Дар замони муосир, ки пешрафти илму технология ва таъмини амнияти минтақавӣ аз масъалаҳои калидии ҷаҳонӣ ба шумор мераванд, таъмини сулҳу субот ва ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказӣ низ дар доираи ҳамкорӣ дар баробари дигар бахшҳо дар соҳаи илмҳои дақиқ ва амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ аҳамияти хосса пайдо кардааст. Дар ин росто, Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо Институти физикаи ядроии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Узбекистон дар асоси созишномаи ҳамкорӣ, шуруъ аз соли 2022 ҳамкории мустаҳкаме ба роҳ мондааст.

Инчунин, талошҳо барои густариши ҳамкорӣ бо институтҳои илмии Ҷумҳурии Қирғизистон идома дорад. Воқеаи фараҳбахше, ки дар доираи сафари давлатии Президентҳои Ҷумҳуриҳои Қирғизистон ва Узбекистон ба шаҳри Хуҷанди вилояти Суғд ва иштирок дар тантанаҳои ҷашни байналмилалии Наврӯз, инчунин нуқтаи пайвастшавии марзҳои давлатии се кишвар таҳти роҳбарии Сарони давлатҳо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Содир Жапаров ва Шавкат Мирзиёев дар асоси аҳднома сурат гирифт, идомаи мантиқии сиёсати созанда ва рушди ҳамкориҳо арзёбӣ мегардад. Иқдоми мазкур на танҳо ба рушди илм, балки ба таҳкими сулҳу субот дар Осиёи Марказӣ мусоидат менамояд.

Созишномаи ҳамкорӣ байни Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва Институти физикаи ядроии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Узбекистон як марҳилаи муҳим дар таърихи равобити илмии ду кишвари ҳамсоя ба ҳисоб меравад. Созишномаи мазкур, ки ба таҳқиқоти муштарак дар соҳаҳои физикаи ядроӣ, бехатарии радиатсионӣ ва технологияҳои муосир нигаронида шудааст, имкон медиҳад, ки олимони ҳар ду ҷониб таҷриба ва донишҳои худро мубодила кунанд. Масъалаҳое чун истихроҷ ва коркарди уран, мониторинги радиатсионӣ ва таҳияи усулҳои пешгирӣ аз хатарҳои химиявӣ ва биологӣ дар меҳвари ин ҳамкорӣ қарор доранд.

Дар ин радиф ба роҳ мондани ҳамкорӣ бо институтҳои илмии Ҷумҳурии Қирғизистон дар асоси аҳдномаи нави нуқтаи пайвастшавии марзҳои давлатии се кишвар як қадами муҳим дар таҳкими равобити минтақавӣ аст. Аҳдномаи мазкур, ки ба танзими масъалаҳои марзӣ миёни Тоҷикистон, Узбекистон ва Қирғизистон нигаронида шудааст, на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба эҷоди платформаи муштарак барои ҳамкориҳои илмӣ мусоидат менамояд.

Институтҳои илмии Ҷумҳурии Қирғизистон, аз ҷумла Институти физикаи Академияи илмҳои ин кишвар, дар таҳқиқоти марбут ба экологияи кӯҳӣ ва захираҳои табиӣ таҷрибаи бой доранд. Ин таҷриба метавонад бо донишу малакаи олимони тоҷик ва узбек дар соҳаи амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ такмил ёбад. Масалан, минтақаҳои наздимарзии се кишвар, ки дорои захираҳои маъданӣ ва манбаъҳои радиатсионӣ мебошанд, метавонанд мавриди омӯзиши муштарак қарор гиранд. Инчунин, барномаҳои таълимӣ ва семинарҳои муштарак барои омодасозии мутахассисони ҷавон дар соҳаҳои физикаи ядроӣ ва бехатарии химиявӣ ва биологӣ метавонанд дар доираи ин ҳамкорӣ роҳандозӣ шаванд.

Ҳамкории сеҷонибаи Тоҷикистон, Узбекистон ва Қирғизистон дар соҳаи илм, на танҳо ба пешрафти таҳқиқоти илмӣ, балки ба таъмини амнияти минтақавӣ ва ҳифзи муҳити зист мусоидат мекунад.

Ин ҳамкориҳо метавонад бо ҷалби созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА), Маркази байналмилалии илмию техникӣ (МБИТ), Созмони Аврупо ва дигар ташкилотҳои бонуфузи байналмиллаӣ, ба сатҳи нав бароварда шавад. Илова бар ин, ташкили маркази муштараки тадқиқотӣ дар минтақаи марзии се кишвар метавонад ҳамчун як платформаи ягона барои ҳалли масъалаҳои мубрами илмӣ хизмат намояд.

Дар хулоса метавон гуфт, ки ҳамкории Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо Институти физикаи ядроии Узбекистон ва талошҳо барои густариши равобити бо институтҳои илмии Қирғизистон нишонаи равшани иродаи қавии кишварҳои Осиёи Марказӣ барои таҳкими сулҳ, амният ва пешрафти илмӣ аст. Иқдомҳои мазкур на танҳо ба манфиати миллӣ, балки ба рушди устувори минтақа хизмат мекунанд ва умед аст, ки дар ояндаи наздик бештаре ба бор хоҳанд овард.

Илҳом МИРСАИДЗОДА - профессор, директори Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Бахтиёр БАРОТОВ - н.и.х., муовини директори Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Мо дар Тоҷикистон муносибатҳоро бо Қирғизистон ва Узбекистон, ки бар пояҳои накуҳамсоягӣ, баробарҳуқуқӣ, эҳтиром ва бо назардошти манфиатҳои ҳамдигар асос ёфтаанд, баҳои баланд медиҳем.

Эмомалӣ Раҳмон

Дӯстию бародарӣ ва робитаҳои фарҳангӣ байни халқу миллатҳои гуногун яке аз масъалаҳои муҳими танзимкунандаи амну осоиш ва оромии ҷомеаи ҷаҳон ба шумор меравад. Аз ин лиҳоз, роҳбарияти давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сиёсати худ ба ин масъала эътибори махсус дода, бо тамоми мамлакатҳои хориҷи дуру наздик муносибатҳои дӯстонаро ба роҳ мондааст.

Санаи 31 марти соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Узбекистон Шавкат Мирзиёев ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров барои анҷом додани мулоқоту музокироти сеҷонибаи сарони давлатҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Узбекистон, иштирок дар ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ ва дигар чорабиниҳои муштарак ба шаҳри Хуҷанди вилояти Суғд ташриф оварданд.

Дар шаҳри бостони Хуҷанд мулоқоти сеҷонибаи сарони давлатҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон баргузор гардид, ки дар доираи ин рӯйдоди муҳимми таърихӣ, шартнома байни Ҷумҳуриҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатҳо ба имзо расонида шуд.

Президенти кишвари мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Шартномаи байни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Қирғизистон ва Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се кишвар баимзорасидаро «санади таърихӣ» номида, таъкид доштанд, ки «ҳамин тавр, мо бори дигар қатъиян эълон намудем, ки аз арзишҳои сулҳ ва усулҳои ҳалли ҳамаи масъалаҳои мавҷуда аз роҳи муколама, дар руҳияи ҳусни ҳамҷаворӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, самимият, эҳтиром ва эътимоди ҳамдигар пуштибонӣ мекунем».

Тоҷику ӯзбеку қирғиз се халқе ҳастанд, ки тамоми арзишҳои ахлоқӣ, одобу рафтор ва ҷашну маросими онҳо ба ҳамдигар хеле монанд ҳастанд. Ин се халқ дар тӯли асрҳо дар як минтақа зиндагӣ карда, фарҳанг, анъана ва урфу одатҳои худро бо ҳам омехта кардаанд. Муносибатҳои дӯстонаи байни ин халқҳо дар давраи Иттиҳоди Шӯравӣ боз ҳам мустаҳкам шуданд.

Дар он замон, Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон ҷумҳуриҳои бародар буданд ва дар ҳама соҳаҳо бо ҳам ҳамкорӣ мекарданд. Имрӯз, пас аз ба даст овардани истиқлолият, муносибатҳои дӯстонаи байни ин се халқ боз ҳам амиқтар шуда истодаанд.

Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон дар соҳаҳои иқтисод, фарҳанг ва амният бо ҳам ҳамкорӣ карда, дар солҳои ахир муносибатҳои дӯстонаи хешро боз ҳам таҳким бахшида истодаанд.

Ҷонибҳо ба мувофиқа расиданд, ки дар самти таъмини сулҳу субот дар минтақа, ҳалли масъалаҳои марзӣ ва тақвияти ҳамкориҳо дар соҳаҳои мухталиф тадбирҳои муштарак андешанд. Ин қадамҳо барои рушди минбаъдаи муносибатҳои дӯстона ва ҳамкорӣ байни се халқ мусоидат хоҳанд кард.

Дар таҳким бахшидани сулҳ ва устувор гардидани дӯстӣ миёни се кишвари бародару ҳамсоя саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон назаррас аст. Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сиёсати сулҳпарваронаи худ бори дигар собит кард, ки ҳамаи масъалаҳои баҳсбарангези миёни давлатҳои ҳамсоя танҳо бо роҳи дипломатия ва музокирот роҳи ҳалли худро ёфта метавонанд.

Дӯстии халқҳои тоҷик, ӯзбек ва қирғиз гарави сулҳу субот дар минтақаи Осиёи Марказӣ мебошад ва барои наслҳои оянда намунаи ибрат хоҳад буд. Ин дӯстӣ бояд ҳифз ва таҳким бахшида шавад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки «кишварҳо ва мардумони моро риштаҳои қавии дӯстии бисёрсола, накуҳамсоягӣ ва рушди муштарак бо ҳам мепайванданд».

Пешвои миллат зимни суханронӣ зикр намуданд, ки мо дар Тоҷикистон муносибатҳоро бо Қирғизистон ва Узбекистон, ки бар пояҳои накуҳамсоягӣ, баробарҳуқуқӣ, эҳтиром ва бо назардошти манфиатҳои ҳамдигар асос ёфтаанд, баҳои баланд медиҳем. Дар идома Сарвари давлати мо рушди ҳамаҷонибаи муносибатҳои се кишварро «яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистон» номиданд.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз натиҷаҳои пурсамари сафари давлатии ба наздикӣ анҷомёфтаи худ ба Қирғизистон изҳори қаноатмандӣ намуда, иброз доштанд, ки ҷониби Тоҷикистон азм дорад дар давраи оянда тамоми кӯшишҳоро барои фароҳам овардани заминаи зарурӣ ҷиҳати ҳамкории гуногунҷанбаи созандаи ду кишвар равона намояд.

Аз ин рӯ, таъмини суботи манотиқи наздисарҳадии кишварҳои минтақа саъю талоши давлатҳо ва сокинони ин қаламравҳоро тақозо менамояд. Мо ба ҳамкории устувор ва дӯстиву ҳамҷавории Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон умедворем.

Ҳамин тавр, мулоқоти сарони кишварҳо на танҳо як қадами муҳими сиёсӣ, балки иқдоми амалӣ барои таҳкими дӯстӣ, субот ва рушди ҳамгироии минтақавӣ гардид.

Бигзор дӯстии байни халқҳо ва муносибати стратегии Тоҷикистон Қирғизистон ва Узбекистон поянда бошад!

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул Ходими илмии шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Бахшида ба Рӯзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон — шаҳри Душанбе

Сайри гули лола аз аркони то кунун идомаёфтаи ҷашни бошукӯҳи Наврӯз аст, ки тибқи пажӯҳиши густурда се рӯз давом мекардааст. Ҳадафи анъанаи фарҳангии тоҷикон, ки бо унвони «Сайри гули лола» машҳур мебошад, эҳёи анъанаҳо, беҳбудии муҳити зист, ҳифзи табиат ва ҷалби сайёҳон маҳсуб мешавад. Ин анъана дар байни аҳолӣ завқи зебошиносиро парварида, онҳоро ба корҳои созандагӣ ҳавасманд мегардонад. Бавижа, айни замон дар шаҳри Душанбе дар ҳар мавзеъ гули лоларо вомехӯред, ки дар ҳоли шукуфта қарор дошта, бегумон диққати шуморо ба хеш ҷалб месозад. Умуман, гулкорӣ кардани мавзеъҳои гуногуни пойтахт ва дар ин замина, таваҷчуҳ ба гули лола аз такмил додани диданиҳо ва боло бурдани завқу шавқи зебошиносии сокинони пойтахт ва меҳмонони он аст, ки чунин иқдомҳоро мо аз ҷашни Наврӯз бардошт мекунем.

Яке аз муҳаққиқони гули лола дар замони муосир Сафарбек Раҳимов аст, ки дар мавриди «Сайри гули лола» низ пажӯҳише анҷом додааст. Мавсуф дар таҳқиқоташ ҷиҳати гули лола чунин андешаро воҷиб дидааст: «Лола яке аз гулҳои боғии аввали баҳорӣ ба ҳисоб меравад. Онро ҳам шахсони алоҳида ва ҳам дар сатҳи саноатӣ парвариш мекунанд. Номи илмии лола - Тulipa (ба забони русӣ тюльпан) аз калимаи форсии «Turba» (тӯрба - яке аз шаклҳои кулоҳи сари мардуми Шарқ) гирифта шудааст, ки шакли гули растанӣ шабоҳати онро дорад».

Мутобиқ ба ривоятҳои қадимаи халкҳои гуногун, маҳз дар навдаи лолаи зарди нокушода хушбахтии ҳақиқӣ пинҳон шудааст. Аз рӯйи забони гулҳо, лола изҳори ишқро ифода мекунад. Ин тафсифи гул ба ривояти шоҳзодаи форс, ки девонавор ошиқи духтари зебое буд, вобаста аст. Ҳасудкорон тамоми кӯшишро ба харҷ дода, ошиқонро аз ҳам ҷудо карда, ба тӯйи арӯсии онҳо монеъ шуданд ва ҷиҳати марги духтар овоза паҳн карданд. Вақте ки овоза ба шоҳзода расид, ӯ аз талафот тоб наовард ва ҳамроҳи асп худро аз кӯҳи баланд партофт. Дар он ҷое, ки хуни маъшуқаи тасаллонашаванда рехт, гулҳои зебои арғувонӣ месабзанд. Аммо лола дар ҳақиқат гулҳои шоҳонаанд. Дар Аврупо чанд аср пеш иморатро ба лампаи навъи растании нодир иваз кардан мумкин буд. Ин гулҳо аслан аз тилло гаронтар буданд. Имрӯз, ба шарофати саноати гул, харидорон имкон доранд, ки гули лоларо харидорӣ кунанд.

Дар Русия лола рамзи фарорасии баҳор ва идҳои баҳорй мебошад. Дар рӯзи 8 март ба ҷинси адлпешаву латиф гулҳои тару тоза туҳфа кардан маъмул аст - дар ин давра лола ҳатто садбарги маъруфро ба инобат намегирад, чунки ҳама харидори лола ҳастанд. Дар маросими арӯсӣ ба навхонадорон гулҳои сафед додан ба нишони ишқи дуру дароз ва хушбахтӣ маъмул аст. Гумон меравад, ки навдаи зич пӯшида захираи зиёди садоқат ва сабрро нигоҳ медорад. Лолаҳо шахсиятҳои харизматик ва хушмуомиларо афзалтар медонанд. Занҳое, ки ин гулҳоро интихоб мекунанд, ба худ эҳтиром доранд.

Ҳамакнун, ба маънии ранги лола мепардозем. Ранги навдаи он маънои ба худ хос дорад: Гулобӣ дар асл нозукӣ, ҳамоҳангӣ, сулҳу дӯстӣ аст. Онҳо ба дӯстдухтар ҳадя мегарданд. Онҳо дар ҳама гуна вазъият мувофиқ хоҳанд буд. Сафед рамзи покӣ ва ниятҳои нек аст. Онҳо қобилияти тоза кардани заминаҳои энергетикиро доранд ва ҳисси ҳамбастагиро ба вучуд меоранд. Навдаи зард аломати зинда будан, некӯаҳволии мусбат ва моддӣ мебошад.

Гулдастаи зарди дурахшон ба осонӣ шуморо рӯҳбаланд мекунад ва ороиши дохилӣ мегардад. Сурх рамзи ҳавас ва бедории эҳсосот аст. Онҳо энергияи ҷинспи шахсро баланд мебардоранд. Навдаи сирпиёз ва арғувон маънои ашраф, худдорӣ, оромии рӯҳро дорад.

Лола растаниест, ки доимо ба одам шодию лаззати эстетикӣ мебахшад. Гулҳои лола метавонанд на танҳо рӯҳияи моро баланд бардоранд, балки инчунин энергияи шахс ва ҳуҷраеро, ки дар он парвариш мекунанд, беҳтар созанд. Гулҳо мисли ҳама гиёҳҳо ҳавоеро, ки мо нафас мекашем, тоза мекунанд ва хонаамонро бо энергияи ҳаётӣ пур мекунанд. Ранги сабз, ранги бартаридоштаи растаниҳо ва гулҳо яке аз рангҳои табиист. Дар наздикии гулҳо ва растаниҳо будан, мо энергияи мусбат мегирем ва эҳсос мекунем, ки рӯҳияи мо чӣ гуна тағйир меёбад. Хастагӣ, асабоният меравад - мо ором мешавем. Ниҳол бо сабзу хуррам, навдаи шукуфонаш ҳар яки моро шод мегардонад ва мо ҳамеша ба гулҳо бо завқ менигарем.

Имрӯзҳо шаҳрвандон ва меҳмонони кишвар аксар вақт наздик ба мавзее мешаванд, ки он ҷо анбуҳи гулҳои лола рангоранганд. Ҳар фарди зебопараст мехоҳад дар канори онҳо акс гирифта, вақти гаронмояи хешро бо хушиву хурсандӣ сипарӣ созад. Шояд ҳамин омил буд, ки ҳанӯз дар садаи XVII бинобар ба Аврупо бурдани гули лола ин растанӣ дар Нидерланд хеле машҳур шуд ва ҳамагон ба кишти он рӯ оварданд.

Дар давраи Шуравӣ Рӯзи гули лоларо охирин маротиба соли 1972 дар шаҳри Исфара ҷашн гирифта буданд.

Бо амри Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз соли 2019 озмунҳо бахшида ба сайри гули лола ба табъ расидааст, ки дар шаҳри Душанбе дар боғҳои фароғатӣ, гулгашту хиёбонҳо байни ноҳияҳо гузаронида мешавад.

Мо, сокинони шаҳр, хушбахтем, ки дар тамоми гӯшаву канори шаҳри Душанбе навъҳои гуногуни лола мешукуфанд ва аз тарзи шукуфтани онҳо ҳаловат мебарем. Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ бо заҳматҳои шабонарузиаш шаҳри Душанберо ба шаҳри ҳамешасабз ва гулзор мубаддал намудаанд.

Дар анҷоми андешаронӣ такя бар Рӯзи пойтахт карда, таманнои онро дорем, ки шаҳри азизамон аз анвои гулҳо лабрез бошад.

Ширин ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

Ҷашни Наврӯз яке аз куҳантарин ва зеботарин ойинҳои мардуми мо буда, садсолаҳо боз ҳамчун рамзи эҳёи табиат, таҷдиди рӯҳу равони инсон ва пайвандгари дилҳо дар саросари кишварҳои форсизабон ва берун аз он таҷлил мегардад. Дар тӯли таърих, Наврӯз ҷойгоҳи хосае пайдо намуд, ки он густурда шуда, имрӯз дар қатори ҷашнҳои байналмилалӣ шинохта мешавад. Бурҳони ин суханро метавон дар байти зайл пайдо кард:

Зи бас хубу зебост Наврӯзи мо,

Кунун ҷашни дунёст Наврӯзи мо.

Ин ду мисраъ худ гувоҳӣ медиҳанд, ки Наврӯз аз доираи маҳаллу минтақа бурун рафта, чун “ҷашни дунё” мақому мартаба пайдо кардааст. Ҳар сол бо фаро расидани баҳор мардуми мо ин ҷашни бостониро бо расму ойинҳои гуногун истиқбол мегиранд. Дар ин росто, адабиёти классикӣ ва муосири тоҷик низ саҳифаҳои дурахшоне дар васфи Наврӯз дорад, ки шоирон онро бо шеърҳои рангин ва пур аз наво барои наслҳои баъдӣ мерос гузоштаанд.

Наврӯз аз гузашта то имрӯз дар шеъри адабиёти мардуми мо ҳамчун рамзи дигаргуншавии ҳаёт, шукуфтан, рушду камолот ва эҳёи арзишҳои инсониву табиат тараннум меёбад. Адабиёти тоҷик саршор аз ашъору манзумаҳоест, ки ҳар яке пораи қалби шоиронро дар ин айёми пуршукӯҳ инъикос кардаанд. Масалан, Нуралӣ Нурзод дар шеъри худ “Нафаси гули баҳорон” ишора мекунанд, ки бо фарорасии баҳор дили инсон низ мисли табиат нав мешавад:

Нафаси гули баҳорон чамане пур об дорад,

Дили шавқҷӯши ман ҳам ҳаваси шароб дорад.

Зи суруди марши турна шунавед пайки Наврӯз,

Ки ҷарас баҳор имсол зи наю рубоб дорад.

Сафари сиёҳи зулмат ба дари саҳар адо шуд,

Дами фикри субҳкешон чӣ қадар савоб дорад.

Ин мисраъҳо моро ба дунёи рангоранги баҳори тоҷикон ошно месозанд. “Марши турна” ҳамчун башорати баҳор шунида мешавад, ки ин парандагон дар башорат додани омад-омади фасли шукуфтан нақши муҳим доранд. Ифодаи “суруди марши турна” инчунин садои эҳё ва зинда гардидани табиатро мемонад, ки ҳатто дили инсонро низ барои ба истиқболи нашъунамои нав омода гардонидан даъват мекунад. Шоир басо зебо ифода намудааст, ки “дамӣ фикри субҳкешон чӣ қадар савоб дорад”. Яъне, ҳама касе ки худро барои сафои рӯҳу қалб омода менамояд, ҳамқадами чигунагии рӯҳи баҳорӣ мешавад.

Имрӯз бошад, ҷашни Наврӯз танҳо маҳдуди мардуми форсизабон нест: бисёр халқҳои дигар низ онро ҳамчун рӯзи навшавӣ ва оғози тағйироти мусбат пазируфтаанд. Маҷмааи Умумии СММ расман ҷашни Наврӯзро ҳамчун иди байналмилалӣ эътироф кардааст, ки ин гувоҳи паҳнои васеъи нуфузи фарҳангии он мебошад. Шеъри Ҷаъфар Муҳаммад “Наврӯз муборак бод!” бо як самимияти шоирона муаррифӣ карданист, ки чигуна ин фасли зебои сол бароямон паёмовари хуррамӣ ва умед аст:

Эй ёри баҳоройин, Наврӯз муборак бод!

Парвардаи Фарвардин, Наврӯз муборак бод!

Эй дасти баҳоролуд, эй чашми хуморолуд,

Эй кокули атрогин, Наврӯз муборак бод!

Эй ғаркаи хоҳишҳо, сармасти навозишҳо,

Эй ошиқи фаррухдин, Наврӯз муборак бод!

Эй синаи бекина, эй қалби чу ойина,

Эй хонаи меҳрозин, Наврӯз муборак бод!

Эй рози тари борон, бар гӯши дили ёрон,

Табрик бигу ширин: Наврӯз муборак бод!

Эй ҳафт нишон аз «шин», дар суфраи ҷон биншин,

Эй ҳафт салом аз «син», Наврӯз муборак бод!

Дар ин шеър, мафҳуми “эй синаи бекина” ва “эй қалби чу ойина” нишон медиҳад, ки Наврӯз рамзи пок гардидани дили инсон аз кинаву бухл, инчунин рамзи ҳамдилии мардум аст. Наврӯз даъватест барои беҳбуд бахшидан ба муносибатҳои инсонӣ, афзудани меҳру муҳаббат, бахшидан ва бахшида шудан.

Ба ғайр аз ҷанбаи иҷтимоӣ, Наврӯз ҳамчунин намоди рушд ва инкишофи шахсият низ мебошад. Дар адабиёти классикӣ бисёр шоирон, аз ҷумла Саъдии Шерозӣ, Наврӯзро фурсати худшиносӣ ва ақлу хирад дарёфтан меҳисобанд. Шоир дар шеъри зер ишора менамояд, ки садои бод аз субҳ мехезад ва касе, ки дар пайи тоза кардани ақлу табъи худ мешавад, бояд мафкураашро нав кунад:

Субҳам аз машриқ баромад боди Наврӯз аз ямин,

Ақлу табъам хира гашт аз сунъи Раббу-л-оламин.

Бо ҷавонон роҳи саҳро баргирифтам бомдод,

Кӯдаке гуфто: «Ту пирӣ, бо хирадмандон нишин!».

Саъдӣ дар қолаби нуқтаи хирад шунидани як “кӯдак”-ро зикр мекунад, ки ин худ шигифтангез аст: гоҳо фаҳму андешаи нав дар забони кӯдакон низ садо медиҳад. Наврӯз тавре ки шеър мегӯяд, барои ҳама – пир ё ҷавон – як имкони навбахшӣ меорад. Ҳар кадоме бояд дар ҷустуҷӯи хирад ва тозасозии андешаву ниятҳои худ бошанд, зеро дар ин ҳолат Наврӯз воқеан “Нав-рӯз” мегардад – рӯзи нав, зиндагии нав.

Наврӯз биё, ҳар нафасат, бӯйи баҳор аст,

Рухсори ту ойинаи гулрӯйи баҳор аст.

Ин мисраъҳо низ зангӯлаи шодӣ ва тароватанд, ки инсонро ба ҳолати бедорӣ ва омодагӣ дар баробари нафаси софи баҳор даъват мекунанд. Чунин шеърҳо, дар баробари арҷ гузоштан ба Наврӯз, инчунин ба хонанда илҳом мебахшанд, ки ҷашнро на танҳо дар зоҳири табиат, балки дар ботини худ таҷлил намояд.

Наврӯз на фақат шеъру тарона, балки маҷмӯи расму ойинҳоест, ки дар фарҳанги мардуми тоҷик хеле нақши муҳим доранд. Чанд намунаи барҷастаи он:

• Ҳафтсин ва Ҳафтшин: Дар суфраи Наврӯзӣ гузоштани ҳафт чизе, ки номи онҳо ба ҳарфи “с” ё “ш” шурӯъ мешаванд, нишонаи рамзҳои нек, бахт ва сарбаландист. Дар шеъри Ҷаъфар Муҳаммад хам “Эй ҳафт нишон аз «шин», дар суфраи ҷон биншин…” ёд мешавад.

• Гулгардонӣ ва сайругашти идона: Сафари саҳро, дидани табиати шукуфон, шодиву пойкӯбии дастаҷамъӣ як рукни ҷудоинопазири Наврӯз аст.

• Хонатакконӣ: Пеш аз фарорасии Наврӯз, мардум хонаро тоза мекунанд, ки ин амал рамзи покизакунии рӯҳу равон низ мебошад.

• Оинҳои варзишиву бозиҳо: Дар деҳаҳою шаҳрҳо гузаронидани бозиҳои миллӣ чун гӯштингирӣ, бузкашӣ, арғунчак, аспдавонӣ низ як бахши муҳими ҷашнҳои Наврӯзӣ маҳсуб меёбад.

• Пӯшидани либосҳои нав: Одамон либосҳои нав ё тоза пӯшида, бо рӯҳи ҷавонӣ солро оғоз мекунанд, ки ин низ рамзи тоза шудани андешаву ниятҳост.

Лоиқ Шералӣ дар шеъри худ аз ҳамин тоза шудани табиат ва асабу равони инсон ёдовар мешавад:

Эй ғунчаи хандида, Наврӯз муборак бод!

Эй чашмаи ҷӯшида, Наврӯз муборак бод!

Эй камдили тарсида, аз ишқ фурӯ бигзор,

Эй ошиқи шӯрида, Наврӯз муборак бод!

Эй шохаи хушкида, имсол ту нашкуфтӣ,

Эй пунбаи болида, Наврӯз муборак бод!

Эй ёри аламдида, имсол куҷо рафтӣ?

Эй ёри писандида, Наврӯз муборак бод!

Эй ҳусни барозида, Наврӯз муборак бод!

Эй ҷону дилу дида, Наврӯз муборак бод!

Шоир зангӯлаи огоҳиро низ барои касе, ки “шохаи хушкида” мондааст, садо медиҳад: то ҳол дар ин фасли шукуфтан ношукуфта намон, бархез ва ҳамроҳ бо баҳор қабои тоза бипӯш! Зеро ҳар нафасе, ки бо баҳор ҳамсадо мешавад, метавонад рӯҳи инсонро эҳё созад. Ва ин нест магар моҳияти асосии Наврӯз: вусъат бахшидани гармии муҳаббат, тоза кардани қалби инсонӣ аз ғубору кина ва оғози таҳаввули нав дар зиндагӣ.

Дар хулоса метавон гуфт, Наврӯз рамзи шукуфоии мафкуравию ахлоқӣ ва покизагиву бардоштҳост, ки дар адабиёти тоҷик ҳамчун ойинаи нуронии халқ садсолаҳо боз мақоми волоро ишғол кардааст. Шеърҳое, ки оварда шуданд, гӯё садояшон барои як ҷаҳони бехатартар, босаодат ва ошиқона садо медиҳад. Ҷашни Наврӯз, бешубҳа, ҳар сол инсонҳоро ёдрас менамояд, ки бояд зебо зист, ғамро пушти сар кард, нияти нек намуд ва дар зиндагӣ як қадам ба сӯи рӯшноӣ гузошт. Ин аст рамзи барҷастаи Наврӯз дар зиндагӣ ва адабиёти мо, ки ҳама вақт он чун як чароғи умед дар роҳи зиндагӣ медурахшад.

Холов Холмаҳмад Исроилович – н.и.т., ходими пешбари озмоишгоҳи ғанигардонии маъдани Институти химияи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Дар муносибатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ ҳалли одилонаи ҳудудҳои баҳснок ҳамеша барои ҳар давлат як мушкили доимӣ, аксаран драматикӣ ва дар айни замон нозук ва дарднок буд ва боқӣ мемонад. Чомеаи ҷаҳонӣ ба мавзӯи сарҳади давлатӣ таваҷҷуҳи зиёд медиҳад, зеро аҳамияти он барои сулҳу амният хеле бузург аст.

Рӯзи 13 марти соли 2025 миёни Тоҷикистону Қирғизистон протокол дар бораи делимитатсия ва демаркатсияи марзи давлатӣ ба имзо расид, ки дар ҷомеаи Тоҷикистон вокуниши мусбатро ба бор овард. Раванди гуфтушунид мураккаб ва хеле тулонӣ буд. Мавҷудияти сарҳади умумӣ ҷараёни воқеаҳоро тағйир медиҳад, кишварҳо маҷбур мешаванд, ки муносибатҳои дуҷониба барқарор кунанд ва барои Ҷумҳурии Тоҷикистон муносибатҳо бо Ҷумҳурии Қирғизистон самти афзалиятноки сиёсати хориҷӣ ба ҳисоб мераванд.

Омӯзиш ва таҳлили муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон дар формати дуҷониба хеле муҳим аст, зеро ҳарду давлат дорои манфиатҳои муштараки байналмилалӣ, яъне тарафдори таҳкими сулҳу субот дар минтақа, таъмини рушди устувор, пешбурди ташаббусҳои глобалӣ оид ба коҳиш додани тағирёбии иқлим, идоракунии одилонаи захираҳои об, ҳифзи пиряхҳо аз обшавӣ ва ғайра мебошанд.

Ба шарофати дурандешии сиёсии роҳбарияти ду кишвар ва баррасии ҳамаҷонибаи сабақҳои таърихӣ ҳамкориҳои дуҷониба ҳоло симои комилан нав пайдо кардаанд. Рӯзи 31 марти соли ҷорӣ дар вазъияти тантанавӣ се кишвари ҳамсоя - Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон Созишнома дар бораи нуқтаи пайванди марзҳои се кишвари сарҳадиро ба имзо расониданд.

Баъди ба имзо расонидани созишномаи мазкур Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, рӯйдоди 31-уми мартро «бисёр муҳим» арзёбӣ намуда, гуфтанд, ки «мо ба муносибат бо Қирғизистон ва Ӯзбекистон, ки бар пояи накӯҳамсоягӣ, баробарҳуқуқӣ, эҳтиром ва бо назардошти манфиатҳои ҳамдигар асос ёфтаанд, баҳои баланд медиҳем».

Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон муҳтарам Содир Ҷабборов, пешниҳод кард, ки дар се кишвар ба мисли ҳавзаи Шенген виза ё раводиди ягона ҷорӣ шавад, то сайёҳон ба тамоми кишварҳои минтақа озод равуо кунанд. Ба таъкиди С.Ҷабборов, «ҳамгироӣ дар минтақа дар ҳоли рушд аст ва таҳкими равобит дар ҳама бахшҳо метавонад дар рушди устувор ва шукуфоии Осиёи Марказӣ мусоидат кунад».

Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон муҳтарам Шавкат Мирзиёев ба имзо расидани созишномаи сарҳадиро фоли нек хонда, таъкид намуд, ки «Дар солҳои охир гардиши мол миёни Ӯзбекистон, Қирғизистон ва Тоҷикистон даҳ баробар афзудааст. Қариб нисфи он ба минтақаҳои марзӣ рост меояд».

Хизмати боарзиши ҷонибҳо дар он аст, ки онҳо бо иштироки бевоситаи раванди музокирот оид ба масъалаҳои марзӣ бори нахуст ҷиҳати ҳалли масъалаҳои мавҷудаи сарҳадӣ ва аҳамияти он барои муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон корҳои некро анҷом доданд. Ба ҷонибҳо лозим омад, ки мушкилоти мураккаб ва печидаи марбут ба муқаррар кардани сарҳад байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистонро босаброна ҳал кунанд.

Ҳуҷҷатҳои ба имзорасида проблемаи сарҳади давлатироро дар муносибатҳои тоҷику қирғиз барои абад ба таври одилона ҳаллу фасл кард.

Бо талошҳои ҳайатҳои ҳукуматҳои Тоҷикистону Қирғизистон ҷиҳати роҳандозии музокирот дар формати дуҷониба, низоъе, ки як садсола ҳалли худро наёфта буд ва мушкили таъсиси сарҳади як ҳазор километраи байни давлатҳои номбурда ба маънои томи он масъалаи ҳаёт ва мамоти тарафайн буд, бори нахуст дар таърихи худ мақоми ҳуқуқӣ ва байналмилалӣ гирифт.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон муносибатҳои хешро бар асоси принсипҳои эҳтироми соҳибихтиёрӣ, тамомияти арзӣ, мудохила накардан ба корҳои дохилии ҳамдигар, ҳамсоягии нек пеш бурда, тарафдори таҳкими сулҳу субот ва рушди устувор дар минтақа ва ҷаҳон мебошанд.

Саидумар Раҷабов - мудири шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии

ИФСҲ АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

«Наврӯз яке аз маҳбубтарин ҷашнҳои таърихӣ ва фарҳангии миллати тоҷик буда, ҳамчун рамзи офариниши ҳаёт, оғози тозаи зиндагӣ аз давраҳои дур то ба имрӯз расидааст»

Эмомалӣ Раҳмон

Наврӯз яке аз кӯҳантарин ва маъмултарин ҷашнҳои ориёӣ буда, дар мавриди пайдоиш ва таҷлили он дар сарчашмаҳои таърихии форсӣ ва арабӣ маълумотҳои гуногун мушоҳида мешавад. Аз тамаддуни муштараки тоҷикону муслимин ва пайравони динҳои дигар аз қабили мӯсавӣ ва насронӣ маълум мегардад, ки онҳо аз пайдоиши Наврӯз огаҳӣ дошта, бо тарзҳои гуногун онро таҷлил менамуданд. Ин муштаракот дар масъалаи офариниши олам ба мушоҳида мерасад, ки Худованд ҷаҳонро дар шаш рӯз офарид ва дар рӯзи ҳафтум бо офариниши инсоният фалсафаи офариниш ба поён расид. Чун арзишҳои инсонӣ миёни аҷдоди мо нисбати ҳама махлуқоти дигар мақоми махсусро соҳиб гардида буд, бинобар хилқати Одам, «Наврӯз»-ро чун поси мавоҳиби Илоҳӣ ҷашн гирифтанд ва ин суннатро роиҷ сохтанд».

Дар китоби муқаддаси иброниён – Таврот омадааст, ки -«Худованд ҷумлагӣ махлуқот ва осмонро дар шаш рӯз офарид ва рӯзи ҳафтум аз кори онҳо фориғ шуд. Пас рӯзи ҳафтум муборак ва муқаддас буд». Қуръони карим низ масъалаи махлуқотро возеҳу равшан дар оёти фаровоне баррасӣ кардааст ба монанди; -«Ҳамоно Мо осмонҳо ва заминро дар шаш рӯз офаридем…». «Ҳамоно Парвардигори шумо он Худоест, ки осмонҳову заминро дар шаш рӯз офарид…».

Масъалаи офариниш дар зардуштия низ дар шаш марҳила дар муддати 365 рӯзи як соли шамсӣ сурат гирифтааст, ки нисбати фалсафаи офариниши яҳудӣ ва исломӣ бо ин тафовут фарқ дорад. Аз ахбори чунин сарчашмаҳои боэътимод мушоҳида мешавад, ки шаш рӯзи офариниш дар миёни пайравони динҳои мазкур маълум буда, шаш рӯзи офариниш ва рӯзи ҳафтум онро ба хотири хилқати Одам муқаддас мешумориданд, ки ин шаш рӯзи муқаддас дар тамаддуни ориёӣ ба шаш рӯзи аввали фарвардинмоҳ рост меомад. Аз ин рӯ, шаш рӯзи аввали фарвардинмоҳро ҷашн мегирифтанд.

Сарчашмаҳои таърихӣ аз ҷашнҳои зиёд ва мухталифи милливу мазҳабии эрониёни қадим маълумот додаанд, ки онҳо бештар идҳои мавсимӣ буда, аз соҳиби тамаддуни кишоварзӣ будани тоҷикон ва шакл гирифтани маросими мавсимии табиӣ дар тамаддуни онҳо дарак медиҳанд. Мувофиқи ахбори «Муруҷу-з-заҳаб»-и муаррихи қарни Х араб Масъудӣ миёни эрониён шаш иди бузург бо номи «гоҳонбор» мувофиқ ба хусусиятҳои хоси табиӣ дар фаслҳои гуногун ҷашн гирифта мешуд, ки миёни онҳо Наврӯз ва Меҳргон маъруфтаранд. Ин «гоҳонбор» ба шаш рӯзи офариниш махсус гардонида шуда буд, ки дар моҳҳои алоҳидаи сол тибқи гоҳшумории ориёиҳо ба монанди Наврӯз, Меҳргон, Тиргон, Сада ва идҳои зиёди қавмию маҳаллии дигар ҷашн гирифта мешуд. Маълум мегардад, ки таҷлили Наврӯз ба шаш рӯзи офариниши олам ва машҳуртарин ҷашнҳои гоҳонбор ба шумор рафта, аз дуртарин замонҳо таҷлил мегардидааст.

Дар мавриди ҷашнгирии Наврӯз дар сарчашмаҳои таърихӣ ду андеша мавҷуд буда, қисме аз сарчашмаҳо таҷлили онро ба Ҷамшед ва қисман ба Фаридун нисбат медиҳанд. Аммо Ҳаким Умари Хайём, ки аз машҳуртарин олимони наврӯзшинос шинохта мешавад, таҷлили Наврӯзро боз ҳам муқаддамтар зикр менамояд. Умари Хайём иллати номгузорӣ ва ҷашн гирифтани Наврӯзро дар “Наврӯзнома” ном асараш чунин иброз намудааст: «…чун Гаюмарт (Каюмарс) аввал аз мулуки Аҷам ба подшоҳӣ биншаст, хост ки айёми солу моҳро ном ниҳад ва таърих созад, то мардум онро бидонанд. Бингарист, ки он рӯз бомдод офтоб ба аввалдақиқаи ҳамал омад, мӯъбадони Аҷамро гирд кард ва бифармуд, ки таърих аз ин ҷо оғоз кунанд…мӯъбадон чунон карданд, пас Гаюмарт ин рӯзро оғози таърих кард». Маълум мегардад, ки ниёгони мо ҳанӯз дар ибтидои зинаҳои таҳаввули таърихӣ аз муносиботи ҳодисаҳои доимо такроршавандаи табиат ба монанди ивазшавии ҳамешагии шабу рӯз, дигаргуншавии бефосилаи фаслҳои сол, тағйири мавсими дараҷаи ҳарорат, миқдори боришот, инқилоби тобистонаи офтобу дарозтарин рӯз, инқилоби зимистонаи офтобу дарозтарин шаб, баробаршавии баҳорӣ ва тирамоҳии шабу рӯз таҷриба андӯхта, аввалин тақвимҳои хусусияти тамаддуни кишоварзӣ доштаро ба миён оварданд. Бесабаб нест, ки миёни бодянишинони чорводор солшумории қамарӣ ва миёни кишоварзон – муқимнишинони зироаткор солшумории шамсӣ ба вуҷуд омад.

Бояд зикр кард, ки Умари Хайём низ сарчашма гирифтани Наврӯзи Аҷамро ба хилқати инсон, оғози ҳаёт дар рӯйи замин ва санагузории таърихи инсоният вобаста медонад. Ба андешаи Берунӣ низ «Наврӯзи нахустин он аст, ки аввал рӯзест аз замона ва бад-ӯ фалак оғозид гаштан», яъне «Наврӯз» оғози ҳаёт дар рӯи замин аст.

Муаррих ва мардумшиноси араб Масъудӣ дар мавриди шахсияти Каюмарс ва замони зиндагии ӯ чунин маълумот додааст: «…сари подшоҳон Каюмарс буд, аммо дар бораи ӯ ихтилоф кардаанд. Баъзе пиндоштаанд, ки вай писари Одам ва фарзанди бузургтари ӯ буд. Ва гурӯҳе аз онҳо бар ин рафтаанд, ки Каюмарс – Амим писари Ловаз писари Ирам писари Сом писари Нуҳ буд... ва ба пиндори эрониён Каюмарс нахустин шоҳе буд, ки бар замин мансуб шуд».

Пас, мувофиқи ахбори Масъудӣ Каюмарс писари Одам ва ё Нуҳ (а) буда, миёни Одам ва Нуҳ ҳаёт ба сар бурдааст. Мувофиқи ахбори сарчашмаҳои дигари таърихӣ Каюмарс яке аз наводагони Нуҳ (а) муаррифӣ шудааст. Ба ҳар ҳол, агар далели дуввум қобили қабул бошад ҳам, бояд бидонем, ки таҷлили Наврӯз аз кадом замоне сарчашма гирифтааст. Ин андешаро Абурайҳон Берунӣ дар «Осору-л-боқия»-и худ чунин инъикос кардааст: «…ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт. Пеш аз ин ҳам Наврӯз бузургу муаззам буд». Пас, маълум мегардад, ки то замони Ҷамшед, ки сарчашмаҳои таърихии асримиёнагӣ ӯро бунёдгузори ҷашни Наврӯз медонанд, ин ҷашни бузург, ки ба шаш рӯзи офариниш ҳамбастагии зиёд дошта, «бузургу муаззам» шуморида мешуд ва ҳамчун оғози соли нав ва ибтидои солшуморию санагузорӣ аз замони Каюмарс ҷашн гирифта мешуд.

Аз таҳқиқи сарчашмаҳои дигари таърихӣ аз қабили «Ал-бидаъ ва-т-таърих»-и Шафеъи Кадканӣ, «Таърихи Бухоро»-и Наршахӣ, «Зайну-л-ахбор»-и Абӯсаъид Маҳмуди Гардезӣ, «Таърихи Табарӣ»-и Абӯалии Балъамӣ, «Таърихи Сийстон», «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ маълум мегардад, ки таҷлили Наврӯз замонҳои ниҳоят тулониро дар бар гирифта, аз замони Ҷамшед ва ҳатто пеш аз замони ӯ рост меояд. Дар даврабандии илми таърихи муосир ҳудудҳои хронологии айёми зиндагонии Ҷамшед аз рӯи корнамоиҳо дар самти кашфи оҳану фулод, сохтани ҳар гуна силоҳ аз оҳан, ихтирои абрешим ва ранг кардани он ба давраи таърихии «асри оҳан» рост меояд.

Ин андеша шоёни дастгирӣ буда, собиқаи ойини давлатдории мардумони ориёиро ба оѓози таърихи тамаддуни башарї бурда мепайвандад. Зеро, тибқи шаҳодати сарчашмаҳои таърихӣ аҷдоди мо тоҷикон ҳанӯз аз оғози таърих соҳиби фарҳангу тамаддуни хоса ва муқаддасоти миллӣ буда, ҳанӯз дар ҳазораҳои 4-3 пеш аз милод, замоне, ки бештаре аз халқиятҳои имрӯзаи ҷаҳон дар саҳнаи таърих зуҳур накарда буданд, аниқтараш баробар ба давраи зиндагии Иброҳим, ки боиси шаклгирии ду халқи бузург – сомиҳо ва иброниҳо гардид, ҳатто баъди ҳодисаи туфони Нӯҳ иттиҳодияҳои худро таъсис дода, аввалин давлатҳои мутамаркази худро ба вуҷуд оварда буданд. Пайдоиши аввалин давлатҳои ориёии Пешдодиёну Каёниён гувоҳи ин гуфтаҳо буда, мутобиқи ахбори сарчашмаҳои таърихӣ тамоми ҷашну анъанаҳои миллии суннатии ниёгони мо ҳанӯз дар даврони ҳукмронии онҳо шакл гирифта буд.

Ибни Балхӣ низ дар «Форснома»-и худ таҷлили Наврӯзро ба Ҷамшед нисбат дода, чунин маълумот додааст: -«Муддате осоре намудӣ, ки пеш аз рӯзгори ӯ монанди он набуда буд. Ба ибтидои маликии ӯ муддати панҷоҳ сол силоҳҳои гуногун месохт, баъзе аз оҳан ва пулод. Шамшер ӯ сохт ва олатҳои ҳарф ва дастафзорҳои саноъӣ ӯ падид овард. Абрешим риштан ва бофтан ва ранг кардани он истихроҷ кард ва пӯшиданиҳо сохт ва ҷумла мардуми ҷаҳонро ба чаҳор табақа тақсим кар. Баъд аз чунин корнамоиҳо Ҷамшед дар хутбаи худ Худоро ситоиш карда, чунин фармуд: -«Худованд баҳои мо тамом гардонид ва таъйид арзонӣ дошт ва дар муқобалаи ин неъматҳо бар хештан воҷиб гардонидем, ки риояи адл ва некӯӣ фармоем». Чун ин суханон бигуфт ҳамагон ӯро дуъои хайр гуфтанд ва шодиҳо карданд ва он рӯзро ҷашн сохт ва Наврӯз ном ниҳод ва аз он сол боз Наврӯз ойин шуд». Аз овардани маълумоти сарчашмаҳои маълум гардид, ки ниёкони мо – ориёиҳо аз пешқадамтарин халқиятҳои рӯйи замин буда, ҳанӯз аз бомдоди таърих ба монанди шумериҳову финиқиҳо аз гоҳшумориҳои дақиқ, тақвимҳои хусусияти кишоварзию табиидошта ва ҷашнҳои мавсимӣ бархурдор буданд.

«Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ, ки яке аз сарчашмаҳои арзишманди таърихӣ ва бадеии мардуми тоҷик аст, ба таҷлил гардидани Наврӯз аз тарафи Ҷамшед далолат мекунад:

Сари соли нав ҳурмузи фарвадин,

Баросӯда аз ранҷ тан, ҷон зи кин.

Ба Ҷамшед бар гӯҳар афшонданд,

Мар он рӯзро Наврӯз хонданд.

Бузургон ба шодӣ биёростанд,

Майю ҷому ромишгарон хостанд.

Чунин ҷашни фаррух аз он рӯзгор,

Бимондаст аз он Хусравон ёдгор.

Дар баъзе аз маъхазҳои таърихӣ омадааст, ки чун Заҳҳок Ҷамшедро азл кард ва подшоҳиро аз ӯ гирифт, машаққати зиёд кард ва чун Фаридун пас аз нӯҳсад сол бар ӯ ғолиб омад, мардум ин рӯзро ид гифтанд ва Наврӯз хонданд. Муаррихи асри XII Изуддин ибни Асир ишора менамояд, ки “Шояд ғалабаи Фаридун бар Заҳҳок дар рӯзи Наврӯз рост омада бошад”.

Абӯбакри Наршахӣ дар «Таърихи Бухоро» Наврӯзро ҳамчун оғози соли суғдӣ ва оғози соли деҳқонону кишоварзон меҳисобад. –«Наврӯз соли ҷадиди даҳоқин рӯзи аввали фарвардин мебошад». Яъне Наврӯз дар замони Сомониён ба аввали фарвардин, рӯзи 21-уми март ҳамчун рӯзи оғози соли суғдӣ ва оғози соли деҳқонон маънидод мешавад, ки аз Наврӯзи мӯғон, ки ба рӯзи шашуми фарвардин рост меомад аз Наврӯзи аввал бо хусусиятҳои мазҳабиву ақидавии худ фарқ мекард.

Дар сарчашмаҳои таърихӣ Наврӯз ва айёми таҷлил онро бо ривоятҳои гуногун баён намуда, баъзеи онон таҷлили онро ба Сулаймон ибни Довуд низ пайванд намудаанд. Абурайҳони Берунӣ дар «Осору-л-боқия» сабабҳои зиёди пайдоишу таҷлил ва бунёдгузори Наврӯзро шарҳ дода, иброз медорад, ки Наврӯз пеш аз ҳамаи ин поягузорони ҷашни Наврӯз муаззам буд ва ҷашн гирифта мешуд. «Сабаб ин, ки ин рӯзро Наврӯз меноманд, ин аст, ки дар айёми Таҳмурас, собиа ошкор шуданд. Ва чун Ҷамшед ба подшоҳи расид, динро аз нав кард. Ва ин кори хеле бузург ба назар омад ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт». Инчунин Берунӣ аз забони Зодуя сабаби таҷлили Наврӯзро чунин шарҳ додаст: -«Зодуя дар китоби худ гуфтааст, ки сабаб ин аст, ки офтоб аз ноҳияи ҷанубу шимолӣ тулӯъ мекунад. Ва баёни матлаб он аст, ки Иблиси лаъин баракатро аз мардум зоил (нобуд) карда буд, ба қисме, ки ҳар андоза хурданию ошомидани тановул мекард, аз таому шароб сер намешуданд. Ва низ бодро намегузошт бивазад, ки то сабаби рӯидани дарахтон шавад. Ва наздик шуд, ки дунё нобуд гардад. Пас, Ҷам бо амри Худованд ва роҳнамоии Ӯ ба қасди манзили Иблис ва пайравони ӯ ба сӯи ҷануб шуд ва дер гоҳе он ҷо бимонд, то ин ки ин расвоиро бартараф намуд. Он гоҳ мардум аз нав ба ҳолати эътидол ва баракату фаровонӣ расиданд ва аз бало раҳоӣ ёфтанд. Ва Ҷам дар ин ҳангом ба дунё бозгашт ва дар чунин рӯзе монанди Офтоб толеъ шуд ва нӯр аз ӯ метофт. Ва мардум аз тулӯи ду офтоб дар як рӯз шигифт намуданд. Ва дар ин рӯз ҳар чубе, ки хушк шуда буд, сабз шуд ва мардум гуфанд, “Рӯзи нав”. Ва ҳар шахсе аз роҳи табаррук ба ин рӯз дар таште ҷав кошт. Сипас, ин расм дар эрониён пойдор монд, ки рӯзи Наврӯз дар канори хона ҳафт хел аз ғалла бар ҳафт табақ бикоранд. Ва аз рӯидани ин ғалла ба хубию бадии зироат ва ҳосили солиёна пешгӯӣ кунанд». Имрӯз низ ин анъанаи Наврӯзӣ идома дошта, суманак рамзи асосии сарсабзиву хуррамӣ ва натиҷагирӣ аз ҳосили кишти солона маънидод мешавад.

Берунӣ ҷойи дигар меорад, ки «…ба ақидаи эрониён дар рӯзи Наврӯзи бузург барои сокинони замин хушбахтиро тақсим мекунанд. Аз ин ҷост, ки эрониён ин рӯзро «рӯзи умед» номиданд.

Маълум мегардад, ки Наврӯз аз ибтидои офариниши олам дар дар давраҳои гуногуни таърихӣ бо шаклҳои гуногун таҷлил гардида, дар тамаддунҳои бузурги инсонӣ таъсири худро гузоштааст.

Дар аҳди Ҳахоманишиҳо Наврӯз аҳамияти махсус пайдо карда буд. Шоҳаншоҳ дар Наврӯз «бори ом» медод ва бо раъияти хеш мулоқот мекард. Дар ин рӯз намояндаи ҳар яке аз мамолики тобеъа ба ҳузури шоҳаншоҳ шарафёб мегардид ва ҳадяи сарзамини худро ба шоҳаншоҳ тақдим мекард. Бояд зикр кард, ки мамолику-л-аъроб (Ҳиҷозу Ясриб) низ ба монанди ҳудудҳои ҷуғрофии бузурги Шому Миср дар замони Ҳахоманишиҳо (асрҳои (VI-IVпеш аз милод) ва баъдан дар замони Сосониён (224-651) ба ҳайти ин давлатҳои форсӣ шомил шуда, Наврӯзро ҷашн мегирифтанд ва дар Наврӯз барои шоҳони Ҳахоманишӣ ва Сосонӣ ҳадяҳо пешкаш менамуданд. Дар аҳди давлатдории Ашкониёну Сосониён то зуҳури ислом Наврӯз ба тамоми шукӯҳу шаҳоматаш дар ҷуғрофиёи ориёиҳо таҷлил мегардид. Ҳокимони сатрапҳо-вилоятҳо ба шоҳони аҷам тӯҳфаву ҳадяҳо пешкаш намуда, дар баробари он шоҳаншоҳон низ дар рӯзи ҳафтуми таҷлили Наврӯз ба раъият «бори ом» медоданд.

Пас аз вуруди ислом ба Хуросону Моваруннаҳр мардум чун замони пешин Наврӯзро ҷашн мегирифтанд. Агарчи солшумории исломӣ дар саросари Хуросону Мовароуннаҳр маъмул шуда буд, бо вуҷуди ин солшумории эронӣ, яъне тақвими форсӣ-авастоӣ дар ин ҳудудҳо матрук нагардид ва ҳамчунон ҳисоби аъёдро ба расми қадим ва бар асоси моҳҳо ва рӯзҳои эронӣ нигоҳ медоштанд ва ҳурмати рӯзи аввали моҳ, ҳурмузро, ки аз рӯзҳои мутабаррук буд ҳанӯз ривоҷ медоданд. Абдусамад ибни Алӣ дар ривояте, ки вай онро аз ҷадди худ Ибни Аббос нисбат медиҳад, мегӯяд, ки; -«Дар рӯзи Наврӯз ҷоми симине пур аз ҳалво (эҳтимол ҳамон суманак бошад.Т.Ғ., З.Ш.) барои Пайғомбар сала-л-Лоҳу алайҳи ва-с-саллам оварданд. Ва чун эшон сабаби овардани ин ҳадяро пурсиданд дар посӯх гуфтанд, ки ҳадяи Наврӯз аст. Он гоҳ Пайғомбар сала-л-Лоҳу алайҳи ва-с-саллам аз он ҳалво тановул фармуд ва ба асҳоби худ доду гуфт: -«Кош ҳар рӯз барои мо Наврӯз буд».

Салмони Форсӣ саҳобаи пайғомбар (с) низ дар мавриди анъанаҳои наврӯзӣ ва таҷлили Наврӯз гуфтааст, ки; -«Наврӯз рӯзи нахусти фарвардин (ҳурмуздрӯз) аз номҳои худованди ва бисёр муборак аст. Имом Содиқ ба воситаи арзиш ва аҳамияти Наврӯз тавсия кардаанд, ки дар ин рӯз танро шустушӯ диҳед ва покиза бошед ва беҳтарин ҷомаҳоро ба тан кунед ва раёҳин ва хӯшбӯ бикоред ва шукри Худовандро ба ҷо оваред. Вақте Наврӯз фаро мерасад мо мунтазири пирӯзӣ ва нусрат аз ҷониби Худованд ҳастем, зеро он рӯз ба мо тааллуқ дорад, ки порсиён нигаҳдори он будаанд, вале шумо аъроб онро пос надоштаед ва қадри онро пойин овардаед.

Аз шаҳодати ин манбаҳо маълум мешавад, ки дини мубини ислом аз ибтидо ба баъд барои аз байн бурдани Наврӯз ягон монеъае эҷод накардааст. Танҳо дар замони Умавиён, ки халифаҳо ва ҳокимони Умавӣ бартариятҳои қавмивии худро нисбати дигар қавму халқиятҳои мафтуҳа ва исломоварда болотар гузошта, анъанаҳои халқиятҳои дигарро нодида мегирифтанд, мавқеъи ин ҷашнро камобеш танг намуда буданд.

Баъди ба сари қудрат омадани ҳукуматҳои маҳаллии аҳди исломии тоҷик ба монанди Тоҳириёну Саффориён ва Бармакиёну Сомониён Наврӯз дар дигар нукоти хилофати Аббосиён низ ҷашн гирифта мешуд. Чун ширкати тоҷикон дар самтҳои мухталифи давлатдории Аббосӣ аён гардид, Ҷурҷи Зайдон таърихи олами исломро аз соли 750 то соли 850 дар таҳти нуфузи тоҷикон қарор дода, ин матлабро чунин баён кардааст: - «Ин давраро давраи эронӣ номидем, зеро агар чи хулафо ва забон ва дини ин давра аз араб буда, аммо аз ҳайси сиёсат ва идораи умури давлатдорӣ таҳти назари тоҷикон қарор доштааст. Тоҷикон он давлатро ёрӣ карданд ва ба по доштанд ва онҳо идора намуданд. Вазирон ва амирон ва нависандагон ва ҳоҷибони ин давлат ҳама эронӣ буданд». Ширкати тоҷикон дар давлатдории Абосиён боиси он гардид, ки низоми давлаторӣ урфу одот ва анъанаҳои миллии тоҷикӣ аз нав эҳё шаванд. Аз даврони Мутаваккили Аббосӣ (233-247 ҳ\қ) нақл мекунанд, ки вай ба муносибати ин ҷашн ба пайравӣ аз шоҳони Эрон панҷ миллион дирҳам ба рангҳои гуногун зарб мекард ва ба сари мардум мерехт.

Гардезӣ инчунин дар мавриди ҷашн гирифтани Наврӯз дар замони хилофати аббосиҳо маълумот дода, сабаби аз фарвардин ба ҳазирон интиқол додани Наврӯзро чунин нигоридааст: -«Мӯътазид чун бо Амр ибни Лайс дар ҷанг буд, дар Наврӯз ширкат натавонист кардан. Баъд аз он, ки Амр ибни Лайс аз ҷониби Исмоил ибни Аҳмад дастгир шуд, Мӯътазид Наврӯзро дар ёздаҳуми моҳи ҳазирон ҷашн гирифт ва онро ифтитоҳи кори хироҷ кард. Аз ин рӯ ин Наврӯзро Наврӯзи Мӯътазидӣ ном ниҳоданд».

Аз ҳама муҳимаш он аст, ки Наврӯзро на ҳамчун ҷашни динӣ ва ё мазҳабӣ, балки ҳамчун як ҷашни миллӣ тамоми давлатҳои турктабори Хуросону Мовароуннаҳр бо як шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн мегирифтанд. Наврӯз ҳамчун иди миллии тоҷикии форсӣ дар ҳудуди асрҳои миёна дар тамоми марзҳои сарзамини ориёӣ ҷашн гирифта мешуд. Наврӯз дар охири садаи XIX ва ибтидои садаи XX низ дар ҳудуди Осиёи Марказӣ бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардид, ки яке аз шоҳидони ин замон, арбоби сиёсиву ҷамъиятӣ-Садриддин Айнӣ дар «Ёддоштҳо»-и худ аз баргузории он чунин маълумот додаст: -«Иди Наврӯз, ки сари соли шамсӣ дар аввали ҳамал сар мешуд, яке аз идҳои пеш аз исломият аст. Бинобар ин халқи тоҷик, дар ҳолате, ки иди Рамазон ва Қурбон барин идҳои диниро як рӯз барпо медошт, иди Наврӯзро ҳафтаҳо давом медод…Амир Музаффар ҳар баҳор сайри наврӯзӣ ташкил медод, ин сайрҳои ӯ то ду моҳ, ҳатто то ҳафтод рӯз давом мекард».

Аз ташхиси сарчашмаҳои таърихии аҳдиисломии тоҷику араб маълум мегардад, ки Наврӯз аз дуртарин замонҳо ҳамчун рӯзи хотимаи офариниш, санагузориву солшуморӣ, таърих оғоз намудан, баробарии шабу рӯз, фарорасии фасли баҳор, аз дидори бузургону подошоҳон шарафёб шудан, оғози кишту кори баҳорӣ, рӯзи деҳқонон, ташхиси ҳосили солона, пирӯзии гармӣ ба сардӣ, пирӯзии хушбахтӣ ва тақсими он барои кули инсоният ҷашн гирифта мешуд.

Вақти он аст, ки доир бабаъзе аз масоили умдатарине, ки миёни ҷомеаи мусалмони кишвари мо нисбати таҷлили Наврӯз доман паҳн намудаистодааст, мулоҳиза намоем.

Масъалаи аввал ин, ки дар бештари маъохизи исломӣ, таърихи таҷлили Наврӯзро ба замони Каюмарс ва ё Ҷамшед нисбат дода шудааст, ки мувофиқи таърихнигории форсӣ ин ҷашни кӯҳани миллии мо таърихи зиёда 7000 сола дорад. Ин ҳам дар ҳолест, ки замон ва мӯҳлати ҳукмронии баъзе аз шоҳзодагони хонадонҳои Пешдодиён ва Каёниён ба монанди Кайковус, Кайхусрав, Кайқубод, Сиёвуш, Лӯҳросп ва дигарон ба пуррагӣ ва ба таври дақиқ маълум нашудааст.

Масъалаи дуввум ин, ки Наврӯз дар оѓоз ба оини зардуштия ва ё оташи зардуштӣ ягон рабт ва муносибат надошт, балки беш аз 3000 сол пеш аз зуҳури Зардушт ва таълимоти ӯ ин ҷашни миллии мо берун аз ҳамагуна хусусиятҳои мазҳабӣ ва ақидавии динӣ таҷлил мегардид, аммо бо мурури замон ба ин ҷашни ориёӣ ҳар қавму тоифае аз мардум урфу одот ва анъанаҳои худро зам намудаанд.

Масъалаи саввум ин, ки Наврӯз дар тули таърихи таҷлили худ дар фарҳанги қавму халқҳои гуногун таъсири мусбат расонида, аз замонҳои қадим дар Суғд, Хоразм, Бохтар, Бобул, Миср, Мағриб, Рум, Ҳинд, Хуросону Мовароуннаҳр ва қисмати ғарбии Чин ҷашн гирифта мешуд. Дар ин ҳудудҳои ниҳоят фаррох таъсирнок будани Наврӯзи Аҷам аз он шаҳодат медиҳад, ки Наврӯз ҳамчун як ҷашни фарҳангӣ муттаҳидкунандаи тамоми ин қавмҳо мебошад.

Масаъалаи чорум, бошад ин таҷлили Наврӯз дар давраи исломӣ, хилофати Умавиёну Аббосиён ва давлатҳои туркии ҳудудҳои Хуросону Мовароуннаҳр муаррифӣ мешавад. Чуноне, ки ба ин масъала равшанӣ андохта шуд, дар маъхазҳои таърихии аҳдиисломии тоҷик, чи муалиффони араб ва чи муаллифони аҷам Наврӯз накӯҳиш ва сарзаниш наёфта, балки хулафо низ дар таҷлили он ҳамчун як анъанаи мавсимӣ саҳмгузор мешуданд. Волии Хуросон Ҳаҷҷоҷ ибни Юсуф барои ҳадяҳое, ки дар ин рӯз ба ӯ аз ҷониби ҳокимони маҳаллӣ пешкаш мегардид, ин ҷашнро бисёр азизу мукаррам меҳисобид. Халифаҳои дигар Мӯътасим ва Мӯътазид барои таҷили он маблағҳои гарон сарф менамуданд. Ҳатто хонадонҳои ҳукмрони туркии Моваруннаҳр барои таҷаммул ва шукӯҳу шаҳомати он ба Наврӯз либоси нав мепӯшониданд. Яъне, ҳеҷ кадоме аз хонадонҳои ҳукмрони мусалмони Хуросону Мовароуннаҳр (Эрону Осиёи Миёна) барои аз байн бурдани Наврӯз кӯшиш ва ё оддитарин баҳонаеро пеша накарда буданд.

Пас, моро лозим меояд аз ин ҷашни пурифтихори миллии худ, ки бо рисолати бузурги фарҳангияш миллати тоҷикро дар имтидоди асрҳои миёна аз ҳамлаҳои марговари арабию қарахонӣ, туркию муғулӣ ва шайбонию манғитӣ наҷот дода буд, пуштибонӣ намоем.

Бо ба даст омадани истиқлолияти давлатӣ ва кӯшишу заҳматҳои бесобиқаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз соли 1993 инҷониб барои эҳё ва ҷаҳонӣ гардидани ин ҷашни миллии ниёгонамон – Наврӯз иқдомҳои зиёде роҳандозӣ шудааст. Маҳз тавассути ҳамин иқдомот 30-сентябри соли 2009 ҷашни Наврӯз ҳамчун мероси пурғановати фарҳанги ғайримоддии бостон ва фарҳангии башарият ба феҳрасти мероси фарҳангии ҷаҳон аз ҷониби ЮНЕСКО ворид карда шуда, 19-феврали соли 2010 дар Анҷумани ҷаҳонии 64-уми Созмони Милали Муттаҳид 21-уми март ҳамчун «Рӯзи байналмилалии Наврӯз» пазироӣ ва тасдиқ гардид, ки минбаъд мувофиқи Қатъномаи он Наврӯзи кӯҳан, эҷоди хиради ниёгони мо ҳамасола дар арсаи байналмилалӣ бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардад.

Пас, имрӯз дар ҳоле, ки Наврӯзи Аҷам бо кӯшиш ва заҳамоти шабонарӯзии Пешвои муаззами миллат - Эмомалӣ Раҳмон, ба худ унвони «Наврӯзи байналмилалӣ» касб намуда, дар саросари ҷаҳон ҷашн гирифта мешавад, моро зарур аст, ки барои тарғиби ҳар чи бештари арзишҳои таърихию фарҳангӣ ва рисолати инсондӯстона доштани Наврӯз ҷиҳати бохабар намудани сокинони курраи Замин аз фарҳанги оламшумули тоҷик камари ҳиммат бардем. Набояд мо ба гузаштагони дури худ санги маломат зада, Наврӯзро ҳамчун ҷашни «ғайриисломӣ», «ғайримазҳабӣ» ва ё дигару дигар муаррифӣ намоем, балки барои эҳёи суннатҳои инсонии он камари ҳиммат бандем, то ин ҷашни миллии мо дар қатори бузургтарин ҷашнвораҳои ҷаҳонӣ ва чеҳраҳои фарҳехтаву мондагори асримиёнагии мо муаррифгари таъриху фарҳанги волои инсонии миллати тоҷик қарор гирад.

Мувофиқи маълумоти расмии директори Институти астрофизикаи АМИТ Буризода Анвар имсол тибқи ҷадвали асрономӣ сайёраи Замин 20-уми марти соли 2025 соати 08:06 ба вақти маҳаллӣ нуқтаи эътидоли баҳориро бурида мегузарад ва дар нимкураи шимолӣ фасли баҳор оғоз мегардад. Бо фаро расидани ин соат тамоми тоҷикони дунё ва тамоми таҷлилкунандагони “Наврӯзи байналмилалӣ”-ро самимона муборакбод намуда, ба онҳо хушию хуррамии рӯзгорро таманно мекунем.

Шоев Зиёвиддин, номзади илмҳои фалсафа, ходими калони илмии шуъбаи масъалаҳои фалсафии дини ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Рӯйхати сарчашмаҳо ва адабиёти истифодашуда

А) Сарчашмаҳо

1. Алӣ ибни Ҳусайни Масъудӣ. «Муруҷу-з-заҳаб ва маъодину-л-ҷавҳар». Теҳрон. –«Итишороти илмӣ-фарҳангӣ», 1387 Тарҷумаи Абӯлқосими Поянда. Ҷ.1. 560 с.

2. Абӯраҳон Берунӣ. «Осору-л-боқия». –Душанбе, 1990. 370 с.

3. Абӯалии Балъамӣ. «Таърихи Табарӣ». Теҳрон. «Интишороти Суруш», 1369. 567 с.

4. Абӯсаъид Маҳмуди Гардезӣ. «Зайну-л-ахбор». Теҳрон. «Дунёи китоб», 456 с.

5. Абӯҷаъфар Муҳаммад Ҷарири Табарӣ «Таъриху-р-русул ва-л-мулук». Теҳрон, «Интишороти Асотир», 1370. Ҷ.1. 345 с.

6. Абулқосим Фирдавсӣ. «Шоҳнома», -Душанбе. «Адиб», 1986. Подшоҳии Ҷамшед.

7. Абубакр Муҳаммад ибни Ҷаъфари Наршахӣ. «Таърихи Бухоро». Теҳрон. «Тӯс». 567 с.

8. Ибни Балхӣ. Форснома. Теҳрон. «Интишороти Асотир». 476 с.

9. Иззуддин ибни Асир. Таърихи комил. Ҷ.1. Тарҷумаи Сайид Муҳаммади Рӯҳонӣ. Теҳрон. «Интишороти асотир», 1370. 689 с.

10. Қуръон: Сураи Аъроф ояти 54. Сураи Ҳуд ояти 7. Сураи Саҷда ояти 4. Сураи Юнус ояти 3.

11. Таврот. Бахши дуввум. Сафри пайдоиш.

12. Шафеъи Кадканӣ «Ал-бидаъ ва-т-таърих». Теҳрон. «Интишороти огоҳ». 1369. 499 с.

13. Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷ.7. – Душанбе, «Ирфон», 1962. 513 с.

Б) Адабиёт:

14. Абӯлқосими Охта. Ҷашнҳо ва ойинҳои шодмонӣ дар Эрон. Теҳрон. –«Интишороти Иттиллоот», 1386 ҳ. 321 с.

15. Одинаев Ё. Умари Хайём ва шоҳасари ӯ «Наврӯзнома». – Душанбе, «Ирфон». 2012. 723 с.

16. Муҳаммад Ризои Ноҷӣ. Фарҳанг ва тамаддуни исломӣ дар қаламрави Сомониён. Теҳрон, «Амири Кабир», 1386. 456 с.

17. Ҷурҷи Зайдон. Таърихи тамаддуни Исломӣ. Теҳрон. «Амири Кабир», 1374 ҳ\қ.1108 с.

Истилоҳи наврўз табиатан ба мафҳумҳои сулҳ, ваҳдат ва баҳамоӣ тавъам мебошад. Зеро ғояи асосии зиндагиофарӣ, ҷомеасозии он сарҷамъ кардан, ба вањдат овардани инсонҳо аст. Бинобар ин, вањдати мардумони љањон ва тољикони бурунмарзї аз бењтарин кўшишњоест, ки ҳангоми таҷлилии ин ҷашн ба эътибор гирифта мешавад. Аз ин рӯ, ташаббуси тоҷикон бо ҳамзабонони худ дар мавриди ба ҷашни байналмилалӣ табдил додани асоси мантиқӣ дорад. Ба он хотир, ки ба маънии куллӣ “Наврӯз – намоди сулҳ аст”.

Далели дигари рамзи сулҳ ва густариш додани фарҳанги сулҳофарӣ доштани ҷашни аҷдодиамонро дар арафаи таҷлили он ҳалли баҳсҳои марзӣ ва ба бастани шартнома дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии кишварҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ҷумҳурии Ӯзбекистон собит менамояд. Президентҳои се кишвар сараввал дар арафаи таҷлили ҷашни наврӯзи байналмилалӣ ҷиҳати риоя кардани як рамзи зиндагиофар ва ҷомеасози он дар маросими ифтитоҳи фосилавии стела (сутун)-и рамзӣ дар нуқтаи пайванди сарҳадҳои давлатӣ иштирок намуда, ба санади тақвиятдиҳандаи сулҳу дӯстии абадии байни се давлат имзо гузоштанд. Аз ин рӯ, аз ин лаҳза шурӯъ гардида “Эъломияи Хуҷанд доир ба дӯстии абадӣ миёни кишварҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон” ҳамчун як руйдоди нодир дар саҳифаи таърихи ин се миллат сабт шуд.

Ин Эъломия ҳамчун як пайк, ҳадяи наврӯзӣ аз он ҷанба рисолати таърихӣ, муттаҳиднамоӣ касб мекунад:

- сулҳу субот ва шукуфоии тамоми минтақаро таҳким бахшида, миёни мардумони кишварҳо ваҳдату сарҷамъиро устувор менамояд;

- дӯстӣ ва бародарии мардумони се кишварро бегазанд мегардонад;

- муносибатҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии се кишвари ба ҳам дӯстро вусъат мебахшад;

- метавонад ба василаи муҳимми густариш додани муколамаи фарҳангҳо дар байни ин се кишвар ва дигар давлатҳои ҷомеаи муосир нақши муассир бозад;

- барои мунтазам баргузор кардани чорабиниҳои фарҳангӣ, ҳамоишу конфенренсияҳои илмӣ-амалӣ, мизҳои мудаввар дар байни ҳунармандону олимони ҷавони се кишвар монеаҳои сунъии эҷодшударо аз байн мебардорад. Имконият медиҳад, ки шаҳрвандони се кишвар дар доираи муқаррароти амалкунанда ба кишварҳои ҳамдигар омаду рафт карда, аз ҷойҳои фарҳангию таърихӣ, мавзеъҳои сайёҳӣ, осоишгоҳҳо ва марказҳои барқарорнамоии саломатӣ ва ғайра самаранок истифода баранд. Дар сатҳи кишварҳои ҳамдигар барномаҳои консертӣ, театрӣ, намоиши филмҳо ташкил намуда, инчунин зимни таҳияи филмҳои муштарак ҳамкориро ба роҳ монанд;

- робитаи тарафайн, махсусан, ба роҳ мондани курсҳои бозомӯзӣ, такмили ихтисос, табодули таҷриба карданро дар байни кормандони муассисаҳои таҳсилоти олии касбии се кишвар тақвият диҳанд ва ғайра.

Самиев Б.Ҷ. - д.и.ф., профессор, мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Ледники Таджикистана - это не только природное чудо, но и важный элемент экосистемы, влияющий на водные ресурсы страны. Расположенные в высокогорьях Памира, эти ледяные массы служат источниками рек, которые орошает сельское хозяйство и обеспечивают питьевую воду для миллионов людей. Ледники Таджикистана, среди которых крупнейшие - Федченко, представляют собой уникальные природные объекты, а их величие поражает своей масштабностью. На сегодняшний день в Таджикистане насчитывается более 8 тысяч ледников, занимающих около 8% площади страны.

Однако глобальное потепление оказывает значительное влияние на ледниковые системы. Повышение температуры воздуха приводит к ускоренному таянию льдов, что, в свою очередь, угрожает не только экосистемам, но и устойчивости водоснабжения. Потери льда на таджикских ледниках ежегодно увеличиваются, что может привести к изменению режима рек и уменьшению объемов воды в будущем.

Изменения в ледниковом покрове Таджикистана уже приводят к последствиям для местных сообществ, сельского хозяйства и гидроэнергетики. В то время как ранее стабильные водные потоки становятся непредсказуемыми, устойчивость региона перед лицом изменения климата требует комплексных научных исследований и принятия мер для сохранения природных богатств.

Ледники Таджикистана - это не только символ величия природы, но и напоминание о необходимости заботиться о нашей планете, чтобы сохранить ее для будущих поколений.

Президент Республики Таджикистан, Лидер нации уважаемый Эмомали Рахмон активно продвигает защиту ледников на международной арене. Правительство реализует программу мониторинга и сохранению ледников.

В Послании Лидера нации уважаемого Эмомали Рахмона к Маджлиси Оли от 21 декабря 2021 года было подчеркнуто: «За последние несколько десятилетий исчезла почти треть общего объема ледников нашей страны, из которых формируются более 60 процентов водных ресурсов Центрально-Азиатского региона.

Принимая во внимание это, наша страна совместно со своими международными партнерами прилагает усилия с целью объявления 2025 года Международным годом защиты ледников, назначения Всемирного дня защиты ледников и образования Международного фонда защиты ледников. Справиться с вызовами глобального потепления - это комплексная задача, требующая усилий на различных уровнях: от индивидуального до международного. Вот несколько ключевых направлений, которые могут помочь в борьбе с глобальными климатическими изменениями:

1. Снижение выбросов парниковых газов

Одной из главных причин глобального потепления является накопление парниковых газов в атмосфере, таких как углекислый газ, метан и закись азота. Чтобы справиться с этим, необходимо:

-переход на возобновляемые источники энергии: солнечные и ветряные установки, гидроэнергетика, геотермальная энергия и другие формы чистой энергии;

-энергосбережение: повышение энергоэффективности в промышленности, строительстве и транспорте;

-углеродное налогообложение: введение налогов на выбросы углекислого газа и другие меры, направленные на стимулирование сокращения загрязнения.

2. Адаптация к изменениям климата

Некоторые последствия глобального потепления уже становятся очевидными, и необходимо адаптировать инфраструктуру и общество к этим изменениям. Это включает в себя:

-устойчивое водоснабжение: использование современных технологий для управления водными ресурсами, включая методы по сохранению воды и перераспределению ее в регионы, где наблюдается дефицит;

-строительство устойчивых к климатическим изменениям инфраструктур: проектирование зданий и дорог, которые выдержат экстремальные погодные условия (например, сильные наводнения, засухи);

-адаптация сельского хозяйства: внедрение устойчивых к изменению климата сельскохозяйственных практик, таких как устойчивые к засухам культуры и системы орошения.

3. Защита и восстановление экосистем

Экосистемы, такие как леса, океаны и болота, играют ключевую роль в поглощении углекислого газа и регулировании климата. Их защита и восстановление могут существенно замедлить глобальное потепление:

-защита лесов: прекращение вырубки лесов и стимулирование масштабного лесовосстановления;

-сохранение биоразнообразия: поддержка экосистем, которые обеспечивают важные экологические услуги, включая углеродное поглощение;

-восстановление природных углеродных поглотителей: например, восстановление влажных экосистем, таких как торфяники.

4. Международное сотрудничество

Климатические изменения - это глобальная проблема, и борьба с ними требует совместных усилий всех стран:

Международные соглашения: поддержка и выполнение таких соглашений, как Парижское соглашение, направленных на ограничение повышения температуры на планете.

Трансфер технологий: помощь развивающимся странам в переходе на экологически чистые технологии и укрепление их устойчивости к климатическим изменениям.

Конечно, Международный год защиты ледников может стать важным шагом в привлечении дополнительных финансовых ресурсов и поддержки для Таджикистана.

В заключение нужно отметить, что глобальное потепление - это одна из самых серьезных угроз, с которыми сталкивается современное общество. Последствия изменения климата, такие как повышение температуры, таяние ледников, изменение погодных условий и потеря биоразнообразия, затрагивают все уголки планеты. Таджикистан, с его уникальными ледниками и уязвимой экосистемой, находится на передовой линии этого глобального вызова.

Тем не менее, существуют пути, чтобы справиться с этими угрозами. Это комплексное сочетание усилий на уровне политики, науки, технологий и общества. Переход к возобновляемым источникам энергии, повышение энергоэффективности, защита экосистем и международное сотрудничество - все эти меры могут значительно замедлить темпы изменения климата и минимизировать его последствия.

Важно помнить, что каждый из нас может внести свой вклад в сохранение планеты для будущих поколений. Борьба с глобальным потеплением требует коллективных усилий и готовности действовать на всех уровнях. Только совместными усилиями можно сохранить природу и обеспечить устойчивое будущее для человечества.

Юсуфи Фарзона, - младшый научный сотрудник отдела Европы

Института изучения проблем стран Азии и Европы НАНТ

Использованные источники:

1.https://ru.wikipedia.org/wiki/Ледники_Таджикистана

2. https://e-cis.info/news/566/100601/

3.https://www.rtsu.tj/news/...

Қидмати Наврӯз ва вуҷуди ин ҷашн ба замонҳои пеш аз шаклгирии давлатҳо дар қаламрави Ориёно ва қабл аз давраи модҳо ва Ҳахоманишиён бармегардад. Наврӯз дар Авасто зикр нашудааст, зеро Наврӯз як иди миллӣ маҳсуб мешуд ва Авасто як китоби динӣ буда, ҷашнҳои хоси худашро дошт. Аммо баъд аз гузашти замон саранҷом дини зардуштӣ ҳам ҷашни Наврӯз ва ҳам Меҳргонро мепазирад.

Дар устураҳои Наврӯз омадааст, ки ориёиён муътақид буданд, ки Худованд ҷаҳонро дар шаш рӯз офарид ва дар рӯзи шашум ба Офтоб фармони ҳаракат дод, то ҳама мавҷудот аз ҳарорату рӯшноии он мустафид шаванд ва ҳамон рӯз, ки Офтоб ба афлок шуруъ ба ҳаракат намуд, Наврӯз буд. Хайём ин мавзуъро дар «Наврӯзнома» чунин баён медорад: «Гӯянд чун Эзиди таборак ва таоло бад-он ҳангом, ки фармон фиристод, ки субот баргирад, то тобиш ва манфиати ӯ (Офтоб) ба ҳама чизҳо бирасад, Офтоб аз сари Ҳамал бирафт ва Осмон ӯро бигардонид ва торикӣ аз рӯшноӣ ҷудо гашт ва шабу рӯз падидор шуд ва он оғоз шуд мар таърихи ин ҷаҳонро».

Дар ғолиби достонҳои асотирӣ пайдоиши Наврӯз ба замони Пешдодиён нисбат дода шуда ва аз Ҷамшед подшоҳи машҳури Пешдодӣ ба унвони бунёдгузори ин ҷашн ёд гардида ва дар дарозои таърих Наврӯз бо номи ҷашни Наврӯзи Ҷамшедӣ низ маъруф будааст.

Хайём ривояти дигареро низ дар робита ба Наврӯз меоварад ва он чунон аст: Замоне ки Ҷамшед бар девон ғалаба намуд ва анвои саноеъро ба мардум омӯхт, бо уламо ва мубадон нишасте баргузор кард ва дар он нишаст аз уламо пурсид, чист ки ин подшоҳӣ бар ман боқӣ ва поянда дорад? Гуфтанд: «Дод кардан ва дар миёни халқ некӣ». Пас ӯ дод бигустурд ва уламоро бифармуд, ки рӯзи мазолим (додхоҳӣ ё шикояте аз зулм) ман бинишинам, шумо назди ман оед, то ҳар чи дар ӯ дод бошад, маро бинамоед, то ман он кунам ва нахустин рӯз, ки ба мазолим биншаст, рӯзи Ҳурмузд аз моҳи Фарвардин буд. Пас он рӯзро Наврӯз ном карданд».

Абурайҳон Берунӣ, ки навиштаҳояш дар заминаи Наврӯз ғанитарин ва муътабартарин осори мактуб аст, дар мавриди пайдоиши Наврӯз дар «Осору-л-боқия» навиштааст, ки «Ва чун Чамшед ба подшоҳӣ расид, динро аз нав кард. Ва ин кори хеле бузург ба назар омад ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт, агарчи пеш аз ин ҳам Наврӯз бузургу муаззам буд». Дар идома Берунӣ менависад, ки «Ва дар ин рӯз расм аст, ки мардумон барои якдигар ҳадя мефиристанд. Ва сабаб ин аст, ки найшакар рӯзи Наврӯз ёфт шуд. Ва чун Чамшед дид, ки он ширин аст, амр кард, ки оби ин найро берун оваранд ва аз он шакар созанд. Ва он гоҳ дар рӯзи панҷум шакар ба даст омад ва аз роҳи табаррук ба он мардум барои якдигар шакар ҳадя фиристоданд».

«Ва дар рӯзи шашуми ин моҳ, -менигорад Берунӣ, -Наврӯзи Бузург аст. Ва гӯянд, ки Худованд дар ин рӯз аз офариниши ҷаҳон осуда шуд. Дар ин рӯз Худованд Муштариро биёофарид ва фархундатарин соатҳои он рӯз соатҳои Муштарӣ аст». «Ва ҳар шахсе аз роҳи табаррук ба ин рӯз дар таште ҷав кошт. Сипас ин расм пойдор монд, ки рӯзи Наврӯз дар канори хона ҳафт хел аз ғалла бар ҳафт табақ бикоранд. Ва аз рӯидани ин ғалла бар хубию бадии зироат ва ҳосили солиёна пешгӯи кунанд»- идома медиҳад Берунӣ.

Дар устураҳои наврӯзӣ гуфтаанд, ки дар айёми Наврӯз руҳи гузаштагон аз ҷойгоҳи осмонии худ ба замин, ба хонаҳои хешовандони худ боз мегардад. Бозмондагон барои хушии ҳар чи бештари руҳи гузаштагони худ хони наврӯзӣ бо ҳафт ғизои оғози ҳарфи ҳар калимааш бо шин шуруъ шуда меоростанд: Шаҳду ширу шаробу шакару, шамъу шамшоду шоя (мева).

Интихоби рақами ҳафт ба далели муқаддас будани он аст, мисли ҳафт кавокиб, ҳафт табақа, ҳафт осмон, ҳафт пушт ва ғайра.

Ба далели боварҳои исломӣ сирка ҷои шароби нобро гирифта ва ҳафт шин ба ҳафт син табдил шуда: Сир, себ, сабза, санҷид, сирка, сунбул, сипанд.

Аммо роҷеъ ба хони наврӯзӣ назари дигарест, ки ба ҳақиқати суннати Наврӯз бештар наздикӣ дорад. Дар ойинҳои наврӯзӣ барои чидани хони наврӯзӣ аз зарфҳои мунаққаши бисёр нафисе, ки аз Чин оварда шуда буд, истифода мекарданд ва онҳоро ба адади ҳафт амшоспанд (фаришта) (Баҳманамшоспанд, Шаҳриварамшоспанд, Сипандурмузамшоспанд, Хурдодамшоспанд, Урдубиҳиштамшоспанд ва Мурдодамшоспанд ҳамроҳ бо Аҳурамаздо) бар сари хонҳои наврӯзӣ мегузоштанд ва аз ин рӯ хони наврӯзӣ номи ҳафт чинӣ гирифта буд ва баъдҳо ба сурати ҳафт шин даромада аст.

Аммо Наврӯз дар таърих: Гарчи иттилои дақиқе аз Наврӯзи давраи Каёниён дар даст нест, аммо дар ин ки ойинҳои ин ҷашн дар рӯзгори онон риоя мешудааст, тардиде вуҷуд надорад.

Рӯзи Наврӯз дар замони Каён,

Мениҳоданд мардуми Ориён

Шаҳду ширу шаробу шакари ноб,

Шамъу шамшоду шоя андар хоб.

Дар аҳди Ҳахоманишиён (солҳои ҳукумат 700-675–330 пеш аз милод) Наврӯз бо шукӯҳи хосе дар Тахти Ҷамшед баргузор мегашт. Ҳама чиз дар Тахти Ҷамшед барои бузургдошти ин ҷашн бино шуда буд. Пеш аз анҷоми ташрифоти Наврӯз бузургони шоҳаншаҳӣ ва намояндагони кишварҳо ба тахти Ҷамшед меомаданд ва ҳазорон чодар мезаданд. Дар сангнигораҳои Тахти Ҷамшед 23 халқи пайрави шоҳаншоҳӣ ва дарбориён бо ҳамроҳи аспҳо ва гардунаҳои подшоҳӣ ва сарбозон дида мешаванд.

Барои шоҳ рӯзи аввал бори ом, яъне пазироии мурдум буд, дувумин рӯз баландпоятарин касон, аз шумори деҳқонон (ашроф) ва аъзои хонадони онҳоро мепазируфт, рӯзи сеюм мубадон пазируфта мешуданд, рӯзи ҷаҳорум хонаводаи худ ва наздикони хешро қабул мекард ва рӯзи панҷум фарзандон ва коргузорони худро мепазируфт ва ба ҳар кадоме, ки рутбаи баландтареро шоиста буд, арзонӣ медошт ва рӯзи шашум шоҳ Наврӯзро барои худ дар хилват ҷашн мегирифт.

Он тавре ки аз катибаҳои даврони Ҳахоманишӣ бармеояд, замони оғози соли нав, замони мушаххас ва дақиқе надошта, балки тағйир меёфтааст. Бино ба ахбори ин катибаҳо дар сартосари даврони Ҳаҳоманишӣ замони оғози соли нав аз 21 исфандмоҳ (12 март) то 9 урдубиҳишт (29 апрел) дар гардиш будааст.

Аз ахбори сангнавиштаҳои Дориюши Бузурги Ҳахоманишӣ (солҳои подшоҳӣ 521-486 пеш аз милод) дар Бесутун маълум мешавад, ки соли нав дар ин аҳд дар фасли тирамоҳ ё поиз оғоз мешуд ва ҷашни Меҳргон ҷашни иди аввали сол буд. Дар охири фармонравоии Дориюши Бузург тақвими хуршедиро пазируфтанд ва бар тибқи он сол ба дувоздаҳ моҳи сирӯзӣ ва ба изофаи панҷ рӯзи изофӣ (онро панҷи дуздида низ мегуфтанд) тақсим мешуд ва дар эътидоли баҳорӣ оғоз мегардид. Ин сол аз ойини митроии куҳан гирифта шуда буд ва ба соли дини зардуштӣ мубаддал гашт.

Наврӯз дар замони Дориюши Бузург дар Миср роиҷ гардид ва инчунин бархе усули гоҳшумории мисриёнро Ҳахоманишиён иқтибос карданд.

Бо шинохти таърихи дудмони Ашконӣ (солҳои подшоҳӣ 250 пеш аз милод – 226 мелодӣ) ва бо пайдо кардани осори бостонии аҳди Ашконӣ, мисли сафолнавиштаҳо дар харобаҳои шаҳри Нисо (18 км шимолу ғарбии Ашқобод) маълум гардид, ки Наврӯз дар даврони шоҳаншоҳии онон ва айёми қадимтар аз ду ҳазор сол пеш дар оғози баҳор будааст. Бояд гуфт, ки пас аз замони ҳукумати селевкиҳо, ҳарчанд, ки Ашкониён аз ақвоми ориёӣ ва зардуштимазҳаб буданд, вале тасаллути 80 солаи юнониён дар онҳо асар карда, дар хусуси одобу русуми аҷдодӣ бетараф буданд, аз ин рӯ дар аҳди Ашкониён Наврӯз бештар аз ҷониби мардум ҷашн гирифта мешудааст. Аммо дар охири давраи ҳукмронии 486 солаи онҳо, дубора ба сунану анъаноти аҷдоди хеш баргаштан дар онҳо қувват гирифт.

Дар тамоми даврони Сосониён (солҳои подшоҳӣ 226-651) Наврӯз чун ҷашни миллӣ ба шумор мерафт. Ба ҳамин ҷиҳат ҳатто мардуме, ки пайрави ойини зардуштӣ набуданд, мисли оромиён, арманиён ва гурҷиён, аммо дар ҳавзаи ҳукумати Сосониён зиндагӣ доштанд, низ дар он ширкат доштанд. Мисли замони Ҳахоманишиён дар ин аҳд низ панҷ рӯзи аввали фарвардин чашни Наврӯз гунаи ҳамагонӣ доштааст ва онро Наврӯзи Омма ва ё Наврӯзи Кучак номидаанд. Наврӯзи Бузург ё Хурдодрӯз, ки шашумин рӯзи фарвардинмоҳ аст, назди Сосониён бисёр муҳим буд. Ба ин рӯз бисёр ҳодисаҳоро иртибот медиҳанд, мисли зода шудани Зардушт ва ба пайғамбарӣ баргузидани ӯ, вуқуи растохез дар ин рӯз. Дар тақвимҳои суғдӣ ва хоразмӣ рӯзи таваллуди Сиёвуш рӯзи шашуми фарвардинмоҳ аст ва бо ин сол оғоз мешуд.

Низомулмулки Тусӣ вазири машҳури салотини Салҷуқӣ нуктаи муҳиме дар бораи яке аз суннатҳои ҷашни Наврӯз дар замони Сосониён дар «Сиёсатнома» сабт кардааст. Ӯ менависад, ки «расми мулуки Аҷам ҷунон будааст, ки рӯзи Наврӯз ва Меҳргон подшоҳ иҷозаи дидори оммаи мардумро медодааст ва ҳеҷ касро монеа аз дидори подшоҳ набудааст. Ҳар кас қиссаи хеш навишта ва шикояти худро омода мекард ва шоҳ номаҳо ва шикоятҳои мардумро як-як баррасӣ менамуд. Агар аз шоҳ шикояте мешуд, мубади мубадонро довар таъйин карда, шоҳ аз тахт ба зер меомад ва пеши мубад ба дузону менишаст ва мегуфт: «Нахуст аз ҳамаи довариҳо доди ин мардро аз ман бидеҳ ва ҳеҷ майлу муҳобо макун». Он гоҳ мунодӣ кардӣ, ки «ҳар киро бо малик хусумате ҳаст, ҳама ба як сӯ бинишинанд, то нахуст кори шумо бигзорад». Пас мубад ба доди мардум расидагӣ мекард ва дод ба тамомӣ меситонд ва агар касе бар малик даъвии ботил карда буд, уқубати бузург ба ӯ медод ва мегуфт: «Ин сазои он касест, ки бар малик ва мамлакат айб ҷӯяд ва ин далерӣ кунад». Дар идома Низомулмулк менависад, ки аз вақти Ардашер Бобокон то ба рӯзгори Яздигурд ҳам бар ин ҷумла буд ва Яздиҷурд расмҳои падаронро бигардонид ва андар ҷаҳон бедод кард, суннатҳои бад ниҳод ва мардумон дар ранҷ афтоданд». Дар воқеъ ин расм тавассути Яздигурди дувуми Сосонӣ, писари Баҳроми Гӯр, ки солҳои 439-459 подшоҳӣ кардааст, аз миён бардошта шуд.

Дар ойини наврӯзии Сосониён адади ҳафт аҳамият доштааст. Сосониён дар Наврӯз ҳафт донаро бар ҳафт сутун мекоштанд ё ноне мепухтанд аз ҳафт ғаллаи мухталиф.

Таваҷҷуҳе, ки Наврӯз дар замони Сосониён аз он бархӯрдор буд, дар мусиқии онҳо низ инъикос шудааст. Дар миёни оҳангҳои даврони Сосонӣ, номҳои Наврӯз, Сози Наврӯз, Наврӯзи Бузург ва Наврӯзи Қубод хеле маъруфанд.

Баъд аз густариши ислом дар сарзамини Хуросони Бузург аз ҷалоли ҷашни Наврӯз коста мешавад. Наршахӣ дар «Таърихи Бухоро» ба ҳангоми тавсифи ҷуғрофиёии деҳи Варахша, ки дар наздикии Бухорост, менависад, ки дар ин деҳ ҳар 15 рӯз бозор доир мешавад. Ва чун бозори охир бошад, 20 рӯз бозор кунанд ва рӯзи 21 Наврӯз кунанд ва онро Наврӯзи кишоварзон гӯянд.

Дар миёни ҳама ҷашнҳое, ки пас аз ислом дар қаламрави Хуросони Бузург ба далели бетаваҷҷуҳии ҳокимон ба фаромӯшӣ супорида шуданд, Наврӯз тавонист ҷойгоҳи худро ба унвони ҷашни миллӣ ҳифз кунад. Далели пойдор мондани Наврӯз дар фарҳанги мо ин пайванди амиқи ин ҷашн бо ойинҳои миллати мо, таърихи кишвар ва ҳофизаи фарҳангии мо тоҷикон аст.

Гуфта мешавад, ки арабҳо пас аз фатҳи қаламрави Эрон ва Хуросони Бузург молиёти сангине барои баргузори ҷашни Наврӯз ва Меҳргон вазъ карданд. Халифаҳои Умавӣ ва Аббосӣ низ ин равияро идома доданд, агарчи баъдҳо худи халифаҳо дар ҷашни Наврӯз ҳузур пайдо мекарданд. Аз баргузории ойинҳои наврӯзӣ дар замони Умавиён мадраке дар даст надорем, аммо дар замони хилофати Аббосиён ба гуфтаи Табарӣ Муътазиди Аббосӣ (892-902) мардуми Бағдодро аз барафрӯхтани оташ дар рӯзи Наврӯз ва пошидани об ба рӯи роҳгузарон манъ кард, вале пас аз нигаронӣ аз эҳтимоли ошӯби мардум фармони худро пас гирифт. Бино ба хабари Табарӣ Муътазиди Аббосӣ соли 282 ҳ.қ./895/96) дастур дод, ки «бахшнома ба тамоми ақтори кишвар содир шавад, ки Наврӯзро дар ёздаҳуми моҳи Ҳазирон муқаррар кунанд ва Наврӯзи аҷамиро Наврӯзи муътазидӣ биноманд. Бахшномаҳо аз шаҳри Мавсил ба ҳама ҷо содир шуд, зеро Муътазид дар он замон дар Мавсил иқомат намуда буд. Ӯ дар ин тағйир ва табдил рифоҳи мардумро манзур дошт, зеро хироҷро ҳамеша дар Наврӯз мегирифтанд ва бо ҳолу вазъи мардум татбиқ намешуд».

Аббосиён гоҳе барои пазириши ҳадяҳои мардум аз Наврӯз истиқбол мекарданд.

Бо рӯи кор омадани силсилаҳои Тоҳириён. Саффориён, Сомониён ва Оли Буя ҷашни Наврӯз бо густурдагии бештаре баргузор мешуд. Дар ин давраҳо шоирон бо фаро расидани Наврӯз дар ситоиши он шеър месароиданд ва ба шоҳ фарорасии Наврӯзро шодбош мегуфтанд. Байҳақӣ аз шукӯҳи маросими Наврӯз дар дарбори Ғазнавиён навиштааст ва шоирони ин дарбор чун Фаррухӣ, Манучеҳрӣ, Унсурӣ ва Саъди Салмон дар ситоиши Наврӯз шеърҳо сурудаанд. Аз ҷумла Унсурӣ дар пешгоҳи султон Маҳмуд ин чакомаро суруда буд:

Боди наврӯзӣ ҳаме дар бустон бутгар шавад,

То зи сунъаш ҳар дарахте луъбати дигар шавад.

Боғ ҳамчун кулбаи баззоз пурдебо шавад,

Бод ҳамчун талбаи аттор пуранбар шавад…

Рӯз ҳар рӯзе бияфзояд чу қадри шаҳриёр,

Шаб чу умри душманони ӯ ҳаме камтар шавад.

Дар даврони Салҷуқиён ба дастури Ҷалолиддини Маликшоҳ теъдоде аз мунаҷҷимон, аз ҷумла Хайём барои беҳсозии гоҳшуморӣ ҷалб шуданд. Ин гурӯҳ Наврӯзро дар замони вуруди офтоб ба бурҷи ҳамал қарор доданд ва ҷойгоҳи онро собит намуданд. Бар асоси ин гоҳшуморӣ, ки ба тақвими Ҷалолӣ маъруф шуд, барои собит мондани Наврӯз дар оғози баҳор муқаррар шуд, ки ҳудудан ҳар чаҳор сол як бор (гоҳе ҳар панҷ сол як бор) теъдоди рӯзҳои солро ба ҷои 365 рӯз 366 рӯз дар назар бигиранд. Ин гоҳшумор аз соли 392 ҳиҷрӣ /1001-1002 оғоз гирифт.

Дар Ҳинд низ ҷашни Наврӯз пешинаи таърихӣ дар фарҳанги он дорад. Ба хусус аз оғози ҳукумати Бобуриён дар ин сарзамин Наврӯз шукӯҳи ҷашни миллиро ба худ гирифт, ки дар он Ҷалолуддин Муҳаммади Акбар (1542-1605) нақши муҳиме дошт. Ӯ соли 1584 (992 ҳ.) тақвими исломиро мансух ва тақвими хуршедии эрониёнро ба ҷои он ривоҷ дод. Акбар, ки зиндагиномаи худро ба форсии тоҷикӣ навишт, менигорад, ки бо зинда кардани ҷашнҳои куҳан, ки ба муддати ҳазор сол аз ривоҷ афтода буд, шодӣ ба хотираҳои маҳзуну ғамгин боз гардонад. Далели ин иқдомро хости хушнудии Худованд хондааст. Ҷашни Наврӯз дар солҳои салтанати Ҷаҳонгир (1605-1627) ҳар сол аз ибтидои фарвардин то ҳаждаҳуми ҷашни Наврӯз бар пой мешуд ва рӯзи нуздаҳум бо баргузории Ҷашни Шараф поён меёфт. Бар асоси асноди таърихӣ Нурҷаҳон маликаи ин дарбор аз мунаҷҷимон мехост, ки ранги марбут ба солро ба ӯ бигӯянд, то деворҳо, пардаҳо, фаршҳо ва либоси канизҳоро ба ҳамон ранг тағйир диҳад. Дар дарбори писари Ҷаҳонгир – Шоҳҷаҳон (1628-1658), ки Тоҷмаҳалро сохтааст, баргузории Наврӯз идома ёфт. Аммо дар замони Аврангзеб, ки пас аз Шоҳҷаҳон ба тахт нишаст ва шоҳи мутаассиб буд, ҷашни Наврӯз мутаваққиф шуд.

Наврӯз пас аз ҳазорсолаҳо ҳанӯз ҳам бар андешаву фарҳанги ҳавзаи тамаддуни ороиёӣ тасаллут дорад ва тавонистааст марзҳои ақидатиро дарҳам бишканад.

Наврӯз ҳамон гуна ки ҳазорон сол пеш барои ориёиён эҳсоси шукуфоӣ, қудрат, покӣ, сафо ва садоқатро медод, имрӯз барои мо чун риштаест, ки моро ба ғанову азамати куҳансарзаминамон пайванд медиҳад ва барои ҳамин аст, ки Наврӯз тавонистааст аз мушкилоти бузургу ҳавлноки садаҳо бигзарад ва худро то рӯзгори мо ба саломат бирасонад.

Наврӯз агар муҷассамае аз Зардушт ё Буддо мебуд, шояд акнун дигар вуҷуд надошт, Наврӯз агар ниёише барои Аҳурамаздо мебуд, шояд инак фаромӯш гардида буд; Наврӯз агар суруде дар васфи Иронвиҷ мебуд, шояд инак бемафҳум ва ғариб ҷилва менамуд. Аммо Наврӯз на муҷассамаест, ки бишканандаш ва на сурудест, ки фаромӯш шавад. Наврӯз руҳи миллати мост, ки дар дарозои таърих бо таҳаммули ҷабру ситами турку тозӣ бо қомати росту босалобат аз ғурури миллӣ ва фарҳангамон посдорӣ намуд.

Дар ихтитоми сухан ба расми табрикоти наврӯзӣ аз паёмбари ғазали форсӣ-тоҷикӣ - Саъдӣ имдод меҷӯем:

Баромад боди субҳу бӯйи Наврӯз,

Ба коми дӯстону бахти пирӯз.

Муборак бод ин солу ҳама сол,

Ҳумоюн бод ин рӯзу ҳама рӯз.

Чу оташ дар дарахт афканд гулнор,

Дигар манқал манеҳ, оташ маяфрӯз

Чу наргис чашми бахт аз хоб бархост,

Ҳасадгӯдушманонро дида бардӯз.

Баҳоре хуррам аст, эй гул куҷоӣ?

Ки бинӣ булбулонро нолаву сӯз.

Ҷаҳон бе мо басе будасту бошад,

Бародар, ҷуз накуномӣ маяндӯз

Накуӣ кун, ки давлат бинӣ аз бахт,

Мабар фармони бадгӯи бадомӯз…

ҲАМЗА КАМОЛ - профессор

Март 24, 2025 11:00

ДУШАНБЕ, 24.03.2025 /АМИТ «Ховар»/. Боиси ифтихор аст, ки ҷашни бостонии миллати мо— Наврӯзи оламафрӯз чандин сол аст, ки байналмилалӣ гашта, дар аксари давлатҳои ҷаҳон бо шукуҳи хосса таҷлил мегардад. Дар мавриди таҷлили Наврӯз чун ҷашни ҳамагонӣ узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои сиёсӣ, профессор Муҳаммад Абдураҳмон чунин ибрози назар намуд:

— Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, ки «Наврӯз баёнгари тафаккури таърихӣ, симои маънавӣ, сиришти ахлоқӣ, орзую ормон, ҷаҳонбинию ҷаҳоншиносии миллатамон буда, давоми мавҷудияташ арзишҳои фарҳангию миллии моро дар таркиби худ ҳифз намудааст».

Воқеан, Наврӯзи хуҷастапай ҳикмат, фалсафа ва бузургтарин арзиши фарҳангие аст, ки дар сарнавишти тоҷикон мисли муаммо дар худ асрори нуҳуфта дорад. Умри ҷашни «Наврӯз» таърихи хеле қадимӣ дошта, ба ташаккули умри миллати мо пайваста аст. Барои ошкор намудани моҳияту зуҳуроти он мардум ба бедории табиат, гармию нармӣ, шодию сурур, озодагию латофат ва шафоати он боварӣ дошта, бақои миллати тоҷик ва дигар ақвоми ориёитаборро ба он вобаста медонанд.

Маълум аст, ки бо ибтикори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҷонибдории Сарони давлатҳои ҳавзаи Наврӯз Ассамблеяи Созмони Милали Муттаҳид соли 2010 қарор қабул намуд, ки иди Наврӯз ҷашни байналмилалӣ эълон карда шавад. Аз ҳамон рӯз инҷониб ҷашне, ки бо забони мардуми мо «Наврӯз» муаррифӣ мешавад, дар аксар мамлакатҳои ҷаҳон таҷлил мегардад. Ин аст, ки дар Тоҷикистон дар арафаи баргузории Наврӯзи хуҷастапай Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо зиёиёни мамлакат мулоқотҳои ҷашнӣ баргузор менамоянд. Ҷашни Наврӯз ҳамасола дар ҳар гӯшаву канори Тоҷикистон бо шаҳомати бузург баргузор мешавад, ки боиси ифтихору эҳтироми ҳамагон аст.

Ҳикмати Наврӯз- ин бо ҳам омадани инсонҳо, озодагӣ, ягонагӣ, дӯстӣ ва таҳаммулпазирӣ мебошад, ки дар бораи таърихи пайдоиши он ривояту афсона ва сурудаҳои хеле зиёде гуфта шудаанд. Ин ҷашни пуршукуҳ аз замони Пешдодиёну Ҳахоманишиён то Саффориёну Сомониён шукуҳманд гардида буд. Ҳатто Берунӣ дар бораи Наврӯзи замони Сосониён мегӯяд, ки «…ва ойини Сосониён дар ин айём чунин буд, ки подшоҳ ба рӯзи Наврӯз шуруъ мекард ва мардумро эълон менамуд, ки ба эшон некӣ кунад».

Таъриху васфи чашни «Наврӯз» дар «Шоҳнома»-и Ҳаким Фирдавсӣ, «Осор –ул-боқия»-и Берунӣ, «Наврӯзнома»-и Умари Хайём ва дигар шоиру бузургони илму маърифати тоҷику форс бо одоб ва расму русуми муфассал то имрӯз идома дорад.

Баъзан мо аз ривоятҳои гуногуни таърихӣ, устура ва нақлҳо дар бораи ҷашни Садаю Наврӯз то афсонаи пайдо шудани море дар пеши роҳи шоҳи сулолаи Пешдодиён –Ҳушанг ва ҳаво додани санге ба сӯи он ва пайдо шудани оташу гармию рӯшноӣ чандин асрҳо боз эътиқод дорем. Шояд чунин устураҳо фарзияе бошанд, ки ба заминаи ҷашну анъанаҳои гузаштагонамон асос гузошта, фалсафаи дарки моҳияти онҳоро падид оранд. Яъне ин арҷгузорӣ ба бедории табиат ва рӯзи нав мардумро бедору хушнуд менамояд. Масалан, Ҳаким Умари Хайём чунин андеша доштааст, ки «Ҳар кӣ Наврӯз ҷашн кунад ва ба хуррамӣ пайвандад, то Наврӯзи дигар умр дар шодӣ ва хуррамӣ гузорад».

Дар замони пайдо ва паҳн шудани дини ислом низ баъзе андешаҳои мухталиф нисбат ба Наврӯз пайдо шуда буданд. Аммо ҷаззобияту бузургии Наврӯз ҳамаи онҳоро зери таъсири худ гузошта, ба ягон дину мазҳаб худро вобаста накардааст. Наврӯз рӯзи бахшидани гуноҳҳои ҳамдигар, рӯзи дехқон, рӯзи паҳлавонон, рӯзи умеду орзуҳои зиндагӣ ва ҷашни худшиносии миллӣ мебошад.

Агар Ҳаким Умари Хайём дар замони хеш «Наврӯзнома»-ро ҳамчун номаи меҳр ва баёнгари хотираи таърихии мардуми мо навишта бошад, пас мо бо ибтикор ва роҳнамоии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар замони соҳибистиқлолии ҷумҳуриамон ҳамчун меросбари ниёгонамон ба дастовардҳои бузурге ноил гардидаем, ки боиси ифтихори имрӯзу фардои миллату давлат ва ҳамзабонони мо мебошанд:

Ин, дар мадди аввал, бунёди «Кохи Наврӯз» — ин шоҳкории аср -Кохи бегазанди аҷибу беназире аст, ки бо ҳидоятҳои Президенти ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пойтахти мамлакатамон- шаҳри Душанбе қомат афрохтааст. «Кохи Наврӯз» зеботарин шоҳкории арзишманди наврӯзӣ ба ҳисоб меравад, ки маҳсули меҳнати дасти ҳунармандони тоҷик аст. Ҳамчун пажуҳишгар замоне андешае доштам, ки «Кохи Наврӯз» бояд ба худ афсона ё фалсафае барои бунёд шудан дошта бошад. Яъне мафкураи пайдоиш, сохтмон ва ба кӣ бояд бахшида шавад ва чаро чунин сохта шудааст? Аммо имрӯз ба хулосае омадам, ки худи номи «Кохи Наврӯз» баёнгар ва муаррифи Наврӯзи хуҷастапай аст. «Кохи Наврӯз» ва нақшу нигори наврӯзии он мисли китоби «Наврӯзнома»-и Хайём муаммое аст, ки барои кушодани гиреҳи он бояд аз таъриху фалсафаи Наврӯз огоҳ бошем.

Дуюм, бунёди «Наврӯзгоҳ» дар канори «Кохи Наврӯз»-и пойтахтамон- шаҳри Душанбе бо риояи ҳикмату меъмории давлатдории ниёгон ва сохтмони толору майдонҳои гуногуни аспсаворию пойгоҳдорӣ ва паҳлавонию бозиҳои варзишӣ. Аслан, «Наврӯзгоҳ» ин макони ба ҳам омадани мардуми мамлакат ва меҳмонони иди Наврӯз мебошад, ки дар он ҷо сайри гулҳои баҳорӣ ва пешниҳоди таомҳои наврӯзӣ, суманак, далда, омоч ва дигар хӯрокҳои баҳорӣ доир мегардад. «Наврӯзгоҳ» низ мисли ҷашни Наврӯз муаммое аст, ки асоснок намудани пайвандҳои таърихии он розҳои зиёде дорад. Дар замони соҳибистиқлолӣ бунёди «Наврӯзгоҳ» навгоние аст, ки дубора Наврӯзи моро эҳё менамояд.

Сеюм, эҳё ва бунёди дубораи пироҳан ва тоқии чакан, ки рамзи дурахши ҷашни Наврӯз ва шоҳасари дасти занони тоҷик аст ва бо рангҳои хуршедӣ табиати мардуми ориёинажодро муаррифӣ менамоянд. Дубора эҳё ва поянда намудани ин арзиши наврӯзӣ дар замони соҳибистиқлолӣ, пеш аз ҳама, бо дастгирӣ ва роҳнамоии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобастаю пайваста мебошад. Фалсафа ва ҳикмати чакан ҳусни Наврӯз, зуҳури қудрати илоҳӣ дар матоъ, суннату зебоии ориёӣ бо тасвири хуршед аст, ки рангу бӯи қавмпарастӣ надорад. Аз ин рӯ, чаканро зеби дунёи Наврӯз ва рангорангии тафаккури инсон меноманд, ки эҳё гардидани он дар давлати миллии мо таҷассуми фарҳангсолории мардуми мо мебошад.

Мавриди тазаккур аст, ки ҷашни «Наврӯз» ҳикмати бузургу фалсафаи зиндагӣ ва сарнавишти мардуми мо аст, ки ҳастии моро тақвият бахшида, ҳамеша некию саодатмандӣ ва барору муваффақият меорад.

Ҳиндустон кишвари афсонавиест, ки дар ҳама ҷабҳаҳои зиндагӣ аҷоиботу аломатҳои шӯрангези хосаи худашро дорад. Ин кишвар дорои ҷашну маросимҳои гуногун мебошад. Яке аз сабабҳои асосии он серзабонӣ ва серқавмии нимҷазираи Ҳинд ба шумор меравад. Чун миқдори қавму миллатҳо беш аз 800 ададро ташкил медиҳад, албатта, дар нигоҳ ба зиндагӣ ва тарзу таъомули рӯзгордорӣ тафовути амиқ ба чашм мехӯрад.

Дар фасли баҳор, ки зиндашавии табиат бо он алоқамандии зич дорад, миёни мардуми Ҳиндустон маросимҳо, ҷашнҳо ва тантанаҳои зиёде баргузор карда мешавад. Яке аз нахустин танатнаи мардумӣ ин ҷашни машҳури Ҳолӣ маҳсуб мешавад, ки онро ҷашни рангҳо низ меноманд. Ҳолӣ рамзи бедории табиат, рамзи ҳазлу шӯхиҳо ва шодиву нишоти мардуми одии ин кишвар мебошад.

Ҷашни дигаре, ки дар Ҳиндустон мақоми расмӣ дорад ва ба қатори ҷашнҳои мардумии Ҳиндустон ворид карда шудааст, ин Наврӯз мебошад. Наврӯз дар рӯйхати ҷашнҳои расмии мардумии ин кишвар дар мақоми ҳафтум ҷой дорад.

Пас аз он ки ҳукуматдорони араб ба истилои сарзамини мардуми эронитабор оғоз намуданд, пеш аз ҳама онҳо аз пайи таъқиб ва аз байн бурдани дини зардуштӣ ва расму ойинҳои мардуми эронитабор оғоз карданд. Намояндагони оини зардуштӣ оҳиста-оҳиста танг карда мешуданд ва арабҳо ба он муваффақ гаштанд, ки охирин тарафдорони ин оинро аз сарзамини бобоиашон бадарға кунанд. Сарчашмаҳо нишон медиҳанд, ки зардуштиён ба қисмати кӯҳистонии эронзамин паноҳ бурданд, вале дар охири асри Х онҳо маҷбур мешаванд, ки мамлакати худро тарк карда, рӯ ба Ҳиндустон оваранд.

Онҳо дар соҳили баҳри Араб, яъне дар замини афсонавии Ҳиндустон шаҳреро бо номи Санҷан бунёд мекунанд ва бо мардуми маҳаллӣ унс мегиранд ва аз пайи оғози зиндагии тоза дар ғарибӣмепардозанд. Порсҳоро мардуми гуҷаратӣ парсис мегуфтанд. Дар баробари омӯхтани расму русуми мардуми гуҷаратӣ порсҳо тамоми урфу одати мардуми хешро нигоҳ медоштанд.

Солҳо сипарӣ мешаванду сарватмандони порснажоди шаҳрҳои Сурат, Мумбай, Ванкаиер, Варнав, Анклесар, Броҷ, Навсарӣ ва ғайра дар ривоҷу равнақи порсҳо саҳми беандоза мегузоранд. Порсҳо дар ҷомеаи Ҳинд мақоми хосаи худро пайдо мекунанд. Дар соҳаи саноат, илм, фарҳанг ва сиёсат ба таври фавқуллода густариш меёбанд.

Дар баробари ин порсҳо дину оин ва расму русуми аҷдодиашонро нигоҳ дошта, муъбадони зардуштӣ на танҳо тавонистанд, ки назарияи фалсафии дини зардуштиро нигоҳ доранд, балки хазинаи бойи мероси мардуми эронзаминро бо худ ба ирс бурданд.

Масалан, муъбадони зардуштӣ дар шаҳри Сурати иолоти Гуҷарати Ҳиндустон оташкадаи ҳамешафурӯзони «Оташи Баҳром» - ро бино карданд. Оташи Баҳром рамзи оташпарастии зардуштиёни олам буда, макони ниёиш, парастиш ва дарёфти осоиши кулли ин ойин мебошад.

Дар баробари ин ҷашни куҳантарини мардумии ниёгони мо, яъне Наврӯз дар Ҳиндустон бо тамоми рукнҳое, ки ҳазорсолаҳо пеш падид омада буданд, пазироӣ ва нигаҳдорӣ шудааст. Ин ҳама аз кӯшишҳо ва дӯстдориҳои порсиёни Ҳинд ба асолати мардуми эронитабор ба шумор меравад.

Наврӯз дар Ҳинд бо тамоми шириниҳояш пазируфта мешавад. Ҳукуматдорони ин кишвар ба ин ҷашни воқеан мардумӣ, ҷашни оғози зиндагӣ ва бедоршавии ҳамаи мавҷудот арзи эҳтиром мегузоранд.

Наврӯзи ҷамшедиро порсиён ба Ҳинд оварданд ва муҳимтар аз ҳама онро бо тамоми таровишҳои қадимиаш нигоҳ дошта тавонистанд. Наврӯз мувофиқи тақвими зардуштии форси бостон ба 21 март рост меояд. Ин ҷо бояд гуфт, ки мувофиқи тақвими Шоҳаншоҳӣ ва ё қадими солшумории қамарии эронӣ ду шакли таҷлили Соли нав мавҷуд аст. Ва ин ду шакли таҷлилро танҳо зардуштиёни Ҳинд маҳфуз доштаанд ва дар соири кишварҳои аҳли эронзамин танҳо як шакли он боқӣ мондааст. Яке аз ин маросими ҷашни соли нав бо Наврӯзи Ҷамшедӣ ёд мешавад, ки чун анъана 21 март истиқбол карда мешавад ва дувум бо номи Патетӣ машҳур аст, ки порсиёни Ҳиндустон онро ҳамасола 17 август бошукӯҳ пешвоз мегиранд.

Мардум Наврӯзро бо тоза кардани чангу ғубор ва тамоман аз байн бурдани ганду ғализ пешвоз мегиранд. Атрофро бо дастагулҳову атру амбар хушбӯ мекунанд. Аз хӯрданиҳо хони наврӯзӣ меороянд, ки будани ҳафт шин ва ё ҳафт син аз рамзҳои муҳими ҷашни Наврӯз мебошад: шароб, шакар, шир, шарбати норинҷ, ширин беренҷор (қанди ширин), шагуфта (ғунча), шаҳд ва бо ҳарфи «с» суману (суманак), сенҷед (санҷид), сирко, себ, сир ва сумоқ (сумоғ). Инчунин, дар хони наврӯзӣ сумбул, сикка, меваи хушк, оина, тухмҳои ранга, тутмавиз, гулоб ва китоби муқаддаси Авасто ҷойи хоса доранд. Порсиён будани ҳафт «шин ва ё син» - ро бо зиндагӣ, саломатӣ, давлат, фаровонӣ, муҳаббат, таҳаммулпазирӣ ва тозагӣ алоқаманд медонанд. Ин ҳафт унсурро бо гардиши ҳафт сайёра дар пайвастагӣ ташреҳ медиҳанд: Зӯхра, Зуҳал, Миррих, Муштарӣ, Уторид, Замин ва Моҳ.

Порсҳо Наврӯзро берун аз хонаашон пешвоз мегиранд. Бо ҳам гирд меоянд, гулхан мегиронанду оташи Баҳромро дубора машъалафрӯз мекунанд. Хурсандӣ мекунанд, оташпарак ва оташбозӣ меороянд, то гуноҳҳояшон шуста гардад.

Дар хона дастархони наврӯзӣ онҳоро интизор мешавад. Дар қатори хӯрокаҳои наврӯзӣ порсҳо сали ботӣ (ғизои гӯштиву картошагӣ), чикен фарчас (аз гӯшти мурғ), патрани маччӣ (мурғи дар буғпухташуда), палови гӯштӣ ва нахӯдӣ ва хӯришҳои болаззату тунду тезро ба рӯйи хон мегузоранд.

Порсҳо меҳмонони наврӯзиро дар хона бо гулобпошӣ ва биринҷрезӣ пешвоз мегиранд. Чун анъана баробари воридшавӣ ба пешонии меҳмон холи ҳиндӣ мезананд. Холи ҳиндӣ аз ойин дини ҳиндуист, вале бо мурури замон ба ҷашни наврӯзӣ ҷамшедӣ дохил гаштааст. Дар субҳонаи ҷашни наврӯзӣ ба ҳозирин сев дода мешавад. Сев ин хӯрокест, ки аз макарони дар равған пухташуда ва махлутшуда бо хушкмеваҳои фаровон омода кард мешавад. Пас аз хӯроки субҳона аҳли нишаст ба оташманора мераванд ва ба маросими ниёиши яздон мепардозанд. Оташафрӯзии наврӯзӣ бо чӯби сандал ба амал бароварда мешавад. Пас аз иҷрои маросими дуогӯӣ мардум ҳамдигарро «Соли нав муборак!» гӯён бо наврӯз муборакбод мекунанд.

Мо низ дар арафаи Наврӯзи оламафрӯз қарор дорем ва мардуми Ҳиндустон барои ҷашни Наврӯз омодагирӣ мекунанд, ки баҳори навро бо падидаҳои тоза, бо хушиҳои нав ба нав пешвоз гиранд. Бо умеди баҳорони зиёд, бо умеди Наврӯзҳои Ҷамшедӣ ба ҳама ҳамватанон азизам умри ҷамшедӣ, шодиву сурури кайфиятбахш ва масаррати зиндагиро хоҳонам. Наврӯз муборак, эй ҳамватан!

Баротиён Шаҳноз, докторант(PhD) – и Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯз ин оғози соли нав, зиндашавии табиат, оғози сабзиданҳост! Бале, Наврӯз ин ҷашни аҷдодии мо тоҷикон аст, ки аз замони ҳукумронии Шоҳ Ҷамшед маншаъ гирифта, дар замони соҳибистиқлолӣ маҳз бо ташаббусҳои созандаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз нав эҳё гардида, ҳукми байналмилалиро касб намудааст.

Бояд гуфт, ки ин ҷашни аҷдодии миллати тоҷик Наврӯз бо ташаббусҳои фарзанди фарзонаи миллат Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шуруъ аз соли 2010 мақоми байналмилалӣ касб намудааст, ки ин боиси ифтихор ва сарфарозии тамоми миллати куҳанбунёди тоҷик аст.

Аз сарчашмаҳои таърихӣ бар меояд, ки Наврӯз ба худ суннатҳои хос дорад, ҳанӯз аз даврони қадим дар баргузории ин ҷашни пуршукӯҳ яъне Наврӯз мардум ба ҳам омада, рафтани фасли сармо, раҳоӣ ёфтан аз сардию нодорӣ ва расидан ба фасли гармову дороӣ, оғоз намудан ба кишту корро ҷашн гирифта, хушҳолӣ менамуданд ва ин ойин то замони мо омада расидан рушди бемайлон намудааст, дар ҳар гӯшаву канори мамлакатамон мо бараъло мушоҳида менамоем, ки ба муносибати омадани фасли баҳор ва ҷашн гирифтани Иди Наврӯз тамоми инсонҳо анъанаҳои аҷдодони гузаштаамонро пешаи худ намуда, шуруъ аз тозаву озода намудани хонаву кошонаи худ, таъмир намудани хонаву ҷои кор, сафед кардани хонаҳо, на танҳо сафеду тоза кардани хонаҳо, балки дилҳоро низ аз кибру ғуруру кинаву адоват тоза намуда, бо нафароне ки қаҳрӣ буданд, бахшиши гуноҳҳои якдигар намуда, дӯстиву бародариву рафоқатро пеша менамоянд ва ба тоза намудани ҷуйбору заҳбурҳо, аз ҷуфт баровардани заминҳо ва умуман шуруъ намудан ба корҳои деҳқонӣ ва ободкориҳо бо дасту дили гарм ва нияти нек якҷоя оғоз менамоянд.

Тоҷикистон, ки ҳавои мутобиқ барои кишту кор дорад ва ҷашни Наврӯз сирф ҷашни тоҷикон аст, Тоқикистонро ватани Наврӯз меноманд. Дар омад – омади ин ҷашни қадимаи аҷдодиамон деҳқонон ба ҳам омада, бо нияти нек ва дасту дили гарм омодагӣ ба маросимҳои ҷуфтбаророн ва кишту кори ғалладонагӣ мебинанд. Аз сарчашмаҳои қадима бар меояд, ки деҳқонон дар замонҳои қадим, пеш аз оне, ки ба кишту кор оғоз намоянд, барои фаровон омадани сол аз шахси куҳансолтарин дуои хайр гирифта, ба шохи говҳои ҷуфтӣ равған мемолиданду занҳои куҳансол бониятҳои нек ба сари говҳи ҷуфтӣ орд мепошиданд, чун орду равғанро мардум натиҷаи дороӣ, сафедии кор ва серию фаровонӣ медонистанд, гуфтан ба маврид аст, ки файзу баракат ва дороии мардум аз файзи кори деҳқон аст.

Миллати тоҷик миллати меҳнатқарин буда, дар баробари мардон ба кори кишту кор оғоз намудан, занону бонувон низ ба муносибати ҷашн гирифтани Наврӯз хӯрокҳои гуногуни наврӯзӣ омода мекунанд, ки ҳар яки аз ин хӯрокҳои баҳорӣ ба худ лаззати хос доранд, хӯроки асосие, дар ҷашни Наврӯз бидуни он таҷлил намуданаш ғайриимконаст, ин суманак аст, ки асоси хони Наврӯзиро ин хӯроки лазиз ташкил медиҳад. Аз қадим то ҳол модарону бонувони мо тоҷикион дар омоданамоии ин хӯроки миллии қадима ва рамзии Наврӯзӣ маҳорати баланди кадбонугӣ доранд, ки 10 – 15 рӯз пеш аз ҷашнгирии Иди Наврӯз дар зарфҳои гуногун гандуми тозакардашударо гирифта онро бо нигоҳдории махсус сабзонида тайёр мекунанд, баъд аз тайёр шудани сабзааш онро дар уғуракҳо кутида шираашро ҷабида мегиранд ва ин шираи ҳосилшударо як шабонарӯз дар дегҳо калонҳаҷм ҷушонида, аз он суманак тайёр мекунанд ва ин суманаки тайёркардашударо мужда аз омадани Наврӯз ва ҳамчун ширинии табиӣ ба хонаҳои ҳамсояҳо ва хешу ақрабо тақсим мекунанд, ки ин дорои таърихи тулонӣ будава асоси ороиши хони наврӯзӣ аст, дар қатори суманаки тайёркардашуа сабзаи сабзондаи гандумро низ дар хони наврӯзӣ мегузоранд, ки ин ҳам ба худ рамзи хос, рамзи сабзидан ва аз нав эҳёшавии табиат, файзу баракат, сарсабзӣ, умед бастан ба фардои зиндагиро дар худ таҷассум мекунад. Суннати дигаре, ки барои фаровон омадани соли нав аз ғалладонагӣ: гандум, нахӯд, лубиё ва гиёҳҳои шифобахш хӯроки махсусе омода мекунанд, бо номҳои гуногун дар ҳар минтақа ном мебаранд: далда, кашк, дангича, гандумкӯча ин хӯрок ҳам хӯроки Наврӯзӣ буда таърихи тӯлонӣ дорад, ки яке аз ҷузъҳои асосии хони Наврӯз аст, ин ҳам бо заҳмати зиёд омода карда мешавад.

Дар баробари суннатҳои дигар хони наврӯзиро бо Ҳафтсину Ҳафтшиноро медиҳанд, ки хӯрокҳои омодашуда, меваҳо ва маводҳои доруворӣ (гиёҳҳои доруворӣ) ва асбобҳои рӯзғор бо ин ҳарфҳо оғозшаванда дар хони наврӯзӣ гузошта мешаванд. Аз қабили: суманак, себ, сабзӣ, сирко, санҷид, сипанд, самбӯса. Шир, ширбиринҷ, ширинӣ, шарбат, шакар, шона, шакароб.

Дар баргузории ҷашни Наврӯз миллати куҳанбунёди мо, ки фарҳанги ғанӣ доранд, аз ҳунарҳои мардумӣ, хӯрокҳои миллӣ ва асбобҳои рӯзғордории омоданамудаашонро ба марази тамошо мегузоранд, ки ин шаҳодат аз меҳнатдӯстӣ, ҳунармандӣ, фарҳангдорӣ ва қадима будани миллатро фаҳмонида ва аз насл ба насл ба мерос гузоштани расму ойинро мефаҳмонад, ки ҳамаи ин ба муносибати баргузории ҷашнгирииНаврӯз фароҳам оварда мешавад.

Аввалин мужда аз фаро расии Наврӯзро ин гули Наврӯзӣ меорад, ки ҳангоми аз замин сар заданаш мардум омадани Наврӯзро пай бурда дар омодагиҳои таҷлили ин ҷашн мешаванд ва кӯдакон ин гулҳоро бо шодию сурур чида маросими гулгардониро барпо мекунанд, ин суннати дерина бо шиорҳои “Наврӯз муборак.”, “Муждагонӣ диҳед, ки Наврӯз омад.”, “Баҳор муборак.” аз ҷониби кӯдакон баргузор карда мешавад, ки боиси хушҳолии кӯдакон мегардад вамувофиқи анъанаҳо кӯдакон ба шахсоне, ки мужда аз фарорасии Наврӯзро расонида гули Наврӯзиро тақдим мекунанд, онҳо кӯдаконро бар ивази гул шириниҳо дода хушҳол мегардонанд.

Яке аз суннатҳои қадима ва шавқовари ҷашни Наврӯзӣ ин бозиҳои варзишӣ аст, ки дар раванди баргузории ҷашни Наврӯз ин бозиҳои хоси Наврӯз, бо як эҳсоси баланд баргузор карда мешаванд, аз қабили: гӯштингирӣ, бандкашӣ, давидан, аспдавонӣ, вазнбардорӣ, бузкашӣ ва амсоли инҳо бо хушҳолиҳо баргузор карда мешаванд, барои иштирок дар ин бозиҳо аз тамоми гушаву канор паҳлавонон ҷамъ омада, бо як хушҳолӣ қувваозмоӣ менамоянд. Ҳамчуниндар ҷашнгирии иди Наврӯз маҳфилҳои шеъру суруд (шеърбарак, сурудхонӣ, чистонгӯяк) баргузор карда мешаванд, ки дӯсторони илму адаб бо замзамаҳои мисраҳои пурмазмуну пурмаънӣ хотири ҷамъомадагонро шод гардонида, ҳамзамон ғолибон бо туҳфаҳои хотирмон қадр карда мешаванд ва ин гуна маҳфилҳо барои фолклоршиносон низ метавонад як заминаи мусоиде фароҳам орад, ки метавонанд ба минтақаҳо рафта аз дилхоҳ иштирочии ин маҳфилҳо шеъру суруду чистонҳоро сабт карда гиранд. Хурсандиву хушҳолӣ ва тантанаи ҳамасолаи ҷашни Наврӯз на танҳо дар Тоҷикистони мо, ё ин ки дар давлатҳои форсзабон, балки дар тамоми дунё таҷлил карда мешавад ва хурсандиовараш он аст, ки тамоми миллатҳои дунё ибораи “Наврӯз муборак” - ро бе тарҷума яъне бо забони ноби тоҷикӣ истифода бурда, “Наврӯз муборак” мегуянд, ки боиси ифтихори мо тоҷикон аст.

А. Саидов – ходими хурди илмии Шуъбаи географияи АМИТ