8- июни соли 2025 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сафари корӣ ба Ҷумҳурии Фаронса сафар намудаанд. Мақсад аз ин сафар иштирок ва суханронӣ дар маросими даҳсолаи байналмилалии барои илмҳои яхшиносӣ барои солҳои 2025- 2034 аст. Пешвои миллат дар суханронии хеш изҳор намудаанд,ки Тоҷикистон дар ин чорабинӣ ҳамчун яке аз кишварҳои ташаббускори даҳсолаи байналмилаии амал барои илмҳои криосферӣ иштирок дорад.

Боиси тазаккур аст,ки 60 фоизи пиряхҳои Осиёи Марказӣ дар кӯҳсори Тоҷикистон воқеъ буда дар рушди ҳамаи соҳ аҳои ҳаёти инсон ва ояндаи устувори минтақа нақши асосӣ мебозанд.-Ҳамчунин Пешвои миллат дар суханронии хеш оид ба уқёнус иброз намудаанд,ки тайи чанд даҳсолаи охир аз 14 ҳазор пиряхи Тоҷикистон зиёда аз 1300 адади онҳо пурра об шуда нобуд гардидааст.Обшавии пиряхҳои Тоҷикистон нисбат ба солҳои пеш фарқкунанда буда,ин раванди обшавӣ бо суръат идома дорад. Дар доираи ташаббусҳои наҷиби Пешвои миллат аз ҷониби Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид эълон гардидани “Соли оби тоза (соли 2003)”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт”, солҳои 2005-2015 “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, соли 2013”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018 — 2028”, эътибори Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ ба сифати кишвари ташаббускор дар соҳаи ҳалли мушкилоти об боло бурд.

Бояд қайд намуд, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби давлати Фаронса ҳамчун сарвари ташаббускор дар умури ҷаҳони обу иқлим даъват намудаанд. Дар Ҷумҳурии Фаронса Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Президенти Ҷумҳурии Фаронса ва ҳамчунин бо мудири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле мулоқоти самимона анҷом доданд. Ҳамчунин дар рафти сафар Пешвои миллат бо якқатор намояндаҳои кишварҳои гунон аз ҷумла бо Сарвазири Шоҳигарии Камбоҷа муҳтарам Ҳун Манет мулоқон намуда, ҳардуҷониб аз ҳамкорӣ изҳори қаноатмандӣ намудаанд.

Имрӯзҳо масъалаи обу иқлим ташвишовар номида шуда, тамоми кишварҳои дунё дар ҳамгироӣ роҳи ҳалли мушкилоти онро тавассути барномаҳо ва самоягузорӣ пешгирӣ бояд намоянд. Ҳамчунин дар конфронси мазкур Перезиденти Фаронса Эммануэл Макрон бо Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мулоқот намуда, ҳарду ҷониб аз ҳамкории судманди тарафайн изҳори қаноатмандӣ намудаанд. Президенти Фаронса ҷониби Тоҷикистон оид ба муваффақона гузаронидани Конфронси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо,ки дар шаҳри Душанбе баргузор гашт, табрик намуд. Дар вохурии ҳарду роҳбарон як қатор санадҳои нав маврид назар қарор гирифт. Боиси хушнудист, ки олимон ва мутахассисони Тоҷикистон оиди ин конфронси мазкур дар телевизионҳо, шабакаҳои иҷтимоӣ ва дар матбуот низ мақолаҳои илмии хешро нашр намудаанд.

Ҳамчунин дар тамоми шабакаҳои телевизиони ҷаҳон суханронии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро намоиш дода,донишмандон ва мутахассисони хориҷӣ низ ақидаҳои худро иброз намудаанд. Барои мо тамоми тоҷикони олам хурду бузург боиси ифтихораст, ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар дунё як шахси наҷотбаш ташаббускор шинохта шудааст. Пас ҳамаи моро зарураст,ки аз насиҳатҳо ва суханрониҳои Пешвои миллат омухта имруз ва фардои кишвари худро ободу озод нигоҳ дорем.

Махмедов Муҳаммадҷон, - ходими хурди илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

«Мусолиҳаи миллии мо дар таърихи навини миллати куҳанбунёдамон дастоварди бузург ва беназир аст. Аз ин ру, ҳар фарде, ки худро фарзанди Тоҷикистон медонад ва қадру манзалати Тоҷикистонро азиз мешуморад, бояд ба ин дастовард ҳамеша эҳтиром гузорад ва таҳкими Ваҳдати миллиро рисолати шаҳрвандиву қарзи фарзандӣ дониста, ба халалдор гардидани он ҳаргиз роҳ надиҳад».

Эмомалӣ Раҳмон

Ваҳдат барои ҳар як халқу миллат арзандатарин неъмат ва бузургтарин сармоя ба ҳисоб меравад. Ин падидаи писандида танҳо ба халқу миллате сазовор мешавад, ки дорои ҳуввияти баланди миллӣ, худшиносию худогоҳӣ ва хештандӯстӣ буда, якдиливу ягонагӣ ва сарҷамъиро дар замири худ мепарваранд.

Нерӯи ваҳдат он қадар бузург аст, ки фазои душманиву душманро дарҳол маҳв менамояд ва миёни инсоният сулҳу дӯстиву рафоқатро густариш мебахшад. Яъне, танҳо ва танҳо ваҳдат аст, ки ҷомеаи тинҷу осоиштаро насиби насли одам гардонидааст. Халқе, ки ба ваҳдат рӯ намеорад ва дар асоси низоми ваҳдат сарҷамъ намегардад, ҳеҷ гоҳ ба осудагӣ намерасад.

Ваҳдати миллӣ дар таърихи навини давлатдории миллати тоҷик дастоварди арзишмандтарин мебошад, зеро барои амалӣ гардидани ормонҳои халқамон, ки бо қалби пур аз умед интизори сулҳу оромӣ ва дӯстиву ҳамдигарфаҳмӣ буд, заминаи воқеӣ гузошт.

Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти ҷомеа оғози гардиши куллӣ дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва маънавии халқи тоҷик гардид. Ин сулҳ боварии даҳҳо ҳазор ҳамватанони бегуноҳ, занону кӯдакон, пиронсолону ҷавононро, ки маҷбуран тарки Ватан карда буданд, ба зиндагӣ эҳё намуд. Ин сулҳу ваҳдат маҳз бо кӯшишу заҳматҳои фидокоронаи Президенти мамлакат, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст оварда шуд ва ин неъмати бебаҳоро ҳар як тоҷику тоҷикистонӣ бояд ба монанди гавҳараки чашм нигоҳ дорад.

Махсусан, Созишномаи ваҳдати миллии тоҷикон, ки 27-уми июни соли 1997 имзо гардид, боиси тинҷиву амонӣ гашта, тоҷикони ҷаҳонро ба ҳам овард ва дари Тоҷикистонро ба рӯйи ҳамватанони бурунмарзӣ боз намуд. Бо шарофати мақдами фархунда ва мубораки Ваҳдати миллӣ имрӯз Тоҷикистон соҳибихтиёрии комилро ба даст овардааст.
Барқарор гардидани сулҳу субот имкон дод, ки Тоҷикистони тозаистиқлоли мо захмҳои давоми ҷанг гирифтаи хешро даво бахшида, айни замон ба бунёди аркони давлатдории навинаш қадам бигузорад. Мардуми кишвар бошанд, ба ҳаёти осоишта ва ободию созандагиҳо рӯ биоваранд.

Самараи неки Ваҳдати миллист аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар ва ваҳдатофар шинохта шудааст. Тули солҳое, ки Ваҳдати миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳукмфармост, халқ зиндагии осоишта, пурбаракат ва арзандаро соҳиб гаштааст.

Бояд иқрор намуд, ки миллати тоҷик аз ҳамон халқҳоест, ки чӣ дар гузашта ва чӣ имрӯз бо хиради азалии хеш дар барқарорсозӣ ва гулгулшукуфии ватани худ ҷонбозиҳои зиёд карда бо муваффақият ноил гаштааст. Имрӯзҳо низ, натиҷаи заҳмати ватанпарваронаи фарзандони фарзонаи миллати тоҷик аст, ки Тоҷикистони соҳибистиқлол дар асоси ваҳдат озодии комили худро ба даст дорад. Яке аз бузургтарин фарзонафарзанди баруманди тоҷик – Қаҳрамони Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки барои барқарор намудани Ваҳдати миллӣ худро зери вазнинтарин хатари ҷонӣ гузошта, ба кишварҳое, ки умеди бозгашт набуд сафар кард, то ки ба гурӯҳҳои мухолифин забон як карда, Тоҷикистони ҷангзадаро соҳибсулҳ гардонад.

Пешвои миллат дар ин музокираҳо бо хиради волои хеш байти машҳури бузургтарин ғазалсарои адабиёти форсу тоҷик Ҳофизи Шерозӣ:

«Осоиши ду гетӣ тафсири ин ду ҳарф аст,

Бо дӯстон мурувват бо душманон мадоро»-рo cармашқи кори худ карор дода, бо адовати мухолифин адолат намуда, барои халқи худ Ваҳдати комилро ато кард. Истиқлоли номиро бо истиқлоли ҳақиқӣ мубаддал гардонид. Ана, ҳамин заҳматҳои Пешвои миллат аст, ки дар ин кишвари биҳиштосо ҳамасола рӯзи 27-июн хамчун “Рӯзи Ваҳдати миллӣ” ҷашн гирифта мешавад.

Халқи тоҷик - яке аз хушбахттарин миллатҳо, имсол 28-солагии “Ваҳдати милли”-и хешро дар фазои сулҳу осоишта пешвоз мегирад.
Ваҳдати тоҷиконро ҷомеаи ҷаҳон эътироф намуда, миллати тоҷикро аз бузургтарин халқиятҳои маърифатпарвару маъдалатгустар ва ваҳдатқарину ваҳдатофар мешиносанд.

Адолат нест, чун ваҳдат набошад,

Саодат нест, чун ваҳдат набошад.

Бувад ваҳдат сафои рӯзгорон,

Садоқат нест, чун ваҳдат набошад.

Азизтар аз барои насли инсон,

Дар ин дунё ба ҷуз ваҳдат набошад.

Фазои рӯзгорон тирагун аст,

Агар маънои рӯз – ваҳдат набошад.

Имрӯз шукр мекунем, ки дар давлати биҳиштосои мо парчами сулҳу субот, Ваҳдати миллӣ, истиқлолияти комил ва соҳибдавлатӣ парафшон аст.

Ғояи ваҳдати миллӣ дар як марҳилаи муҳими таърихӣ ҳамчун омили муттаҳидкунандаи ҷомеаи мо хизмати бузургу арзандаро анҷом дод. Акнун замони он фаро расидааст, ки консепсияи ваҳдати миллӣ ҳамчун қисми таркибиву тавонбахши андешаи миллӣ таҳкиму тақвият бахшида шавад ва ҳар як шаҳрванди худогоҳу худшиноси кишвар бояд ба қадри ин неъмати муттаҳидсози ҷомеа расад ва онро гиромӣ дорад.

Расулов Туйғун Мирқозиевич – номзади илмҳои иқтисодӣ, дотсент, мудири озмоишгоҳи маркетинг ва Ояндабинии МД МТТИ АМИТ

“Барои вусъат бахшидан ба равандҳои инноватсионӣ ва истифодаи ҳамаҷонибаи имконияти технологияҳои рақамӣ дар иқтисодиёт солҳои 2025-2030 дар Тоҷикистон Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия эълон карда шуданд”.

Эмомалӣ Раҳмон

Дар чанд садсолаи охир рушди илм ба ташаккулии технологияҳои гуногун замина фароҳам овардааст. Дар ин қарина бо истифода аз технологияҳои муосир коркарди иттилооот, тавлидоти ва паҳн намудани он дар ҷомеа ба роҳ монда шуда, андеша ва назарияҳои илмӣ сол то сол такмил ёфтанд. Ҳамзамон технологияҳои муосир барои суръат бахшидан ба рушди давлатҳо мусоидат менамояд. Маҳз чунин раванд шароит фароҳам овард то инсонҳо таввасути технологияҳои муосир ба илму афкори донишмандони асрҳои пеш дастрасӣ пайдо намуда, ҳамзамон дар заминаи таҳлилу баррасӣ онҳоро такмил ва коркард намоянд. Зеҳни сунъӣ ин фанновариест, ки ба компютерҳо ва системаҳо қобилияти иҷро кардани вазифаҳое медиҳад, ки қаблан танҳо инсонҳо метавонистанд онҳоро иҷро кунанд. Ба ин вазифаҳо шомиланд: шинохтани садо, акс, матн, қабули қарорҳо ва ҳатто пешгӯии рӯйдодҳо. Ҳадафи асосии зеҳни сунъӣ ин ба системаҳо омӯзонидани қобилиятҳои “фикр кардан” ва “омӯхтан” аст. Аслан, зеҳни сунъӣ ба кам кардани истифодви қувваи меҳнат тавассути технология оварда мерасонад. Яъне, меҳнат ҳамчун раванд бештар тавассути технологияи рақамӣ ва компютер идора ва амалӣ мегардад.

Тоҷикистон дар Осиёи Марказӣ аввалин кишварест, ки Стратегияи рушди зеҳни сунъиро 29 - уми сентябр соли 2022 қабул кардааст. Ин Стратегия то соли 2040 - ро дар бар мегирад ва масъули иҷроиши он Вазорати саноат ва технологияҳои нави Тоҷикистон мебошад. Коршиносони соҳа аз ин иқдоми Ҳукумати кишвар ҷонибдорӣ намуда, бовар доранд, ки акнун Тоҷикистон қадами асосиро ҷиҳати рушди рақамикунонии иқтисод мегузорад. Ҳоло дар Душанбе марказҳои таҳияи барнома ва кор дар самти зеҳни сунъӣ аллакай амал мекунанд. Яке аз онҳо «TajRupt» — нахустин лаборатория ё маркази зеҳни сунъӣ аст, ки дар Осиёи Марказӣ онро беназир медонанд. Гуфта мешавад, ки «TajRupt» бо дастгирӣ ва мусоидати Вазорати саноат ва технологияҳои нави Тоҷикистон ва иқдоми ҷавони тоҷик Азизҷон Азимӣ, ки хатмкардаи Донишгоҳи Гарварди Амрико мебошад, таъсис ёфтааст.
Дар доираи стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Точикистон аллакай кор оид ба ҷорӣ намудани технологияхои нав ба системаи таълимӣ огоз шудааст. Аз моҳи сентябри соли 2025 дар 10 мактаби кишвар дарсҳои омӯзиши зеҳни сунъӣ дар ҳолати озмоишӣ оғоз мешаванд.

Истифода аз неруи зеҳнии олимону пажуҳишгарон ҳамеша натиҷаи баланд медиҳад. Зеҳни сунъӣ низ як навъ ихтирои инсон аст, ки бо тақлид ба зеҳни инсоният фаъолият менамояд ва имрӯз барои кулли башар чизи хеле муҳим ва зарурӣ гардидааст. Олимону муҳаққиқон истифода аз зеҳни сунъиро дар тамоми соҳаҳо хеле зарур ва муҳим меҳисобанд. Дар аксарияти кишварҳои пешрафтаи ҷаҳон татбиқи он ба ин ё он соҳа натиҷаи хуб додааст.

Дар бозори меҳнат ба зарфияти зеҳнии инсонҳо, ки бо илмҳои муосир шакл гирифтааст, эҳтиёҷ бештар мегардад. Зеро имрӯз бо истифода аз зеҳни сунъӣ, компютер зарфияти коркарди миллионҳо мегабайт иттилоотро дар як сония дорад, ки инсон дори чунин зарфият нест. Аз ин рӯ дар раванди ташаккули технология ба инсонҳои донишманд бештар такя карда мешавад, аммо дар ҳама давлатҳо дар самти омода намудани мутахасисони сатҳи баланд мушкилоти ҷиддӣ вуҷуд дорад.

Тамоми таҳқиқот ва омӯзишу пажӯҳишҳое, ки олимону муҳақиқон онро анҷом медиҳанд, дар оянда имкон медиҳад то зеҳни сунъӣ бо истифода аз онҳо аз ҳар ҷиҳат аз инсон бартарӣ бошад. Зеро зеҳни сунъӣ бо истифода аз ин дастовардҳои илмӣ ва қобилияти ҳифзу таҳлили миқдори зиёди иттилооту маълумот зарфияти анҷом додани амалҳое, ки инсон дар амалӣ намудани он оҷиз аст, соҳиб мегардад. Чунин як зарфият имкон медиҳад, то дар бисёр соҳаҳо зеҳни сунъӣ инсонро иваз намояд.

Мақсади зеҳни сунъӣ таҳияи алгоритмҳо ва амсилаҳое мебошад, ки метавонанд зеҳни инсонро тақлид кунанд ва вазифаҳои гуногунро ҳал кунанд. Ба вуҷуд овардани системаҳои зеҳни сунъӣ барои иҷрои вазифаҳое, ки ҳарчанд барои инсонҳо осон ва табиӣ мебошанд, барои мошинҳо ва алгоритмҳо бо истифода аз усулҳои дарёфт ва таҳлил маълумот, омӯзиш ва истилоҳот, қароргирӣ ва дигар вазифаҳои иншоотӣ имконпазир аст.

Ҳоло, якчанд мутахассисон дар соҳаи илмҳои компютерӣ кӯшиш доранд, ки зеҳни сунъӣ-и қавӣ (AGI – Artificial General Intelligence) созанд, ки қодир бошад мисли инсон фикр кунад ва ҳамаи вазифаҳоро иҷро намояд. Аммо, то имрӯз чунин зеҳни сунъӣ вуҷуд надорад ва вақти зарурӣ барои эҷод кардани онро низ маълум нест.

Истифодаи зеҳни сунъӣ метавонад дар соҳаҳои гуногун алоқамандӣ дошт:

1. Тиб: Ташхиси бемориҳо, таҳияи доруворӣ, ҷарроҳии роботӣ, таҳлили тасвирҳои тиббӣ.

2. Тиҷорат ва молия: Пешгӯии бозор, худкорсозии хидматрасонӣ ба мизоҷон, ошкор кардани қаллобӣ.

3. Нақлёт: Мошинҳои худидорашаванда, беҳтарсозии боркашонӣ, системаҳои нақлиёти интеллектуалӣ.

4. Маориф: Омӯзиши фардӣ, таҳқиқи худкори вазифаҳо, омӯзгорони маҷозӣ.

5. Маркетинг: Таҳлили рафтори истеъмолкунандагон, чат-ботҳо, маъракаҳои таблиғотии зеҳни сунъии худкор.

6. Саноат: Зеҳни сунъӣ дар равандҳои кории роботҳои техникӣ, пешгӯии хизматрасонии техникӣ, назорати сифат.

7. Амният: Шинохти чеҳраҳо, киберамният, таҳлили рафтори корбарон.

Зеҳни сунъӣ ва технологияҳои марбут ба он дар ҷаҳони муосир як қисми ҷудонашавандаи рушди илмӣ ва технологӣ мебошанд. Ин технологияҳо дар ҳолати кунунӣ бо суръат рушд мекунанд ва таъсири амиқе ба ҳамаи соҳаҳои ҳаёти инсонӣ доранд. Истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои гуногун на танҳо барои пешрафти технологӣ, балки барои рушди иқтисоди рақамӣ ва таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ аҳамияти калидӣ дорад. Дар соҳаи тиҷорат ва молия, истифодаи зеҳни сунъӣ дар таҳлили рафтори истеъмолкунандагон ва пешгӯии раванди бозор, он метавонад шароити беҳтаре барои фаъолиятҳои тиҷоратӣ ва стратегияи иқтисодӣ муҳайё кунад, ки дар натиҷа ин ҳолат ба суръат ва самаранокии рушди иқтисодӣ мусоидат кунад. Технологияҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаи нақлиёт ва инфрасохтор ҳам бо истифода аз нақлиёти худидорашаванда ва системаҳои интеллектуалӣ барои идоракунии роҳҳо ва ҳаракати одамон ва борҳо, қобилиятҳои зеҳни сунъӣ дар бораи таҳлили маълумотҳои нақлиётӣ барои беҳтар кардани системаи нақлиёт таъсири амиқ хоҳанд дошт.

Соли 1956 дар Коллеҷи Дармути ИМА муҳаққиқи америкоӣ Ҷон Маккарти (1927 - 2011) дар конференсия бахшида ба механикунонии зеҳн аввалин шуда, истилоҳи «зеҳни сунъи» - ро истифода намуд. Соли 1958 барномасозии зеҳни сунъӣ бо номи «Лисп» пешниҳод гашт. Ин барнома дорои хусусиятҳои зерин буд:
- шакли синтаксиси ягонаи сабти барнома ва маълумотҳо;
- нигаҳдории автоматии идоракунӣ;
- системаи макросҳо, «конструксияи забонӣ»;
- сохтори пурқуввати маълумотҳо;
- барномасозии функсионалӣ.

Муаллифи ин забони зеҳни сунъӣ бо номи «Лисп» муҳаққиқи ИМА Ҷон Маккарти буд. Муҳаққиқони зеҳни сунъӣ чунин мешуморанд, ки ин барнома кӯҳна шудааст, вале дар бисёр барномасозии саноатӣ ҳоло ҳам аз он истифода мебаранд.

Ширкати америкоии OpenAI барномаеро бо номи ChatGPT коркард намудааст, ки абзори зеҳни сунъӣ буда, худаш матн менависад. Олимони америкоӣ Ҷон Фон Нейман ва Ноберт Винер ҳамчун асосгузорони илми кибернетика ва назарияи зеҳни сунъӣ маҳсуб меёбанд. Соли 1965 олими америкоӣ Герберт Сайман пешгӯӣ намуд, ки дар давоми 20 – соли охир мошинаҳо тамоми он корҳое, ки одамон қобилият доранд, иҷро менамоянд.

Ø Соли 1965 якумин роботи ёрдамчӣ бо номи Элиза ихтироъ гардид, ки бо забони англисӣ гап мезад.

Ø Дар солҳои 70-уми асри 20 Вазорати мудофиаи ИМА лоиҳаи маҷозии харитаҳои кӯчаҳоро ба моннди GPS коркард намуд.

Ø Соли 1969 дар Донишгоҳи Стэнфорд роботро бо зеҳни сунъӣ бо номи Шейки ихтироъ намуданд, ки мустақилона ҳаракат мекард, маълумотҳоро дарк менамуд, вазифаҳои начандон мураккабро иҷро менамуд.

Ø Соли 1997 барномаи маълуми шоҳмотбозӣ «Дип Блю» сохта шуд, ки шоҳмотбози машҳр Гарри Каспаров бо он бозӣ намуд.

Ø Соли 1989 бошад барномаи дигари зехни сунъӣ Deep Thought гроссмейстери байналмилалӣ Бент Ланерсро дар бозӣ бурида. ҳамин тавр зеҳни сунъӣ аз тафаккури инсон пеш рафт.

Дар замони шуравӣ академики Академияи илмҳои ИҶШС (СССР) Поспелов Г.С. навишта буд: «Ба таври оммавӣ ворид намудни мошинаҳои электорнии ҳисоббарор ва роботҳо дар хоҷагии халқ, низоми идоракунӣ, раванди лоиҳакашӣ ва сохтори низоми нави техникӣ зеҳни сунъиро дар мадди аввал гузошта, ба бунёди низоми саноати интеллектулӣ оварда расонид». Ҳамин тавр, дар собиқ Иттиҳоди Шуравӣ аввалин компютер бо номи «Агат» дар асоси микропротсессори APPIE ихтироъ шуд. Маҳз, пайдоиши компютерҳо ба рушди зеҳни сунъӣ роҳ кушоданд. Ба он таҳқиқоти математик в криптогарфи англис Алан Тюринг (1912-1954) - бо номи «Бозии интеллектуалии шоҳмот» асос гузошт.

Аз рӯи пешгӯиҳои Рэймонд Курствейл то соли 2029 зеҳни сунъӣ тести Тюринро гузашта, онро аз шуури инсонӣ фарқ карда намешавад. Тести Тюринг соли 1950 аз ҷониби Алан Тюринг барои фарқ кардани зеҳни сунъӣ аз шуури одам пешниҳод гашта буд. Дар баробари ин дар шароити муосир яке аз масоили мураккаб ин таъмини амнияти иттилоотӣ ҳангоми истифодаи зеҳни сунъӣ мебошад, чунки фарқияти байни зеҳни сунъӣ аз ақли инсон хеле душвор мегардад.

Айни замон давлатҳои пешқадам дар соҳаи зеҳни сунъӣ инҳо мебошанд:

1.ИМА
2.Иттиҳоди Аврупо
3.Хитой
4.Исроил
5.Британияи Кабир.

Махсусан дастрасии кушод ва истифодаи нодурусти зеҳни сунъӣ хатари бузург дорад, чунки исботи хавфҳои зеҳни сунъӣ хеле кам аст. Моҳи ноябри соли 2023 дар ИМА, Иттиҳоди Аврупо, Британияи Кабир, Хитой, ҳамагӣ 28 давлатҳои ҷаҳон Эъломияи хатари зеҳни сунъиро бо номи «Эъломияи Блетчли» қабул намуданд.
Дар сегонаи мутахассисони машҳури зеҳни сунъӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ инҳо шинохта шудаанд:
1.Элли К.Миллер – соҳибкорзан, мушовир, сармоягузори зеҳни сунъӣ дар ширкати бузурги Амазон.
2.Эндрю Н. – мутахассиси барҷастаи зеҳни сунъӣ, асосгузор ва директори генералии ширкати Deeplearning ва Landing AI, профессори факултети илмҳои компютерии Донишгоҳи Стэнфорд, муаллифи 200 - корҳои таҳқиқотӣ оид ба зеҳни сунъӣ.
3.Бернард Марр – нотиқ, муҳаққиқи зеҳни сунъӣ, мушовири масъалаҳои стратегии бизнес ва технология дар ташкилотҳои ҳукуматӣ ва тиҷоратӣ.

Дар шароити муосир ширкатҳои Хитой ва Ҳиндустон 60 % аз неруи зеҳни сунъӣ истифода мебаранд. Дар Канада 28 %, дар Британияи Кабир 26 %, дар ИМА 25 %, дар Австралия 24% аз зеҳни сунъӣ истифода мебаранд. Дар дурнамо то соли 2027 80 % амалиёти савдо ба воситаи зеҳни сунъӣ мегузаранд. То соли 2030 аз се як ҳиссаи ҷойҳои кори автоматӣ мегарданд. Дар ИМА то соли 2030 ҳафтоду се миллион одамон ва дар Ҳиндустон яксаду бист миллион одамон бекор мемонанд. Рушди зеҳни сунъӣ касбҳои муҳосиб, маъмури корхона ва хизматчиро зери хатар мемонад. То соли 2044 гардидани автоматии ҷойҳои корӣ 2030 фоиз (ду ҳазору сӣ) ба назар аст, ки боиси бекории умумиҷаҳонӣ мегардад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои истифодаи самараноки зеҳни сунъӣ ва татбиқи он «Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040»-ро қабул намудааст, ки дар ин замина аллакай якчанд корҳо ба анҷом расонида шуданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 24 ноябри соли 2023 дар саммити Барномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид барои иқтисодиёти Осиёи Марказӣ (СПЕКА) дар шаҳри Боку зимни суханронӣ чунин изҳор намуданд: «Дар марҳалаи дар пеш истода дар амал татбиқ намудани зеҳни сунъӣ метавонад яке аз самтҳои дигари ҳамкорӣ дар доираи Барнома бошад. Дар чорчӯбаи “Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2040”, ки соли гузашта қабул гардидааст, кишвари мо дар ин самт иқдомоти мушаххас андешида истодааст. Пешниҳод дорем, ки дар пойтахти Тоҷикистон Маркази СПЕКА оид ба рушди зеҳни сунъӣ таъсис дода шавад. Истифодаи васеи технологияҳои рақамӣ ҷузъи таркибии рушди иқтисоди кишварҳои мо мебошад. Мо дар Тоҷикистон барои марҳала ба марҳала рақамӣ кардани ҳамаи соҳаҳои иқтисод, идораи давлатӣ ва тиҷорат саъю талоши зарурӣ ба харҷ дода истодаем. Консепсия ва Барномаи рушди «иқтисоди рақамӣ» қабул шудаанд. Пешниҳод дорем, ки дар чорчӯби Барномаи СПЕКА ҳамкории ҷонибҳо барои рақамикунонии мубодилаи гуногунвасилаи маълумот ва санадҳо оид ба самтҳои транзитӣ дар долонҳои минтақавии нақлиётӣ фаъол карда шавад».

Дар баробари ин барои рушди зеҳни сунъӣ дар мамлакат соли равон бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Озмуни ҷумҳуриявии «Илм-фурӯғи маърифат» номинатсияи «зеҳни сунъӣ ва барномасозӣ» илова карда шуда, 24 ҷой барои ғолибон муайян карда шуд, ки ин ҳам ба рушди соҳа мусоидат менамояд.

Ҳаминро илова намудан зарур аст, ки дар Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон низ ихтисоси “зеҳни сунъӣ” таъсис дода шудааст. Омӯзгорони соҳа дар Ҷумҳурии Корея ва Ҷумҳурии Ҳиндустон оид ба зеҳни сунъӣ аз такмили ихтисос гузаштанд. Ҳамчунин Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон бо озмоишгоҳи зеҳни сунъӣ дар Осиёи Марказӣ – zypl.ai доимо дар ҳамкорӣ буда, мутахассисонро пайваста барои малакаи касбӣ ва такмили дониш мефиристад.

Феълан дар Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон маркази зеҳни сунъӣ ва технологияҳои иттилоотӣ ва озмоишгоҳи зеҳни сунъӣ таъсис дода шудааст, ки пурра бо технологияҳои ҳозиразамон таъмин мебошад.
Вобаста ба ин, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷмҳурии Тоҷикистон аз 28-ми деабри соли 2024 дастур доданд: «Дар ин раванд, муҳайё кардани шароити беҳтарин барои тарбияи кадрҳо, пешниҳод намудани имтиёзҳои гуногун, ҳавасмандгардонии мутахассисони самти технологияҳои иттилоотӣ ва бозомӯзӣ дар муассисаҳои пешқадами хориҷӣ зарур дониста мешавад. Дар робита ба ин, пешниҳод мегардад, ки дар заминаи Донишкадаи технология ва менеҷменти инноватсионии шаҳри Кӯлоб Донишгоҳи инноватсия ва технологияҳои рақамӣ таъсис дода шавад. Ба ин донишгоҳ мақоми пойгоҳи асосии тайёр кардани мутахассисони самти мазкур дода, илова бар ин, дар ҳамаи муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишвар факултаю кафедраҳои дахлдор таъсис дода шаванд. Вазорати маориф ва илм ва Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамӣ, дигар вазорату идораҳои марбута дар муҳлати чор моҳ лоиҳаи санадҳои меъёрии ҳуқуқии заруриро доир ба ин масъала таҳия ва ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намоянд»[1]

Ҳамин тариқ, зеҳни сунъӣ боиси пешрафти иқтисодӣ гардида, дар баробари ин омодасозии кадрҳо, таъмини амнияти иттилоотӣ ва ҷустани роҳҳои хавфи онро тақозо менамояд.

ҚУРБОНЗОДА Фарида - ходими илмии шуъбаи ИДМ – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

ДОСТИЕВА Дилафруз - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёти истифодашуда

1. Паёми Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28-уми декабри соли 2024.Манбаи электронӣ//https://president.tj/event/missives/49225 [Санаи дастрасӣ:10.06.2025]

Таҷрибаи сулҳи тоҷикон минбаъд аз ҷониби Созмони Миллали Мутаҳид ҳамчун таҷрибаи нодири расидан ба сулҳу субот эътироф гардид ва дар ҷараёни ҳалли масъалаи сулҳу оромӣ дар минтақаҳои даргири ҷаҳон истифода шуда истодааст.

Эмомалӣ Раҳмон

Ваҳдат, сулҳ, ягонагӣ барои тоҷику тоҷикистониён калимаҳои муқаддасанд. Маънии калимаи Ваҳдатро Пешвои миллат чунии шарҳ додааст: “Ваҳдат барои мо як калимаи оддӣ ё вожа нест, балки номи тақдири мо, шарти пешрафти кишварамон ба сӯйи ояндаи ободу осуда ва муҳимтар аз ҳама кафили сарҷамъию хушбахтии имрӯзу ояндаи халқамон аст». Дар миёни мафҳумҳо чун сулҳу амният, маърифату фарҳанг, ватандорию ватандӯстӣ, иттифоқу ҳамдилӣ мафҳуми Ваҳдати миллӣ ҷойгоҳи махсусро дорост. Сароғози ҳамаи созандагию ободкорӣ, некӯаҳволии ҷомеаи Тоҷикистони соҳибистиқлол Ваҳдат мебошад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид мекунанд, ки “Ваҳдат ниҳоли ширини парваришкардаи мо мебошад, ки ҷомеа аз он баҳравар гардид ва халқи азиаткашидаи тоҷик ҳеҷ гоҳ роҳ намедиҳад, ки теша ба решаи ниҳоли сабзкардаи мо бо номи Ваҳдат расад”.

Нақш ва таъсири Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди ба вуҷуд овардани андешаҳои ваҳдатсаро ва роҳи ба эътидол овардани кишвар бузург буду, саҳми Сарвари давлат дар татбиқи созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ алъон мавриди пажуҳиш қарор гирифтааст.

Маҳз ташкили бозгашти фирориёни тоҷик аз кишварҳои дуру наздик нуфузи сиёсии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба ҳайси Раиси Ҷумҳурии Тоҷикистон баланд бурда лаёқати ташкилотчигӣ, ҷасорату нотарсии ўро дар ҷаҳониён муаррифӣ сохт.Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз соли 1992 то инҷониб Роҳнамо, Пешво ва афрузандаи чароғи даврони пурсаодати мо маҳсуб мебошанд.

Оҳангсози олмонӣ Рихард Вагнер сулҳу суботро вазифаи пиру барно дониста таъкид мекунад,ки : «ҳадафи бевоситаи давлат субот ва ноил шудан ба сулҳ аст».

Муншии Созмони Миллали муттаҳид Кофи Аннан чунин ақида дошт,ки : “Тоҷикистон бо бисёр мамлакатҳо дар бобати яктарафа шудани ихтилофоти дохилӣ ибрати беназир нишон дод. Ин саҳми муҳимми Тоҷикистон ба таърихи эҷоди сулҳофаринист”.

Владимир Путин – Президенти Росия дар ҷараёни яке аз сафарҳои худ ба Тоҷикистон татбиқи ислоҳот ва раванди демократиро дар кишвар чунин арзёбӣ мекунад: “он чи дар Тоҷикистон мегузарад, барои бисёре аз халқҳо ва кишварҳои ҷаҳон намунаи ибрат аст, махсусан Созишномаи сулҳ”.

Чун таърихшинос мутмаин ҳастам, ки саҳми барҷаста ва гузаштҳои сиёсии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат. Президенти маҳбуби кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, тибқи арзёбии сиёсатмадорони муосир, аз иборат буд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистонро аз вартаи маҳву нобудшавӣ наҷот дод, ояндаи дурахшонро барои миллати тоҷик, ки сидқан дӯсташ медоранд, муҳайё намуданд.

Бобати ба вуқуъ пайвастану идома ёфтани ҷанги таҳмилӣ дар Тоҷикистон ва музокироти сулҳи тоҷикон анъанаи ёддоштнависи идома ёфта, аксар ҳамзамонони мо хотироти хешро ҷиҳати омилҳои пайдоиш ва паҳншавии ҷанг дар шакли китоб ба қалам овардаанд. Ин хотираҳо нуктаи назари муаллифонро ба таври мухталиф оид ба вазъияти сиёсии давраи мазкур баён гардидааст. Масъалаи қаламдод намудани сулҳу ваҳдати миллӣ мавқеи аввалиндараҷаро ишғол намуда, бевосита аз ҷониби афроди иштироккарда дар раванди музокироти сулҳ таълиф гардиданд, ки дар онҳо ба таври воқеӣ мушкилот, лаҳзаҳои ҳассос ва тақдирҳалкунандаи тоҷикон тасвир ёфтааст. Оқибат Созишномаи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ байни қувваҳои даргир ба имзо расид, ки баъдан ҷаҳониён ин таҷрибаро ба таври мусбат мавриди арзёбӣ қарор додаанд. Маҳз ҳамин сабақҳои таърих бо ташаббуси Сарвари давлат боиси сулҳи тоҷикон гаридид.

Соҳибдавлатӣ ва ягонагии ҷомеае ҷовидон хоҳад монд, ки Ваҳдати миллӣ дар он густариш ёфта, ҳадафҳои созандаи давлативу миллӣ баҳри муттаҳидии ҷомеа татбиқ мегардад ва сол то сол дар тамоми соҳаҳо дастовардҳои арзишманд ба чашм мерасанд, ки нуфузи Тоҷикистонро баланд бардошта, аз кишвари ҷангдида, ба мамлакати сулҳофару тараққикарда табдил дод.

Бисту ҳашт сол пеш, яъне 27 июни соли 1997 Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар ҳаёти сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангии мамлакат марҳалаи нав оғоз гардид.

Солҳои 90-уми асри гузашта, вақте ки Тоҷикистон акнун ба истиқлолият расида буд ва мардуми мо нахустин пояҳои бинои давлатдории муосири худро мегузоштанд, бадхоҳону хоинони миллати тоҷик кишвари моро ба низоъи дохилӣ, муқовимати сиёсӣ ва мухолифати мусаллаҳона гирифтор карданд, ки дар як муддати кӯтоҳ Тоҷикистони тозаистиқлолро ба гирдоби ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ кашиданд. Бадхоҳони миллати мо мехостанд бо ҳидояту раҳнамоӣ ва маблағгузории хоҷагони хориҷии худ сохти конститутсионии давлатро тағйир диҳанд. Дар он рӯзҳо Конститутсия ва қонунҳои мамлакат зери по шуда буд ва ҳеҷ кас ба шаҳрвандон кафолати зинда монданро дода наметавонист.

Ҷанги даҳшатноки таҳмилӣ, ки қариб панҷ сол идома ёфт, боиси ба ҳалокат расидани беш аз аз 150 ҳазор нафар шаҳрвандони мо, гуреза шудани зиёда аз як миллион нафар ҳамватанонамон ва харобу валангор шудани даҳҳо ҳазор манзили зист, мактабу беморхона ва дигар муссисаҳои иҷтимоиву иншооти ҳаётан муҳим гардид. Бефарзанду бесаробон мондани даҳҳо ҳазор нафар модарону занон ва ятим шудани даҳҳо ҳазор кӯдакон зарбаи даҳшатноку ҷуброннопазири он фоҷиаи ба сари мардуми мо омада буд.

Дар он айёми фоҷиабор афроди воқеан дурандешу ватандӯсти миллат амиқ дарк карда буданд, ки роҳи ягонаи наҷот аз хатари ба сари халқи тоҷик омада аз таъмини сулҳ тавассути созишу ҳамдигарбахшӣ иборат буд. Он рӯзҳо тамоми мардуми кишвар, аз хурд то бузург танҳо ҳамин орзуро доштанд - орзуи сулҳу амонӣ дар кишвар.

Маҳз бо талабу дархост ва майлу иродаи мардуми кишвар ва танҳо ба хотири дар харитаи сиёсии ҷаҳон боқӣ мондани давлати соҳибистиқлоламон ва пароканда нагардидани миллатамон, мо бо Иттиҳоди нерӯҳои мухолифин музокиротро оғоз кардем. Дар натиҷаи гуфтушунидҳои тӯлонӣ, ки дар гӯшаву канори гуногуни олам зиёда аз чил моҳ идома ёфтанд, санади барои миллат муҳим ба имзо расонида шуд. Аз ин рӯ, санаи 27 июни соли 1997 дар таърихи давлатдории навини Тоҷикистон ҳамчун рӯзи тантанаи оромиву ҳадафҳои наҷиби халқи тоҷик дар роҳи душвори барқарор намудани сулҳу ваҳдати миллӣ ва амалӣ намудани қарорҳои Иҷлосияи таърихии ХVІ-уми Шӯрои Олӣ ба ҳисоб меравад.

Баъди имзои созишномаи сулҳ қариб як миллион нафар ҳамватанони гуреза ва дур аз Ватан мондаамонро ба маҳалли зист ва хонаву манзилашон баргаштанд, Ҳукумат онҳоро бо маводи ғизоӣ ва шароити аввалияи зиндагиву рӯзгор таъмин карда, онҳоро ба корҳои барқарорсозии харобиҳои баъдиҷангӣ сафарбар намуд.

Таҷрибаи дар фосилаи кӯтоҳи таърихӣ хомӯш кардани алангаи фоҷиабори ҷанги таҳмилии шаҳванди минбаъд аҳаммияти байналмилалӣ касб карда, таҷрибаи сулҳи тоҷикон аз ҷониби созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ эътироф гардид.

Аз ин лиҳоз, ба наслҳои наврас ва ҷавонон ҳамчун сабақи ибратомӯз фаҳмонидани моҳият ва арзиши сулҳу ороми, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ ниҳоят муҳим мебошад.

Бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ташаккули ҷомеаи шаҳвандӣ дар Тоҷикистон, ки мо дар роҳи эъмори он бо қадамҳои устувор пеш рафта истодаем, далели равшану возеҳи тантанаи сулҳу оромӣ, ваҳдати миллӣ ва ҳамдигарфаҳмии халқи азизамон ба шумор меравад. Ин дастоварди нодир ҳоло ба сифати чузъи таркибии ҳаёти мардуми мо дар пешрафти ҳаёти сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ в фарҳангии кишварамон нақши бузург дошта, моро вазифадор месозад, ки барои ҳифзу гиромидошти он бештар кӯшиш намоем.

Ҳоло мураккаб шудани авзои геосиёсии минтақаву ҷаҳон ва осебпазир гардидани истиқлолияту озодии давлат масъалаи зиракиву ҳушёрии сиёсии шаҳвандони мамлакат, бахусус ҷавонон ва ҳифзи давлату давлатдориро торафт мубраму муҳим мегардонад.

Дар чунин шароит мо бояд кӯшиш ба харҷ диҳем, ки мардуми кишвар, аз ҷумла ҷавонон ба қадри сулҳу осоишу оромию тинҷиву амонӣ расанд. Чунки сулҳи тоҷикон ба осонӣ ба даст наомадааст. Қариб чор сол аниқтар чил моҳ давом карда, зиёда аз чил ҳуҷҷати муҳим ба имзо расид, ки ин вохӯриҳо дар шаҳрҳои Кобул, Бишкек, Алма-Ато, Ашқобод, Теҳрон, Маскав баргузор шуда, хиради азалии тоҷиконро дар шахсияти Асосгузори сулҳу ваҳдати милӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нишон медиҳад. Музокирот бо мухолифин аз 5 апрели соли 1994 то 27 июни соли 1997 идома ёфта, фарогири 6 музокироти роҳбарон, 21 музокироти ҳайатҳо мебошад.

Нияти неку тақдирсози Пешвои миллат аз соли 1992 дар Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ибтидо мегарад, ки баъди суханронии "Хунро бо хун намешӯянд, хунро бо об мешӯянд" - и Пешвои миллат ҳазорҳо силоҳбадастонро ба ҳаёти муқаррарӣ баргардонид. Аз тариқи радиои "Хуросон" соати сеи шаб муждаи сулҳ ба Ватан паҳн шуд, ки рӯзи 28 июн Мардуми Тоҷкистон ҳамдигарро гирякунон оғуш мегирифтанду, муборакбод мегафтанд.

Мусолиҳаи миллии мо дар таърихи навини миллӣ дастоварди беназир аст. Агар дар шакли комил бори дигар фалсафаи ҷовидонаи мардуми орёнажодро гирем рафтори нек, гуфтори нек, пиндори некро миллати тоҷик ба ҷаҳониён муррифӣ намуд. Ҷасорату нотарсии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чун сафар ба мавзеъҳои хатарзо кишвари моро аз вартаи нестӣ наҷот додааст.

То ин дам ягон сарвари давлат рақиби худро ба оштии миллӣ дар дар атрофи мизи мудаввар ба ҳам наовардааст. Касе, ки он рӯзҳои мудҳишро дар ёд дошта бошад, ба қадри сулҳу амонӣ, осоиштагӣ ва суханони Пешвои миллат, ки "Сарчашмаи истиқлолият Ваҳдат аст" гуфтаанд, мерасад. Худованд он рӯзҳоро на ба дӯст на ба душманамон нишон надиҳад. Дар як фурсати кӯтоҳ ҳазорон тоҷик хонабардуш, фирорӣ ва кушта шуданд. Хонае набуд, ки аз он оҳу нолаву доду фиғони ҷонкоҳ набарояд (хусусан модарони тоҷики мо).

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон осоиштагӣ ва саодати халқашро мехост ва аз ягон душворӣ намеҳаросид. Аз ҳама муҳим ба халқаш эътимод дошт. Садои дили ў садои дили ҷавоне буд, ки аз миёни халқ баромада буд ки бо такя ба халқи азизаш метавонист ҳамаи монеаҳои бавуҷудомадаро паси сар кунад.

Ҳамин тавр, Пешвои миллат хатари барҳамхӯрии ҷумҳурӣ в парокандагии миллатро пешгирӣ намуд.

Раҳми парвардигори мо омад,

Сулҳи деринтизори мо омад.

Ваҳдат ба миллати тоҷик истиқлоли дубора бахшид, бо имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ, яъне 27 июни соли 1997, дубора ба халқи тоҷик озодӣ ба даст омаду мо аз он шукрона мекунем. Роҳи сулҳ бароямон роҳи наҷоти миллат ва давлати соҳибистиқлол гардид.

Вазифаи муқаддаси мост, ки сулҳу субот ва Ваҳдати миллиамонро таблиғу ташвиқ намоем, фақат бо ҳамин тариқ мо роҳи худро ба сӯйи эъмори ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ идома медиҳем.

Муроди мо аз ин гуфтаҳо мусоидат ва баланд гардидани ғурури миллӣ, бедор намудани ҳисси ифтихор аз ватани озоду соҳибистиқлол, боло бурдани ватандӯстӣ, меҳнати ҳалолу самаранок роҳи ягонаи наҷоти давлату миллат дар шароити бисёр мураккаби ҷаҳонишавист.

Пешвои миллат дар баромадҳояшон борҳо таъкид карданд, ки: "Истиқрори сулҳ ва тамини Ваҳдати милллӣ бе муболиға яке аз дастовардҳои мо дар асри бист мебошад, ки аз сиришти сулҳпарварона ва ақлу заковати халқи тоҷик шаҳодат медиҳад».

Рӯзи Ваҳдати миллӣ барои милати тоҷик танҳо ба сифати як ҷашн нест, балки фаротар аз он, саҳифаи таърихест, ки ба ивази машаққат ва сабру таҳаммули беқиёс насиби тоҷикон гардидаст. Дар ҳар давру замон фарзандони фарзона сулҳро барои халқу давлаташон пойдор нигоҳ дошта, онро ба тафаккури аҳли ҷомеаашон ҷой карда тавонистаанд. Дар замони Каёниёи Ҷамшед, дар замони Сомониён Исмоили Сомонӣ ва дар замони мо поягузори давлати соҳибистиклоли миллӣ Эмомалӣ Раҳмон аз чумлаи шахсиятҳои бузурганд, ки сулҳу салоҳ ва ваҳдатро дар давлатҳояшон пойдору барқарор нигаҳ дошта тавонистанд. Ҳоло ки Тоҷикистон ба марҳалаи рушди устувор ворид шудааст, бояд дар ақидаи ҷомеа андешаи сулҳу салоҳ, амнияту субот ва ваҳдати миллӣ бошад. Танҳо дар ҳамин сурат давлату миллати тоҷик соҳиби рузгори орому осуда мегардад ва шаҳрвандон метавонд машғули меҳнати созанда бошанд.

Рӯзи Ваҳдати миллӣ бар шумо муборак бошад!

ҚУРБОНОВА Ширин, - сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Талошу кӯшиш ва ҷустуҷӯву такопӯ ба хотири ба вуҷуд овардани меъёрҳои ахлоқӣ умре ба дарозои тамаддуни башарро дорад. Аз замоне, ки инсон ҳамчун мавҷуди дорои фикр, андеша ва хирад ба тафаккур намудан пардохтааст, тарбияи одобу ахлоқ яке аз мавзуъҳои муҳими ӯ будааст. Ва ин бадеҳист, зеро таълиму тарбия дар рӯҳияи одобу ахлоқи нек нахустин ва муҳимтарин омили саодату камоли одамӣ ва ҷомеаи инсонӣ аст.

Ниёгони мо низ аз давронҳои қадим ба таълиму тарбия аҳамияти бисёр медоданд. Хираду дониш ва одобу ахлоқ дар назди гузаштагони мо пурарзиштарин сифатҳои инсон ба шумор мерафт. Дар китоби «Авасто» ва дигар китобҳои фалсафию адабӣ гуфторҳои фаровоне дар бораи донишу адаб ёфт мешаванд ва ҳамин гуфторҳо, ки дар дарозои садаҳои дигар дар китобҳои гуногун ба тарзи мухталиф такрор шудаанд, нишондиҳандаи таваҷҷуҳи ниёгони мо ба таълиму тарбия ва гиромӣ будани мақоми донишу хираду адаб дар назди миллати мо мебошанд. Таълиму тарбия дар пеши ниёгони бостонии мо ин мафҳумро доштааст, ки ҳар инсоне бояд донишандӯзӣ намояд ва адабро фаро гирад, то соҳиби сифатҳову кирдори нек гардад ва тавонад барои ҷомеа узви муфиде ба шумор равад. Ин анъана баъдҳо низ идома ёфтааст.

Ин нукта басе ҷолиб аст, ки ҳамаи бузургони илму адаби мо омӯзгорон ва талқинкунандагони хираду дониш ва одобу ахлоқ буданд. Дар тамаддуни умумибашарӣ назири халқи тоҷикро ёфтан муҳол аст, ки бузургонаш ҳама, бидуни истисно, қисматҳои бузурге аз осори худро ба панду насиҳат дар боби ростӣ ва дурустӣ, некуӣ ва накукорӣ, адлу инсоф, беозорӣ, эҳсон ва мурувват, дӯстию рафоқат, ҳифзи обрӯ ва мавқеи инсонӣ бахшидаанд. Бузургтарин шоҳкори адабиёти ҷаҳонӣ, ифтихори тоҷикон ва тамоми форсизабонон «Шоҳнома»-и ҳаким Фирдавсӣ бо ситоиши Хирад оғоз мегардад. Чуноне ки Президент Эмомалӣ Раҳмон иброз намудааст, «тамоми осори гузаштагони моро – аз «Авасто» сар карда, то Рӯдакию Фир-давсӣ, Мавлавию Хайём, Носири Хисрав ва Хоҷа Камол, Саъдию Ҳофиз, Ҷомию Соиб, Сайидою Дониш ва садҳо дигар – маҷмуаи одобу ахлоқ номидан мумкин аст».

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯзҳои нахустини барқарор намудани сохти конститутсионӣ дар моҳи ноябри соли 1992, дар баробари иҷрои вазифаҳои душвори бунёду таҳкими пояҳои давлатдорӣ, ба масъалаи таълиму тарбия аҳамияти ҷиддӣ медиҳад. Бо назардошти аҳамияти бузурги таълиму тарбия дар ташаккули инсони нави фаъолу созанда, дар солҳои гузашта силсилаи ҳуҷҷатҳои бунёдӣ, аз ҷумлаи «Стратегияи сиёсати давлатии ҷавонон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2020», «Консепсияи миллии сиёсати ҷавонон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон», тасвиб гардидаанд ва, муҳимтар аз ҳама, баъд аз муҳокимаи васеъ бо аҳли ҷомеаи кишвар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулияти па-дару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» қабул карда шуд, ки дар навъи худ беназир мебошад.

Боиси қаноатмандист, ки давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон барои пешбурди фаъолияти соҳаи маориф ҳамаи иқдоми лозимро анҷом медиҳад. Вале давлат бо иқдомҳои худ барои ниҳодҳои таълимиву омӯзишӣ шароиту омилҳои лозим эҷод мекунад, заминаҳои фаъолиятро муҳайё месозад ва роҳу равиши дурусти омӯзишу парваришро нишон медиҳад. Тарбияи саҳеҳ, шукуфо кардани истеъдодҳо ва ба сӯи камол ҳаракат додани насли наврас бошад, вазифаи ниҳодҳои тарбиятӣ – аз хонавода гирифта, то донишгоҳҳо – ва тамоми равшанфикрони ҷомеа мебошад. Бино бар ин, донишмандон, пажӯҳишгарон, таърихшиносон, ҳуқуқдонон, нависандагон, рӯзноманигорон ва ҳамаи соҳибназарони коршинос ва касоне, ки салоҳияти тарбияи афроди ҷомеаро доранд, дар ин заминаҳо аз ҳеҷ гуна кумак бояд дареғ накунанд.

Зиёда аз ду даҳсолаи гузашта пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ дар афкори иҷтимоии ҷумҳуриҳои собиқи ин давлати бузург ақидае устувор гаштааст, ки гӯё идеология як чизи нодаркор ва беаҳамият аст.

Шояд чунин андеша бар асари таблиғоти имрӯз андаке хомӯшшудаи сиёҳ кардани сиёсати Давлати Шӯравӣ ва идеологияи ҳизби коммунистӣ падид омада бошад, ҳарчанд ки муҳтавои ахлоқии идеологияи коммунистиро ғояҳои барои инсони заҳматкаш наздик – адолати иҷтимоӣ, баробарӣ ва бародарӣ – ташкил медиҳанд.

Намешавад аз баёни ин ҳақиқат худдорӣ кард, ки

кишвари бо меҳнату машаққати бобоён ва падарони мо бунёдшудаи шӯроҳо, бар хилофи даъвоҳои бадбинонаи «демократҳо»-и мубталои марази ниги-лизм, аз нуқтаи назари робитаҳои инсонӣ намунаи дӯстии воқеии халқҳо, бародарӣ ва ҳамдигарфаҳмӣ буд. Имрӯз бо мушоҳидаи муносибатҳои хушунатомез миёни халқҳои бархе аз кишварҳои мустақил, даргириҳои милливу мазҳабии фурӯнишаста, вале ҳанӯз комилан хомӯшнашуда, одамон ба душворӣ бовар мекунанд, ки мафҳуми дӯстии халқҳо, ки имрӯз ба масобаи як афсона пазируфта мешавад, замоне воқеият дошт…

Ба ҳар ҳол воқеияти зиндагии иҷтимоиву сиёсӣ дар кишварҳои мо нишон медиҳад, ки идеология бо тағйир ёфтани сохти давлатдорӣ ва низоми иқтисодӣ аз байн намеравад, балки бо шаклу мазмуни дигар ва мутобиқ бо равандҳои сиёсӣ боқӣ мемонад. Яъне ки ҳар ҷомеа ва ҳар давлате ба ғояҳо, консепсияҳо, барномаҳое, ки тамоми гурӯҳҳо ва қишрҳои ҷомеаро дар атрофи масъалаҳои мубрами ҳаёти сиёсию иҷтимоӣ муттаҳид намоянд, ниёз доранд.

Имрӯз муҳимтарин вазифае, ки миллати тоҷик ва миллату халқиятҳое, ки сарзамини меҳрпарвари тоҷиконро Ватани хеш медонанд, бояд анҷом диҳанд, ҳифзу таҳкими истиқлолият мебошад. Ин вазифаест, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ҳанӯз дар Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олии Тоҷикистон ба сифати ғояи миллӣ муайян намудааст.

Ҳифзи истиқлолияти миллӣ ин ҳифзи асолат, ҳувият, забон, расму оин, садоқату вафодорӣ ба арзишҳои фарҳангӣ ва риояи одобу ахлоқи миллӣ аст. Бино бар ин, имрӯз барои мо, тоҷикистониён, зарур аст, ки ин арзишҳои фарҳангиву маънавии халқамон – амонату мероси гаронбаҳои аҷдодиро – ба беҳтарин шакл ҳифз ва дар борварии он талош намуда, онро ба ояндагон супорем.

Ҳамон тавре ки дар ҷаҳони доимо дар тағйиру таҳаввул кишварҳо сари ҳар замоне ниёзманд ба иҷрои ислоҳот дар низомҳои сиёсиву иқтисодии худ мешаванд, ба ҳамин наҳв бо зарурати таҷдиди назар кардан дар низоми таълиму тарбия рӯ ба рӯ мегарданд. Бар ниёзмандии низоми тарбиявии кишвари мо ба як таҳаввули бунёдӣ суханони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон, ки дар вохӯрӣ бахшида ба муҳокимаи лоиҳаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» баён доштааст, далолат мекунад: «Ҳоло равиши тарбиявии қисми зиёди падару модар ҳамон равиши тарбиявии суннатиест, ки дар гузашта дар фазои он худашон тарбия ёфтаанд. Бо ин равиш намешавад фарзандро барои замони муосир, замони рушди босуръати техника ва технологияи нав тарбия кард. Дар ин маврид, дар шароити ҷаҳонишавӣ моро зарур аст, ки на танҳо тарҳи тарбия, инчунин тарҳи таълимро ба таври куллӣ таҷдиди назар намоем».

Ҷолиб ин аст, ки Президенти кишвар дар ин ибрози назари худ «тарбия» ва «таълим»-ро ҳамчун ду фароянди алоҳида арзёбӣ менамояд. Зеро ин ду мафҳум – таълим ва тарбия – бо вуҷуди ин ки дар канори ҳам ба кор мераванд ва дарҳамтанидагии танготанге доранд, фарояндҳои гуногун мебошанд. Таълим дар луғат ба маънои ёд додан аст ва дар истилоҳ ба фароянде гуфта мешавад, ки вазифаи интиқоли донишро бо равишҳои гуногун бар уҳда дорад. Таълим, ки вожаи сохта аз калимаи илм аст, маънои интиқоли донишу иттилоъро аз устод ба шогирд, аз китобҳо ба мутолиакунанда ва, умуман, аз касе ба касе ифода менамояд. Бино бар ин, амри таълим ба ин маънӣ, ки, ба ҷуз омӯхтани маърифат, нақши дигаре надорад, фароянди маҳдуде ба ҳисоб меояд. Аммо тарбия фароянди бисёр густурда аст ва густураи он тамоми истеъдодҳо, қобилиятҳо ва ҳамаи ҷанбаҳои ҳастии инсонро ва ҳар гуна иқдомеро, ки барои покизаву беҳтар кардани ахлоқу рафтор сурат мепазирад, дар бар мегирад.

Тарбия бахшҳои фаровоне, монанди тарбияи баданӣ, тарбияи ақлонӣ, тарбияи ахлоқӣ, тарбияи равонӣ, тарбияи маданӣ, тарбияи динӣ ва ғайра, дорад, ки аз ин миён тарбияи ахлоқӣ барои такомули фард аҳамияти вижа дорад ва ба ҳамин сабаб ҳам аст, ки тарбия, пеш аз ҳама, фароянде марбут ба ахлоқ дарёфт мешавад.

Бо назардошти нақши тарбияи ахлоқӣ дар ташаккули насли наврас ва ба шахсиятҳои комил, огоҳ, боодобу бофарҳанг ба воя расонидани онҳо, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон гуфтааст: «Дар чунин шароит ва дар замоне, ки таблиғи рафтори зишт ва ба фарҳанги миллии мо бегона аз тариқи шабакаҳои иттилоотии

ҷаҳонӣ ва барномаҳои телевизионии хориҷӣ афзоиш ёфтааст, мо бояд тарбияи ахлоқиро дар навбати аввал гузорем ва бо истифода аз таҷрибаи нодири халқамон ба фарзандонамон адаб ёд диҳем».

Инсоният дар илму фановарӣ пешрафтҳои бузурге кардааст, вале барои дигаргунсозии шахсияти худи инсон низ бояд иқдомҳои бузурге ба амал оварда шаванд. Яъне ғановати маънавӣ барои комил шудани инсон бештар аз сарватҳои моддӣ аҳамият дорад. Ин иқдоми бузург ва ғановати маънавӣ ахлоқ аст. Зеро ахлоқ заминасози фарогирии дигар илму донишҳост. Бидуни шак, сабаби асосии фасоди ахлоқӣ, ки сояи сиёҳи худро бар тамоми ҷаҳон паҳн кардааст, нобаробарии рушди илму технология бо такомули ахлоқӣ аст. Бино бар ин, то замоне, ки дар ҷаҳон байни пешрафти илмиву фановарӣ ва камолоти ахлоқии инсон тавозун барқарор нашавад, наметавон интизор дошт, ки хатари заволи ҷомеаҳо бартараф шудааст.

Инсон ҳастии худро дар заминаи садоқат ва эътимод бар дигарон бино месозад. Ӯ ниёзманди робитаҳои пойдори дӯстона бо дигарон аст. Инсон мавҷуди иҷтимоӣ аст ва созандагиҳои фардии ӯ дар пайвастагии иҷтимоӣ ба арсаи зуҳур мерасанд. Ҳар фарде дорои вижагиҳоест, ки ин вижагиҳо заминасози зиндагии иҷтимоии ӯянд. Маҳз ба ҳамин иртиботи пойдор ва имкони эътимод ба дигарон аксари кулли одамон аҳамияти вижа медиҳанд. Ахлоқ ин тарзи андеша ва кирдори осеб нарасонидан ба хештан ва дигарон аст.

Появу асоси пешрафти маънавии инсон ахлоқ аст. Ахлоқ порсанги табиӣ ба фарҳанги моддии дунёи муосир аст, фарҳанге, ки дар ҳадди зиёд ғайриахлоқӣ аст.

Ҳадафу маънои зиндагӣ дар дунёи имрӯз барои бисёре аз одамон мубориза барои зинда мондан аст. Набояд саҳлангорона фикр кард, ки инсоният дар роҳи расидан ба рифоҳи умумӣ қуллаҳои баландеро фатҳ кардааст. Ба қуллаҳои саодату хушбахтии моддӣ шахсиятҳои алоҳида расидааанд. Он шахсиятҳое, ки кӯшиш мекунанд ба ҳама «роҳи дуруст»-и расидан ба «ояндаи дурахшон»-ро нишон диҳанд. Вале он назарияҳо ва усулҳои пайдо кардани «роҳи дуруст»-е, ки онҳо кашф кардаанд, барои бисёриҳо қобили фаҳму дарк нестанд. Бахши бештари аҳолии ҷаҳон ниёзманди як ҳақиқати содаву қобили дарк ва ҳадафҳои дастрас мебошад. Ин ҳадаф хеле наздик, равшан ва барои ҳама қобили дарк аст. Ва ин ҳадафро ном ахлоқ аст. Маҳз ахлоқ моликияти мондагор ва ғайриқобили мусодира аст.

Далели раднопазири ин, ки чунин мақулаи мавҳуме чун ахлоқ вуҷуди воқеӣ дорад ва ҳатто қобили андоза аст, аз арсаи ҳастӣ нопадид нашудани инсон аст. Тамоми қонунҳо ва созишномаҳои ҷамъиятӣ барои он ҳам ба иҷро мерасанд, ки бар усули ахлоқӣ бино шудаанд.

Мавҷуд набудани роҳнамоҳои ахлоқӣ боиси нобовариву тарси нохудогоҳона мегардад ва ин нобовариву тарс ба нафояи ахлоқ мубаддал мегардад.

Мақулаҳои «ҳақиқат», «ахлоқ», «инсон», «худо» дигар дар маркази таваҷҷуҳи ҷомеа қарор надоранд. Одамон амалан фақат аз «зиддиидеология»-ҳо ва «идеологияҳо»-и ҷойгузин(алтернативӣ) пайравӣ мекунанд. Мавзӯи суҳбатҳо аз зиндагӣ танҳо ҳасрат аз гузашта ва нигаронӣ аз оянда аст. Ва ба таври ҳайратоваре «имрӯз» ва «ҳоло» аз калом афтодааст.

Барои расидан ба фикре, ки ҳалли мушкилоти тамаддуни инсонӣ маҳз дар замони ҷорӣ бояд сурат гирад, бояд ба равшанӣ дарк кард, ки на бо ҳасрат ба гузашта ва на бо нигаронӣ аз оянда, балки бо ташвиши имрӯз бояд зист, зеро появу асоси «ояндаи дурахшон» имрӯз гузошта мешавад.

Ин вазъ баёнгари он аст, ки рӯз аз рӯз таъсири ғояҳои зиддибашарӣ пурзӯртару пурзӯртар мегардад. Ва аҷиб ин аст, ки бо ин ки ҳама аз зарари физояндаи ин идеологияи ғайриахлоқӣ воқифанд, муҳри хомӯшӣ ба лаб задаанд. Зиёда аз ин, сухан гуфтан дар ин бора нишонаи ақибмондагӣ ва мухолиф будан бо «арзишҳои демократия» дарёфт мегардад. Вале мо бояд ба худамон ва наздиконамон ин ҳақиқатро талқин кунем, ки ҳар заҳре позаҳр дорад ва ба муқобили идеологияи ғайриахлоқии «ба ҳар қимате кисаҳоро пур кардан», ки татбиқи амалиашро одамон дар тамоми ҷаҳон мебинанд, идеологияи ахлоқӣ вуҷуд дорад.

Идеологияи ахлоқӣ афкоре, ба монанди таблиғоти арзишҳои кишварҳои ғарбӣ, пучу бемоя нест, балки дорои андешаҳои пурмағз ва қобили даркест, ки моҳияти замонро бозтоб ва иродаи халқро баён медорад. Онҳое, ки муқобили ахлоқ ҳастанд, муқобили

халқанд. Подоши ахлоқии кирдори онҳо ин ифодаи иродаи халқ ва ҳамзамон ҳимояти онҳо аз нафрати халқ аст. Идеологияи ахлоқӣ афзори дорои қудрати бартар аз қудрати сиёсӣ аст, ки ҳокимияти давлатиро бо мардум пайванд медиҳад.

Роҳи ахлоқӣ, ки фардо ё пасфардо тамоми башар ногузир бо он хоҳад рафт, ҳамон роҳест, ки ҳастию тамаддуни навини башарӣ сохта хоҳад шуд. Ҳар ҷомеае дар дунёи имрӯз вазифадор аст, ки барои ахлоқӣ шудани аъзои худ кумак кунад. Ва ҳар кас дар роҳи аз худ ва дигарон парвардани инсони боахлоқ саҳм гузорад.

Идеологияи ахлоқӣ, ки дар ин саҳифаҳо чанд бор зикр шуд, мақулаи муҷарраду мавҳуме нест, балки назарияи то имрӯз баамалпайвастае дар кишвари бародарии Россия аст. Ва ҷолиб ин аст, ки базри ин назария ҳанӯз дар даврони шӯравӣ дар замини андешаи соҳибназарон афтодаву сипас дар солҳои баъдӣ ба шукуфоӣ расидааст.

Ҳанӯз аз замони бозсозии горбачёвӣ, ки косташавии ахлоқии кишварҳои пасошӯравӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, аз он даврон оғоз гаштааст, бисёре аз олимони соҳаҳои ҷомеашиносӣ, равоншиносӣ ва таълиму тарбия бо эҳсоси наздикшавии буҳрони шадиди маънавӣ ва таъсири харобиовари ин буҳрон ба ҳаёти ҷомеа барномаи тадбирҳои аз нигоҳи илмӣ асосноки пешгирии ҳаддалимкони оқибатҳои ногувори онро таҳия менамуданд.

Бар асоси барномаи азнавсозии ҳаёти маънавӣ ва ахлоқии ин донишмандон, ки дар тӯли солҳои навадуми асри ХХ ва оғози асри ХХI омода намуда буданд, дар Россия идеологияи ахлоқии фароҳизбӣ, фаромиллӣ ва фаромазҳабӣ таҳия гардид. Ҳадафи асосии ин идеологияи ахлоқӣ мубориза бо идеологияи бадқасдонаи сарватғундорӣ мебошад, ки имрӯз бар тамоми ҷаҳон ҳукм меронад ва мӯҷиби тамоми бадбахтиҳои дунёи кунунӣ аст.

Бавуҷудоварандагони ин идеология, ки баъдан ҷунбише бо номи «Довталабони роҳи ахлоқӣ» («Добровольцы нравственного пути»)-ро асос гузоштанд, одамони синну сол, мавқеияти иҷтимоӣ, миллат ва вобастагии ҳизбии гуногун мебошанд, ки онҳоро ғояи умумии ахлоқӣ муттаҳид намудааст. Ғояи ҷунбиши «Довталабони роҳи ахлоқӣ» – консепсияи эҳёи ахлоқиву маънавӣ – батадриҷ дар ҷомеа мавқеи вижа пайдо намуда, пас аз омӯзишу баррасии амиқ соли 2005 ҳамчун асоси ғоявии лоиҳаи «Институти ахлоқ», ки маҷмӯи якчанд созмонҳое бо ин ном мебошад, пазируфта шуд ва мавриди баҳрабардорӣ қарор гирифт.

Дар заминаи яке аз ин созмонҳо Шурои машваратии илмии давлатӣ-ҷамъиятӣ бунёд гардидааст, ки дар чорчӯби он, ҳамчун ниҳоди таркибӣ, Институти ахлоқ фаъолият менамояд.

Шурои машваратии илмии давлатӣ-ҷамъиятӣ ин афзори решадоркунии демократия бо корбурди усулҳои ахлоқӣ мебошад. Самаранокии кори Шуроро на танҳо коркунони босалоҳият, балки инчунин тарзи коргузориашон, ки дар рӯҳияи ахлоқӣ сурат мегирад, таъмин менамояд.

Имрӯз дар Шурои машваратии илмии давлатӣ-ҷамъиятӣ ниҳодҳои таркибии он, монанди Институти ахлоқ, Департаменти хидмати давлатӣ, Кумитаи политсияи ахлоқӣ, Шурои додгоҳи ахлоқӣ, фаъолият мекунанд.

Мутаассифона, дар маҳдудаи ин рисола имконияти муфассал сухан рондан дар бораи тамоми ҷузъиёти фаъолияти ин ниҳодҳоро надорем. Фақат бо зикри ин нукта иктифо мекунем, ки фаъолияти онҳо дар мутобиқат бо муқаррарот ва низомномаҳои вижа сурат мегирад ва дар ҳалли мушкилоти иҷтимоӣ мунҳасиран ба усули ахлоқӣ такя мекунад.

Манзур аз овардани ин мисол аз иқдоми меҳанпарастона ва сазовори пайравии донишмандону соҳибназарони россиягӣ ин аст, ки мувофиқи мақсад хоҳад буд, агар равшанфикрони тоҷик низ барои таҳияи як чунин барномаи фарогири покизасозиву беҳтаргардонии ахлоқи миллӣ талош намоянд. Дар ин замина ҳатто мумкин аст нуктаҳои асосии назарияи мазкур, бо таҷдиди назар ва мувофиқ кардан бо вижагиҳои равандҳои ҷорӣ дар ҷомеаи Тоҷикистон, пазируфта шаванд. Зеро ҳамаи кишварҳои пасошӯравӣ, бидуни истисно, новобаста аз дараҷаи рушду тавсеаи иқтисодӣ, ки яке андаке пештар ва дигаре каме дар ақиб қадам мезананд, бо якдигар умумиятҳои зиёде доранд ва ҳама бо чолишҳое, аз ҷумлаи зиндагии шукӯҳмандонаи ҷунуномези нахбагони ҳоким дар шароити камбизоатии мардуми одӣ, фасод дар ҳамаи қишрҳои зиндагӣ, ҷинояткорӣ, нашъамандӣ, коҳиши фарҳангӣ, табоҳии ахлоқии ҷавонону наврасон, гаравидани ҷавонон ба ҷунбишҳои иғвоангезу ифротгаро,

пошхӯрии оилаҳои ҷавон, хушунати хонаводагӣ, фасоди ахлоқии мансабдорон ва даҳҳо падидаҳои номатлубу нангини дигар, дастбагиребон ҳастанд.

Дар дунёи имрӯз кишварҳои пасошӯравӣ шояд бештар аз ҳар кишвари ҷаҳон дар маърази чолишҳои замони муосир қарор гирифтаанд. Зеро агар барои дигар кишварҳои ҷаҳон таъсирҳои манфии инқилоби саноатӣ, фароянди ҷаҳонишавӣ ва падидаи истеъмолгароӣ батадриҷ расида бошанд, ин ҳама селе аз мушкилот ба кишварҳои мо якбораву ногаҳон – чун офати осмонӣ – фурӯ омаданд. Ва ин ҳама дар шароите рух намуд, ки кишварҳои мо дар миёни мушкилиҳои сахту сангини зиёди марҳалаи гузариш аз як низоми сиёсиву иҷтимоӣ ба низоми комилан нави сиёсиву иҷтимоӣ даступо мезаданд. Вазъияти Тоҷикистон, ки, илова ба ҳамаи ин мушкилиҳо, гирифтори ҷанги шаҳрвандӣ шуд, боз ҳам вахимтар гардид. Ҷанги шаҳрвандӣ ҳодисаи моҳиятан ғайриахлоқӣ аст ва бунёди маънавии ҷомеаро дар ҳам мезанад ва бистарро барои зуҳури падидаҳои номатлуб фароҳам меоварад. Бино бар ин, костагии ахлоқие, ки дар ҷомеаи мо мушоҳида мешавад, аз бисёр ҷиҳат таъсири ҳарҷу марҷ ва буҳрони шадиди сиёсиву иҷтимоии сароғози истиқлолият аст.

Барои эмин мондан аз таъсири манфии раванди фарогири ҷаҳонишавӣ, ки хоҳу нохоҳ фосилаи замону вақт, сарҳадҳои маънавӣ ва асолати фарҳангии давлатдории миллиро тағйир медиҳад, тафаккури солими миллиро дар зеҳни ҷавонон инкишоф додан, арзишҳои миллии худро аз таҳдидҳои хатарбори тахрибкориву тундравӣ ҳифз кардан, ваҳдати миллиро таҳким бахшидан, амнияту суботи ҷомеаи кишварро мустаҳкам намудан, сатҳи огоҳии мардум, хусусан ҷавононро баланд бардоштан аз ҷумлаи корҳои доимӣ ва заҳматталаби сиёсати давлатдорӣ ва фарҳангии мо мебошанд. Ва дар ин замина бузургтарин иқдоме, ки бояд анҷом диҳем, ин покиза кардани фазои ҷамъиятии то ба ҳадде олуда ба фасоди ахлоқӣ ва пурбор кардани ҷаҳони маънавии аҳли ҷомеа, бавижа наврасону ҷавонон, бо дурдонаҳои ахлоқӣ аст. Зеро ҳар қадар тафаккури наврасону ҷавонон аз лиҳози ахлоқӣ неруманд бошад, давлат ва миллат низ ба ҳамон андоза неруманду тавоно мегарданд.

Дар асри XXI мушкилоти экологӣ ва иқлимӣ ба яке аз масъалаҳои муҳими башарият табдил ёфтааст. Уқёнусҳо, ки беш аз 70 фоизи сатҳи сайёраро фаро гирифтаанд, на танҳо манбаи асосии ҳаёт, балки омили муҳими нигаҳдории тавозуни экосистемаи ҷаҳонӣ мебошанд. Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус, ки рӯзи 9 июни соли 2025 дар шаҳри Нитсаи Фаронса баргузор гардид, ба яке аз рӯйдодҳои муҳими байналмилалӣ табдил ёфт, ки дар он масъалаҳои марбут ба ҳифзи уқёнусҳо, захираҳои об ва мубориза бо тағйироти иқлим мавриди баррасӣ қарор гирифтанд. Иштироки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин конфронс нақши Тоҷикистонро дар пешбурди рӯзномаи глобалии обу иқлим бори дигар таъкид намуд. Гарчанде Тоҷикистон ба уқёнусҳо дастрасии мустақим надошта бошад, ташаббусҳои он дар соҳаи идоракунии захираҳои об ва ҳифзи пиряхҳо мавқеи кишварро дар арсаи байналмилалӣ мустаҳкам кардааст.

Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус (UNOC) яке аз платформаҳои муҳими байналмилалӣ мебошад, ки ба ҳалли мушкилоти марбут ба ҳифзи уқёнусҳо, идоракунии устувори захираҳои баҳрӣ ва мубориза бо таъсироти манфии тағйироти иқлим нигаронида шудааст. Конфронси соли 2025 дар Нитсаи Фаронса бо иштироки 15 ҳазор намоянда аз 120 давлати ҷаҳон, зиёда аз 70 созмони байналмилалию минтақавӣ ва сарони давлатҳо ва ҳукуматҳои 50 кишвар баргузор гардид. Ин чорабинӣ ба баррасии масъалаҳои мубрами экологӣ, аз қабили коҳиши ифлосшавии уқёнусҳо, ҳифзи экосистемаҳои соҳилӣ ва таъмини дастрасии устувор ба захираҳои об равона шуда буд.

Дар суханронии худ Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки уқёнусҳо на танҳо манбаи муҳими ҳаёт, балки омили асосии нигаҳдории тавозуни экосистемаи ҷаҳонӣ мебошанд. Онҳо қайд карданд, ки хатарҳои муосир ба уқёнусҳо, аз қабили ифлосшавии муҳити зист, тағйироти иқлим ва коҳиши биоандешавӣ, мушкилоти умумибашариро ба миён оварда, андешидани тадбирҳои муштаракро тақозо менамоянд. Ин изҳорот аҳамияти ҳамкории байналмилалиро дар ҳалли ин мушкилот таъкид мекунад.

Тоҷикистон, гарчанде ба уқёнусҳо дастрасии мустақим надошта бошад, дар пешбурди рӯзномаи глобалии об ва иқлим нақши муҳим дорад. Ташаббусҳои Тоҷикистон, бахусус дар доираи “Раванди оби Душанбе”, дар тӯли ду даҳсола платформаи муҳимеро барои муҳокимаи мушкилоти глобалии об ва дарёфти роҳҳои ҳалли онҳо фароҳам овардааст. Ин раванд кишварҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳид, ниҳодҳои он, созмонҳои минтақавию байналмилалӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва дигар ҷонибҳои манфиатдорро муттаҳид карда, ба ҳалли мушкилоти марбут ба об мусоидат мекунад.

Дар конфронс Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд, ки пиряхҳои Тоҷикистон, ки яке аз манбаъҳои асосии оби тоза дар минтақа ба ҳисоб мераванд, дар таъмини амнияти обии Осиёи Марказӣ ва берун аз он аҳамияти хоса доранд. Обшавии босуръати пиряхҳо боиси нигаронии ҷиддии ҷомеаи ҷаҳонӣ гардидааст, зеро онҳо дар нигаҳдории экосистемаи глобалӣ нақши муҳим доранд.

Обшавии пиряхҳо яке аз мушкилоти ҷиддии экологӣ дар асри XXI ба шумор меравад. Пиряхҳо, ки манбаи асосии оби тоза мебошанд, дар таъмини тавозуни иқлим ва дастрасии миллионҳо нафар аҳолӣ ба об нақши муҳим доранд. Дар Тоҷикистон, ки беш аз 60 фоизи захираҳои оби Осиёи Марказиро таъмин мекунад, обшавии пиряхҳо боиси коҳиши захираҳои об ва тағйирёбии экосистемаҳои маҳаллӣ гардидааст. Дар конфронс Президенти Тоҷикистон таъкид намуданд, ки афзоиши талабот ба об дар баробари коҳиши захираҳои пиряхҳо мушкилоти ҷиддиро ба миён овардааст.

Бо мақсади ҳалли ин мушкилот, Тоҷикистон ташаббусҳои зиёди байналмилалиро пешниҳод кардааст. Аз ҷумла, тибқи қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид, 21 март ҳамчун “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо” эълон гардидааст, ки ин ташаббус аз ҷониби Тоҷикистон пешниҳод шуда буд. Ғайр аз ин, дар рӯзҳои 29-31 майи соли 2025 Тоҷикистон мизбони ҳамоиши аввалини байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо гардид, ки ба як платформаи муҳим барои баррасии тадбирҳои муштарак дар самти ҳалли масъалаи обшавии пиряхҳо табдил ёфт.

Ҳифзи уқёнусҳо ва захираҳои об дар сатҳи байналмилалӣ тавассути як қатор санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ танзим карда мешавад, ки асоси онҳоро Конвенсияи Созмони Милали Муттаҳид оид ба ҳуқуқи баҳр (UNCLOS, 1982) ташкил медиҳад. Ин конвенсия, ки аксар вақт ҳамчун “конститутсияи уқёнусҳо” номида мешавад, чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро барои ҳифз ва истифодаи устувори захираҳои баҳрӣ муқаррар мекунад. UNCLOS ӯҳдадориҳои давлатҳоро оид ба пешгирӣ ва коҳиши ифлосшавии муҳити баҳр, ҳифзи биоандешавии баҳрӣ ва идоракунии устувори захираҳои зиндаи баҳр муайян мекунад.

Яке аз санадҳои муҳими дигар Конвенсияи Комиссияи иқтисодии аврупоии Созмони Милали Муттаҳид оид ба ҳифз ва истифодаи обҳои трансмиллӣ ва кӯлҳои байналмилалӣ (Хелсинки, 1992) мебошад, ки ба идоракунии устувори захираҳои об ва пешгирии ифлосшавии трансмиллӣ нигаронида шудааст. Ин конвенсия давлатҳоро муваззаф мекунад, ки чораҳои муассирро барои пешгирӣ, маҳдудсозӣ ва коҳиши таъсироти трансмиллӣ андешанд ва истифодаи обҳои трансмиллиро бо роҳи оқилона ва одилона таъмин намоянд.

Конвенсияи Рамсар оид ба заминҳои обӣ-ботлоқӣ (1971) низ дар ҳифзи экосистемаҳои обӣ, ки ба уқёнусҳо ва захираҳои баҳрӣ алоқаманданд, нақши муҳим дорад. Ин конвенсия ба ҳифзи заминҳои обӣ-ботлоқӣ, ки макони парандагони обӣ ва дигар намудҳои биологӣ мебошанд, нигаронида шудааст.

Ғайр аз ин, музокироти ҷорӣ оид ба Биоразведкаи ноҳияҳои берун аз салоҳияти юрисдиксияи миллӣ (BBNJ) дар доираи UNCLOS ба таҳкими чаҳорчӯбаи ҳуқуқии ҳифзи биоразведкаи баҳрӣ мусоидат мекунад. Ин санад ба масъалаҳои ҳифз ва истифодаи устувори захираҳои генетикии баҳрӣ, аз ҷумла тақсимоти одилонаи манфиатҳо ва таъсиси минтақаҳои ҳифзшавандаи баҳрӣ нигаронида шудааст. Ин санадҳо дар маҷмӯъ чаҳорчӯбаи ҳуқуқии байналмилалиро барои ҳифзи уқёнусҳо ва захираҳои об ташкил медиҳанд, ки Тоҷикистон низ дар доираи ташаббусҳои худ ба онҳо такя мекунад. Масалан, ташаббуси “Раванди оби Душанбе” бо ҳадафҳои Конвенсияи Хелсинки ва оид ба ҳуқуқи баҳр ҳамоҳанг буда, ба идоракунии устувори захираҳои об мусоидат мекунад.

Дар суханронии худ Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки барои ҳифзи экосистемаҳои соҳилӣ ва баҳрӣ ва минтақаҳои ташаккули манбаъҳои оби тоза теъдоди фондҳои глобалӣ ва ҳаҷми маблағгузориҳо афзун карда шаванд. Ин пешниҳод ба он нигаронида шудааст, ки тавассути афзоиши маблағгузорӣ ва тақвияти ҳамкориҳои байналмилалӣ мушкилоти марбут ба ифлосшавии уқёнусҳо, коҳиши биоандешавӣ ва обшавии пиряхҳо ҳал карда шаванд. Ин пешниҳод бо принсипҳои Конвенсияи UNCLOS ва BBNJ мувофиқ буда, аҳамияти тақвияти механизмҳои молиявиро барои дастгирии чораҳои экологӣ таъкид мекунад.

Ҳамчунин, Роҳбари давлати Тоҷикистон таъкид намуданд, ки ҳифзи уқёнусҳо ва захираҳои об вазифаи умумии тамоми кишварҳои ҷаҳон аст. Онҳо изҳор доштанд, ки танҳо тавассути андешидани тадбирҳои муштарак ва ба роҳ мондани ҳамкории байналмилалӣ метавон ба натиҷаҳои дилхоҳ ноил гардид. Ин изҳорот бо принсипҳои Конвенсияи Хелсинки, ки ба ҳамкорӣ дар идоракунии захираҳои об даъват мекунад, мувофиқ аст.

Иштироки Тоҷикистон дар Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус мавқеи кишварро ҳамчун яке аз пешсафони рӯзномаи глобалии обу иқлим мустаҳкам намуд. Суханронии Президенти Тоҷикистон на танҳо обрӯи байналмилалии кишварро боло бурд, балки таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро ба мушкилоти марбут ба захираҳои об, бахусус пиряхҳо, ҷалб кард.

Барои ҷаҳон конфронс заминаи муҳимеро барои муайян кардани уҳдадориҳои нав дар самти ҳифзи уқёнусҳо ва мавҷудоти зериобӣ фароҳам овард. Изҳори умед карда шуд, ки натиҷаҳои ин чорабинӣ ба татбиқи чораҳои мушаххас ва устувор дар самти ҳифзи муҳити зист мусоидат хоҳад кард. Санадҳои байналмилалӣ, аз қабили UNCLOS, Конвенсияи Хелсинки ва BBNJ, чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро барои амалӣ намудани ин уҳдадориҳо таъмин мекунанд.

Иштироки Тоҷикистон дар Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус нишонаи он аст, ки кишвар дар ҳалли мушкилоти экологӣ ва иқлимӣ дар сатҳи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ нақши муҳим дорад. Ташаббусҳои Тоҷикистон, аз қабили “Раванди оби Душанбе” ва эълони “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо”, бо санадҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Конвенсияи UNCLOS ва Хелсинки, ҳамоҳанг буда, ба идоракунии устувори захираҳои об мусоидат мекунанд. Пешниҳодҳои Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар конфронс, аз ҷумла афзоиши маблағгузории фондҳои глобалӣ ва тақвияти ҳамкориҳои байналмилалӣ, метавонанд ба ҳалли мушкилоти муҳими экологӣ мусоидат намоянд.

Санадҳои байналмилалӣ, аз қабили UNCLOS, Конвенсияи Хелсинки ва Рамсар чаҳорчӯбаи устувори ҳуқуқиро барои ҳифзи уқёнусҳо ва захираҳои об таъмин мекунанд. Тоҷикистон бо такя ба ин санадҳо ва ташаббусҳои худ идома медиҳад, ки дар арсаи байналмилалӣ нақши калидӣ бозад ва ба ҳалли мушкилоти глобалӣ саҳми арзанда гузорад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Вожаи ваҳдат мазмуни васеъ дошта, бо истиқлолият ва озодӣ ҳамбастагӣ дорад. Вақте ки ваҳдат мегӯем, пеши назарамон якдилӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, ягонагӣ ва иттиҳод падид меоянд. Вале ин иттиҳоду ҳамбастагӣ ба осонӣ насиби халқи тамаддунофару сулҳпарвари тоҷик нагаштааст.

Фазои сулҳу оромӣ бо рушди системавии илму технология далели таърихӣ буда, характери дуҷониба низ дорад. Насли саводнокии баланддошта, ки дар сохтори ҷамъиятии солим ва ободу ором ба воя мерасанд, баҳри рушд ва таъмини ояндаи дурахшони хеш кӯшиш менамоянд то сулҳу субот ва ваҳдату ягонагии ватан-модаре, ки онҳоро ба чунин дараҷаҳои илму маърифат расонидааст – на танҳо устувории худро нигоҳ дорад, балки рӯз аз рӯз боз ҳам тавоно ва абадӣ гардад. Зеро инсони бофарҳангу донишманд барои рушди малакаи бунёдии ҳосилнамудаи хеш, омода намудани шогирдон ва тарбияи фарзандон, танҳо муҳити ҷомеаи босуботро орзу менамояд.

Илова ба ин, намояндагони насли олим ва босаводу ҳунарманди кишвар, бо гардиши вақт дар кадом гӯшаву канори олам набошанд, ҳеҷгоҳ фаромӯш нахоҳанд кард, ки бо шарофати системаи ватании илму маориф ба онҳо донишу малакаи қавӣ дода шудааст ва ҳоло кишварҳои ҷаҳон онҳоро ҳамчун инсони комилу олим мепазиранд. Аз ҷониби дигар, ҳиссиёти наҷиби инсонӣ, ки аз қалби ӯ сарчашма мегирад – аз далели он, ки бо шарофати сулҳу ободии кишвар ӯ дар ибтидои ҳаёти ягонаи хеш беҳтарин роҳро то расидан ба сатҳи ҷавоне бо илму ҳунари пазируфташуда тай намуд, дар дили ӯ ба ватан-модар қувва, меҳр ва илҳоми доимиро пойдор менамояд.

Аз ин лиҳоз ва бо дарназардошти чолишҳои нави ҷаҳони муосир бармеояд, ки ба пуррагӣ фаро гирифтани насли наврас ва ҷавонон бо таълиму тарбияи босифат, равона намудани захираҳои кишвар ба рушди илму технологияҳои муосир ҳамчун самти муҳими стратегӣ ва умуман тарғибу ташфиқи саводнокӣ махсусан саривақтӣ ва муфид ба назар мерасад.

Боиси қаноатмандии мо, кормандони соҳаи илму маориф аст, ки ба таъсири бениҳоят харобиовари воқеаҳои солҳои 90-уми асри гузашта нигоҳ накарда, ба Ҳукумати кишвар таҳти сарварии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муяссар гардид системаи таълиму тадриси насли наврас дар муддати кӯтоҳ барқарор ва рушд намояд. Далели холис ва объективии ин дастовардҳои кишвари мо – нишондиҳандаҳои рейтингҳои байналмилалӣ мебошад, ки бо забонҳои ҷаҳонӣ ба ҳама дастрас мебошанд ва дар онҳо аз ҷиҳати сатҳи таълим аз теъдоди тақрибан 200 кишвари ҷаҳон дар садаи якум, аз ҷиҳати фарогирии таълиму тарбияи насли наврас бо нишондиҳандаи зиёда аз 99.8% яке аз ҷойҳои намоёнро ишғол намудааст. Илова ба ин, таҳти роҳбарӣ ва дар натиҷаи ташаббус ва кӯшишу ғайратҳои сарвари маорифпарвари кишвар ва фаъолияти омӯзгорону устодони фидоии тоҷик нишондиҳандаҳои мазкур сол аз сол боз ҳам беҳтар шуда истодаанд.

Аз ҷониби дигар, таҷрибаи таърихи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки новобаста аз хулосаҳо, омодагиҳо ва чораҳои дар ин самт андешидашуда, набояд фаромӯш гардад, ки динамикаи ҷаҳони муосир пуртазод ва мураккаб аст. Кам нестанд ҳолатҳое аз кишварҳои рушдкардаи ҷаҳонӣ, ки новобаста аз сатҳи баланди саноат ва иқтидори бузурги иқтисодии онҳо, баъзан паёмадҳои глобализатсияи ҷаҳонӣ ногаҳон пайдо шуда, дар мароми онҳо муаммоҳои назаррас ба вуҷуд меоранд. Дар ин маврид, омӯзиш ва ба назар гирифтани таҷрибаи таърихии кишварҳои абарқудрат барои боз ҳам саҳеҳ намудани қадамҳои оянда муфид ба назар мерасад.

Баъди пароканда гардидани ҳокимияти шӯравӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати навбунёд ба бисёр нокомиҳо гирифтор шуд, зеро ҳодисаҳои нангин, ба мисли тафриқаандозӣ, маҳалгароӣ ва майдоншиниҳо оқибат ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расониданд.

Низоъҳои мусаллаҳона зиндагии осоиштаи мардумро халалдор намуда, ҳазорон нафар кӯдакону наврасонро ятим гардониданд. Ҷойе, ки тиру туфанг садо баланд мекунанд, ҳуқуқу озодиҳои инсон хомӯш мешаванд ва аз ин лиҳоз мардум маҷбур буданд, ки манзилҳои худро тарк намуда, дар бисёр кишварҳо гуреза шаванд.

Хушбахтона, дар чунин вазъияти басо сангин моҳи ноябри соли 1992 Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри бостонии Хуҷанд баргузор гардид, ки дар ин иҷлосияи таърихӣ вакилони мардумӣ Асосгузри сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро Раиси Шӯрои Олӣ интихоб намуданд.

Ваҳдат ва сулхи умумибашарии Тоҷикистон ҷонибдории мамлакатҳои ҳамзамони берунмарзи мавқеъ ва мақоми онро дар миқёси ҷаҳон овозадор менамояд. Имрӯз иттифоқ ва ҳамдилии халқи тоҷик мавриди омӯзиши Созмони Миллали Муттаҳид ва бисёр ташкилотҳои олам гардидааст. Худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ гуё пандест аз гузаштаи дурру пешрафти маънавиёти кишвар. Танҳо бо роҳи вахдат, якдигарфахмии истиқлоли кишварро муҳофизату пойдор ва ягонагии мардумро устувор карда метавонем.

Танҳо дар сурати ваҳдат душвориҳо ва монеаҳо паси сар мешаванд, рӯзгори мардум рӯ ба беҳбуди меорад, кишвари азизамон ба шохрохи пешрафту тараккиёт рӯ меорад. Ба ақидаи Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти мамлакат Эмомалӣ Рахмон «Ҳар касе, ки нихоле сабзонда бошад, медонад, дарахт соле як маротиба ҳосил медихад. Аммо ниҳоле низ хаст, ки хамеша меваи ширин ба бор меорад. Мо меваи ширину сабзонидаамонро чашидем, ҷомеаи мо аз он бахравард гардид, мо ҳаргиз роҳ намедихем, ки дигар теша ба решаи он расад».

Он дарахте, ки Президентамон ба сулҳу ваҳдат ташбеҳ додаанд, имрӯзҳо меваҳои ширину бисёре ба самар оварда истодааст, ки бо онҳо мо, тоҷикон фахр мекунем. Муносибати нави давлатӣ, сиёсати соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон, сохтмони роҳҳои нави дохилию берунӣ ва ба хоричӣ кишвар баромадани точиконро ба миён гузошт. Роҳи оҳани Кургонтеппа - Кулоб сохмони шохрохи Вахдат ба мамлакатхои Осиё, ба сӯи укёнуси ҷаҳон, роҳҳои калонтарини хушкигард расонид. Ин ахвол боиси эхёи арзишхои миллии роҳи бузурги Абрешим гардид, ки Бохтару Суғдро бо калонтарин давлатҳои ҷахон мепайвандад.

Ҳақиқатан Ваҳдати миллӣ шукуфоиии Ватан аст, зеро дар давлате, ки сулҳу амонӣ ва дӯсти ҳукумфармост, он давлат рӯз то рӯз гул-гул мешукуфад, иқтисодиёташ тадриҷан меафзояд, ҳам аз ҷихати сиёсӣ ва ҳам аз ҷихати фарҳангӣ пеш меравад.

Маҳз бо кӯшишҳои пайгиронаи Пешвои миллат,Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти кишвар Эмомалӣ Рахмон миллати парешон сарчамъ омад, мамлакат обод шуд, пеш рафт, гул-гул шукуфт ва имрӯз дар чеҳраи ҳар фарзанди тоҷик нишоту хурсандист, ваҳдату сулҳ падидор аст.

Тавре, ки ба ҳамагон маълум аст 27 сол қабл, фарзанди фарзонаи миллати тоҷик, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ҳисси баланди меҳанпарастӣ, бо меҳри ватандӯстию сулҳхоҳӣ, баъд аз нофаҳмиҳо ва даргириҳои таҳмилӣ дар натиҷаи музокироти сулҳ ба ин кашмакашҳо хотима гузоштанд. Таҳлили вазъи ҷаҳони муосир, махсусан он кишварҳое, ки ба моҷароҳои сиёсӣ рӯ ба рӯ гардидаанд, имрӯз бори дигар моро ҳушдор месозад, ки ба бозии қудратҳои мушаххаси хориҷӣ дода нашавем ва баҳри расидан ба ҳадафҳои олӣ муттаҳид бошем. Вазъи кишварҳои Шарқи Наздик собит менамо янд, ки набудани ваҳдати миллӣ боиси дар ҳоли хатар мондани пояҳои истиқлоли давлатӣ ва зиндагии мардум мегардад.

Ҷанги таҳмилии солҳои 1992-1997 дар Тоҷикистон, ки зарари зиёди ҷонию моддӣ ба бор овард, барои имрӯзи миллат бояд дарси ибрат бошад. Тоҷикистони нав ба истиқлол расида аз боиси таъсири гурӯҳҳои манфиатҷӯйи хориҷӣ ва ба бозии дасти он гирифтор шудани баъзе аз фарзандони нохалафи дохил ба ҷанги шаҳрвандӣ рӯ ба рӯ шуд. Истиқлоли давлатӣ, тамомияти арзӣ ва ҳастии миллати тоҷик зери хавфу хатари зиёд қарор гирифт. Дар ҷомеа се гурӯҳи ба ҳам зид ташаккул ёфт.

Якум – онҳое, ки ҳукуматро ба даст доштанду аз боиси ноҳудабароии онҳо тамоми мақомоти давлатӣ фалаҷ гардида буд.

Дуюм – онҳое, ки бо сарпарастии молиявии қудратҳои хориҷӣ мехостанд тавассути ҷанг ба ҳукумат соҳиб шаванд.

Сеюм – онҳое, ки дар хориҷи кишвар интизори ғалабаи қувваҳои мухолифин буданд ва ба мухолифин дасти ёрӣ дароз мекарданд. Аз боиси хиёнати хоинони ватанфӯруш садҳо ҳазор аҳолии кишвар рӯ ба муҳоҷирати иҷборӣ оварданд. Дар натиҷаи ин ҷанги таҳмилӣ садҳо модари тоҷик фавтиду садҳо фарзандони наврас ятим монданд. Оилаҳои зиёд хароб шуданду ба нестӣ рафтанд. Дар чунин як давраи бисёр мураккаб барои миллату давлат бо мақсади ба ҳам овардани миллат Иҷлосияи 16-уми Шурои Олӣ даъват карда шуд, ки дар рӯзи чоруми иҷлосия бахти миллати тоҷик омад карду ба ҳайси раиси Шурои Олии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон интихоб гардид. Бо ташаббуси Раиси Шурои Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди Иҷлосия як қатор санадҳои меъёрӣ – ҳуқуқӣ қабул гардид, ки заминаи ба ҳам овардани ҷомеаро гузошт. Дар заминаи сиёсати хирадмандона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз соли 1994 то соли 1997 дар шаҳрҳои Маскав, Теҳрон, Ашқобод, Исломобод, Кобул, Хостеҳ дар ҳашт давра гуфтушунид миёни ҳукумати ва аъзои мухолифин баргузор гардид. Ҳамин тавр, 27 –уми июни соли 1997 “Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон” ба имзо расид.

Имзои созишномаи сулҳ кафолати мондагории истиқлоли давлатӣ ва соҳибихтиёрии миллиро таҳким бахшид. Дар заминаи созишномаи сулҳ дар кишвар боварӣ, сулҳ, субот, ягонагӣ, рушди бомаром тантана намуд. Ҳамчунин ҳукумат ва ҷомеаи кишвар дар роҳи амалӣ гардидани ҳадафҳои стратегӣ, ки дар меҳвари он зиндагии босубот ва шоиста қарор дорад талош намудаистодаанд. То имрӯз дар роҳи расидан ба зиндагии шоиста аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сарварии Пешвои муаззами миллат корҳои зиёди мондагор дар амал татбиқ карда шуд. Имрӯз ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон дар муҳити босубот бо боварӣ ва эътимоди хосса дар самтҳои мухталиф кору фаъолият намуда, дар роҳи баланд бардоштани сатҳи иҷтимоии ҷомеа талош дорад. Акнун ҳифзи истиқлоли давлатӣ дар заминаи ягонагӣ, якдилӣ ва ваҳдати ҷомеаи Тоҷикистон вазифаи ҳар як шаҳрванди кишвар аст. Амалӣ намудани ин рисолат шарафи бузургест дар назди миллати тамаддунофари тоҷик.

Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид. Ин санад ифодакунандаи қатъи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ ва оғози ҳаёти осоиштаи Тоҷикистонро инъикос менамуд.

Маҳз, бо кӯшишҳои шабонарӯзии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон миллати парешон сарҷамъ гардид, мамлакат обод шуду пеш рафт. Барои бунёди рӯзгори ободу осудаи ҷомеа заминаи воқеӣ гузошта шуд. Сулҳу ваҳдати тоҷикон на танҳо давлату миллатро наҷот дод, балки дар дили насли ҷавони тоҷик умедро ба ояндаи нек, хушбахтӣ, саодат, некномӣ ва ваҳдати ногусастанӣ зинда намуд.

Заминаи асосии Ваҳдати миллӣ, пеш аз ҳама, ин хиради азалии худи мардуми худогоҳи ватанпарвар ва саъю талошҳои Сардори давлати навини тоҷикон буд, ки моро ба ин рӯзҳои фараҳу хушу хуррам расонд. Ваҳдати миллӣ барои мардуми мо дар баробари истиқлолият неъмати бебаҳо ва муқаддас аст. Ҳар як тоҷики ватанпарвар бояд, ифтихор аз он дошта бошад, ки миллати тоҷик таърихан ва табиатан сулҳдӯст, фарҳангпарвар, тамаддунофар ва созандаю бунёдкор мебошад. Таърих ва ҷомеаи ҷаҳонӣ бори дигар исбот намуд, ки халқи тоҷикро дар масири таърих ҳамчун миллати куҳанбунёд, бонангу номус, бохираду адолатхоҳ, бунёдкору заҳматкаш, дорои хиради азалӣ дошта, эҳтирому эътироф менамоянд.

Дар ҳақиқат, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, рушди илму фарҳанг, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардум таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст.

Рахмонов Р.О.-муовини директор оид ба илм ва таълими Институти кимиёи АМИТ

Бо ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар соли 1991, Тоҷикистон ба марҳилаи эҳёи илм ва рушди технологии миллӣ ворид гардид. Аммо маҳз ба туфайли барқароршавии сулҳи комил ва ваҳдати миллӣ, ки 27 июни соли 1997 дар шакли Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ расмӣ гардид, кишвар имкони воқеии рушди устуворро дар ҳама соҳаҳо, бахусус дар илм, маориф ва саноат ба даст овард. Соли 2025 мардуми Тоҷикистон 28-солагии Рӯзи ваҳдати миллиро ҷашн мегиранд, ки на танҳо рамзи сулҳу ризоият, балки оғози марҳилаи нави пешрафти илмӣ ва техникӣ мебошад.

Дар даврони соҳибистиқлолӣ шумораи муассисаҳои илмӣ, инчунин кормандони илмии соҳибунвон ба маротиб афзуда истодаанд ва дар даҳ соли охир ба муассисаҳои илмии кишвар барои амалисозии 3354 лоиҳаи фармоишии илмиву таҳқиқотӣ зиёда аз 1 миллиарду 200 миллион сомонӣ ҷудо гардидааст, ки бештари онҳо ба соҳаҳои афзалиятноки муайянкардаи Ҳукумати кишвар рост меоянд. Дастовардҳои назаррас дар соҳаи энергетика ба даст омадаанд, ки сохтмони Неругоҳи барқи обии Роғун ҳамчун рамзи нерӯи илмӣ ва муҳандисии Тоҷикистони соҳибистиқлол эътироф мегардад. Дар соли 2018 аввалин ва дар соли 2019 дуюмин агрегати неругоҳ ба кор даромад, ки ҳар кадоме 600 МВт иқтидор доранд. Тибқи маълумоти Вазорати энергетикаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, пас аз ба истифода додани ҳамаи шаш агрегат, НБО-и Роғун имкон хоҳад дод, ки зиёда аз 17 миллиард кВт/соат нерӯи барқ дар як сол истеҳсол шавад, ки ин на танҳо истиқлолияти энергетикиро таъмин мекунад, балки содироти нерӯро низ имконпазир мегардонад.

Таҳқиқоти илмӣ дар соҳаи кишоварзӣ боиси офаридани зиёда аз 30 навъи нави пахта, гандум ва картошка шуданд, ки ба шароити иқлими камоб мувофиқ мебошанд. Тибқи маълумоти Вазорати кишоварзии кишвар, истифодаи ин навъҳо ҳосилнокиро аз 25 то 40 фоиз боло бурда, масрафи обро то 20 фоиз коҳиш додааст. Ҳамзамон, дар хоҷагиҳо системаҳои интеллектуалии обёрӣ ва биотехнологияҳои кишти зудрас ҷорӣ карда шудаанд.

Дар соҳаи тиб, олимон ва табибони тоҷик дар ташхиси барвақтии бемориҳо дастовардҳои назаррас ба даст оварданд. Аз ҷумла, Институти тиб ва дорусозии Академияи илмҳо зиёда аз 15 дору ва ваксинаи нав, инчунин тестҳои фаврии ташхиси бемориҳои сил ва гепатитро таҳия намудааст. Ба иттилои Вазорати тандурустӣ, истифодаи ин тестҳо давоми ташхисро 30-40 фоиз кам ва сатҳи шифоёбиро дар марҳилаҳои ибтидоӣ зиёд намудааст. Дар бахши рақамикунонии соҳаҳо ва рушди технологияҳои иттилоотӣ, Тоҷикистон дар солҳои охир пешрафти муайян нишон додааст. Тибқи маълумоти Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар соли 2023 беш аз 80 стартап дар соҳаҳои барномасозӣ, амнияти рақамӣ ва системаҳои интеллектуалӣ ба қайд гирифта шуданд. Дар донишгоҳҳои кишвар курсҳои марбут ба зеҳни сунъӣ, омӯзиши мошинӣ ва моделсозии рақамӣ ворид карда шудаанд. Муҳандисони ҷавон барномаҳои мобилӣ, системаҳои кишоварзии оқилона ва платформаҳои таълимии муосирро таҳия мекунанд. Ин иқдомҳо аллакай дар доираи технопаркҳои нав дар шаҳрҳои Душанбе, Хуҷанд ва Бохтар амалӣ мешаванд. Рушди инфрасохтори илмӣ ба раванди тиҷоратӣ кардани натиҷаҳои илмӣ заминаи воқеӣ фароҳам овард. Аз соли 2015 инҷониб дар кишвар зиёда аз 150 патенти ихтироъ ва моделҳои муфид сабт шудаанд, ки беш аз 25 адади он дар истеҳсолоти саноатӣ амалӣ гардидаанд. Масалан, дар корхонаи «ТАЛКО» технологияи тозакунии партовҳои саноатӣ, ки аз ҷониби Институти химия таҳия гардидааст, ба кор даромада, партовҳои зарароварро 18 фоиз коҳиш додааст.

Ҳукумати кишвар тавассути барномаҳои махсус ҷараёни гузариши илм ба истеҳсолотро дастгирӣ менамояд. Ба иттилои агентии «Ховар», дар соли 2024 се инкубатори тиҷоратӣ ва як фонди маблағгузории лоиҳаҳои навоварона таъсис дода шуданд. Ин иқдомҳо рушди стартапҳо, татбиқи технологияҳо дар бахши тандурустӣ, кишоварзӣ ва энергетикаро метезонад. Ҳамзамон, саҳми занон ва ҷавонон дар илм рӯз ба рӯз зиёд мегардад. Дар айни замон беш аз 38 фоизи кадрҳои ҷавони илмиро духтарон ташкил медиҳанд ва шумораи олимзанон бо суръати назаррас меафзояд. Тибқи иттилои Кумитаи кор бо занон ва оилаи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар 10 соли охир шумораи заноне, ки рисолаҳои илмӣ ҳимоя карданд, ду маротиба афзудааст. Яъне ваҳдати миллӣ ва истиқлолияти давлатӣ на танҳо сулҳу суботро таъмин карданд, балки ба рушди устувори илмӣ ва техникӣ дар кишвар замина гузоштанд. Имрӯз, бо дастгирии Ҳукумат, иштироки фаъоли ҷавонон ва ҳамкории байналмилалӣ, Тоҷикистон дар роҳи ташкили иқтисодиёти инноватсионӣ қарор дорад, ки дар он илм ҳамчун муҳаррики асосии пешрафти саноат ва содироти технологияҳо хизмат мекунад.

Дар солҳои охир Тоҷикистон тадриҷан ба масири рушди технологияҳои муосир, аз ҷумла зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence) ворид шуда истодааст. Мувофиқи маълумоти Вазорати рушди иқтисод ва савдои ҶТ, дар соли 2023 бо супориши Ҳукумати кишвар кор дар самти таҳияи Стратегияи миллии рушди зеҳни сунъӣ то соли 2040 оғоз гардидааст. Ин санад ҳадаф дорад шароити мусоид барои омӯзиш, татбиқ ва рушди технологияҳои зеҳни сунъиро дар соҳаҳои калидӣ - аз ҷумла илм, тандурустӣ, кишоварзӣ, таҳлилҳои иқлим, фанновариҳои моддӣ ва иқтисоди рақамӣ таъмин намояд. Тибқи стратегияи мазкур, технологияҳои зеҳни сунъӣ метавонанд ба сифати як воситаи тавоно барои афзоиши самаранокии таҳқиқоти илмӣ, моделсозии компютерии маводи нав, оптимизатсияи раванди истеҳсолӣ, ташкили таҳлили бузурги додаҳо (Big Data) ва пешгӯии хосиятҳои маводҳо истифода шаванд. Ҳамзамон, истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои тандурустӣ, маориф ва экология ба зудтар ва дақиқтар гардидани ташхис, омӯзиш ва мониторинги муҳити зист мусоидат мекунад. Бо татбиқи самараноки ин стратегия ва ҷалби олимону муҳандисони ҷавон, Тоҷикистон метавонад дар солҳои наздик ба як маркази минтақавии таҳия ва истифодабарии технологияҳои интеллектуалӣ табдил ёбад. Ин иқдомҳо заминагузори рушди иқтисодиёти рақамӣ ва татбиқшавии ҳадафи чоруми стратегии кишвар – саноаткунонии босуръат дар кишвар хоҳанд гардид.

Ҳамин тавр, метавон хулоса кард, ки ваҳдати миллӣ ва истиқлолияти давлатӣ на танҳо сулҳу суботро таъмин карданд, балки ба рушди устувори илмӣ ва техникӣ дар кишвар замина гузоштанд. Имрӯз, бо дастгирии Ҳукумат, иштироки фаъоли ҷавонон ва ҳамкории байналмилалӣ, Тоҷикистон дар роҳи ташкили иқтисодиёти инноватсионӣ қарор дорад, ки дар он илм ҳамчун муҳаррики асосии пешрафти саноат ва содироти технологияҳо хизмат мекунад.

Ояндаи илми тоҷик - ин на танҳо озмоишгоҳҳо ва конфронсҳои илмӣ, балки корхонаҳо, хоҷагиҳои кишоварзӣ, стартапҳо ва клиникаҳо мебошанд, ки дар онҳо натиҷаҳои илмӣ ба маҳсулот, хидмат ва қарорҳои амалӣ табдил ёфта, сатҳи зиндагии мардумро беҳтар мегардонанд.

Муаллиф: мудири озмоишгоҳи Электроникаи квантии ИФТ ба номи С.У. Умарови АМИТ, номзади илмҳои техникӣ – Нематов Дилшод Давлатшоевич