҳурии Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон – ҳоло Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон таъсис ёфт, ки дар назди он Китобхонаи марказии илмии ба номи Индира Гандӣ амал мекард.

Бо қабули эъломия дар бораи истиқлоли давлатии Тоҷикистон аз 9 сентябри соли 1991 рушди илми пойтахтамон боз ҳам тавсеа ёфт. Дар Душанбе дар ин даврон на танҳо биноҳои боҳашамати илмию-фарҳангӣ чун Китобхонаи миллии Тоҷикис- тон қомат афрохтанд, балки пайкараҳои донишмандону мутафаккирони бузургамон-Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ, Абуалӣ ибни Сино, Абулқосим Фирдавсӣ, Умари Хайём, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров ва дигарон ба симои шаҳр ҳусни тоза бахшиданд.

Як омили муҳими рушди шаҳри Душанбе, ҳамчун маркази илми ватанӣ ва муаррифии он дар арсаи байналмилалӣ, ин мавҷуд будани Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо 13 институт ва 6 маркази илмӣ дар пойтахт мебошад. Дар ин боргоҳи илму маърифат 1088 нафар корманди илмӣ ба таври доимӣ фаъолият мекунанд, ки аз онҳо 159 нафарро докторони илм ва 356 нафарро номзадҳои илм ташкил медиҳанд. Шумораи аъзои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бошад, 71 нафарро ташкил дода, аз онҳо 26 нафар академик ва 45 нафар узви вобаста мебошанд, ки аксарияти онҳо сокинони пойтахтанд.

Пойтахти кишварамон дар омода сохтани кадрҳои ҷавони илмӣ низ мақоми баланд дорад. Аз ҷумла, танҳо дар 19 муассисаи илмӣ-таҳқиқотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон 269 нафар магистрант аз рӯйи 53 ихтисос таҳсил намуда истодаанд. Дар зинаи докторантураи PhD - докторантура аз рӯи ихтисос бошад, 218 нафар докторант таҳсил менамоянд. Дар зинаи докторантураи анъанавӣ 9 докторант таҳсил карда, ба ҳайси унвонҷӯ 367 нафар бо фаъолияти илмӣ-таҳқиқотӣ машғул мебошанд. Дар Академияи хурди илмҳо, ки дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон фаъолият мекунад, зиёда аз 1000 нафар хонанда ба сессияҳои илмӣ фаро гирифта шуданд, ки аксарияти онҳо хонандагони муассисаҳои таҳсилоти умумии пойтахт мебошанд.

Илми ватанӣ имрӯз дар баробари ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон ва фарҳанги миллиамон барои муаррифии пойтахтамон дар арсаи ҷаҳонӣ нақши арзандаро ба иҷро расонида истодааст. Бо ин мақсад ва барои боло бурдани сатҳи илми тоҷик дар арсаи байналмилалӣ имрӯз робитаҳои илмии байналмилалии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо зиёда 300 муассиса аз 50 давлат ба роҳ монда шудаанд. Ба ҳайати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, инчунин 23 аъзои хориҷӣ шомил мебошанд.

Як воситаи муҳими муаррифии пойтахтамон ба ҷаҳониён, ин гузаронидани симпозиуму конференсияҳо ва чорабиниҳои дигари илмии байналмилалӣ дар он мебошад. Аз ҷумла, дар даврони соҳибистиқлолӣ бо иқдомҳои шахсии Пешвои муаззами миллат арҷгузорӣ ба шахсияти олимон, ки чи дар гузашта, чи дар замони нав ба миллат хизмат намудаанд, ба сатҳи олӣ бардошта шуда, бо ин мақсад бузургдошти шахсиятҳои бонуфузи илмӣ, чун Абуалӣ ибни Сино, Абурайҳони Берунӣ, Носири Хусрави Қубодиёнӣ, Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Мир Саид Алии Ҳамадонӣ ва даҳҳо мутафаккирони дигар бо баргузории симпозиуму конференсияҳои илмии байналмилалӣ сурат гирифт, ки дар онҳо садҳо меҳмонони хориҷӣ аз пойтахти азизи кишварамон – шаҳри Душанбе дидан намуданд.

Барои мисол метавон гуфт, ки соли 2007 бо ташаббуси Тоҷикистон тибқи қарори Созмони Милали Муттаҳид оид ба маориф, илм ва фарҳанг (ЮНЕСКО) дар саросари олам 800-умин солгарди мавлуди Мавлоно таҷлил гардид. Ба ин муносибат Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 январи соли 2007 оид ба таҷлили мавлуди Мавлоно ба имзо расида, дар рӯзҳои 6-7 сентябри соли 2007 дар пойтахти кишварамон Конференсияи байналмилалии илмӣ дар мавзуи «Мавлоно ва гуфтугӯи тамаддунҳо» доир гардид, ки дар кори он олимону донишмандон аз 30 кишвари ҷаҳон ширкат варзида, бо дастовардҳои пойтахтамон шинос шуданд.

12 сентябр соли 2024 бошад, дар пойтахти кишварамон Конференсияи байналмилалӣ дар мавзуи “Нақши донишмандони тоҷик дар рушди тамаддуни исломӣ” баргузор гардид, ки дар он меҳмонон аз зиёда аз 50 кишвари исломӣ ширкат варзида, аз мавзеъҳои илмию фарҳангии шаҳри Душанбе дидан намуданд.

Дар баробари ин, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон 16 октябри соли 2024 симпозиуми байналмилалиро дар мавзуи “Саҳми Абунасри Форобӣ дар рушди илм ва тамаддуни ҷаҳонӣ” баргузор намуд, ки дар он олимону мутахассисон аз Фаронса, Ӯзбекистон, Қазоқистон ва дигар кишварҳои хориҷии дуру наздик ширкат варзиданд. Дар барномаи ин чорабинии байналмилалӣ шиносоии меҳмонони хориҷӣ аз мавзеъҳои илмию фарҳангии шаҳри Душанбе низ ба нақша гирифта шуда буд.

Дар маҷмуъ, муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва таҳсилоти олии касбӣ, хусусан Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва сохторҳои он имрӯз дар табдил додани пойтахти азизамон – шаҳри Душанбе ба маркази илми ватанӣ нақши арзанда гузошта, бо баргузории чорабиниҳои мухталифи илмӣ дар толорҳои барҳавои пойтахти кишвар ин шаҳри зебову дилороро пайваста ба меҳмонони хориҷӣ шинос намуда, минбаъд низ барои боло бурдани нуфузи он на танҳо ҳамчун маркази маъмурию фарҳангии Тоҷикистон, балки ба ҳайси як маркази муосири илмӣ беш аз пеш саҳми худро мегузоранд.

Дар маҷмуъ, Душанбе – пойтахти кишвари соҳибис- тиқлоли мо барои рушди минбаъда ҳамчун маркази илмӣ ва баргузории чорабиниҳои илмӣ иқтидори назаррас дорад. Татбиқи ин имконияту иқтидор аз кӯшишҳои мақсадноки мо барои рафъи мушкилоти мавҷуда вобаста буда, дар оянда ҷалби ҳамкорону шарикони рушди байналмилалиро тавсеа мебахшад ва бо ин васила илму фарҳанги пойтахт ва кишвари моро дар тамоми сатҳҳо ба таври мусбат муаррифӣ месозад.

Қобилҷон ХУШВАХТЗОДА,

доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор, узви вобастаи АМИТ, президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Қобилҷон ХУШВАХТЗОДА - президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ

Рӯзномаи ҳамеша маҳбуби мо ва хондании рақами яки кишварамон - Нашрияи расмии Ҷумҳурии Тоҷикистон - рӯзномаи "Ҷумҳурият" ҳануз аз рӯзҳои аввали таъсисёбии худ, яъне як аср қабл аз ин бештар ба масоили саводнокшавии сокинон ва иҷрои корҳои тарғиботию бунёдкорӣ машғул буд. Рисолати он низ натанҳо барои мардум расонидани хабари тоза, балки чун минбар хидмат кардан будааст. Аз ин рӯ, бо эътимод метавон гуфт, ки бешак "Ҷумҳурият" оинаи тамомнамои таърихи як асри мост.

"Ҷумҳурият" аз рӯзи таъсисёбӣ, дар баробари иҷрои рисолати асосияш, ҳамзамон ба чопи даҳҳо мақолаҳои илмию оммавӣ, адабӣ, фарҳангӣ барои тафаккурсозӣ байни қишрҳои гуногуни ҷомеа замина фароҳам овардааст.

Маҳз ба ин хотир, нахустпрезиденти Академияи илмҳои Ҷумҳурӣ, бунёдгузори адабиёти муосири тоҷик, устод Садриддин Айнӣ, ки худашон низ яке аз муаллифону ходимон ва обуначиёни фаъоли ин рӯзномаи маҳбубу маъруфи кишварамон буданд, маҳз ин нашрияи меҳвариро "модари матбуоти тоҷик" номида буданд, ки дар ҳақиқат, дуруст аст. Омӯзишу баррасии мундариҷа, шакл, таносуб ва ороиши матолиби ҷарида нишон медиҳад, ки он маҳз барои рангорангии муҳтавою мундариҷа ва таъсирбахш баромадани матлабҳои худ аз як қатор роҳу василаҳои мухталиф низ дар мавридҳои зарурӣ кор гирифтааст. Ин ҷарида қариб ҳама соҳаҳои як ҷомеаи рӯ ба рушдро дар худ ифода мекунад. Дар он сиёсат, илм, истеҳсол, иқтисод, иҷтимоъ, фарҳанг, ҳунар ва таърих ба таври рӯшан таҷаллӣ меёбад. Бахусус, дар ин як аср хабару гузоришҳои расмии сохтору зерсохторҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва воқеаҳои ба соҳаи илм марбут дар он пайваста чоп шудаанд. Ҳар каси алоқаманд агар таърихи таҳаввул ва ташаккули 74- солаи ин ниҳоди илмии бонуфузи ҷумҳуриро омӯхтанист, бешубҳа манбаи асосии "Ҷумҳурият" хоҳад буд.

Таърихи пурпечутоб, аммо ибратбахши якасраи фаъолияти пурсамарро ба ҳама аҳли қалами нашрия ва ҳайати эҷодии он самимона табрику муборакбод мегӯям. Ҷашни фархундаи 100- солагии нашрияи расмӣ ва маҳбуби Меҳан ба аҳли илму маърифати тоҷик фархунда бод!

ДУШАНБЕ, 18.04.2025. /АМИТ «Ховар»/. Шаҳри Душанбе ҳамчун маркази сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон давоми қариб як аср аз як мавзеи хурди тиҷоратӣ ба пойтахти муосир табдил ёфтааст. Ин раванд, ки дар давраи истиқлолияти давлатӣ таҳти роҳбарии Президенти Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва талошҳои Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ суръати нав касб намуд, нақши муҳими пойтахтро дар ташаккули давлатдории навини миллӣ таъкид менамояд. Дар ҳошияи Рӯзи пойтахт таҳлили рушди шаҳри Душанбе давоми 8 соли роҳбарии Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пешниҳод мегардад.

— Душанбе бо масоҳати 203,18 километри мураббаъ дар водии Ҳисор, дар баландии 750-930 метр аз сатҳи баҳр ва дар ду соҳили дарёи Душанбе воқеъ аст. Иқлими хушки он ва мавқеи стратегӣ дар байни кӯҳҳои Ҳисор барои рушди соҳаҳои кишоварзӣ, тиҷорат ва сайёҳӣ заминаи мусоид фароҳам овардааст. Тибқи маълумоти барӯйхатгирӣ, аҳолии шаҳр аз 5,6 ҳазор нафар дар соли 1926 то 851,3 ҳазор нафар дар соли 2019 афзоиш ёфтааст. Мувофиқи дурнамо, то соли 2025 ин рақам ба 1 миллион нафар мерасад, ки нисбат ба соли 2010 (731,1 ҳазор) 16,4 фоиз зиёд аст. Ин афзоиш талабот ба манзил, хизматрасонии маориф ва инфрасохтори иҷтимоиро ба таври қобили мулоҳиза афзун менамояд.

Душанбе ҳамчун маркази асосии сиёсати миллӣ на танҳо қалби Тоҷикистон, балки оинаи равандҳои давлатсозӣ дар сатҳи миллӣ аст. Мақоми хоси он дар баргузории чорабиниҳои муҳими сиёсӣ, аз ҷумла маъракаҳои давлатӣ ва ҳамоишҳои байналмилалӣ зоҳир мегардад. Ҳамчунин пойтахт бо равобити густурдаи хориҷӣ макони намояндагиҳои дипломатӣ, созмонҳои ҷаҳонӣ, иттиҳодияҳои фаромиллӣ ва бонкҳои байналмилалӣ буда, Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ муаррифӣ менамояд. Ба ибораи дигар, Душанбе ҳамчун нишонаи Тоҷикистон ва Тоҷикистон ҳамчун нишонаи Душанбе дар зеҳни хориҷиён ҷой гирифтаанд.

Муҳтарам Рустами Эмомалӣ бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 4 апрели соли 2017 ба вазифаи Раиси шаҳри Душанбе таъйин гардида, масъулияти идораи пойтахт, рушди инфрасохтор ва ҳалли мушкилоти иҷтимоиро бар уҳда гирифтанд. Давоми 8 соли роҳбарӣ (2017-2025) ислоҳоти муҳимеро дар самтҳои гуногун амалӣ намуданд:

Навсозии инфрасохтор: таҳия ва татбиқи нақшаи генералии нави шаҳр; амалӣ намудани хатсайрҳои нави нақлиёти ҷамъиятӣ; навсозии кӯчаҳо ва маҳаллаҳо, сохтмони маҷмааҳои истиқоматӣ.

Баланд бардоштани сифати хизматрасонӣ: соли 2019 Рустами Эмомалӣ аз сокинон даъват намуданд, ки тавассути мессенҷерҳо ва почтаи электронӣ камбудиҳои соҳаи тандурустиро мустақим ба ӯ гузориш диҳанд, ки ин нишонаи равиши инноватсионӣ ба идоракунӣ аст.

Аз 17 апрели соли 2020 Рустами Эмомалӣ Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Тоҷикистон интихоб гардиданд, ки ин мавқеяшонро дар сохтори давлатӣ мустаҳкам намуд. Аз 5 январи соли 2012 ҳамчун президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон ва аз 24 апрели 2019 ҳамчун президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ фаъолият намуда, дар рушди варзиш дар минтақа саҳм мегузоранд.

Фаъолияти Рустами Эмомалӣ дар доираи “Барномаи рушди иҷтимоию иқтисодии шаҳри Душанбе барои давраи то соли 2025” аз 1 марти соли 2018 ба табдили пойтахт ба шаҳри муосир ва бисёрсоҳа нигаронида шудааст. Ҳадафи асосии барнома баланд бардоштани сатҳи зиндагии сокинон тавассути рушди устувори иқтисодӣ аст. Зерҳадафҳои зерин муайян гардидаанд: фароҳам овардани шароити мусоиди зист (Smart-City, дастрасӣ ба манзил, иқтисодиёти «сабз»); тақвияти рушди неруи инсонӣ (маориф, тандурустӣ, шуғли шоиста).

Барнома самтҳои афзалиятноки рушди шаҳри Душанберо муайян карда, ба ҳадафҳои миллии стратегӣ, аз қабили амнияти энергетикӣ, саноатикунонии босуръат, таъмини амнияти озуқаворӣ ва густариши шуғли пурмаҳсул нигаронида шудааст. Дар доираи он то соли 2025 иҷрои 431 чорабинӣ бо арзиши 35,2 миллиард сомонӣ пешбинӣ гардидааст, ки маблағгузории он аз буҷети ҷумҳуриявӣ (9,1 фоиз), буҷети маҳаллӣ (26,7 фоиз), сармояи хориҷӣ (32,4 фоиз) ва бахши хусусӣ (31,8 фоиз) таъмин мешавад. Ин барнома на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба баланд бардоштани сатҳи зиндагии сокинон ва мустаҳкамсозии инфрасохтор равона шудааст.

Давоми ҳашт соли охир, новобаста аз мушкилоти ҷаҳонӣ ва тағйироти демографӣ-иқтисодӣ шаҳри Душанбе ба пешрафтҳои назаррас ноил гардид. Маҷмуи маҳсулоти минтақавӣ (МММ) ба ҳисоби миёнаи солона 7,3 фоиз афзоиш ёфта, 2,8 маротиба боло рафт ва саҳми он дар ММД-и мамлакат дар ҳудуди 20 фоиз устувор монд. МММ ба ҳар нафар аҳолӣ аз 13,4 ҳазор сомонӣ (2016) ба 24,8 ҳазор сомонӣ (2024) расид, ки 1,9 маротиба зиёд аст. Ин афзоиш аз ҳисоби рушди саноат (3,1 маротиба), сармояи асосӣ (2,8 маротиба), гардиши савдо (4,7 маротиба), хизматрасонии пулакӣ (3,3 маротиба), мусофиркашонӣ (1,7 маротиба) ва боркашонӣ (2,7 маротиба) таъмин шуд.

Дар соҳаи саноат аз 18 чорабинии нақшавӣ бо арзиши 558,8 миллион сомонӣ 17 чорабинӣ бо сарфи 1,7 миллиард сомонӣ (3 маротиба аз нақша зиёд) иҷро шуд. Ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ 3,1 маротиба афзуд, шумораи корхонаҳо аз 467 (2017) ба 815 (2024) расид ва 580 корхонаи нав бо 19 ҳазор ҷойи кор таъсис ёфт. Содироти маҳсулот ба хориҷа ба 672 миллион сомонӣ расида, 110 коргоҳи нав бо зиёда аз 10 ҳазор ҷойи кор бунёд шуд.

Дар бахши меъморӣ ва сохтмон аз 59 чорабинии пешбинишуда бо арзиши 15,4 миллиард сомонӣ 55 чорабинӣ бо сарфи 23,4 миллиард сомонӣ (1,5 маротиба аз нақша зиёд) амалӣ гардид. Дар ин давра 1145 иншооти гуногун бо арзиши 22,4 миллиард сомонӣ ва 3,4 миллион метри мураббаъ манзил сохта шуд, ки соли 2024 ба 635 ҳазор метри мураббаъ расид (3,2 маротиба зиёд нисбат ба 2017). Нақшаи генералии шаҳр бо қарори №212 (28 апрели 2017) тасдиқ шуда, 25 лоиҳаи банақшагирӣ таҳия гардид.

Энергетика

Аз 35 чорабинии нақшавӣ бо арзиши 1,4 миллиард сомонӣ 27 чорабинӣ бо 921 миллион сомонӣ (84 фоиз аз нақша) иҷро шуд. 4 зеристгоҳи нав сохта, 5 зеристгоҳ бо 195 миллион сомонӣ таҷдид гардид. Талафоти барқ аз 27 фоиз ба 8,5 фоиз коҳиш ёфт.

Нақлиёт

Аз 122 чорабинӣ бо арзиши 5,9 миллиард сомонӣ 69 чорабинӣ бо 6 миллиард сомонӣ (102 фоиз аз нақша зиёд) амалӣ шуд. 192 км роҳ бо 3 миллиард сомонӣ ва 207 истгоҳи нақлиётӣ бо 56 миллион сомонӣ сохта шуд.

Сармояи инсонӣ

Маориф: Аз 48 чорабинӣ бо арзиши 884,3 миллион сомонӣ 35 чорабинӣ бо 2,3 миллиард сомонӣ (2,6 маротиба аз нақша зиёд) иҷро гардид. 49 муассисаи таълимӣ барои 85 ҳазор хонанда сохта шуд.
Тандурустӣ: Аз 36 чорабинӣ бо 3,6 миллиард сомонӣ 22 чорабинӣ бо 941 миллион сомонӣ (26 фоиз аз нақша зиёд) амалӣ шуд, аммо дар маҷмуъ 2,7 миллиард сомонӣ сарф гардид.

Аз 431 чорабинии пешбинишуда 307 чорабинӣ бо 39,4 миллиард сомонӣ (112 фоиз аз нақша зиёд) иҷро шуд, ки аз буҷети ҷумҳуриявӣ (3,2 миллиард сомонӣ, 100,4 фоиз), маҳаллӣ (9,1 миллиард сомонӣ, 96,4 фоиз), сармояи хориҷӣ (6,1 миллиард сомонӣ, 54 фоиз) ва бахши хусусӣ (21 миллиард сомонӣ, 1,9 маротиба) таъмин гардид. Иҷрои солона аз 96 фоиз (2017) то 145 фоиз (2023) ва 2,6 маротиба (2024) боло рафта, дар маҷмуъ 121 фоизро ташкил дод.

Натиҷаҳои ҳаштсолаи иҷрои барнома бо роҳбарии муҳтарам Рустами Эмомалӣ нишон медиҳанд, ки Душанбе ба маркази устувори иқтисодӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон табдил ёфтааст. Рушди саноат, сохтмон ва инфрасохтор ҳамроҳ бо беҳбуди сармояи инсонӣ пойтахтро ба шаҳри муосир ва ҷолиб барои сармоягузорӣ мубаддал намудааст. Фаъолияти Рустами Эмомалӣ дар вазифаи Раиси шаҳри Душанбе нишон медиҳад, ки пойтахт на танҳо маркази идоракунӣ, балки муҳаррики рушди иқтисодӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон гардидааст. Дастовардҳои 8 соли охир, аз ҷумла афзоиши инфрасохтор, саноат ва сатҳи зиндагӣ нишони муваффақияти сиёсати созандаи ӯ мебошанд. Бо дастгирии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Душанбе рамзи давлатдории навини миллӣ ва ояндаи дурахшони Тоҷикистон гардидааст.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки он кишварҳое, ки сари вақт раванди ҷавонсозии элитаи сиёсӣ, иқтисодӣ, низомӣ ва илмиро ба роҳ монданд, тавонистанд рушди устувори худро дар оянда таъмин кунанд. Ба ҷавонон бояд роҳ кушод ва дар идора ва рушди мамлакат ба онҳо кумак кард. Дар ин замина, ба назари мо, муваффақтарин таъйиноти Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъйини Рустами Эмомалӣ ба вазифаи Раиси шаҳри Душанбе буд.

Бояд гуфт, ки ин таъйинот на танҳо барои сиёсатмадори ҷавон, балки барои тамоми низоми омодасозии кадрҳои идоракунии Тоҷикистон як имтиҳон буд. Аммо бо вуҷуди нигоҳҳои шубҳаноки баъзе қишрҳои ҷомеаи мо Рустами Эмомалӣ на танҳо эътимоди роҳбарияти мамлакатро сазовор шуданд, балки бо меҳнати софдилона эҳтиром ва муҳаббати сокинони пойтахти Ватани моро низ ба даст оварданд.

Аз рӯзҳои нахустини фаъолияти Рустами Эмомалӣ тағйири куллии Душанбе, хусусан намуди берунии шаҳр нишон дод, ки раиси ҷавони шаҳр тавонистанд дастаи муттаҳиди ҳамфикрон ташкил намоянд, ки мисли механизми ягона кор мекард. Рустами Эмомалӣ талошҳои худро ба беҳбуди инфрасохтори иҷтимоии шаҳр, такмили низоми нақлиёти ҷамъиятӣ, сохтмони мактабҳо ва кӯдакистонҳои нав, боғҳои истироҳатӣ ва майдонҳои варзишӣ равона намуданд. Бо шарофати талошҳои Рустами Эмомалӣ дар шаҳри Душанбе садҳо майдончаҳои кӯдакона ва варзишӣ кушода шуданд. Кӯшишҳояшон барои рушди футбол дар Тоҷикистон шароит фароҳам овард, ки насли нави футболбозони тоҷик ба вуҷуд ояд, ки имрӯз давлати моро дар хориҷа ба таври сазовор муаррифӣ менамоянд ва бо пирӯзиҳояшон дар мусобиқаҳои байналмилалӣ ба таҳкими имиҷи байналмилалии Тоҷикистон мусоидат менамоянд. Рустами Эмомалӣ бо фаъолият дар вазифаи президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон ин намуди варзиши ватаниро ба сатҳи ҷаҳонӣ бароварданд. Масалан, имрӯз дастаи футболи “Истиқлол” дар арсаи байналмилалӣ ба таври сазовор бозӣ мекунад ва бори аввал дар таърихи футболи ватанӣ дастаи миллии мамлакат оид ба футбол ба Ҷоми Осиё роҳ ёфт.

Шаҳри Душанбе аз лиҳози моҳият модели хурди Тоҷикистон аст. Дастовардҳои иқтисодии пойтахти мо, имиҷи байналмилалии зебои мамлакат, ки дар он саммитҳои ҷаҳонӣ баргузор мешаванд, аз он дарак медиҳанд, ки Рустами Эмомалӣ вазифаҳои ба уҳдааш гузошташударо дар идораи шаҳри Душанбе ба таври аъло иҷро менамоянд. Фаъолият дар вазифаи Раиси шаҳри Душанбе бори дигар исбот мекунад, ки барои идораи шаҳр ё давлат синну сол меъёр нест. Меъёрҳои асосӣ инҳоянд: таҳсилот, донишҳои муосир, андешаи инноватсионӣ ва эҷодкор, фаҳмиши равандҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, иқтисод ва муҳаббати беандоза ба Тоҷикистон.

Дар давраи фаъолият ҳамчун Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон низ Рустами Эмомалӣ худро ҳамчун сиёсатмадори пухта нишон дода, Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ сазоворона муаррифӣ менамоянд. Рустами Эмомалӣ рамзи Эмомалӣ Раҳмон ва идомадиҳандаи кори он кас дар таҳкими давлатдории Тоҷикистон ва рушди он мебошанд.

Бо шарофати ташаббусҳо ва талошҳои Рустами Эмомалӣ дар вазифаи Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мамлакат сиёсати нави иқтисодӣ амалӣ шуда, фазои сармоягузорӣ беҳтар мегардад. Маҳбубияти сиёсии ӯ дар ҷомеаи тоҷик хеле баланд аст. Бофаросат ва ҳалим будани Рустами Эмомалӣ мавриди таҳсини ҳамаи тоҷикистониён аст. Бо зеҳни дурбин, ростқавлӣ ва поквиҷдонӣ миёни ҳамаи қишрҳои ҷомеаи Тоҷикистон эҳтиром ба даст овардаанд ва имрӯз ҷавонон, ки аксарияти аҳолии кишварро ташкил медиҳанд, ба сиёсатмадори умедбахш Рустами Эмомалӣ эътимоду боварии зиёд доранд.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА, - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои фалсафа, профессор

Дониёр САНГИНЗОДА, - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

«Ҳар як сокини Тоҷикистон ҳуқуқи маънавии комил дорад, ки ба номи Ватан ва пойтахти он-шаҳри Душанбе ифтихор дошта бошад, зеро Душанбе гаҳвораи эҳёи миллати тоҷик ва ягонагии ормонҳои тоҷикон мебошад».

Эмомалӣ Раҳмон

Тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» аз 1-уми марти соли 2005 ҳамасола ҳафтаи сеюми моҳи апрел дар кишварамон Рўзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон-шаҳри Душанбе бо тантана ҷашн гирифта мешавад. Боиси ифтихор аст, ки бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ кишварамон дар ҳама соҳаҳо бо комёбиҳои назаррас ноил гардид. Шаҳри Душанбе пойтахти тоҷикони ҷоҳон зебою дилоро шуд. Имрӯз бо табиати зебои худ дили ҳазорон шаҳрвандони хориҷиро ба худ ҷалб кардааст. Бо ворид шудан ба шаҳр ҳар шахс метавонад, исботи ин гуфтаҳоро пайдо кунад. Ҳар меҳмон ё сайёҳи хориҷие, ки ба Тоҷикистон меояд, пеш аз ҳама, кӯчаву хиёбонҳо, майдону гулгаштҳо, осорхонаҳои таърихию фарҳангӣ, бозору мағозаҳо, ҳамчунин муносибату рафтор ва муомилаи сокинони пойтахтро дидаву омӯхта, аз рӯйи он ба таъриху фарҳанги миллати мо баҳо медиҳад. Ҳамчунин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамасола дар ироаи Пайёми худ ба Маҷлиси Олӣ қайд мекунанд, ки барои боз ҳам зебо гардидани кишвари мо, бахусус пойтахти азизамон – шаҳри Душанбе ҳар як фарди тоҷик сахмгузор бошад. Маҳз бо ташаббус ва дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат ва заҳматҳои Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти ҷумҳурии азизамон шаҳри Душанбе рӯз аз рӯз ободу зебо гашта, дили тамоми ҷаҳониёнро тасхир намудааст. Душанбе ба ҳайси даҳгонаи шаҳрҳои амнтарини ҷаҳон ворид гашта, макони баргузории бузургтарин ҳамоишҳои сатҳи ҷаҳонӣ, аз ҷумла, ҷаласаҳои барномаҳои ҳамкории СММ, СҲШ, САҲА, СААД, давлатҳои дораи эътимод ва тадбирҳои Осиё, ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ, конференсияҳои сатҳи баланди марбути обу-экология ва дигар нишасту конференсияҳои байналмиллалӣ мебошад.

Душанбеи имрӯза, ки аз зебоиаш меҳмонон ангушти ҳайрат мегазанд, шаҳри бостониву таърихӣ аст. Аввалин қайдҳои таърихӣ оид ба мавҷудияти деҳаи Душанбе солҳои 1676 ба амал бароварда шудааст. Мутобиқ ба ин қайдҳо Душанбе сари ду роҳи бо ҳам мегузашта ҷойгир будааст, ки дар наздаш бозоре мавҷуд будааст ва он ҳар ҳафта як маротиба фаъолият менамудааст. Солҳои 1825 деҳа номи Душанбе – Қурғон доштааст ва аввалин харитае, ки дар он Душанбе нишон дода шудааст ин соли 1875-ум мебошад. Яке аз боигарии ин макон корвонсарой ба ҳисоб мерафтааст ва тавассути Душанбе ба Самарқанд, Хуҷанд, Кулобу Помир роҳҳои пиёдагарду савора мавҷуд будааст.

Душанбе соли 1925 ҳамчун пойтахти Тоҷикистони Шуравӣ ба худ мақоми шаҳрро гирифт ва аз соли 1929 то 1961 Сталинобод ном дошт. Аз соли 1961 дубора Душанбе номгузорӣ шуд.

Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санги асосии бозсозии Душанбе дар даврони истиқлолият гузошта шуд. Аз рӯзҳои аввали ба ќудрат омадани Пешвои миллат дар пойтахти кишвари азизамон ободонию созандагӣ ва бунёдкорӣ оғоз гашт. Нақшаҳои ояндасозонаи Пешвои миллатамонро Раиси шаҳр муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар амал татбиқ карда, Душанберо дар як муддати кӯтоҳе ба гулшаҳри афсонавии минтақа табдил доданд.

Душанбе яке аз калонтарин маркази илмӣ-фарҳангӣ ба шумор меравад. Дар Академияи илмҳои Тоҷикистон, ки ба он 20 Пажуҳишгоҳҳои илмӣ-тадқиқотӣ шомил буда, дар онҳо дар соҳаҳои физика, астрофизика, риёзиёт, зилзилашиносӣ, кимиё, геология, гастроэнтрология, зоология, ботаника, растаниҳои физиологӣ, генетика, иқтисод, фалсафа, ҳуқуқ, таърих ва бостоншиносӣ, этнографӣ, забон ва адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттӣ тадқиқотҳо бурда мешаванд. 18 донишгоҳҳу донишкадаҳои пойтахт ҳар сол ҳазорҳо мутахассисони соҳаи гуногуни хоҷагии халқи ҷумҳуриро тайёр менамоянд.

Нақши Душанбе дар рушди фарҳангӣ бузург аст. Устодони барҷастаи сухан Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ, Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Ҷалол Икромӣ, Мирсаид Миршакар, Муъмин Қаноат, Боқӣ Раҳимзода, Фотеҳ Ниёзӣ, Лоиқ Шералӣ ва дигарҳо дар рушди адабиёти муосири тоҷик на танҳо дар Ватани худ, балки дар дигар мамлакатҳои Шарқу Ғарб машҳур буда, саҳми беандозае гузоштаанд.

Имрӯзҳо Душанбе охирон сангари илму дониш, нангу номус ва хонаи умеду орзуҳои ақвоми ориёиҳои ҷаҳон гаштааст, ки дар сари ин сангар вориси Куруши Кабир, машъалафрӯзи дирафши Ковиён муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қарор гирифтааст.

Мудири шӯъбаи тарҳрезии математикии Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Сафарзода Э.Ҳ.

Мудири шӯъбаи назарияи ададҳо, алгебра ва топологияи Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Назрублоев Н.Н.