Ба ифтихори 35-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон китоби тозанашр бо номи “Рустами Эмомалӣ - дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои миллат” бо услуби хосса рӯйи чоп омад ва боиси сарфарозии ҳайати олимони кишвар аст, ки рӯнамоии китоби мавриди назар дар боргоҳи илму маърифати тоҷик-Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон баргузор мегардад

Китоби “Рустами Эмомалӣ - дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои миллат” бо сифати баланд чоп шуда, фарогири мақолаҳои 18 нафар чеҳраҳои маъруфи кишвар мебошад. Китоб аз 280 саҳифа иборат буда, нигоштаҳои он бо 3 забон: тоҷикӣ, русӣ ва англисӣ таълиф шудаанд. Муаллифони мақолаҳо дар сохторҳои гуногуни давлативу ҷамъиятӣ ва илмию фарҳангӣ фаъолият менамоянд, ки нигоштаҳои хешро дар асоси санаду далел таълиф намуда, раванди меҳнату кӯшишҳои созандагиву бунёдкоронаи Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалиро инъикос намудаанд. Китоб бо аксаҳо оро ёфтааст, ки аксҳои дар китоб ҷойдода муҳтавои нигоштаҳоро таҳкиму тақвият мебахшанд.

Бо 3 забон нашр шудани китоби “Рустами Эмомалӣ-дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои миллат” барои дар сатҳи байналмилалӣ муаррифӣ намудани дастовардҳои 8 соли охири мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Душанбе таҳти роҳбарии муҳтарам Рустами Эмомалӣ ва ҷалби бештари сайёҳони дохиливу хориҷӣ ба пойтахти кишвар мусоидат менамояд.

Китоби “Рустами Эмомалӣ-дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои миллат” маҷмуи мақолаҳои олимону зиёиён ва ходимони давлатию сиёсии кишварро ҷиҳати муаррифии хизматҳои мондагори шаҳрдори ҷавон-муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҳамчун дастпарвар ва идомабахши мактаби давлатдории Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бар гирифтааст.

Воқеан, мактаби давлатдории Пешвои миллат ба ҳайси бузургтарин мактаби сиёсӣ дар арсаи байналмилалӣ эътироф шуда, ин мактаб ба таҳкими сулҳу субот, амнияту осоиштагӣ дар сартосари мамлакат, рушди тамоми инфрасохтори кишвар замина гузошта, Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар як муддати кутоҳ дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун як ҷумҳурии сарсабзу хуррам, бо суръат рушдкунанда ва муҳимтар аз ҳама ба як кишвари ташаббускор дар арсаи байналмилалӣ табдил дод. Ин мактаби бузурги сиёсӣ дар ташаккул ва рушду инкишоф ёфтани шахсиятҳои ворастаи сиёсӣ ва тарбияи нерӯи зеҳнию ақлонии кишвар мунтазам мусоидат намуда, дар худ як қатор чеҳраҳои сиёсиро ба камол расонидааст. Муҳтарам Рустами Эмомалӣ-шаҳрдори ҷавони кишварро метавон бешак аз зумраи беҳтарин дастпарварони асили ин мактаби сиёсии Пешвои муаззами миллат номид, ки тули фаъолияти хеш ба ҳайси шарҳрдори кишвар шаҳри Душанберо ба беҳтарин маркази маъмурии кишвар, давоми фаъолияти хеш ба ҳайси Раиси Федератсияи футболи Тоҷикистон нишон додани ташаббуси байналмилалӣ дар соҳаи мазкур ва ба ҳайси Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Палатаи болоии парломуни кишвар-Маҷлиси Миллиро ба яке аз ниҳодҳои асосии ташаббускор дар низоми қонунгузории кишвар табдил дод.

Дар ин росто лозим ба ёдоварист, ки маҳз завқи баланди кордонӣ, эҷодкорӣ, андӯхтани таҷрибаи кишварҳои мутамаддин, маҳорати шоистаи роҳбарӣ, ишқи ҳақиқӣ ба Ватан, нигоҳи шаҳрофар ва иқдоми бузурги бунёдкориву созандагии Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҳамчун дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои муаззами миллат буд, ки дар пойтахти кишвар раванди ободиву навсозиҳо нисбат ба 10-солаи қалб рушд намояд. Пешрафти босуръати соҳаҳои гуногун дар шаҳри Душанбе ба рӯйдоди муқаррарӣ табдил ёфтааст ва натиҷаҳои рушди иҷтимоию иқтисодии солҳои охир пойтахтро бо солҳои аввали соҳибистиқлолӣ муқоиса кардан имконнопазир мебошад.

Қомат афрохтани биноҳои истиқомативу маъмурӣ, бунёду тармими маконҳои фарҳангиву фароғатӣ ва ба истифода додани мавзеъҳои хоси варзишӣ ба ҳусни шаҳри Душанбе зебоии дигарро зам намуд. Албатта, ин иқдоми шоиста дар бедор намудани ҳофизаи таърихи миллат, баланд бардоштани эҳсоси ватанпарастиву худшиносии сокинони кишвар нақши муассир мегузорад. Дар ҳақиқат, Душанбе агарчи шаҳри ҷавону тозабунёд аст, бо зебогиву озодагӣ ва перостагии худ дили ҳазорон нафарро мусаххар сохта, чун пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол барои рушди илму фарҳанги ин халқи куҳантаърих нақши босазо дорад. Маҷмааҳои бузурги фарҳангӣ, боғу гулгаштҳои дилпазир, муассисаҳои таълимию илмӣ ва биноҳои боҳашамати истиқоматӣ ба зебогии он ҳусни тозае зам намудааст. Ин шаҳри дилоро бо тарзи меъмориву оини шаҳрдории худ аз таърихи арзишманди халқи тамаддунофари мо гувоҳӣ дода, ободкориҳои даҳсолаи охир ҳамқадами ҷаҳони муосир будани моро бозгӯӣ менамояд.

Имрӯз бо ибтикори бевоситаи шаҳрдори ҷавони кишвар пойтахти Тоҷикистон-шаҳри Душанбе муррифгари илму фарҳанги халқи тоҷик мебошад. Муҷассамаҳои Исмоили Сомонӣ, Абӯабдуллоҳӣ Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Умари Хайём, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғаффуров, Майдони Истиқлол, Нишон ва Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои худшиносии насли наврас ва ҷавонон замина фароҳам оварда, бозгӯи соҳибтамаддунии мардуми куҳантаърихи мост.

Хулоса, дар китоби мазкур фаъолияти Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ тавассути таҳияи мақолаҳои гуногун таҷассум ёфтааст, ки ин фаъолият намунаи ибрат аст. Муаллифон зимни таҳияи мақолаҳои хеш дар асоси далелу санад ҳақиқати ин иддаоро дар китоби мазкур исбот кардаанд. Китоби тозанашр дабистони муқаддасест, ки ҷавонони имрӯзу фардо аз он сабақи зиндагӣ, дарси хештаншиносиву ватандорӣ ва созандагиву бунёдкориро меомӯзанд.

Умедворем, ки ин иқдоми шоиста бо мақсади муаррифии дастовардҳои наҷиби пойтахти азизамон–шаҳри Душанбе тавассути таҳияи чунин китобҳо идома ёфта, шоҳкориҳо ва хидматҳои мондагори шаҳрдори кишвар муҳтарам Рустами Эмомалӣ намунаи ибрати ҷавонон мегардад. Бигзор, шукӯҳу шаҳомати шаҳри Душанбе, ки ҳамчун «Хонаи умеди тоҷикони ҷаҳон» эътироф гардидааст, ҷовидона бимонад ва парчами иқболи миллат дар фазои пойтахти азизамон ҳамеша партавафшон бошад.

Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт

Мавриди тазаккур аст, ки фаъолияти созандаю бунёдкоронаи Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар замони соҳибистиқлолӣ такони ҷиддие барои тағйири низоми арзишҳои миллӣ гардид, ки як Мактаби нави давлатдории миллиро эҳё намуд, ки имрӯз дар аксари мактабҳои олии кишвар мақому мартабаи худро доранд. Ин аст, масъалаи тарбияи кадрҳои болаёқат дар фазои геосиёсӣ ва фарҳангии замони муосир арзиши баланди иҷтимоию сиёсӣ пайдо намудааст.

Мактаби давлатдории Пешвои миллат дар маҷмуъ бо номҳои мухталифи марказҳои омўзишии илмӣ-таҳқиқотии Пешвои миллат - Эмомалӣ Раҳмон ва дигар номҳо дар АМИТ, ДМТ, Донишгоҳи Давлатии Бохтар ва ғ . бунёд ёфтаанд.

Бояд тазаккур дод, ки нақши Пешвои миллат мухтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун бунёдгузори сулҳ дар таърихи давлатдории нави тоҷикон ин падидаи нав, рамзи қудрату тавоноӣ, сарҷамъию ободонӣ ва эҳёгари фарҳангу хотираи таърихӣ ва шахсиятҳои мондагори миллат мебошад, ки асоси назариявию методологии Мактаби бузурги Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро бунёд менамояд.

Муҳтарам, Рустами Эмомалӣ ҳам дастпарвари Мактаби давлатдории Пешвои миллат мебошад, ки имрўз барои садҳо нафар сарварони ҷавони кишвар намунаи ибрат аст.

Мавриди қайд аст, ки китоби мазкур аз ду қисм иборат аст. Кисми аввал : “Андешаҳои ходимони намоёни давлатӣ ва сиёсатмадорон” мебошад, ки бо Пешгуфтори Сарвазири ҶТ Қоҳир Расулзода ва дигар ходимони давлативу олимони шинохта ва раисони ноҳияҳои шаҳри Душанбе, умуман дар маҷмуъ 18 мақолаҳои пурмуҳтаво ва саршори меҳнату заҳматҳои Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии ҶТ, Раиси шаҳри Душанбе мӯҳтам Рустами Эмомалӣ оғоз меёбад.

Дар муқаддимаи китоб Сарвазири ҶТ, муҳтарам Қоҳир Расулзода хеле ҷолиб ибрози андеша намудааст, ки “Фалсафаи роҳбарии муҳтарам Рустами Эмомалӣ метавонад бо ду мафҳуми калидӣ тавсиф шавад: “ шаффофият “ ва “иштирок”, зеро андешаашон бар он аст, ки ҳар як мақоми дахлдори давлатӣ бояд имконияти баёни ақида ва иштирок дар равандҳои қонунгузориро дошта бошад, ки ин дидгоҳ ба тақвияти иштирок ва афзоиши эътимод ба мақомот кӯмакӣ зиёд карда истодааст”(Ниг. ба китоби “Рустами Эмомалӣ –дастпарври Мактаби давлатдории Пешвои миллат- С.8. ) Муҳтавои асосии ин қисм аз кору пайкори муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҳамчун дастпарвари Мактаби давлатдории Пешвои миллат мебошад, ки ба рушду нумуи шаҳри Душанбе, масъалаи идоракунии давлатӣ ва дастовардҳои замони соҳибистиқлолӣ вобастаю пайваста мебошад.

Муаллифони мазкур ҳар яке аз диди худ дар амал татбиқ ёфтани мақсад ва стратегияи ободикунонии шаҳри Душанбе ва дигар фаъолиятҳои сиёсии муҳтарам Рустами Эмомалиро шарҳу баён дода, касбияти сиёсии он касро хеле рушану возеҳ нишон дода тавонистаанд. Ҳамаи мақолаҳо бо се забон интишор ёфтаанд, ки барои хонандагони гуногунзабон пешбарӣ шудаанд.

Қисми дуюми китоби мазкур бо номи ”Рустами Эмомалӣ –дастпарвари Мактаби давлатдории Пешвои миллат” мебошад, ки аз мулоқоти Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии ҶТ Раиси шаҳри Душанбе муҳтарм Рустами Эмомалӣ бо Президенти Федератсияи Россия муҳтарам В.В. Путин ва Раиси Шурои Федератсияи Маҷлиси федералии Россия Валентина Матвиенко оғоз ёфта, баъдан дар он 8 вохўриву мулоқотҳои гуногун, масъалаи кушодани 4 корхонаҳои истеҳсолӣ дар шаҳри Душанбе ,12 маротиб мулоқотҳои сатҳи баланд бо намояндагони кишварҳои гуногун, ифтитоҳи марказҳои гуногунро дар бар мегирад. Дар маҷмуъ, китоби мазкур 202 сурату расмҳои гуногунро дар бар мегирад, ки дар сатҳи бисёр баланду сифатнок баррасӣ гардидаанд. Мавриди тазаккур аст, ки дар қисми дуюми китоб ба таври амалӣ тамоми фаъолияти муҳтарам Рустами Эмомалиро ҳамчун дастпарвари Мактаби давлатдории Пешвои миллат баён менамояд.

Хулоса, муҳиммияти китоби маскур натиҷаи дастовардҳои замони соҳибистиқлолӣ дар тарбияи кадрҳои ҷавон мебошад, метавон онро ҳамчун дастури бунёдии амалӣ аз дастовардҳои муҳтарам Рустами Эмомалӣ шуморида, ҳамчун намунаи ибрат

дар байни ҷавонон ва шогирдони Мактаби давлатдории Пешвои миллат баррасӣ кард. Зеро ҷавонон мо ояндаи Тоҷикистони азиз ва пушту паноҳи давлату миллат ба шумор мераванд.

Аз фурсати муносиб истифода намуда, ду пешниҳод менамоям:

Якум, китоби “Рустами Эмомалӣ – дастпарври Мактаби давлатдории Пешвои миллат”-ро дар навбати аввал ба мактабҳои олии кишвар ва Марказҳои “ Мактаби давлатдории Пешвои миллат” расонанд.

Дуюм, барои ташвиқу тарғиби тарбияи кадрҳои ҷавон, хусусан ҷавнони ватанпарвару ватансоз ҳамчун асари бунёдии хусусияти тарбиявӣ дошта, дар муассисаҳои олии таълимӣ мавриди истифода қарор дода шавад.

Муҳаммад Абдураҳмон – узви вобастаи АМИТ

«...чун ниёгонро меомӯзем, худро мешиносем. Имрӯз мо тоҷиконро зарур омадааст, ки аҷдодро биёмӯзем, то худро бишносем. Ҳеҷ яке аз риштаҳои худшиносии шахс ва ҷомеаро бидуни ёди таърихӣ тасаввур наметавон кард. Ҳар амали муҳимми иҷтимоӣ он гоҳ кам ё беш амали огоҳона хоҳад буд, ки аз ёди таърихӣ раҳнамоӣ дида бошад. Ёди фарҳангӣ яке аз шартҳои асосии моҳияти маънавӣ пайдо кардани ҳастии инсон аст ва низ бидуни донистани таърих даст намедиҳад. Бидуни худшиносӣ ба арсаи таърих пой гузорем, бо чашми пӯшида ва гӯши ношунав қадам хоҳем зад» (В.О.Ключевский).

Худшиносӣ дар ҳар давру замон яке аз мавзӯъҳои мубрами илмӣ - фалсафӣ дониста шуда, доир ба он назарияҳои гуногуни илмӣ-назариявӣ аз тарафи муҳаққиқон баррасӣ гардид. Имрӯз дар давраи навин, мафҳуми худшиносиро наметавонем аз истиқлолият тафкик намоем, зеро ин ду гавҳари бебаҳо арзиши амиқе дар таҳкими низоми давлатдорӣ ва сулҳу субот доранд. Худшиносӣ аз ҷониби олимону файласуфони ҷаҳони қадим ва муосир ба мактаби пуриқтидоре монанд шудааст, ки дар роҳи парвариши завқи маънавиятпарастӣ ва тарбияи шахси хирадманду оқил нақши барҷастае дорад. Бесабаб нест, ки пешвои таълимоти марксизм Карл Маркс худшиносиро аввалин шарти хирадмандӣ медонад. Ҳангоме, ки сухан аз ахлоқи поки инсонӣ меравад, дар мадди аввал яке аз пояҳои ин ахлоқ – худшиносӣ ба миён меояд.

Истиқлолияти миллӣ амри зарурии таърихи башарият дониста мешавад, ки ба таври пешқадамона расидан ба он яке аз мақосид ва пирӯзии миллии тоҷикон дар асри XXI мебошад. Яке аз вазифаҳои муҳими давлати соҳибистиқлол ва ҷомеаи навбунёд эҳёи таъриху фарҳанги миллӣ буда, дар ин замина ташаккул додани худшиносии миллат ба ҳисоб меравад. Дар ин бора олими намоёни тоҷик, шодравон Самиев А. хеле хуб ишора кардааст, ки “..танҳо худшиносии фарҳангию таърихӣ миллатро муттаҳид ва соҳибдавлат намуда, вайро ба мудраки (субъекти) фаъоли раванди таърихӣ табдил медиҳад”[1:2].

Худшиносии миллӣ иродаи сиёсӣ ва масъулияти давлатдориро ташаккул дода, ифтихор ва ғурури миллиро такмилу тақвият мебахшад. Аз ин рӯ, масъалаи худшиносии миллӣ яке аз масъалаҳои меҳварии имрӯза дониста шуда, таҳқиқ ва омӯзиши вай вазифаи аввалиндараҷаи олимон - ҷомеашиносон мебошад. Барои ҳамин зарур аст, ки масъалаи нақши фалсафаи худшиносӣ ва таҳаввулу ташаккули он дар низоми давлатдории миллии тоҷиконро дида бароем. Дар таърихи фарҳанги инсонӣ шахсиятҳое ҳастанд, ки ҷой ва мақомашон то ба дараҷае устувор ҳаст, ки асрҳои тулонӣ чун ситораҳои осмони илму фарҳанг тобнок ва дар таҷаллианд. Ин муҳаққиқон, ки дар таҳқими ҳуввияти миллӣ ва истиқлолияти миллӣ барои иттиҳод, сулҳ, саодат, адолат ва маърифат талошҳои пай дар пай намудаанд, шахсиятҳои фарҳехтаи фалсафа ва илми муосири тоҷик ба ҳисоб мераванд, ки онҳо на танҳо берун аз Тоҷикистон ва манотиқи Осиёи марказӣ, балки Федератсияи Россия ва Аврупо ба маъруфият шинохта шудаанд.

Нақши муҳаққиқони муосири фалсафаи тоҷик дар таҳкими ҳувияти миллӣ ва истиқлолияти миллӣ муҳим буда, саҳми ин донишмандони асил дар пиёда сохтани ҷомеаи навбунёд дар асоси ақлгароӣ, бисёрандешӣ, таҳаммулпазирӣ ва инсонгароӣ назарррас дониста шудааст. Ба қатори ин муаққиқони асил, аз ҷумла, Додихудоев Х., Диноршоев М., Сайфуллаев Н.М., Музаффарӣ М. Ҳазратқулов М., Олимов К., Самиев А., Бекзода К., Муҳаммадхоҷаев А., Ҷонбобоев С., Назариев Р.З., М.А.Назаров ва дигарон низ дохил гардидаанд.

Ин муҳаққиқон дар осори худ «таҳкими истиқлолияти миллӣ»-ро дар замони муосир яке аз мавзуъҳои умда ва арзишманд дониста, дар атрофи ин масоили илмӣ, ки бештар марбут ба таҳкиму пойдории истиқлолияти миллӣ аст, мароми онро доштанд, ки дар доираи илмӣ бояд комилан таҳлилу таҳқиқ гардад. Воқеан, дар доираи баҳсу мунозираҳои илмӣ байни муҳаққиқони тоҷик фикру андешаҳои тозае пешниҳод намудаанд, ки бештар бар мабнои пазируфтани гуногунӣ, аҳамияти гуногунии андешаҳо, ҳамоиши афкори мухталиф, таҳаммулпазирӣ, мадоро (толерантность) ва ҳатто изҳори эҳтироми гуногунӣ (плюрализм) ин ҳама нишонаи нумуъ ва пешрафти ҷомеа аст ва баръакси он огоҳиест, аз оѓози рукуд ва пасравӣ. Муҳаққиқони тоҷик низ дар замони муосир мароми он доштанд, ки дар доираи мавзӯи мазкур таҳқиқотҳои назаррасеро анҷом диҳанд, ки барои пешрафт ва нумуи ҷомеа натиҷаи муфидеро ба даст расонад.

Ба қатори ин донишмандон ва муҳаққиқони мумтози илм, ки дар мавзуи фарҳангу худшиносии миллӣ таҳқиқоти ҷолиберо бурдаанд, аз қабили Додихудоев Х., Диноршоев М., Ҳазратқулов М., Самиев А., Олимов К., Сайфуллаев Н.М., Музаффарӣ М., Ҷонбобоев С., Назариев Р., Самиев Б., Махшулов М., Муродова Т., Содиқӣ Н.Н., Усмонова З.М., Иброҳимова С.Ҳ., Абилзода Г., М., Маҳмадҷонова ва ѓ. дохил мешаванд.

Таърихи навини Тоҷикистон ва истиқлолияти он яке аз ҷанбаҳои асосиеро, ки барои рушду нумуи кишвар гузоштааст, ин вогузор гардонидани муҳаққиқони тоҷик дар омӯхтан ва таҳкими истиқлолияти миллӣ, ки ҷиҳати ҳалли он зарурати таҷдиди назар, эҳё ва таъйини созандагии мафҳум ва ѓояҳо, омилу асосҳои рушду нумуи кишвар ва таҳияи ҷанбаҳои гуногуни ҳастии он пеш омад. Аз ин рӯ, муҳаққиқони ватанӣ муваззаф гардидаанд, ки минбаъд таърихи сарнавишти худро бо дасти худ татбиқ ва таҳия намоянд. Чи тавре ки Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд мекунанд: «Ҷавҳари худшиносии миллӣ аз дӯст доштани Ватан, модар, забон, таърих ва арзишҳои таърихиву фарҳангӣ сарчашма гирифта, ба ташаккули шахсиятҳои дорои ҷаҳонбинии солиму пешрафта боис мегардад» [3].

Худшиносӣ василаи асосии ба маънавият расидани инсону ҷомеа мебошад. Ба қавли профессор Н.М.Сайфуллаев: «Худшиносии миллӣ ин решаи миллат аст, агар мактаби миллӣ заиф бошад, миллат пароканда ва нопадид мегардад». Таърихи тафаккури ҳар як миллат фалсафа аст ва фалсафа илмест, ки барои эҳдоси методолгия ва ҷаҳонбинии илмӣ донши саҳеҳро тақвият мекунад. Бинобар ин, бояд баҳри мустаҳкам гардонидани мактаби миллӣ, ки ҷузъҳои асосии он ватанпарастӣ, хештаншиносӣ ва худшиносӣ мебошад, чораҳои зарурӣ андешид.

Табиист, ки масири давлатсозӣ роҳи ҳамвор нест, балки барои ноил шудан ба мақсади наҷибу муқаддас иродаи азиму имони комил, донишу биниши иҷтимоиву иқтисодӣ, фарҳангиву маданӣ ва маърифати мукаммал зарур аст. Зиндагии навини мардумони мо аз ҳар нафари тоҷику тоҷикистонӣ садоқатмандонаву аҳлона ва зиракона сайқал бахшидани андешаи миллӣ, ки таҳкимбахши ҳувияту худшиносӣ аст, маҳорату маърифати беназирро талаб менамояд.

Cаволе ба миён меояд, ки нақши мафҳуми фалсафаи худшиносӣ аз аз куҷо сарманшаъ мегирад? Рисолати таърихӣ - фалсафии он дар чист? Оё насли даврони навин дарк карда метавонад, ки эҳёи фарҳанги миллӣ, ваҳдати миллӣ, ҳифзи давлат, якпорчагии вай, сулҳу субот дар ҷомеа танҳо ба масъулияти вай гузошта шудааст ва рисолати таърихии вай самимона ва содиқона дӯст доштан, ҳамаҷониба ҳифз ва ободу шукуфо кардани ватани азизаш мебошад. Дар ҷавоб ба ин саволҳо дониши амиқи таърихӣ, фалсафӣ ва фарҳангиро бояд дошта бошем.

Дар луғати ахлоқ «худшиносӣ» бо таъбири «самосознание» омадааст, аз ҷумла чунин шарҳ ёфтааст: «Худшиносӣ - дар фаъолияти иҷтимоӣ худро ҳамчун шахс шинохтани инсон ва дар ин ҷамъият шинохтани мавқеи худ аст. Дар натиҷаи худшиносӣ инсон қобилияти худназораткуниро ба даст меорад, имконияте пайдо мекунад, ки рафтори худро мустақилона идора ва назорат кунад, худашро худ тарбия намояд».

Носири Хусрав доир ба масъалаи мафҳуми худшиносӣ дар китоби «Девон»-и худ чунин овардаанд:

Ту худро дон, агар худро надонӣ,

Зи худ ҳам неку ҳам бадро бидонӣ.

Шиносои вуҷуди хештан шав,

Ва он гаҳ сарфарози анҷуман шав.

Дарвоқеъ, фард, ки як узви ҷомеа аст, худро нашиносад, мавқеи худро муайян карда натавонад, чӣ гуна ӯ метавонад аз ахлоқи ҳамида бархурдор бошад. Худшиносӣ як амалиёти шахсӣ ва натиҷаи он аст, ки аз қарнҳову асрҳо инҷониб фикру андешаҳои файласуфон, уламои дин ва шоиру нависандагони бузургро ба худ машғул доштааст. Чунон ки файласуфи машҳури рус Бердяев Н.А. навиштааст: «Юнониён ибтидои фалсафаро дар худшиносӣ дида буданд» ва идомаи фикраш чунин аст: «Шахси ман як воқеияти таҳияшуда нест, ман худ шахси худро дар он ҳангоме ҳам, ки ба шинохтани худ машғул ҳастам, меофаринам».

Аз ин ҷост, ки худшиносии миллӣ ин пеш аз ҳама “маҷмӯи ҷаҳонбиниҳо, худогоҳиҳо, арзишҳо, баҳогузориҳо ва муносибатҳое мебошад, ки аҳамияти бузурги таърихӣ доштани миллатро инъикос карда, мақоми миллатро дар байни дигар қавму миллатҳо нишон медиҳад”. Мафҳуми худшиносии миллӣ, ба вижа дар давраи аҳди Сомониён бахше аз таърих ва ҳувияти миллати мо тоҷикон ба шумор меравад. Таъриху фарҳанг ва забони форсӣ-дарӣ (дарборӣ) доштани ин миллат дар Хуросони Бузург (Хуросон ва Мовароуннаҳр) дар қаламрави Сомониён барқарор будааст. Ҳамчунон ки имрӯз миллати тоҷик ба дастовардҳои бузурги давраи Сомониён ифтихор мекунад ва суннатҳои деринаи онро пос медорад ва бо роҳи ҷустуҷӯ ва кофтуковҳои илмӣ аз гузаштаи хеш, талоши онро дорад, ки роҳе барои дастовард ба ормонҳои ояндааш биёбад.

Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон низ ин ақидаро пуштибонӣ карда, дар яке аз суханрониҳояшон овардаанд: “Мо метавонем ин давраро ба як хазинаи нодире монанд кунем, ки беҳтарин ва арзишмандтарин дурру гавҳарҳои маърифатро ҷамъ оварда, барои такомули ақлу хиради башарият истифода намудаааст. Ҷиҳати дигари афзалиятноки давлатдории Сомониён ин пазируфтани дастовардҳои илму фарҳанги ҷаҳонӣ буд. Мисраи машҳури “Дониш андар дил чароғи равшан аст” ҳамчун шиори кулли фарзонагон аҳли илму фарҳангро роҳнамоӣ мекард. Таҷрибаи фалсафаи худшиносии миллии тоҷикон нишон медиҳад, ки тоҷикон чун бозмондагони қавму қабоили ориёии Осиёи Марказӣ дар гузашта пайравони дини ростини зардуштӣ ва дар замони ислом ҳам бештарин вақтҳо озодандеш, гуногунандеш ва ҳақиқатҷӯй ва созанда буда, ифтихорманд аз гузаштаи худ буда, ҳама вақт фирор аз тақлид мекарданд.

Зеро бидуни арзу вуҷуди қудратманди афкори мустақили илмиву таҳлилӣ ва фалсафию интиқодӣ ба андешаи олими муосири тоҷик Сунатулло Ҷонбобоев “Инсон ба муқаллиди фарҳанги ғайр табдил меёбад. Тақлиди беҳудуд ба фарҳанги ғайр бошад, сабаби нобудии фарҳанги худӣ мегардад”. Аз рӯи қавли С. Ҷонбобоев назари нек доштан ба осори миллии худ ва ба навовариҳои илмӣ, озодандешӣ, қадршиносӣ нисбат ба гуногунандешӣ боиси устуворӣ ва мақоми худро дарёфтан аз фарҳанги ниёгони хеш далолат мекунад. Тоҷикон бояд фақат дар марҳилаи истеъмоли тавлидоти донишҳои дигарон намонанд, балки дар тавлиди донишҳои нав саҳми бештар дошта бошанд. Дар нигоҳдории осори фарҳангӣ, пешрафти андешаи миллӣ ва инчунин таъмини ваҳдати минбаъдаи миллат мақоми роҳбарияти сиёсӣ хеле бузург аст. Боиси ифтихор аст, ки имрӯз Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сарварии Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон самти фикри ҷомеаро ба сӯи навовариву эҷодкорӣ равона намудааст.

Пешвои миллат дар яке аз суханрониҳояш дар ин бора ишора кардааст: “Мо аз таҷрибаи гузаштагон хуб медонем, ки халқу миллатҳое, ки дар баробари ҳифзи фарҳангии худ ва қадр кардани арзишҳои динию мазҳабӣ онҳоро тибқи ҳадафҳо ва ниёзҳои ҷомеа оқилона корбаст намудаанд, ба комёбиҳои бузургу нодир дастёб шудаанд».

Воқеан худшиносӣ аз масоили мубрами инсонист ва ҳар як шахс бояд ба миллату тамаддуну фарҳанги хеш дилбастагие дошта бошад. Бояд қайд намоем, ки худшиносӣ аз рукнҳои вижаи инсоният дониста мешавад. Албатта, ҳар як инсон, қавму миллат ва кишварро аз рӯи маърифати худогоҳии ашхоси он макон метавонад муаррифӣ ва ташхис диҳад. Худшиносии миллӣ шарти зарурии ҳастӣ ва як ҷузъи асосии тараққиёти миллат буда, сатҳу дараҷаи он аз рӯи мизони муайян муқаррар карда мешавад, ки то чӣ андоза афроди миллат ба манфиати миллат кору фаъолият ва фидокориҳо карда метавонанд.

Яке аз роҳҳои авалиндараҷаи шинохт ва идроки мазмуни меҳварии “худшиносӣ” ин рӯ овардан ба илму маърифат аст. Зеро инсон танҳо тавассути илму дониш метавонад ҷаҳони асроромези табиатро ба фармон ва ё султаи худ дарорад ва ба эҳтиёҷоти хеш сарфакорона суд биҷӯяд ва бар такомули хештан биафзояд. Аз ин ҷост, ки худшиносии миллӣ асоси ҳаёти маънавии афроди миллатро ташкил медиҳад. Худшиносии миллӣ аз худшиносии афроди алоҳида шурӯъ гардида, дуввумӣ дар шаклгирии худшиносии миллӣ саҳми азим дорад. Худшиносии афроди алоҳида чунон ки дар боло зикр намудем – ин посухи амиқи ҷустуҷӯ кардан ва андарёфтан доир ба масъалаҳои мубрами фалсафӣ, аз қабили «ман кистам?», «асли вуҷуди ману ҷавҳари ман чист?», «миллатам чист?», «аз куҷо омадаам ва ба куҷо хоҳам рафт?», «роҳи ман кадом аст?», «рисолатам чист?» ва ғ.

Дар мавриде, ки инсон ба ин гуна пурсишҳо посухҳои аниқу комил, ё наздик ба он дарёфт менамояд, шурӯъ ба бунёди зиндагии солиму комил менамояд ва дар таҳкими бинои миллати хеш саҳм мегирад ва робитаи ногусастаниеро миёни маърифати нафси хеш ва миллати худ купруки созандагие бунёд месозад.

Бе ягон монеа метавон чунин ақидаеро изҳор намоем, ки чи худшиносии миллӣ ва чи худшиносии афроди алоҳида, ҳар яке такомулбахшандаи дигаре мегардад. Худшиносии миллӣ авҷи баланди худшиносии фардӣ дар шакли густурдаву расмии он мебошад, ки дар бархурд бо худшиносии қавму миллатҳои дигар баҳри ҳимояву нигоҳ доштани ҳувият ва арзишҳои касбкардаи хеш ҷаҳду талошҳои зиёде ба харҷ хоҳад дод. Илова бар он, дар шароити носозгори равандҳои иқтисодӣ ва маданияти шаҳрвандӣ иттиҳодияҳои ҷамъиятии бешумор дар ҳолатҳои мушаххас метавонанд ҷомеаро ба зиддият, муқовимат ва моҷароҳо рӯ ба рӯ гардонанд.

Рӯҳи озодихоҳи гузаштагони мо – тоҷикон фаъолияти самимии давлатдорон, сиёсатмадорон, мероси пурарзиши мутафаккирон ба хотири истиқлолияти ватан, худшиносии миллӣ ва адолати иҷтимоӣ дар осори ҷовидонаи абармардони илму адаб дар таърихи миллатамон боқӣ мондааст. Ин мутафаккирон новобаста бар он, ки дар муҳити исломӣ таълиму тарбия ёфта бошанд ҳам, аммо мехостаанд, ки барои ҳуқуқи озодӣ ва ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ шахсонеро тарбия намоянд, ки бо замони муосир, бо афкори илмӣ ва назари нав ва мубориза баҳри ба ҳадаф расидан талош намоянд. Маҳз ин ҳадафро метавонем дар ҷомеаи шаҳрвандии имрӯз, ки шакли иттиҳоди одамон аст ва он ҳаёти моддию маънавиро таъмин месозад ва талаботу манфиатҳои онҳоро қонеъ мегардонад, низ амалӣ гардонем. Дар ин ҷо суоле ба миён меояд, дар замони муосир чи зарурияте падид меояд, ки мо бояд дидгоҳ ва ё ба таври аниқтар таҳаввулоти зеҳнии ҷавононро доир ба шинохти маърифати нафс, худогоҳии инсон ва ташаккули низоми давлатдорӣ равона намоем?

Ногуфта намонад, ки ба шарофати истиқлолият мардуми тоҷик дар мизони бунёди навини таърих равишу самти зиндагиро тағйир дода, рӯ ба эҳёи фикрию сиёсӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ ниҳода истодаанд.

Мутаассифона, то нуқтаи охирини худ то ҳоло ҷомеаи тоҷикон аз банди хурофоту ҷаҳолат ва таассуби даҳшатовар куллан озод ва наҷот наёфта, зина ба зина раванди ташаннуҷи таассубпарастӣ ва ҷаҳолатхоҳии оммавӣ дар Тоҷикистони кунунӣ, тақвият ёфта, тадовум пайдо кардааст. Бадбахтӣ сари ин масъала аст, ки ҷаҳолат, хурофот ва таассуб ҳамеша ифротгаройиро тавлид карда, василаю абзори муҳими тадовуми беназмию бетартибӣ, бадахлоқию бадандешӣ, кинаю адоват, нафрат бадбинӣ дар ҷомеа гардида, роҳи тараққиёту таҳаввулоти иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, ахлоқӣ, фикрӣ, фарҳангиро ба таври кулли барбаста, мардумро дар тангнои фикрию сиёсӣ қарор дода, ҷониби хирадзудоию варшикастагӣ равона месозад.

Падидаҳои манфури муосир, чун экстремизм, фундаментализм, радикализм ва терроризми динӣ - мазҳабӣ ба зуҳуроти хатарноктарини глобалӣ табдил ёфта, на танҳо барои минтақа, балки барои кулли манотиқи ҷаҳонӣ бори гарон шудаанд. Шаҳрвандон вазифаи хосро иҷро менамояд. Асолати таърихии зиёиён маҳз аз ҳамин назар муайян мешавад. Имрӯз мо мебинем, ки ифротгароии динию сиёсӣ ба як идеологияи заҳролуд, таҳдиду зӯроварӣ табдил ёфтааст. Намояндагони он бо истифода аз тамоми имкониятҳо ин идеологияро ба сари мардум, алалхусус ҷавонон ва наврасон бор кардан мехоҳанд. Дар чунин шароит зиёиёни эҷодкорро зарур аст, ки дар асарҳои худ моҳияти иртиҷоии ифротгароии динию сиёсӣ ва барои пойдории давлату пешравии миллат хавфнок ва зарароварро ба омма ифшо намоянд. Чунки танҳо аҳли илму адаб метавонад зиддиятҳои фикрӣ, дохилию ғоявиро таҳлили назариявию методологӣ намуда, барои ҳалли онҳо ба мақомоти баланди давлатӣ дастури асосноки илмӣ пешниҳод кунанд.

Таърихи илмии форсу тоҷик ҳамеша ҳамчун сарчашмаи ҳуввиятсози миллат хизмат кардааст. Бешубҳа бидуни омӯзиши илм ҳеҷ қавму миллате ба худшиносии миллӣ намерасад ва ё умуман аз байн меравад. Агар ҳар як тоҷику тоҷикистонӣ аз осору таълимоти ниёгони худ чун Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Берунию Сино, Хайёму Носири Хусрав, Саъдӣ, Мавлонои Балхӣ, Ҳофиз, Низомӣ, Бедил, Айнӣ, Иқбол ва дигарон огоҳ намебуд, чӣ мешуд? Дақиқан, ҳамаи ин бузургон ва бисёр дигар нобиғаҳои миллати мо – моро дар чаҳорчӯбаи асили одамият, инсонмеҳварӣ, дар асоси арзишҳои бузурги инсондӯстӣ, ки хоси миллати форсу тоҷик аст, тарбият кардаанд.

Бандалиева Шодигул Нуралиевна – номзади илмҳои фалсафа ходими калони илмии Шуъбаи онтология,

гносеология ва мантиқи Институти фалсафа, сиёсатшниосӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар замони рушди техналогияҳои иттилоотӣ ва инноватсионӣ тамоми тамоми ҷаҳонро маълумотҳои электронӣ фаро гирифтааст. Аз ин лиҳоз, амнияти киберӣ дар самти ҳифзи маълумотҳо як бахши хеле муҳим ва асосии муҳофизат ва бехатарии маълумот дар ҷаҳон ва махсусан, дар муассисаҳои давлатӣ ва соҳибкорӣ мебошад. Рушди технологияҳои рақамӣ, ки дар он ҳазорҳо гигабайт маълумот ҷамъоварӣ ва коркард мешаванд, аз ҳар давлат таъмин кардани амнияти киберии махзани маълумот тақозо менамояд. Ҳимояи ин маълумотҳо аз хатарҳои киберӣ, ҳамлаҳои киберӣ ва ҳуҷҷатгузории нодуруст нақши калидӣ дар таъмини бехатарии иттилоот ва муҳофизат аз хатарҳо дорад[7].

Имрӯз дар сиёсати дохилию хориҷии Тоҷикистон ва Индонезия мубориза бо таҳдидҳои киберӣ яке аз мавзуъҳои мубрами муносибатҳои ду кишвар мебошад. Ду кишвар сиёсати рақамиро дар сохторҳои давлатӣ ва шаҳрвандон ҷорӣ намуда истодаанд ва мақсади давлатҳо расидан ба сулҳу субот ва амният дар дохили кишвар ва саросари ҷаҳон буда, самтҳои асосии ҳамкориҳои байнидавлатӣ бо таъкид ба мувофиқа, ҳамоҳангсозии амалҳо ва таҳияи тадбирҳо дар соҳаи амнияти киберии байналмилалӣ равона шуда истодааст. Махсусан ба паҳншавии кибертерроризм, истифодаи ғайриқонунии технологияҳои коммуникатсионӣ, ки ба амнияти давлату шаҳрвандон таъсири манфӣ мерасонад, диққати ҷиддӣ медиҳанд.

Яке аз самтҳои сиёсати Ҳукумати Тоҷикистон табдил додани кишвар ба ҳукумати электронӣ мебошад, ки барои ҳифзи он, ҳамкориҳои байналмилалӣ саривақтӣ мебошад. Ҳангоми гузаштан ба ҳукумати электронӣ таъмини амнияти киберӣ муҳим аст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми соли 2024 аҳамияти таҳкими амнияти киберии кишвар, дастрасии технологияҳои навро барои муҳофизат аз ҳамлаҳои киберӣ ва тақвияти чораҳои мубориза бо ҷиноятҳои кибериро таъкид намуданд. Пешвои миллат қайд намуданд, ки “Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст[4]. Дар панҷсолаи минбаъда ҷиҳати пешбурди иқтисоди рақамӣ бояд ба самтҳои зерин диққати аввалиндараҷа дода шавад:

-такмили фаврии заминаҳои ҳуқуқӣ ва қабули санадҳои дахлдор дар самти гузариш ба иқтисоди рақамӣ;

-то шабакаҳои панҷ – ҷӣ (5G) инкишоф додани инфрасохтори рақамӣ, рушди марказҳои коркарди маълумот, таъсиси махзани мукаммали миллии маълумот;

-рақамикунонии пурраи хизматрасониҳои давлатӣ ва ташкили махзани ягонаи хизматрасониҳои давлатӣ;

-рушди сармояи инсонӣ бо роҳи омӯзиш ва бозомӯзии кадрҳо доир ба технологияҳои иттилоотӣ дар дохил ва хориҷи кишвар ва баланд бардоштани маърифати истифодаи технологияҳои рақамӣ;

-истифодаи васеи зеҳни сунъӣ дар пешниҳоди хизматрасониҳо ва низоми бақайдгирии давлатӣ;

-андешидани чораҳо дар самти таъмин намудани амнияти киберии махзанҳои маълумот;

-ташаккул додани соҳибкории рақамӣ ва рушди савдои электронӣ”[4].

Бояд таъкид кард, ки яке аз заминаҳои ҳуқуқӣ, Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор рафта, дар он ҳифзи манфиатҳои миллии кишвар дарҷ гардидааст. Аз ҷумла, дар банди 3.6. дипломатияи иттилоотӣ, зикр карда шудааст: “Роҳандозии дипломатияи иттилоотии Ҷумҳурии Тоҷикистон бар пояи истифодаи густурдаи имкониятҳои фановариҳои муосири иттилоотию коммуникатсионӣ сурат мегирад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷонибдори таҳияи маҷмўи меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ дар мавриди таъмини амнияти иттилоотӣ ва риояи ҳамаҷонибаи он меъёрҳо дар фазои иттилоотии ҷаҳонӣ мебошад ва яке аз ҳадафҳои худ муқовимати саривақтӣ ва самаранок ба киберҷиноятҳо ва таҳдидҳои иттилоотӣ ба истиқлолияти давлатӣ ва манфиатҳои миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон, муқаддасоти таърихӣ ва арзишҳои ахлоқиву маънавии халқи тоҷик мебошад”[2].

Ҳукумати Индонезия зидди таҳдидҳои киберӣ қадамҳои устувор бардошта, барои тақвияти ҳифзи рақамии кишвар тавассути ташаббусҳои сиёсӣ ва тағйироти танзимгарона чораҳои зарурӣ андешидааст. Яке аз рӯйдодҳои муҳим дар моҳи феврали соли 2024 аз ҷониби Президенти Индонезия тасдиқи Нақшаи миллии амнияти киберӣ барои солҳои 2023–2028 мебошад. Дар доираи нақша Ҳукумати Индонезия ҳадаф дорад, ки тамоми маълумот ва бойгонии муассисаҳои давлатӣ ва шаҳрвандони Индонезияро аз ҳамлаҳои киберӣ муҳофизат намояд. Нақшаи миллии амнияти киберӣ барои тақвияти устувории технологияҳои рақамии кишвар, амнияти системаҳои муҳими миллӣ, муҳофизати дороиҳои рақамии арзишманд ва таъмин кардани шаҳрвандон бо имконияти истифодаи бехатарии фазои рақамӣ пешбинӣ гардидааст. Нақшаи мазкур ҳадафҳои зеринро пайгирӣ мекунад:

-тақвияти мудофиаи рақамӣ;

-ҳифзи дороиҳо;

-такмили ошкорсозӣ ва арзёбии таҳдидҳо;

-тақвияти ҳамкорҳои байналмилалӣ;

-рушд додани кадрҳои соҳаи амнияти киберӣ;

-ҷалб намудани рахнагрони(хакерҳои) маҳаллӣ ба фазоиҳои қонунии этикии соҳа;

-тақвияти амнияти миллӣ дар қувваҳои мусаллаҳ ва полис;

-ҳамгиро кардани амнияти киберӣ ба нақшаҳои рушди миллӣ;

-муҳофизати ҳуқуқи шаҳрвандон ва муомилоти рақамӣ;

-муосирсозии хидматҳои давлатӣ бо истифода аз амнияти рақамӣ;

-густариши ҳамкории бахши давлатӣ ва хусусӣ;

-баланд бардоштани сатҳи огоҳии мардум дар бораи қаллобӣ дар интернет ва хатарҳои шабака;

-баланд бардоштани мавқеи Индонезия дар соҳаи амнияти киберӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ[16].

Дар солҳои охир, Индонезия имкониятҳои амнияти киберии хешро ба таври назаррас таҳким бахшида, як равиши бисёрсатҳиро қабул кардааст, ки ба ҳифзи инфрасохтори муҳими рақамӣ ва системаҳои иттилоотӣ аз таҳдидҳои афзояндаи киберӣ нигаронида шудааст. Бо дарназардошти рақамисозии босуръати бахшҳои давлатӣ, аз ҷумла соҳаҳои молия, телекоммуникатсия ва идоракунии давлатӣ, ҳукумати Индонезия ба сохтани системаҳои устувории мудофиаи киберӣ диққати махсус медиҳад.

Бояд қайд кард, ки яке аз муҳимтарин ҷузъҳои стратегияи амнияти киберии Индонезия сохтори мутамаркази идоракунӣ дар доираи Агентии миллии амнияти киберӣ ва криптография мебошад, ки амалҳои амнияти кебириро дар саросари кишвар танзим менамояд. Самаранокии ин равиши мутамарказ ҳангоми ҳодисаҳои бузурги хатарҳои киберӣ нишон дода шудааст. Масалан, дар моҳи июни соли 2024, Маркази муваққатии миллии маълумотҳои Индонезия ба ҳамлаи барномаи таҳдиди бо иттиҳоми тамаъҷӯӣ (ransomware programs) дучор шуда, ба якчанд хадамоти муҳими давлатӣ, аз ҷумла, ба системаи муҳоҷират низ зарар расонид. Ҷинояткорон барои барқароршавии системияи давлатӣ 8 миллион доллари ШМА талаб карданд, ки ҳукумат аз пардохти он худдорӣ намуд. Агентӣ дар ҳамкорӣ бо дигар ниҳодҳо кӯшишҳои вокуниш ва барқароркуниро ҳамоҳанг карда, аҳамияти амалии саривақтӣ ва идоракунии мутамарказро дар ҳалли таҳдидҳои киберӣ дар сатҳи миллӣ амалӣ намуд[10].

Дар моҳи январи соли 2024, Агентии миллии амнияти киберӣ ва криптография ду регламенти навро нашр намуд. Ин регламентҳо чаҳорчӯбаи муҳимеро барои коркарди ҳодисаҳо ва буҳронҳои киберӣ муқаррар намуда, барои беҳтарсозии иқтидори умумии вокуниши кишвар равона шудаанд.:

-Регламенти №1/2024 оид ба идоракунии ҳодисаҳои киберӣ. Регламенти №1/2024 гурӯҳҳои вокуниш ба ҳодисаҳои киберӣ дар сатҳи миллӣ, соҳавӣ ва ташкилотӣ барои провайдерҳои хидматҳои асосӣ ва муваққатӣ аз провайдерҳои хидматҳои асосӣ муайян мекунад ва уҳдадор месозад, ки ҳодисаҳои кибериро ба мақомот гузориш диҳанд.

-Регламенти №2/2024 оид ба идоракунии буҳронҳои киберӣ. Регламенти № 2/2024 ба омодагӣ ва татбиқи идоракунии буҳронҳои киберӣ тамаркуз мекунад ва таҳияи нақшаҳои ҳолатҳои фавқулодда барои кибербӯҳронҳоро то моҳи январи соли 2025 талаб мекунад[16].

Ин равишҳои сохторёфта барои ташкили экосистемаи устувортари амнияти киберӣ равона шудаанд, ки нақшҳо, масъулиятҳо ва тартиботи вокуниш ва барқарорсозиро пас аз ҳамлаҳои киберӣ муайян месозанд.

Тоҷикистон мисли Индонезия ниҳоди ягонаи танзимкунанда надорад. Аммо дар заминаи Маркази ҷумҳуриявии экспертизаи судӣ ва криминалистии Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон шуъбаи экспертизаи судӣ техникаи-компютерӣ ва видео-овозшиносӣ (аз соли 2010), шуъбаи мубориза бо ҷиноятҳо дар соҳаи амнияти иттилоотӣ дар сохтори Раёсати мубориза бо ҷиноятҳои муташаккили Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз соли 2013), шуъбаи мубориза бар зидди ҷиноятҳои кибернетикӣ дар назди Прокуратураи генералии ҶТ (аз соли 2015) ва Маркази ягонаи иттилоотӣ оид ба пешгирии экстремизм, терроризм ва киберҷиноятҳо дар Дастгоҳи марказии Прокуратураи генералӣ (аз соли 2023) дар муқовимат бо киберҷиноятҳо нақши муассир доранд[4].

Қабули санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ оид ба амнияти киберӣ.

Индонезия бо дарки хусусияти доимо тағйирёбандаи таҳдидҳо, заминаи қонунгузории киберамниятро ба таври назаррас тақвият дод, аз ҷумла:

-Қонуни Ҷумҳурии Индонезия "Дар бораи ҳифзи маълумоти шахсӣ" №27 аз соли 2022[19].

-Қонуни Ҷумҳурии Индонезия "Дар бораи иттилоот ва муомилоти электронӣ" аз 21.04.2008 №11[9].

-Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Индонезия таҳти №82 аз соли 2012 "Дар бораи системаҳои электронии иттилоотӣ ва анҷом додани муомилот"[18].

-Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Индонезия №71 аз соли 2019 "Муқаррар намудани тартиби кори системаҳои электронии иттилоотӣ ва анҷом додани муомилот"[17].

-Низомномаи №20 аз соли 2016 "Дар бораи ҳифзи маълумоти шахсӣ дар системаҳои электронии иттилоотӣ"[14].

-Низомномаи Идораи танзими молиявии Ҷумҳурии Индонезия№16 аз 26 августи соли 2021[16].

Қабули фармони президентии Индонезия №47/2023 дар бораи стратегияи Миллии амнияти киберӣ ва идоракунии буҳронҳои киберӣ марҳилаи муҳим дар институтсионализатсияи системаи идоракунӣ дар ин соҳа гардид. Ин фармон дастурҳои стратегиро барои муассисаҳои давлатӣ ва ҷонибҳои манфиатдор оид ба таҳкими киберамнияти миллӣ ва идоракунии буҳронҳои киберӣ бо таваҷҷуҳ ба таълим, тайёр кардани кадрҳо ва таҳияи нақшаҳои вокуниш дар ҳолати таҳдидҳои киберӣ муайян мекунад[17].

Илова бар ин, Индонезия ба як қатор лоиҳаҳои қонуни ҳамаҷониба оид ба амнияти киберӣ ва устуворӣ (Rancangan Undang-Undang Keamanan dan Ketahanan Siber)-ро қабул намуда истодааст, ки ҳадафаш муайянсозии заминаи ҳуқуқӣ барои таъқиби ҷиноятҳои киберӣ, таъмини мутобиқат бо стандартҳои байналмилалӣ дар соҳаи амнияти киберӣ ва тақвияти ҳамкориҳои байнисоҳавӣ мебошад. Дар моҳи ноябри соли 2024, ҳукумат ва парлумони Индонезия лоиҳаҳои қонуни ҳамаҷониба оид ба амнияти киберӣ ва устувориро ба рӯйхати 41 лоиҳаи қонуни афзалиятнок барои соли 2025 пас аз ҳамлаи васеи тамаъҷӯӣ (ransomware) ба Маркази миллии коркарди маълумоти Индонезия ворид карданд[11]. Ҳукумат ҳамчунин тақвияти ҳамоҳангиро миёни мақомоти калидии марбута ба амнияти киберӣ муҳим арзёбӣ намудааст. Вазорати иртибот ва технологияи рақамӣ ва Агентии миллии амнияти киберӣ ва криптография дар мубориза бо таҳдидҳои нав ва мушкилоти танзимӣ ҳамкорӣ мекунанд, то равиши муттаҳид ва муассир барои таъмини амнияти киберии миллӣ ба роҳ монда шавад. Ин ҳамоҳангсозӣ барои бартараф кардани такрори талаботи танзимӣ ва таъмин намудани якпорчагии стратегияи миллӣ аҳамияти ҳалкунанда дорад.

Ғайр аз ин, ташаббусҳои зерин амалӣ шуда истодаанд:

-таҳияи Сипари миллии рақамӣ (Digital National Firewall),

-созмони гурӯҳҳои вокуниш ба ҳодисаҳои амнияти компютерӣ дар ҳар як муассисаи давлатӣ.

Ин кӯшишҳо равиши фаъолона ба ҳифзи дороиҳои рақамӣ ва таъмини иқтидори вокуниш ба ҳодисаҳо дар вақти воқеиро нишон медиҳанд.

Тағйироти муҳим дар сиёсати давлатӣ бо татбиқи пурраи Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дар моҳи октябри соли 2024 сурат гирифт. Ин қонун барои тақвияти махфият ва амнияти маълумоти шахсии шаҳрвандони Индонезия нигаронида шудааст ва талаботи қатъӣ барои ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдории ин маълумотҳо муқаррар мекунад.

Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дорои таъсири экстратерриториалӣ мебошад, яъне ба ташкилотҳое низ дахл дорад, ки маълумоти шахсии шаҳрвандони Индонезияро коркард мекунанд, новобаста аз ҷойгиршавиашон.

Ҷанбаҳои муҳими қонун инҳоянд:

-талаботи чандсатҳӣ барои интиқоли маълумот ба кишварҳои дигар;

-уҳдадории хабар додан дар бораи ихроҷи маълумот дар зарфи 72 соат аз лаҳзаи ошкор;

-имкони ҷорӣ кардани ҷаримаҳои маъмурӣ ва ҷавобгарии ҷиноӣ барои риоя накардани он.

Ин қонун қадами муҳиме ба самти ташкили заминаи қонунгузории ҳамаҷониба барои ҳифзи маълумот дар Индонезия мебошад, ки мутобиқат ба стандартҳои байналмилалиро таъмин мекунад ва масъулияти ташкилотҳоро дар баробари маълумоти шахсии шаҳрвандон зиёд менамояд.

Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти амнияти кебирӣ, бо вуҷуди пешрафтҳо, ҳанӯз ба сатҳи зарурии ҷавобгӯии муосир нарасида, ниёз ба ислоҳ ва такмил дорад. Бо дарназардошти ин таҳдидҳо, таҳкими заминаи ҳуқуқӣ ва ташаккули сиёсати муассири давлатӣ, ки ба ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар фазои рақамӣ нигаронида шудааст, муҳимияти фавқулода пайдо мекунад. Қабули чораҳои фаъол ва саривақтӣ имкон медиҳад, ки Тоҷикистон дар мубориза бо ҷиноятҳои киберӣ ва таъмини амнияти миллӣ дар шароити ҷаҳони рақамӣ муваффақ гардад. дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти таъмини амнияти иттилоотӣ Қонуни ҶТ «Дар бораи иттилооткунонӣ» аз 6–уми августи соли 2001, Қонуни ҶТ «Дар бораи иттиллоот» аз 10–уми май соли 2002 , Қонуни ҶТ «Дар бораи ҳифзи иттилоот» аз 2–юми декабри соли 2002, Қонуни ҶТ «Дар бораи имзои электронии рақамӣ» аз 30–юми июли 2007, Қонуни ҶТ «Дар бораи фаъолияти оперативӣ-ҷустуҷӯӣ» аз 25–уми марти соли 2011, Қонуни ҶТ «Дар бораи криптография» аз 3–юми декабри соли 2012, Қонуни ҶТ «Дар бори матбуоти даврӣ ва дигар воситаҳои ахбори омма» аз 19–уми марти соли 2013, КҶ ҶТ аз 21 майи соли 1998, Консепсияи амнияти иттилоотии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 7–уми ноябри соли 2003, Консепсияи сиёсати давлатии иттилоотии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30–юми марти соли 2008 қабул гардиданд[4].

Маориф ва рушди иқтидори кадрӣ

Маориф ва рушди иқтидори кадрӣ яке аз сутуни муҳими дигари стратегияи Индонезия дар соҳаи амнияти киберӣ ба шумор меравад. Бо дарназардошти камбуди мутахассисони соҳаи амнияти киберӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, Индонезия муассисаҳои махсусгардонидашудаи таълимиро таъсис дод, аз ҷумла Коллеҷи давлатии политехникии амнияти киберӣ ва криптография (Politeknik Siber dan Sandi Negara, Poltek SSN), ки вазифаи асосии он тайёр кардани мутахассисони соҳибихтисос бо малакаҳои амалӣ мебошад. Poltek SSN, ки қаблан ҳамчун Мактаби олии криптография (Sekolah Tinggi Sandi Negara, STSN) маъруф буд, расман соли 2019 ба коллеҷи политехникӣ табдил дода шуд, бо ҳадафи баланд бардоштани сифат ва салоҳияти мутахассисон дар соҳаҳои амнияти киберӣ ва криптография.

Айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таёр намудани кадрҳо кӯшуш намуда, дар ин самт Донишгоҳи техникии Тоҷикистон ба номи академик Муҳаммад Осимӣ ба қабули донишҷӯён аз рӯи ихтисосҳои нав “Киберамният” ва “Технологияҳои интеллектуалӣ” шурӯъ кардааст[6].

Таваҷҷуҳ ба иқтидори дохилӣ

Илова ба рушди иқтидор дар дохили кишвар, Индонезия ҳамкории давлат ва ташкилотҳои хусусиро фаъолона истифода мебарад то устувориро дар соҳаи амнияти киберӣ таҳким мебахшад. Масалан, Агентии миллии амнияти киберӣ ва криптография бо мақсади беҳтар кардани системаҳои ошкорсозии таҳдидҳо ва вокуниши фаврӣ бо намояндагони бахшҳои гуногун, аз ҷумла молия ва энергетика ҳамкорӣ мекунад. Ин ташаббусҳо ба таври назаррас дар таҳкими ҳимояи инфрасохтор ва хидматрасониҳои ҳаётан муҳим аз таҳдидҳои киберӣ мусоидат карданд.

Байни ниҳодҳои дохилии Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Прокуратураи генералии ҶТ ва Дастгоҳи марказии Прокуратураи генералӣ дар муқовимат бо киберҷиноятҳо нақши муассир доранд.

Робитаҳои байналмилалӣ

Индонезия ба зарурати ҳамкории байналмилалӣ таъкид мекунад ва фаъолона дар шарикиҳои глобалӣ дар соҳаи амнияти киберӣ иштирок мекунад. Ҳамкориҳои муштарак бо кишварҳое чун Австралия, ШМА, Ҳиндустон, инчунин бо созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла, СММ, АСЕАН, ба Индонезия имконият медиҳанд, ки маълумоти иктишофиро мубодила намояд, дар чорабиниҳо муштарак иштирок кунад ва стратегияҳои ягонаи муқовимат ба таҳдидҳои кибериро таҳия намояд. Иштироки Индонезия дар доираи чорабиниҳо (ASEAN Cyber Shield) ба кишвар имкон медиҳад, ки омодагии худро ба рӯйдодҳои киберии фаромарзӣ санҷад ва нақши калидии ҳамкории байналмилалиро дар таҳкими устувории киберии миллӣ нишон диҳад[16].

Тоҷикистон низ дар ҳамкориҳои дуҷониба бо Федеретсияи Россия, Ҷумҳурии Мардумии Чин ва кишварҳои ИДМ дар соҳаҳои амният, аз ҷумла амнияти кебирӣ ба роҳ мондааст. Инчунин дар доираи созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла СММ, СААД ва СҲШ ҳамкорӣ менамояд. Созишномаҳои байналмилалӣ дар доираи ташкилотҳои бонуфузи ИДМ, СААД, СҲШ, ки ҶТ аъзои фаъоли ин ташкилотҳо мебошад, як қадами муҳим дар роҳи танзими ҳамкориҳо ҷиҳати мубориза бо киберҷиноятҳо арзёбӣ гардида, системаи тадбирҳои ба ҳам алоқаманди байналмилалӣ ва миллиро оид ба мубориза бар зидди киберҷиноятҳо пешбинӣ мекунанд. Бо дарназардошти таҷрибаи Индонезия, ки дар боло зикр гардидааст дар рушди ҳамкориҳои минбаъдаи байни ду кишвар мусоидат менамояд.

Аз ин рӯ, таҷрибаи Индонезия нишон медиҳад, ки равиши ҳамаҷониба, ҳамоҳангшуда ва муштарак бо заминаи қавии ҳуқуқӣ, барномаҳои таълимии мақсаднок, шарикӣ миёни давлат ва бахши хусусӣ, инчунин ҳамкории байналмилалӣ дастгирӣ меёбад, ки калиди сохтмони низоми самараноки миллии амнияти киберӣ мебошад. Бо татбиқи ин стратегияҳо, Тоҷикистон метавонад устувории худро нисбат ба таҳдидҳои киберӣ ба таври назаррас тақвият бахшад ва рушди амн ва устувори иқтисоди рақамии худро таъмин намояд. Машваратҳои сиёсӣ оид ба самти мазкур байни кишварҳо ба роҳ монда шудааст. Индонезия ва Тоҷикистон дар заминаи амнияти киберӣ, бахусус дар заминаи рушди нерӯи инсонӣ ва табодули иттилоъ ҳамкорӣ ба роҳ монанд.

Соҳиби Баҳруло - ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

РУЙХАТИ АДАБИЁТ ВА САРЧАШМАҲО

Князева, Н. А. Правовые особенности использования искусственного интеллекта для обеспечения кибербезопасности в Малайзии и Индонезии / Н. А. Князева, Е. А. Князева // Азиатско-тихоокеанский регион: экономика, политика, право. – 2023. – Т. 25, № 4. – С. 167-177. – DOI 10.24866/1813-3274/2023-4/167-177. – EDN ORLFQS.

Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон [Манбаи электронӣ]URL: https://mfa.tj/tg/main/view/4255/konsepsiyai-sijosati-khorijii-jumhurii-tojikiston (Санаи дархост: 30.07.2018)

Маросими имзои санадҳои нави ҳамкорӣ байни Тоҷикистон ва Индонезия[Манбаи электронӣ]URL: https://khovar.tj/2016/08/marosimi-imzoi-sanad-oi-navi-amkor-bajni-to-ikiston-va-indoneziya/ (Санаи дархост: 30.07.2018)

Паём – роҳнамои миллат. Маҷмӯаи мақолаҳои илмӣ ва оммавӣ дар партави Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз 28 декабри соли 2023. Таҳти назари доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор У.С. Асрорзода ва доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор Н.А. Қудратов. Душанбе, 2024. – 195 с.

Российско-индонезийское сотрудничество в сфере обеспечения кибербезопасности / Г. Ю. Никипорец-Такигава, Е. В. Бучнев, О. А. Харина, Ю. Н. Алексеева // Юго-Восточная Азия: актуальные проблемы развития. – 2023. – Т. 3, № 2(59). – С. 84-95. – DOI 10.31696/2072-8271-2023-3-2-59-084-095. – EDN NQWNRM.

Таджикский технический университет начнёт принимать студентов по новым специальностям — «Кибербезопасность» и «Смарт-технологии» [Манбаи электронӣ]URL: https://khovar.tj/rus/2025/07/tadzhikskij-tehnicheskij-universitet-nachnyot-prinimat-studentov-po-novym-spetsialnostyam-kiberbezopasnost-i-smart-tehnologii/ (Санаи дархост: 30.07.2025)

Юнусзода Х.Қ. Бардошт аз Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28-уми декабри соли 2024 оид ба солҳои 2025–2030 эълон шудани «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия».[Манбаи электронӣ]URL: http://ied.tj/tg/bardosht-az-payomi-prezidenti-chumkhurii-tochikiston-ba-machlisi-olii-chumkhurii-tochikiston-az-28 (Санаи дархост: 10.02.2025)

Fortifying Indonesia’s Cyber Defenses: New Regulations for National Security and Crisis Management[Electronic resource]URL: https://ssek.com/blog/fortifying-indonesias-cyber-defenses-new-regulations-for-national-security-and-crisis-management/ (Application date: 25.03.2025)

Hukum Yang Mengatur Tentang Hak Privasi di Indonesia: Pengaturan dan Perlindungan [Electronic resource]URL:https://fahum.umsu.ac.id/.../hukum-yang-mengatur.../... (Application date: 12.03.2025)

Indonesia won’t pay an $8 million ransom after a cyberattack compromised its national data center [Electronic resource]URL:https://apnews.com/article/indonesia-ransomware-attack-national-data-center-213c14c6cc69d7b66815e58478f64cee(Application date: 15.06.2025)

Indonesia’s Cyber Security and Resilience Bill: Strengthening Governance or Expanding Institutional Rivalries? [Electronic resource]URL:https://www.lab45.id/detail/298/indonesia-rsquo-s-cyber-security-and-resilience-bill-strengthening-governance-or-expanding-institutional-rivalries (Application date: 26.05.2025)

National Cyber and Crypto Agency [Electronic resource]URL:https://en.wikipedia.org/wiki/National_Cyber_and_Crypto_Agency (Application date:18.05.2025)

Peraturan Menteri Komunikasi dan Informatika Nomor 20 Tahun 2016 tentang Perlindungan Data Pribadi Dalam Sistem Elektronik [Electronic resource]URL:https://jdih.komdigi.go.id/.../peraturan+menteri... (Application date: 03.03.2025)

Pertemuan Kepala BSSN RI dengan Menteri Industri dan Teknologi Baru Republik Tajikistan di New York AS [Electronic resource]URL:https://csirt.makassarkota.go.id/.../pertemuan-kepala...(Application date: 15.02.2025)

Regulation On National Cyber Security Strategy And Cyber Crisis Management [Electronic resource]URL: https://www.usasean.org/.../regulation-national-cyber... (Application date: 15.02.2025)

Sejarah Poltek SSN [Electronic resource]URL: https://poltekssn.ac.id/en/sejarah-poltek-ssn/ (Application date: 30.07.2025)

The Escalating Cyber Threat in Indonesia: A Wake-Up Call for Digital Security [Electronic resource]URL:https://www.indosecsummit.com/the-escalating-cyber-threat-in-indonesia-a-wake-up-call-for-digital-security/?utm_source=chatgpt.com (Application date: 30.07.2025)

Top 10 Cybersecurity Breaches in Indonesia [Electronic resource]URL:https://www.cyberlands.io/topsecuritybreachesindonesia (Application date: 25.05.2025)

Undang-Undang Nomor 27 Tahun 2022 tentang Pelindungan Data Pribadi (PDP): Menjaga Keamanan dan Privasi Data Warga Negara [Electronic resource]URL:https://jdih.semarangkota.go.id/.../undang-undang-nomor... (Application date: 20.06.2025)

Раванди пешрафти иқтисоди «сабз» идомаи мантиқии рушди устувор буда, дар фарқият аз охирин ҳамбастагии унсурҳои рушди иқтисодӣ ва устувории экологиро инъикос менамояд. Ташаббуси “Иқтисоди сабз” ба се принсипи асосӣ такя мекунад: истифодаи механизмҳои бозоргонӣ барои ба даст овардани рушди устувор, нигоҳдории сармояи табиӣ дар сатҳи милливу байналмилалӣ ва таъмини шуғли аҳолӣ аз ҳисоби ташкил кардани ҷойҳои кории «сабз» мебошад[4,5]. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси таҷрибаи кишварҳои пешрафтаи Аврупо аз ҷумла Олмон ҷонибдори амалисозии принсипҳои “Иқтисоди сабз” мебошад.

Аҳдномаи сабзи Иттиҳоди Аврупо як қатор ҳадафҳои манфиатоварро муайян мекунад. Аврупо бояд то соли 2050 аввалин қитъае дар ҷаҳон мебошад, ки аз ҷиҳати иқлим “бетараф” гардида шавад. Ин маънои онро дорад, ки партовҳои газҳои гулхонаӣ аз он миқдоре, ки экосистемаҳо табиатан аз худ карда метавонанд, зиёд нахоҳад шуд. Тибқи нақша, партовҳои газҳои гулхонаӣ бояд то соли 2030 нисбат ба соли 1990 на камтар аз 55 фоиз кам карда шаванд. Воситаи асосии ноил гаштан ба ин ҳадаф дар тадбирҳои мушаххас пешбинӣ шудаанд. Ин ҳам барои зарурати таъмини зиндагии беҳтару солим барои наслҳои оянда пешбинӣ карда шудааст.

Лоиҳаи Аврупои муосир бо назардошти устуворӣ ва адолати иҷтимоӣ се даҳсолаи ояндаро дар бар мегирад. Ин вокуниши Комиссия ба хатарҳои афзоянда ба иқтисоди ИА аз тағирёбии иқлим ва нобудшавии намудҳо мебошад. Дар миёни кишварҳои ИА Олмон “Созишномаи сабз”-ро дастгирӣ мекунад ва ҳатто дар назди худ ҳадафҳои муайянро гузоштааст, ки то соли 2045 ба он ноил шавад.

Модели технологияи сифатан нави Аврупо яъне “Аҳдномаи сабз” стратегияи нави рушд мебошад. Ногуфта намонад, ки нишондиҳандаҳои иқтисодии Аврупо асосан ба нигоҳ доштани асосҳои табиӣ вобаста аст. Ин об, ҳаво, хок, инчунин ҷангалҳо, уқёнусҳо ва иқлими устуворро дар бар мегирад. Пешгирӣ роҳи беҳтарини таъмини шукуфоӣ барои наслҳои оянда аст. Ҳадаф аз “Созишномаи Сабз” ва “Иқтисоди Сабз” ин аст, ки омили ҷудо кардани рушди иқтисодӣ аз истифодаи захираҳо ва ҳамзамон таъсиси ҷойҳои нави корӣ мебошад. Ташаббусҳои сершумор дар доираи лоиҳа ба ширкатҳо барои ба нақшагирии зарурии амниятро фароҳам меоранд ва барои Иттиҳоди Аврупо шароити тобовартар ба бӯҳрон фароҳам меоранд.

Рушди устувор ҳамчун консепсияи рушд барои Иттиҳоди Аврупо нав набошад ҳам вале «Аҳдномаи сабз» ҳадафҳои бузургтареро низ дорост. Дар нақшаи тамоми соҳаҳои иқтисодиёт ва ҷомеа - аз саноат, савдо, нақлиёт ва кишоварзӣ то гуногунии биологӣ, мероси табиӣ, иқтисодиёти даврӣ ва тағйироти сохторӣ ба назар гирифта мешаванд. Андозҳо ва молия ҳамчун фишангҳои муҳими равандҳои тағйирот низ бояд мувофиқи меъёрҳои сабз табдил дода шаванд[1].

Қобили зикр аст, ки Олмон яке аз кишварҳои пешрафтаи Аврупо буда, ба “Иқтисоди сабз” таваҷҷуҳи махсус медиҳад. Аз ин лиҳоз, Олмон ба наздикӣ ба сатҳи нави иқтисодӣ расид, солҳои охир саноати пешбари худро рӯ ба таназзул оварда буд, зеро дар он шароит мувофиқ карда натавонист. Истеҳсоли саноатӣ дар Олмон мунтазам коҳиш ёфта ва ба истиснои бӯҳрони соли 2019, ҳоло дар сатҳи муқоиса ба 10 соли охир поён рафтааст. Олмон, ки бузургтарин муҳаррики иқтисоди Аврупо аст, раванди деиндустриализатсияро аз сар мегузаронад. Ногуфта намонад, ки яке аз сабабҳои кам шудани истеҳсоли маҳсулот дар кишвар бениҳоят гарон будани арзиши энергия мебошад. Барои ҳалли ин мушкилот ширкатҳои олмонӣ ба хориҷа ҳаракат карда истодаанд. Онҳо истеҳсоли маҳсулоти кишварашонро ба ШМА, инчунин ба Хитой ва дигар кишварҳо интиқол медиҳанд.

Имрӯз дар Аврупо газе истифода мешавад, ки арзиши он назар ба ШМА чор-панҷ баробар қимат аст, ки ин оҳиста-оҳиста боиси харобии ҳазорҳо марказҳои саноатии Аврупо мегардад. Олмон, нерӯгоҳи тавлидии Аврупо ба таназзул дучор шуд, ки то охири сол идома меёбад. Ҳатто чунин пешравиҳои сатҳи ҷаҳонии Олмон ба монанди марказҳои саноатии Фолксваген, Сименс ва Даймлер дучори баста шудани бесобиқаи корхонаҳо шудааст.

Корхонаҳои саноатӣ истеҳсоли аз ҳад зиёди Чинро айбдор мекунанд, ҳоло он ки онҳо соҳибихтиёрии худро ба таври муассир нигоҳ дошта натавонистанд. Ногуфта намонад, ки истеҳсоли аз ҳад зиёди Чин ҳиссаи бозори Аврупоро дар дохил ва хориҷи кишвар коҳиш медиҳад ва технологияи нав ба монанди мошинҳои барқӣ ва зеҳни сунъӣ шабакаҳои маҳаллиро танг мекунад.

Чунин ба назар мерасад, ки кишварҳои аврупоӣ худро дар чунин шароите тасаввур мекунанд, ки берун шудан аз он хеле душвор хоҳад буд. Ба гуфтаи Ҳелен Томпсон, профессори иқтисоди сиёсии Донишгоҳи Кембриҷ, муқаррароти нав барои Аврупо вобастагии бештар аз гази табиии моеъ (LNG) аз Қатар ва ШМА аст. Ин маънои дучор шудан ба ноустувории Шарқи Наздик ва инчунин сиёсати печидаи ШМА-ро дорад[5].

Олмон маҷбур мешавад, ки аз нақшаҳои гузариш ба “Иқтисоди сабз” ба далели мушкилоти таъмини газ даст кашад. Дар ин бора Штеффан Котре, узви кумитаи бундестаг оид ба ҳифзи иқлим ва энергетика аз ҳизби «Алтернатива барои Олмон» ба рӯзномаи «Известия» изҳори ақида намуда буд.

23 июни соли 2024, Ҳукумати Олмон режими ба истилоҳ бонги хатар - марҳилаи дуввуми нақшаи фавқулодда дар соҳаи газ мебошад, ҷорӣ кард. Муовини канслери Олмон ва вазири умури иқтисод ва ҳифзи иқлим Роберт Ҳабек ин иқдомро бо коҳиши интиқоли газ аз Русия ва гаронии қимати газ рабт дод[3].

Технологияи сабз дар рушди устувори Ҳукумати Олмон дар гузариш ба “Иқтисоди сабз” нақши калидӣ дорад. Олмон як қатор қадамҳои қонунгузорӣ ва сиёсӣ барои ҳавасмандкунӣ ва дастгирии таҷрибаҳои устувор ва навовариҳо дар бахшҳои гуногунро андешидааст. Яке аз унсурҳои бунёдии сиёсати Олмон ин гузариши энергетикӣ (Energiewende) мебошад, ки нақшаи стратегӣ барои коҳиш додани вобастагӣ аз сӯзишвории истихроҷшаванда ва афзоиши истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия мебошад. Ин гузариш ҳам сармоягузорӣ ба энергияи таҷдидшаванда ва ҳам тадриҷан даст кашидан аз ангишт ва нерӯи атомиро дар бар мегирад. Қобили зикр аст, ки барои рушди “Иқтисоди сабз” таҳияи лоиҳаҳои шамол, энергияи офтоб ва биоэнергетика дастгирии молиявӣ ва ҳавасмандкунонӣ лозим аст.

Дар соҳаи нақлиёт Ҳукумати Олмон барои коҳиш додани партовҳои гази карбон ва ташвиқи истифодаи мошинҳои аз ҷиҳати экологӣ тоза кӯшишҳои зиёд ба харҷ медиҳад. Ин ҳам дастгирии молиявӣ барои хариди мошинҳои барқӣ ва ҳам рушди инфрасохтори барқгиранда ва ҷорӣ кардани стандартҳои қатъии экологӣ барои мошинҳо ва нақлиёти ҷамъиятиро дар бар мегирад[2].

Ҳамин тариқ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз ду ҳазор мошинҳои кироя ба истифода дода шудааст, ки ин қадами аввал барои рушди экологияи кишвар хеле муфид аст. Инчунин қадами навбатии Ташаббуси «Иқтисоди сабз»-и СММ ин «Роҳи нави ҷаҳонии сабз» мебошад, ки ҳамчун самти рушди ҷаҳонӣ муайян гардида, он дорои имконияти ба низоми иқтисодӣ ва молиявии ҷаҳонӣ баргардонидани устувориро инъикос менамояд. Аз ин рӯ, марҳилаи гузариши стратегияи рушди “Иқтисоди сабз” дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023 - 2037 идома дошта барои беҳбудии вазъи экологӣ, иқтисодӣ ва фароҳам овардани шароити ҷойҳои корӣ, ба танзим даровардани муносибатҳои байналмилалӣ, дипломатияи фарҳангӣ, сармоягузорӣ ва фароҳам овардани фазои озоди тиҷорат байни кишварҳои мухталиф мусоидат мекунад.

Бо назардошти афзалияти технологияи “Иқтисоди Сабз” дар рушди иқтисоди миллӣ аз ҷониби Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти рушди устувор, «иқтисоди сабз» густариш дода шуда, пешниҳод гардид, ки дар назди Донишгоҳи байналмилалии сайёҳӣ ва соҳибкории Тоҷикистон пажӯҳишгоҳҳои илмиву таҳқиқотии “Иқтисоди сабз” ва “Сайёҳӣ ва соҳибкорӣ” таъсис дода шавад. Мо вазифадор ҳастем, ки дар самти “Иқтисоди сабз” кадрҳои баландихтисосро тарбия намоем ва муқоиса бо таҷрибаи дигар кишварҳоро таҳлилу баррасӣ намоянд. Зеро пешравии ҷомеа аз “Иқтисоди сабз” вобастагӣ дошта ба рушди стратегияи кишварамон таъсири мусбат меорад.

Дар шароити муосири тағйирёбии иқлим, афзоиши ифлосшавии муҳити зист ва ниёз ба захираҳои барқароршаванда, “Иқтисоди сабз” ҳамчун як модели стратегии рушди устувор дар сатҳи ҷаҳонӣ матраҳ шудааст. Хусусан дар кишварҳои Аврупо, ин равиш ба як самти асосии сиёсати иқтисодӣ ва муҳити зист табдил ёфтааст.

Дар ҳамин замина, Тоҷикистон ҳамчун кишвари дорои захираҳои бойи табиӣ, имкони густариши “Иқтисоди сабз”-ро дорост. Бо вуҷуди чунин имкуниятҳо татбиқи унсурҳои ин модел дар кишвари мо метавонад ба рушди деҳот, эҷоди ҷойҳои корӣ, ҳифзи экосистемаҳо ва таъмини амнияти экологӣ мусоидат намояд.

Санавбарбону Воҳидова - сарходими илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои таърих, профессор

Адабиёти истифодашуда:

• Tatsachen ueber deutschland. Зеленая сделка Европы. Санаи муроҷиат 15.07.2025. https://www.tatsachen-ueber-deutschland.de/ru/germaniya-i-evropa/zelenaya-sdelka-evropy

• Альберт Закиров. Германия скоро полностью перейдет на зеленую экономику: зачем это нужно? 26.03.2024. Санаи муроҷиат 14.07.2025. https://vc.ru/id2410926/1093747-germaniya-skoro-polnostyu-pereidet-na-zelenuyu-ekonomiku-zachem-eto-nuzhno#:..

• В ФРГ заявили об отказе от «зеленой» экономики из-за газового дефицита. Рӯзномаи “Известия”. 24.07.2022. Санаи муроҷиат 10.07.2025. https://iz.ru/1354578/2022-06-24/v-frg-zaiavili-ob-otkaze-ot-zelenoi-ekonomiki-iz-za-gazovogo-defitcita.

• Стратегияи рушди иқтисоди «сабз» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023–2037. Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе – 2022. 190 С-.

• Яна Кудрявцева. Деиндустриализация и рецессия в Германии. Что происходит с экономикой ЕС? 10.10.2024. Санаи муроҷиат 14.07.2025. https://fomag.ru/news/deindustrializatsiya-i-retsessiya-v-germanii-chto-proiskhodit-s-ekonomikoy-es/

Барои хулосабарории объективӣ дар бораи ягон падида, воқеа ва ё ашё, моҳияти онро дақиқ тасаввур намудан лозим аст. Бинобар ин мо бояд консепсияи равшани «экстремизм ва терроризми динӣ»: маънои ин истилоҳот, сабаби пайдоиш, хусусият, оқибат ва воситаҳои муқовимат бар зидди онро эҷод намоем. Айни замон экстремизм ва терроризми динӣ ба мушкили ҷаҳоние табдил ёфтааст, ки ягон давлат ба танҳоӣ наметавонад ба он муқобила кунад. Ин омилест, ки ҳам ба амнияти миллӣ ва ҳам ба якпорчагии кишвар таҳдид мекунад.

Маънои луғавии экстремизм дар нуқтаи дуртарин аз марказ қарор доштан аст. Дар дин ҳам ин истилоҳ маънои дар имон, андеша ва рафтор дур аз асосҳои диёнат буданро дорад. Аз дидгоҳи Қуръон экстремизм (ифротгароӣ) танҳо дар сурате руй медиҳад, ки агар инсон аз принсипҳо-сарчашмаҳои асосии дар Қуръон муқаррарнамудаи Худои таъоло дур мешавад (даст мекашад). Оқибати асосии экстремизм набудани мувозинату амният дар ҳаёти шахсияти алоҳида, оила, ҷомеа мебошад.

Экстремизми динӣ падидаи тасодуфӣ нест ва сабабҳои объективии пайдоиши худро дорад. Пеш аз ташхиси бемории экстремизм ва муолиҷаи он, сабабҳои объективии пайдоишашро бояд фаҳмид. Бо таваҷҷуҳ ба ин, мо мекӯшем сабабҳои ҳақиқии пайдоиши экстремизми диниро муайян намоем. Таърихи инсоният таърихи рӯ овардан ба ифрот ва кӯшиши баромадан аз он аст. Мисоли инро дар ҳаёти давлатҳои бузург ва ҳам дар тақдири шахсони алоҳида ёфтан он қадар душворӣ надорад. Чун қоида, расидан ба ифрот ҳеҷ гоҳ ба ҳеҷ кас некӣ наовардааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар пӯсти худ натиҷаи фаъолияти эмиссарҳои созмонҳои экстремистӣ ва терроризми динии байналмилалиро дидааст. Мо гӯё аз он роҳи дурусте, ки Худои таъоло ба мо баҳри расидан ба саодати дунявию ухравӣ фармудааст, фаромӯш кардаем. Худои таъоло дар Қуръон чунин мефармояд: «Эй мӯъминон, аз гумони бисёр дурӣ ҷӯед, ҳароина баъзе аз гумонҳо гуноҳ аст ва ҷосусӣ макунед ва якдигарро ғайбат макунед! Мо шуморо танҳо барои он чун халқу қавмҳои гуногун офаридем, ки то ҳамдигарро дарк кунед ва дӯст доред….». Инро дар ёд дошта, мувофиқи имону виҷдон мо бояд тавре зиндагӣ кунем, ки ҳамдигарро дарк намоему дӯст дорем. Чунки қонуни худовандии: «Он чиро ки бар нафси худ намеписандӣ, бар нафси дигарон ҳам маписанд», - принсипу шарти Ислом аст, маҳз бинобар ҳамин инсони имон ба Худо дошта дар симои инсони дигар пеш аз ҳама бародар, хоҳари худ – махлуқи олитарини Халлоқро бинад! Вай масъулиятро пеш аз ҳама назди Худо дарк карда истода, бояд аз шарру зӯроварӣ худдорӣ намояд, инсони шоиста бошад, ба ҳар инсони дигар некӣ хоҳад ва некӣ кунад. Инсони ҳақиқатан имон ба Худо дошта экстремист ё террорист буда наметавонад! « Ва бар некукорӣ ва парҳезгорӣ бо якдигар мадад кунед ва бар гуноҳу ситам бо якдигар мадад макунед; ва аз худо битарсед», - мефармояд Парвардигор. Маҳз аз ин рӯ мо экстремизму терроризмро намепазирем, чунки онҳо бо зӯроварию душманӣ мардумону кишварҳо, махлуқоти худоро бар зидди ҳамдигар меангезанд. Чизе ки дар қадим аз сарамон нагузашта бошад, моро тақдир ба ҳам овардааст. «Боде намевазаду барге аз дарахт намеафтад, магар ба хости Худои таъоло!» - мегуфтанд гузаштагони мо ва дар китобҳои муқаддас ҳам чунин омадааст.

Бешубҳа, сабаби асосии эктремизми динӣ надоштани дониши мукаммал дар бораи ҳадафҳо ва моҳияти дин аст. Ва агар тамоман набудани донишу таҷрибаи динӣ боиси пайдоиши як шакли экстремизм – худхоҳию бадахлоқӣ гардад, пас дониши ноқису пароканда боиси натиҷаи мухолиф – радикализми ҳамлакорона мешавад. Агар одамон динро омӯзанд, хоҳанд фаҳмид, ки он ба сулҳ, муҳаббат ба атрофиён ва эътидол мехонад. Дар ҳоле ки инсон идроки сатҳию бенизом дорад, вай метавонад самимона бовар дошта бошад, ки дониши амиқ дорад. Чунин дониши дурӯғин тасвири аёну комили воқеиятро инъикос намекунад ва барои баровардани хулосаҳои муфид аз масоили пайдошуда имкон намедиҳад. Чунин «олим» ба чизҳои дуюмдараҷа таваҷҷуҳ карда, ба асос диққат намедиҳад. Набудани фаҳмиши дурусти ҳадафу низоми дохилии дин боиси норасоиҳои тарбияи динӣ ва ахлоқи бад мегардад, ба зоҳиршавии сифатҳои манфии хислат: тундӣ, ситезаҷӯӣ, бадгӯӣ, кибр, шубҳанокӣ ва бадбинӣ мусоидат мекунад. Итминони кӯр-кӯрона ба ҳаққонияти худ якҷоя бо кибру ғурур ба экстремизми динӣ оварда мерасонад. Чунин ҷоҳилӣ бо роҳҳои гуногун зоҳир мегардад ва маъмултарини инҳо пайравии бешуурона ба маънои таҳтуллафзи матн ва инкори моҳияти ботинӣ ва таъиноти стратегии дин мебошад. Аломати аввалини экстремизм таҳаммулнопазирию бераҳмии мутаассибона мебошад, ки инсонро водор ба пайравӣ аз афкору тахайюли худ мекунад ва ба экстремист имкон намедиҳад то манофеи атрофиён, ҳолатҳои объективӣ ва асосҳои динро ба назар гирад. Чунин муносибат ба муқаррар намудани муколамаи созанда ва муқоисаи холисонаи нуқтаҳои назар дар масоили баҳснок монеъ мешавад.

Набудани фаҳмиши моҳияту ҳадафҳои дин якҷоя бо нуқсонҳои ахлоқӣ (надоштани назорати худӣ, кибр, ситезакорӣ) экстремистро ба дасткашӣ аз муносибати муътадил дар ҳалли масъалаҳои пайдошуда оварда мерасонад. Агар экстремистон ҳуқуқи ҳарифони худро ба нуқтаи назари худ эътироф мекарданд, оқибатҳои чунин муносибати тундравона камтар мебуданд. Аммо чунин рӯй намедиҳад ва экстремистҳо одамонеро, ки дар дин муътадилиро ихтиёр кардаанд, ба ҳама гуноҳҳо, бидъат ва ҳатто ба куфр муттаҳам мекунанд.

Таассуб монеаи рафънопазир дар роҳи ҳамдигарфаҳмӣ мебошад, чунки ҳамдигарфаҳмӣ вақте ҳосил мешавад, ки ҳар ду тараф мавқеи таҳаммулро ишғол мекунанд. Ба ҷои ин экстремист, банорозигӣ бархӯрда мусоҳибашро ба иштибоҳ, бидъат, ҷурм ва куфр айбдор мекунад. Чунин терроризми динӣ оқибатҳои мудҳишро ба бор меорад ва пешомади терроризми ҷисмонӣ мебошад.

Аломати дуюми экстремизм зиёдаравии намоишкоронаю доимӣ дар рафтори динӣ ва тамоюли водоркунии дигарон ба чунин рафтор мебошад. Ин амали расмиятпарастон аст, ҳол он ки ислом рӯирост ба сабукӣ ва эътидол дар дин даъват мекунад. Дар Қуръони маҷид Худованд мефармояд: «Худо барои шумо осониро мехоҳад ва барои шумо душвориро намехоҳад» (2:185) ё: «Мо шуморо ҷамоаи муътадил намудем ……..» (2:143), яъне эҷоди мушкилот барои одамон дар ҳолатҳои маишияшон ва қасдан душвор намудани маросимҳои динӣ хилофи таълимоти ислом аст.

Экстремизм дараҷаи шиддати иҷтимоиро дар ҷамъият (дар байни намояндагони динҳои гуногун, дар дохили оин, байни ҷавонону насли куҳансол, волидону фарзандон) ба таври нораво баланд мекунад.

Аломати сеюми экстремизми динӣ дар шеваи дағалонаю тунди муошират бо одамон, дар муносибати дурушту қатъият ҷиҳати расонидани маълумот дар бораи ислом зоҳир мегардад. Чунин муносибат ба принсипҳои оддитарини қуръонӣ ва инсонӣ мувофиқат намекунад.

Диндорӣ бояд ҷомеаро дар ҳама зинаҳо солим гардонида, ба муносибати байни одамон унсури мусбатро ҳамроҳ намояд. Сифатҳои дағалӣ, дуруштӣ, қатъият, ки хоси экстремистони динӣ мебошанд, натиҷаи баръакс медиҳанд. Экстремист ба фавран айбдор намудани одамон дар иштибоҳу ҷиноятҳо майл дорад.

Экстремизми динӣ бо тамоми қувваташ замоне зоҳир мешавад, ки як гурӯҳи ҷудогонаи пайрави ақидаҳои дар боло номбаршуда ба амнияти аксарият таҳдид карда истода, истифодаи зӯроварии ҷисмониро раво мебинад.

Ин кор вақте имконпазир мегардад, ки гурӯҳи тундрави одамон тамоми инсонҳоро – ба ғайр аз пайравони худ – берун аз дини ислом дониста кофир эълон мекунад. Чунин иқдом робитаи байни ин гурӯҳ ва ҷамоати мусулмононро қатъиян бармеканад. Ва ин равандро мо дар низоъҳои мамлакатҳои Шарқи Наздик Сурия, Ироқ, Яман, Нигерия ва минтақаҳои дигари дунё дар рузҳои охир мушоҳида менамоем.

Имрӯз дар муборизаҳои сиёсӣ ҳизбу ҳаракатҳои зиёде, аз қабили «Ихвон-ал-муслимин, «ал-Қоида», «Ҳизб-ут-таҳрир», «Ансоруллоҳ», ба майдон омадаанд, ки ҳамарӯза аз ҳисоби ҷавонони минтақаҳои гуногуни дунё, аз ҷумла тоҷикон низ сафҳои худро пурра менамоянд.

Хуллас, тавре мебинем, сабаби асосии экстремизми динӣ нобиноии ақлонӣ ва ҷоҳилӣ мебошад. Бинобар ин алайҳи экстремизм, пеш аз ҳама, дар сатҳи зеҳнӣ муқовимат бояд кард. Ақоиди таассуб бояд дар сатҳи академӣ, бо ҷидду ҷаҳди тамоми олимони соҳаи улуми гуманитарию динӣ ба бадномӣ кашида шаванд. Тафаккури рӯякӣ ва набудани идроки динӣ, ки хориқаи (феномени) экстремизми диниро ташкил медиҳанд, назари худро дар бобати ислом пешниҳод мекунанд. Якчанд ҷузъиёти ташкилдиҳандаи хориқаи экстремизмро ҷудо намудан мумкин аст:

Якум, ҷалби диққат ба ҷабҳаҳои дуюмдараҷаи динӣ, ки боиси саргармии аз ҳад зиёд ба масъалаҳои вуҷуд надошта мегардад. Дар муҳити ҷавонони мусулмон ҳамеша дар мавзӯҳои ҳатмӣ будани риш, дарозии шалвор, ҳаракат додани ангушти ишорат дар намоз, манъи аксбардорӣ ва ҳоказо баҳсҳо сурат мегиранд. Эктремистон ҳеҷ гоҳ аз баррасии ин мавзӯъҳо хаста намешаванд, бештари вақташонро сарфи ҳамин мекунанд. Шуури экстремистон масъалаҳои ҳақиқатан муҳими ахлоқи нек, эҳтирому иззати волидон, зарурати азхудкунии дониши назарию амалӣ, ҳифзи саломатӣ, кӯмак ба муҳтоҷон, яъне масъалаҳои мавриди таваҷҷуҳи аввалиндараҷаи дини исломро тамоман намеписандад.

Дуюм, аз ҳад зиёд диққат доданба манъу маҳдудиятҳо. Манъу мушкилкунӣ ҳам яке аз зуҳуроти экстремизми зеҳнӣ (ақлонӣ) мебошад. Бар хилофи худи Паёмбару саҳобиёнаш, ки ҳамеша ба эътидол дар масоили динӣ мекӯшиданд, экстремистҳо қасдан кӯшиш мекунанд ягон чизро мамнуъу гуноҳи азим эълон намоянд, гӯё моҳияти дин аз ҳамин иборат бошад. Муҳаммади паёмбар (с.а.в.) дар ҳадисе фармудааст: «Ҳалок карданд худро касоне, ки ифрот намуданд».

Сеюм, норасоии дониши қонуниятҳои таърихию объективии воқеият, дасткашӣ аз омӯзиш ва пайравии онҳо. Бо ин сабаб дорандагони тафаккури экстремистӣ робита бо воқеиятро пурра аз даст дода, талаботу лоиҳаҳои мутлақо ғайривоқеӣ ва иҷронашавандаро пеш мегузоранд. Ин боиси инкори қонунҳои пайдарпайӣ ва саривақтӣ мегардад, ки тамоми падидаву ашёҳо тобеи онон ҳастанд.

Ҳалли муаммои мушкили экстремизми динӣ истифодаи усули мураккаб ва муназзамро талаб мекунад. Аз ҷумла зарурати ҷалби ҷомеаи ишаҳрвандӣ ба мубориза бо терроризми байналмилалӣ, раҳандозии барномаҳое, ки пеши роҳи ҷалби ҷавонон ба гурӯҳҳои террористӣ ва имкони тарғиби терроризмро бо истифода аз Интернетро бигиранд. Бинобар сабабҳои маълум тундравӣ ҳам падидаест, ки бештар дар байни ҷавонон паҳн гаштааст. Масъулияти пайдоиш, паҳншавӣ, муқовимат ва пешгирии экстремизми динӣ натанҳо ба зиммаи давлату ҳукумат, балки бар дӯши тамоми ҷомеа аст. Пешгирии экстремизм бояд дар сатҳи ақлонӣ дар оила, муассисаҳои таҳсилот (муассисаҳои таълимии динӣ, кафедраҳои донишгоҳ, донишкадаҳо ва мактабҳо) ба роҳ монда шавад.

Ҳамин тариқ, айни замон мавриди он расида, ки уламои баландпоя, ходимони дину мазҳаби ҳанафӣ, олимони маъруфи тоҷик гушаеро чун шахсони холис ихтиёр накарда, бингаранд ва биандешанд, ки онҳо ба ҷомеа чӣ дода метавонанд. Бояд дар амал нишон дод, ки дину ойини исломии мо дар ҳақиқат ойини сулҳу сафо, дӯстиву бародарӣ ва накӯкорист.

Мо бояд ҳамаҷониба ҳама навъи таҳамулнопазирии диниро аз ҷомеа ва тафаккури худ решакан созем. Дар сари масъалаҳои: эҳёи маънавӣ, тозагии аҳлоқ, бунёдкорӣ, ҳуқуқҳои асосии шахсияти инсонӣ мутаффиқу боҳам ва дар ин кори хайр дастгири якдигар бошем. Биёед дар ин хусус боз як бори дигар якҷо андеша намоем, зеро имрӯз вақти он расидааст, ки ҷавонони мо ба хотири дифоъ аз арзишҳои волои миллию динии хеш рӯ ба китоб биёранд ва дар лаҳзаҳои зарурӣ ба душманони ғоявиашон на бо зӯри силоҳ, балки бо сеҳри сухани асосноки илмӣ ҷавоби қотеъ гардонда тавонанд.

Зоир Ҷӯрахон Маҷидзода - мудири Шуъбаи Ҳуқуқи давлатии Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Дар дунёи имрӯза, ки иқтисодиёти ҷаҳонӣ бо суръати тез пеш меравад, сармоягузорӣ барои рушди кишварҳо нақши калидӣ мебозад. Тоҷикистон, бо захираҳои табиии фаровон, аз қабили об, маъданҳо ва манзараҳои зебои кӯҳистон, имкониятҳои зиёд барои ҷалби сармоя дорад. Манфиатҳои миллии мо – ин пеш аз ҳама рушди иқтисод, эҷоди ҷойҳои корӣ, таъмини амнияти энергетикӣ ва беҳбуди сатҳи зиндагии мардум аст. Манфиатҳои миллии Тоҷикистон дар Стратегияи миллии рушд то давраи соли 2030 хуб муайян шудаанд: рушди устувор, таъсиси ҷойҳои корӣ, таъмини амнияти энергетикӣ ва диверсификатсияи иқтисод. Барои мисол, лоиҳаи НБО Роғун на танҳо барои таъмини барқ, балки барои содироти он ба кишварҳои ҳамсоя, ба монанди Афғонистон ва Покистон, муҳим аст. Ин метавонад даромади миллиро зиёд намуда, коҳиши вобастагиро ба муҳоҷират кӯмак расонад.

Дар шароити глобализатсияи иқтисодӣ ва рушди тези технологияҳо, масъалаҳои фазои сармоягузорӣ ва таъмини манфиатҳои миллии мамлакатҳо ба яке аз мавзӯъҳои ҳалкунандаи илмӣ-амалӣ табдил ёфтаанд. Монографияи илмии доктори илми иқтисод, профессор, мушовири президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Қодирзода Фарҳод Анвар, ки бо номи "Фазои сармоягузорӣ ва масъалаҳои институтсионалии таъмини манфиатҳои миллии мамлакат" нашр шудааст, ба ин мавзӯъи муҳим таҳлили амиқ ва ҳамаҷонибаро пешниҳод мекунад. Ин монография, ки дар соли 2025 дар Душанбе чоп шудааст ва аз 160 саҳифа ибор буда, на танҳо барои олимони иқтисод, балки барои сиёсатмадорон, сармоягузорон ва донишҷӯёни макотиби олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва берун аз он манбаи арзишманд аст. Муаллиф бо дастовардҳои илмӣ ва амалии худ тавонистааст мавзӯъро бо диди нав ва амалии миллӣ баррасӣ намояд, ки ин монографияро ба яке аз асарҳои нодир дар адабиёти тоҷикӣ табдил додааст.

Сохтори монография ба таври мантиқӣ ва илмӣ ташкил ёфтааст, ки ба хонанда имкон медиҳад мавзӯъро аз умум ба хусусӣ пайгирӣ кунад. Дар муқаддима муаллиф ҳадафҳои таҳқиқотро равшан муайян карда, аҳамияти фазои сармоягузорӣ барои таъмини манфиатҳои миллии Тоҷикистонро, хусусан дар заминаи Стратегияи миллии рушд то давраи соли 2030, шарҳ медиҳад. Ин қисмат на танҳо заминаи назариявиро мустаҳкам месозад, балки масъалаҳои амалиро низ бо омори навтарин (аз ҷумла ҳисоботҳои Бонки Ҷаҳонӣ ва IMF барои солҳои 2023-2025) ғанӣ гардондааст. Чунин оғози мукаммал хонандаро ба омӯзиши бобҳои асосӣ тайёр мегардонад.

Боби 1 Самтҳои назариявии таҳлили фазои сармоягузорӣ ба таҳқиқи концепсияҳои асосӣ бахшида шудааст. Муаллиф бо такя ба назарияҳои классикӣ (аз қабили кори Дуглас Норт дар бораи институтҳо) ва муосир (таҳлили Джозеф Стиглитс), фазои сармоягузориро ҳамчун омили калидии рушди устувор муайян мекунад. Ин боб бо мисолҳои ҷаҳонӣ ва таҳлили иқтисодии содда (масалан, моделҳои хароҷотҳои транзаксионӣ) ғанӣ аст, ки онро барои хонандагони гуногунфаҳмиро мувофиқ месозад. Дастоварди асосӣ ин аст, ки муаллиф назарияро ба шароити кишварҳои рӯ ба рушд, аз ҷумла Тоҷикистон, мутобиқ кардааст, ки ин ба монография арзиши илмии баланд медиҳад.

Дар боби 2 Нишондиҳандаҳои сармоягузорӣ дар хоҷагии ҷаҳони муосир: хавҳо ва таҳдидҳо, муаллиф ба таҳлили вазъи глобалӣ пардохтааст. Ӯ хавфҳои геосиёсӣ (масалан, таъсири ҷанги Украина ва тағйироти иқлимӣ) ва таҳдидҳои иқтисодиро (вобастагӣ ба сармояи Чин ва Русия) бо омори дақиқ баррасӣ мекунад. Ин боб на танҳо мушкилотро нишон медиҳад, балки роҳҳои пешгирии онҳоро низ пешниҳод менамояд, ки ин монографияро аз таҳқиқотҳои тасвирӣ фарқ мекунад. Муаллиф бо истифода аз графикҳо ва ҷадвалҳо (аз манбаъҳои OECD ва EBRD) таҳлилро намоён месозад, ки хонанда метавонад онро барои таҳқиқоти худ истифода барад.

Боби 3 “Шохисҳои институтсионалии амнияти сармоягузории хориҷӣ” яке аз қисматҳои пурқувватари монография аст. Дар инҷо муаллиф масъалаҳои институтсионалӣ, аз қабили коррупсия, норасоии шаффофият ва монеаҳои бюрократӣ дар Тоҷикистонро амиқ баррасӣ мекунад. Бо такя ба Қонуни "Дар бораи сармоягузорӣ" (2011) ва фаъолияти Кумитаи Давлатии Сармоягузорӣ ва Идораи Моликияти Давлатӣ (SCISPM), муаллиф пешниҳодҳои амалиро барои таъмини амнияти сармоя медиҳад. Ин боб бо мисолҳои воқеӣ аз минтақаҳои озоди иқтисодии ҷумҳурӣ аст, ки онро ба як роҳнамои амалӣ табдил медиҳад.

Боби 4 Таҷрибаи байналмилалии таъмини амнияти сармоягузории хориҷӣ: муносибати институтсионалӣ ба муқоисаи таҷрибаи кишварҳои пешрафта (Сингапур, Гурҷистон) ва ҳамсоя (Қазоқистон, Ӯзбекистон) бахшида шудааст. Муаллиф на танҳо таҷрибаро тавсиф мекунад, балки онро барои шароити Тоҷикистон мутобиқ месозад, масалан, пешниҳоди ҷорӣ кардани низоми рақамии бақайдгирии тиҷорат ба мисли Эстония. Ин боб дар монография нишон медиҳад ва нишон медиҳад, ки муаллиф дорои дониши васеъи байналмилалӣ мебошад.

Дар боби 5, ки Хусусиятҳои танзими фаъолияти сармоягузорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ном гузошта шудааст, муаллиф ба вазъи дохилӣ таваҷҷуҳ мекунад. Ӯ хусусиятҳои миллӣ, аз қабили вобастагӣ ба энергетика (лоиҳаи Роғун) ва кишоварзӣ, ва мушкилоти андозӣ ва гумрукиро таҳлил карда, бо такя ба Барномаи миёнамуҳлати рушд (2021-2025), тавсияҳои мушаххасро барои диверсификатсияи сармоя ва рушди сабз пешниҳод мекунад, ки ин ба манфиати миллии кишвар мувофиқ аст.

Ба ҷойи хулоса, муаллиф на танҳо натиҷагирӣ мекунад, балки пешрафти ояндаро барои Тоҷикистон тасаввур мегардонад, ки ин монографияро бо умедҳои мусбат ба охир мерасонад. Рӯйхати адабиёти истифодашуда хеле васеъ аст (аз 100 манбаъи зиёд, аз ҷумла ҳисоботҳои байналмилалӣ ва адабиёти тоҷикӣ), ки нишондиҳандаи таҳқиқоти амиқи муаллиф аст.

Дар маҷмӯъ, монография як асари нодир ва арзишманд аст, ки бо услуби равшан, таҳлили илмӣ ва аҳамияти амалӣ фарқ мекунад. Профессор Қодирзода Фарҳод Анвар тавонистааст мавзӯъро на танҳо назариявӣ, балки бо диди миллӣ ва байналмилалӣ баррасӣ кунад, ки ин барои рушди илми иқтисоди кишвар мусоидат мекунад. Нашри ин монография дастоварди бузурги илмии соли 2025 аст!

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Дарк ва дониста шавад, ки мабноъ ва хостгоҳи ҳувияти забониву фарҳангии тоҷику эронӣ давлати Сомониён буда, ин фарҳанги бузург маҳз дар Варорӯд бо дасту заковати тоҷикон офарида шуд. Тавре ки Сомониён, тоҷикони Хуросони бузург, ҳазор соли пеш забону фарҳанги тоҷикии ориёиро эҳёву ривоятҳои милливу ҳамосиро эҷод карданд, ҳазор соли баъд бахт камтар ба рӯяшон хандид ва ба як низоми давомдори давлатдорӣ кам мушарраф шуданд.

Ҳақиқат ин аст, ки аз вақте давлати Сомониён суқут кард, то истиқлоли давлати муосиру миллии тоҷикон дар соли 1991, давлатҳои сохтаи тоҷикон пароканда, кутоҳумр ва гумном мешуданд. Яъне, давлатдории миллӣ мисли замони Сомониён асл пайдо накарду барои шаклгирии давлати миллии муосири тоҷикон беш аз ҳазор сол муҳлат даркор шуд. Ин фосила муҷиб шуд, ки ба ривояти миллӣ, ҳамосиву фарҳангии тоҷикӣ чандон таваҷҷуҳ нашавад. Пас аз расидани Тоҷикистон ба истиқлолу шаклгирии давлати миллии тоҷикон, дар ҳақиқат, арзишҳои милливу фарҳангӣ, забони замони Сомониён аз нав эҳё шуд. Пайкараи бошукуҳи Исмоили Сомонӣ дили Душанберо шукуфо намуд ва ба номи Сомонӣ пул сикка зада шуд.

Хушбахтона, дар поёни асри ХХ роҳбарии давлати миллии тоҷиконро шахсияти бузурге бар уҳда гирифт. Ин марди наҷибзода тадбири фавқулода олӣ дораду фарҳангу ҳамосаи тоҷикону ориёиҳоро монанди шоҳони сомонӣ дӯст ва пос медоранд.

Ин шахсияти миллӣ Ҷаноби Олӣ, Пешвои миллати тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳастанд. Тавре Сомониён ҳувияти фарҳангӣ, забонӣ, милливу ҳамосии ориёиро пос дошту шукуҳ бахшид, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон низ пас аз ҳазор сол ному осори онҳоро эҳё карданд. Дар ҷаҳони муосир, ки пур аз ҳаводиси пешгӯинашаванда аст, ба вуҷуд овардани чунин кишвари аз назари сиёсӣ пухта ва нигаҳдориву рушд додани он дар давоми 34 сол ба зиракиву кордонии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сахт бастагӣ дорад.

Масалан, маҳз дар замони Сомониён чун Фирдавсӣ шахсиятҳои жарфандеш пайи эҷоди ҳамосаҳои баланд шуданд. Чунончи аз таърих медонем, “Шоҳнома” суруда мешуд ва вақте ба сомон расид, орзуи деринаи Фирдавсӣ, ки расондан ба дасти шоҳони сомонӣ буд, сурат набаст. Ҳакими бузурги ориёиҳо Фирдавсӣ бо руҳи шикаста ва дили чок осорашро ба Маҳмуд бурд, аммо қадршиносии сазовор надид. Ба ин маънӣ, иншогари “Шоҳнома” ҳазор сол боз оромонӣ мехуфт.

Боиси ифтихор аст, ки баъди чунин муддати тӯлонии таърих Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барномаи ҳимоят аз ин ҳамосаи беназирро ба унвони тақвияти ҳувияти миллӣ рӯйи даст гирифтанд. Агар офарида шудани ин шоҳасар тавассути абармардони Сомониён сурат гирифта бошад, ба камоли орзуи Фирдавсӣ расидан маҳз ба соли 2025-и мелодӣ рост омад.

Бояд гуфт, ки чопи “Шоҳнома” танҳо таблиғи густардаи фарҳангу оини пешиниён ва китобпарварии ин миллат нест, балки ин нахустин ҳимояти расмиву давлатии “Шоҳнома” аст!

Дар ҳеҷ кишваре, дар ҳеҷ ҷойи дунё чопу нашри як асари милливу ормонӣ то ба ин ҳад ҳамагонӣ набудааст, ки дар Тоҷикистон аст.

Ормони Фирдавсӣ низ, бинобар ранҷи сисолаи барои фарҳангу ҳувияти миллӣ кашидааш ин буда, ки китобаш ҳимояти расмӣ, давлативу миллӣ бубинад ва ба таври густарда тарғиб шавад. Хушбахтона, ин ҳимоят тавассути Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сурат гирифт. Табъан, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дарк кардаанд, ки бе донистану фаҳмиши Фирдавсӣ ва мағзи осори ӯ Истиқлоли миллии тоҷикон ва тоҷикистониён наметавонад комил бошад.

Истиқлол фақат як вожа нест, балки як мафҳуми чандпаҳлуӣ, дорои ҷанбаҳои мутафовит аст, ки шомили сулҳ, амният ва фарҳанг мешавад. Агар диққат кунем, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз оғоз барои ҳифзи Истиқлоли Тоҷикистон ба сулҳу амният ва фарҳанг тавваҷуҳ кардаанд. Пас аз Истиқлол, нахустин шуда сулҳу ваҳдати миллиро байни тоҷикон барқарор карданд, кишварро аз буҳрону ҷанги дохилӣ наҷот доданд. Сипас, ба хотири густариши амният дар саросари кишвар таваҷҷуҳ фармуданд. Ба ҷашнҳои Наврӯз, Меҳргон ва дигар ҷашнҳои ниёкониву ориёӣ дар сатҳи милливу байналмилалӣ эътибор дода ривоҷ бахшиданд.

Тозатарин иқдоми фарҳангӣ барои ҳувияти тоҷикон чоп ва тақсими ройгони “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ дар сатҳи миллист. Ин ибтикори тоза ва нотакрор барои мо – порсизабонони Афғонистон, Эрон ва дигар кишварҳо боис ба ифтихори беинтиҳо мебошад.

Яъқуби ЯСНО, - шоҳномашинос, доктори илмҳои суханшиносӣ аз Афғонистон

Бознашр: https://jumhuriyat.tj/6584-jemomal-ramon-nahustin-imojatgari-rasmivu-davlatii-shonoma.html

Дар остонаи Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барги сабзе аз узви вобастаи АМИТ Саймумин Ятимов бо номи “Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат” ба нашр расид. Дар китоби мазкур ба таври мухтасар чеҳра, мақом ва хадамоти Пешвои миллат дар раванди эҳёи давлатдории навини тоҷикон бар асоси дидгоҳи профессор Саймумин Ятимов ва асарҳое, ки дар ин заминаи дар тули солиёни гуногун таълиф кардааст, симои Пешвои миллат ба таври равшан муаррифӣ шудааст.

Китоб аз чанд қисмати муҳим иборат аст:

1. Истиқлоли давлатӣ аз дидгоҳи Пешвои муаззами миллат.

Муҳимтарин натиҷагирӣ дар ин қисмат ин нукта аст, ки “Пешвои миллат падидаи истиқлолро армуғони тақдир намедонад”, балки “ба ин рӯйдод аз чаҳорчӯбаи таърихи беш аз панҷҳазорсолаи миллати тоҷик менигарад”. Ин як хулосаи мантиқӣ ва илмӣ буда, ки Истиқлоли миллии моро бо раванди истиқлолхоҳии миллати тоҷик дар тули таърихи беш аз панҷҳазорсола пайванд мезанад. Раванди истиқлолхоҳии миллии мо дар ҳақиқат дар ҳар аср ва давру замоне дар шаклҳои гуногун зуҳур пайдо кардааст. Профессор Саймумин Ятимов руҳи истиқлолхоҳии миллати тоҷикро дар дарозои таърих ба хубӣ дарк намуда, онро бо якдигар пайванд мезанад. Бешак, ин дигоҳ пойдевори истиқлоли миллии моро истеҳкоми бештар хоҳад дод. Аз ин рӯ, профессор С.Ятимов ба дурустӣ ташхис медиҳад, ки масъалаи соҳибихтиёрӣ дар назаргоҳи Пешвои миллат танҳо хусусияти ҳуқуқӣ, ифтихорӣ, декларативӣ ва идеявӣ надошта, балки ба ин падидаи муқаддас аз диди моҳиятӣ менигарад. Ӯ менигорад: “Агар муҳимтарин офаридаҳои табиат обу ҳаво бошанд, ки бе онҳо дар рӯйи замин ҳаёт вуҷуд дошта наметавонад, дар суханҳои ҳикматомӯзи Сарвари давлат истиқлол барои миллат айнан ҳамин ҷойгоҳро дорад" (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 4).

2. Таърих ва ташаккули миллат (доир ба нақши таърих дар раванди давлатсозии навин).

Дар ин бахши китоб профессор С.Ятимов корномаи давлатсозӣ ва давлатдории муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро аз назари таърихӣ ва фалсафаи сиёсат ба корномаҳои шоҳ Исмоили Сомонӣ – асосгузори давлати Сомониён монанд карда, нақши ин ду шахсияти таърихӣ ва фарзонаро дар бунёди давлатдории миллӣ ба таври хос зикр менамояд. Дар ҳақиқат, равандҳои таърихро шахсиятҳои бузург ва фавқулода таъин мекунанд. Маҳз вуҷуди чунин шахсиятҳои рӯинтан ва матинирода дар ду давраи таърихии сарнавиштсоз заминаро барои ташкили давлатдории миллии тоҷикон фароҳам кардааст.

Профессор С.Ятимов вақте дар мавриди шахсияти хос ва истисноӣ будани муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сухан мегӯяд, як омили бисёр муҳимро дар ин раванд зикр мекунад, ки камтар касе ба ин нукта пеш аз ин таваҷҷуҳ кардааст: “Раҳбари давлат ҳангоми тафсир ва муаррифӣ кардани миллат эътиқодмандона ва бо ифтихор сухан мегӯяд...ва ба мақоми таърихӣ расидани миллатро аз табиати ботинии худи ӯ медонад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С.

3. Нақши шахс дар тақдири миллат (дар хусуси ин, ки чӣ гуна фарзанди фарзона бо иқдомоти хоси худ тақдири миллатро тағйир дод).

Таърих собит кардааст, ки ҳеч фарде бидуни доштани эътиқоду боварӣ ба таъриху арзишҳои миллии хеш ва муҳаббату азми қавӣ ба мақоми Пешвои миллӣ даст наёфтааст. Миёни халқ ва раҳбари миллӣ ҳамеша як навъ иртиботи ноаёни ботинӣ вуҷуд дорад ва маҳз ҳамин омил сабаби иттиҳоду ҳамбастагии миллӣ дар атрофи як фард мегардад. Шахсиятҳои бузурги миллӣ дар заминаи омӯзиши дақиқи таърихи гузаштаи хеш ташаккул ёфтаанд. Ба фармудаи устод С.Айнӣ: “Таърих танҳо замоне маъно пайдо мекунад, ки дар дастони мардум ҳамчун яроқи мубориза барои оянда табдил шавад”.

4. Дурахшон аст бо рафтор, бо кирдор, бо гуфтор (нигоҳе ба рафтор, кирдор ва гуфтори Пешвои миллат ва садоқату самимияти ӯ бо халқ дар марҳалаҳои тақдирсоз).

Дар ин бахш профессор ба нақши шахсиятҳои таърихсоз ва сифату вижагиҳои фардии онҳо диққат дода, бо муқоисаи хусусиятҳои зоҳирӣ ва ботинӣ симои Пешвои миллатро муаррифӣ кардааст. Шахсиятҳои таърихӣ афроде ҳастанд, ки дар маркази таваҷҷуҳи ҳамагон қарор гирифта, оммаи халқ ба ҳар як гуфтору кирдор ва амали онҳо бо эҳсосу ҳаяҷон таваҷҷуҳ намуда, аз онҳо пайравӣ менамоянд. Бинобар ин гуфтор, рафтор ва кирдори онҳо низ дар ташаккули миллатсозӣ ва давлатсозӣ нақши муҳим мегузорад. Профессор С.Ятимов дар заминаи омилҳои такомули фард дар иҷтимоъ менависад: “фард ҳамон вақт узви фаъоли муносиботи ҷамъиятӣ шуда метавонад, ки аз лиҳози объективӣ ҷонибдори асили манфиатҳои миллӣ бошад ва аз назари субъективӣ – ҷаҳонбинӣ, тарзи тафаккур ва муҳокимаронӣ аз худ амалҳои созгор ба рушди миллӣ нишон диҳад”. ((Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 23).

Дар идома муҳаққиқ бо баршумурдани сифоти хоси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва вижагиҳои зоҳирию ботинии ӯ, чеҳраи таъсиргузор будани ӯро дар масири давлатдорӣ зикр менамояд. Яъне, хусусиятҳои хоси ахлоқии Пешвои миллат омили дигари муттаҳидкунандаи мардуми тоҷик дар таърихи муосир ба шумор меравад.

5. Ваҳдати миллӣ ва хештаншиносӣ – пояи давлатдорӣ (дар хусуси ба ҳам овардани миллати парешон дар атрофи як ҳадафи воҳид).

Аз дидгоҳи профессор С.Ятимов вижагии дигари шахсияти Пешвои миллатро таваҷҷуҳи рӯзмарраи ӯ ба масъали ваҳдати миллӣ ва хештаншиносӣ ҳамчун унсури давлатдорӣ ташкил медиҳад. “Дар баёни маъниҳои худшиносӣ ва ваҳдат Сарвари давлат андешаи миллиро дар ҷойи аввал мегузорад...” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 24). Дар ин қисмат аз китоб ба дурустӣ зикр шудааст, ки андешаи миллӣ бидуни эътироф ва эҳтиром гузоштан ба урфу одат ва суннатҳои бостонӣ ба даст намояд. Аз тарафи дигар, мафҳуми хештаншиносӣ танҳо дар партави шинохти манфиатҳои миллӣ маъно пайдо мекунад. Ҳамчунин ишора мешавад, ки таърихи халқ “маҷмуи равандҳо ва натиҷаҳое мебошад, ки худи фарзандони миллат” дар тули давраҳои гуногуни таърихӣ андӯхта ва таҷриба кардаанд. Аз ин ҷиҳат “Дарки амиқи амалӣ намудани рукнҳои маънавиёти миллӣ дар партави корномаи Пешвои миллат аз аркони худшиносии миллӣ мебошад. Мағз дар мағзи онро садоқат ба Ватан, манфиатҳои миллӣ, ташаккули тафаккури илмӣ нисбат ба воқеоти олам, минтақа ва ҷомеаи мо ташкил мекунад (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 27).

6. Сухан ҷон мегирад андар каломаш (баррасии қудрати суханварӣ, таҳлилӣ ва ояндабинии Пешвои миллат).

Вижагии дигари як раҳбари миллӣ маҳорати хоси суханварӣ, маъниофаринӣ, тасмимгирӣ ва таҳлилу арзёбии ҳодисаву воқеаҳои олами атроф аст. Вокуниши дуруст нишод додан ба бархӯрдҳои муҳит ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар гирудори ҷомеаи байналмилалӣ кори саҳлу сода нест. Доштани ин хусусият ҳам барои бартараф кардани фитнаҳои дохилӣ ва ҳам барои бекор кардани таҳдидҳои берунӣ бисёр муассир воқеъ мегардад. Дар ин бахш профессор С. Ятимов бо баршумурдани ин вижагиҳои Сарвари давлати тоҷикон таъкид менамояд, ки маҳз бо баракати ҳамин сифатҳои нодир Тоҷикистон аз чанд буҳрони хатарнок худро эмин нигоҳ доштааст.

7. Ба дилҳо роҳ ёбад ҳар Паёмаш (нигоҳе ба Паёмҳои Пешвои миллат ҳамчун санади ҳуқуқӣ, таърихӣ ва дастури давлатсозӣ).

Дар ин қисмат муаллиф аҳамияти Паёмҳои Пешвои миллатро дар раванди давлатсозӣ, шеваи давлатдорӣ, тағйир афкори умумӣ, такмили ҷаҳонбинии миллӣ ва тағйири фазои исёсию иҷтимоии мамлакат баршумурда, аз онҳо ҳамчун санади стратегӣ ва сарнавиштсоз ёд мекунад. Паёмҳои Пешвои миллат аз як тараф агар натиҷагирӣ аз фаъолияти солонаи ҳукумат бошад, аз тарафи дигар дар онҳо нуктаҳое зикр ёфтааст, ки аҳаммияти тақдирсози миллӣ дошта ба ҳамаи давру замонҳо дахл доранд. “Омӯзиши паёмҳои ҳамасолаи Пешвои миллат нишонгари он аст, ки дар ҳуҷҷатҳои зикргардида вазъияти давлат таҳлил ва арзёбӣ мегардад. Самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва берунии мамлакат на танҳо дар муддати як сол, балки барои даҳсолаҳои минбаъда коркард ва эълон карда мешаванд” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 38).

8. Забони модариро ҳомӣ бошад (дар мавриди таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба забон ҳамчун нахустунсури ҳувиятсоз ва падидоварандаи илму фарҳанг ва тамаддун).

Қобили зикр аст, ки забон нахустунсури ҳувиятсозии миллат аст ва барои эҳтирому гиромидошти он тамоми имкониятҳои миллӣ бояд дар назар гирифта шаванд. Ҳимояи забон ба маънии такмили ҳувият ва маънавияти миллӣ аст, ки самараи он бақо ва истеҳкоми давлатдории миллӣ мебошад. Бинобар ин, дар тамоми суханрониҳо ва паёмҳои Пешвои миллат таваҷҷуҳ ба забон дар садри масъалаҳои миллӣ қарор гирифтааст. Ин ҷанбаи симои Пешвои миллатро профессор С.Ятимов дар асарҳои хеш бо диққат пайгирӣ намуда, нақши забонро дар таҳкими давлатдории миллӣ муҳим арзёбӣ мекунад. Ӯ менависад: “Дар таълимоти Пешвои миллат забон ҳамчун падидаи нодири ҷамъиятӣ ва натиҷаи ҷараёни таърихии шаклгирии миллати тоҷик тавсиф мегардад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 46).

9. Рушди фард дар илм ҳасту маърифат (дар мавриди ҳувияти миллӣ, огоҳӣ аз таърих, фарҳанги сиёсӣ ва ҷаҳонбинии фарохи Пешвои миллат).

Дар ин қисмат муаллиф бо такя ба фармудаҳои Пешвои миллат нақши илму маърифатро дар ташаккули фард ва таҳаввули ҷомеа мавриди таҳлилу баррасии амиқ қарор дода, бақои давлати навинро вобаста ба вуҷуди афроди донову мутахассис ва шуҷову лаёқатманд медонад. Нақши илм дар ташаккули фард ва ҷомеа дар осори аксари бузургони илму адаби мо низ ба возеҳ ишора шудааст. Таъкиди Пешвои миллат низ дар бораи омӯзиши осори бузургон маҳз ба хотири ба даст овардани ҳамин гавҳари ноёб, яъне илму дониш мебошад. Дар ин бахш омадааст: “Сардори давлат ба маърифтнокӣ, тахассусмандӣ, маънавиёти ба манфиатҳои миллӣ созгор, яъне дараҷаи сифатии миллат таваҷҷуҳи бузург зоҳир мекунад... Барои он ки муаррифгари миллат – ақл, заковат ва дараҷаи маърифатнокии ӯст, на шумораи аҳолӣ ва захираҳои табиии мамлакат” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 50). Ин таъкидоти Пешвои муаззами миллат дар мавриди зарурати омӯзиши илм ва забонҳои хориҷӣ аз таҷриба ва воқеияти ҷаҳони муосир маншаъ гирифтааст. Ҳар миллате, ки дар низоми байналмилалӣ хостори ифои нақши таъсиргузор бошад, бояд ногузир домани илму донишро маҳкам ба даст бигирад, зеро бо шиор коми касе ширин нашудааст.

10. Номи миллат ҷовидон бо номи ӯст (перомуни ҷонбозиҳо, сарсупурдагӣ, матонат, ҷасорат ва корномаи беназири Пешвои миллат дар раванди давлатсозии навин дар Тоҷикистон).

Дар ин қисмат муаллиф бо зикр корнамоиҳои Пешвои миллат дар даврони истиқлол ва дастовардҳо ӯ дар арсаи сиёсату иқтисод ва иҷтимоиёт, масъалаи ягонагии халқу раҳбарро дар миён мегузорад. Ҳар давру замон вобаста ба талаботи иҷтимоии худ шахсиятҳои миллиро парвариш дода, ба арсаи муборизаҳои калон мебарорад. Профессор С. Ятимов низ бо назардошти ҳодисаву воқеаҳои оғози даврони истиқлол ва буҳронҳои шадиде, ки мавҷудияти миллии моро зери хатар қарор дода буд, зуҳури Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи сиёсат ва давлатдориро як зарурати таърихӣ қаламдод кардааст. Печидагии авзоъ ба гунае буд, ки ҳар касе қодир ба ҳалли масъалаҳои муҳими миллӣ набуд. Аммо воқеияти таърихӣ аз батни ҳодисаҳои ин шахсияти миллиро рӯи кор овард, ки бо азму иродаи оҳанин тақдири миллатро дар муддати кӯтоҳ дигаргун кард. Як миллати парешону афсурда дар симои ӯ ояндаи хешро таҷассум кард. Ба қавли Иосиф Нютон: “Хосияти гениалии инсон аст, ки меҳнати пурмушаққат ва тафаккури нерумандро ба самти муайян сафарбар намояд” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 54). Ҳамин тавоноӣ дар он солҳои буҳронӣ дар вуҷуди Пешвои миллат зоҳир гашт ва бо шуҷоат давлату миллати хешро аз туфони хонабарандоз наҷот дода, ба соҳили умед расонид. “Аз он дастовардҳое, ки миллати тоҷик дар муддати се даҳсолаи ахир ба даст овард: оташи ҷангро хомӯш ва миллатро сарҷамъ кард. Давлати миллиро асос гузошт. Онро бунёд кард. Иқтисодиёти мамлакатро барқарор ва кишварро сарсабзу обод намуд”. (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 52).

11. Маорифро бақои миллату давлат бидонад (дар хусуси таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба соҳаи маориф ҳамчун таҳкурсии бунёди ҷомеаи навин).

Саймумин Ятимов дар ин қисмат таъкид мекунад, ки давлати миллиро бе соҳаи маорифи қавӣ тасаввур кардан ғайриимкон аст. Бинобар ин ӯ дар ин бахш иқдомоти Пешвои миллат дар соҳаи маорифро арзёбӣ карда, таҳаввули босуръати ин соҳаро барои тақвияти давлати миллӣ муҳим донистааст. Бунёди мактабҳо, донишкадаҳо, донишгоҳҳо, кӯдакистонҳо, ҷорӣ кардани системаи нави таълимӣ, таҳияи китобҳои дарсӣ, таълифи китобҳои бадеӣ, эҳёи арзишҳои миллӣ ва даҳҳо иқдоми дигар аз ташаббусҳое аст, ки Пешвои миллат дар баробари ҳалли дигар масъалаҳо ҳамзамон ба ин рукни муҳимми давлатдорӣ низ асос гузоштааст.

12. Низоми иқтисодӣ тарҳ бинҳод (перомуни нақши Пешво дар эҳёи низоми иқтисодии мамлакат).

Иқтисод рукни дигари ташкили давлати миллӣ ба шумор меравад. Профессор С. Ятимов дар ин қисмати китоб ба иқдомоти Сарвари давлат дар эҳёи иқтисод ва инфраструктураи фалаҷшудаи он ишора карда, тадбирҳои хирадмандонаи Пешворо дар ин замина муайян намудааст. “Маълум аст, ки маҳз тавассути кӯшишҳои шабонарӯзии Қаҳрамони миллии мо фаъолияти низоми иқтисодии мамлакат эҳё гашт. Рушди бемайлони он таъмин гардид. Симои шаҳру деҳот ба куллӣ тағйир пазируфт” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 60). Ба қавли муаллиф дар низоми иқтисодие, ки дар даврони истиқлол поягузорӣ шуд, тамоми масъалаҳо бо назардошти ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар назар гирифта мешавад. Дар даврони истиқлол бо мудирияти хирадмандонаи Пешвои миллат Тоҷикистон аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо ёфта, амнияти ғизоӣ ва энергетикии худро таъмин намуда, вориди марҳалаи саноатикунонии мамлакат шудааст. Ин як дастоварди беназир аст.

13. Сарвари доно ва ба гуфтан далеру тавоно (дар мавриди муколамаи Пешвои миллат дар самти муносибатҳои байналмилалӣ ва бунёди мактаби навини дипломатияи тоҷик).

Дар қисмати поёнии китоб профессор С.Ятимов дубора ба масъалаи нақши Пешвои миллат, ин бор дар арсаи байналмилалӣ баргашта, иқдомот ва ташаббусҳои созандаи Сарвари давлатро дар ин замина гиреҳкушои кори давлатдорӣ медонад. Ӯ менависад дар раванди барқарории иртибот бо ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамзамон Раҳбари давлати мустақили тоҷикон мактаби навини дипломатияи тоҷикро низ асос гузошт. “Муколамаи Пешвои миллат дар самти байналмилалӣ, расидан ба моҳияти масъалаҳои мавриди муҳокимаи тарафайн, бо навъи аҳсант ҳимоя намудан ва пеш бурдани манфиатҳои миллӣ – мактаби бузурги дипломатияи тоҷик мебошад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 62).

Хулоса, дар ин китоб профессор Саймумин Ятимов бо такя ба асарҳои ҷудогонаи хеш муҳимтарин хадамот ва корномаи ҷовидонаи Пешвои миллатро гирдоварӣ карда, бо санад ва мантиқи илмӣ асоснок кардааст. Ин китоб барои донишомӯзон ва донишҷӯёни мамлакат барои шинохти шахсияти Пешвои миллат ба унвони як китоби роҳнамо бояд дар назар гирифта шавад, зеро он бар пояи санад ва воқеиятҳои таърихӣ таълиф гардида, ҳақиқати дунёи муосирро дар зеҳни мо равшан менамояд.

Фарангис Шарифзода, - директори Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ.

Беҳрӯзи Забеҳулло, - мудири шуъбаи адабиёти муосири Инстиути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Мавзеъҳои баландкӯҳ ва наздиқуллагии Тоҷикистон дорои системаҳои табиии махсус буда, дар табақаи криолитӣ (криолитозона) ҷойгир мебошанд. Табақаи криолитӣ як қисми криосфера, қабати болоии қишри замин аст ва аз дигар мавзеъҳо бо шароитҳои махсус ва мураккаби ба он хос, фарқ мекунад. Криолитозона аз забони юнонӣ гирифта шуда маънояш κρύος- сардии яхин, сармо, λίϑος – санг ва ζώνη – камар, тасма мебошад.

Ин минтақа пойгоҳи табиӣ барои пажӯҳиши ҳамагуна дигаргуниҳо, ки дар раванди тағйирёбии глобалии иқлим ба вуқӯъ мепайвандад, ба шумор меравад. Дар ин табақа аксари равандҳои табиии ба ҳамдигар алоқаманд ва аз якдигар вобаста сарчашма гирифта, бошиддат ва дар як масоҳати на он қадар калон ба амал меоянд, ки таваҷҷӯҳи хоси тадқиқотчиён ва олимонро ба худ ҷалб намудаанд. Ин мавзеъҳо макони пиряхҳо, яхбандиҳои абадӣ ва қабатҳои бисёрсолаи яхбаста яъне сарчашмаи асосии манбаъҳои обии мамлакати мо мебошанд.

Суръати азхудкунии минтақаҳои баландкӯҳ тайи солҳои охир мутахассисонро водор бар он месозад, ки ҷиҳати ҳалли мушкилоти муҳандисӣ-техникӣ дар ин мавзеъҳо бештар кор кунанд, зеро оғози корҳои сохтмони роҳҳо, иншооти гуногун ва корҳои истихроҷи канданиҳои фоиданок дар ин ҷойҳо, донишу малакаи иловагиро оид ба хусусиятҳои муосири криосфера, табақаи криолитӣ ва умуман шароити баландкӯҳҳо ва омӯзиши динамикаи онҳо талаб менамояд.

Зарурати бо омӯзиши амиқ фаро гирифтани ин мавзеъҳоро инчунин маълумотҳои, дар натиҷаи тадқиқотҳо бадастомада, оид ба дигаргуншавии муҳити глятсиалии онҳо дар тӯли даҳсолаҳои охир, ки тағйирёбии глобалии иқлим ба он сабаб шудааст, ба миён овардааст. Таҳаввулоти бавуҷудомада боис бар он шудааст, ки хатари сар задани ҳодисаҳои фавқулодда аз қабили фуромадани селҳои глятсиалӣ дар натиҷаи рахна шудани кӯлҳои пиряхӣ, ярчфуроӣ ё канда шудани қитъаҳои алоҳидаи замин ва дигар хатарҳои табиӣ, бештар ба қайд гирифта шуда истодаанд.

Раванди таназзулёбии пиряхҳо ва дигар ҷузъҳои криосфера, ки таи даҳсолаи охир идома дорад пеш аз ҳама ба обнокии дарёҳо ва реҷаи гидрологии онҳо таъсири манфӣ расонида истодааст ва сабаби ҳамаи ин дигаргуниҳо тағйирёбии иқлим бо баландшавии ҳарорати глобалӣ дониста мешавад.

Табақаи криолитӣ бо пиряхҳо ва ҷинсҳои бисёрсолаи яхбастааш, ки порчамонанд, дар шакли ҷазираҳо ва қитъаҳои наздиқуллагӣ, дар баландкӯҳҳои Алп, Қафқоз, Тиён-Шон, Ҳимолой ва Помир дар масоҳати 3 млн.км2 ба ҷануб то 270 а.ш. паҳн гаштааст ва 25 % майдони хушкии кураи заминро ишғол менамояд, майдони фарох барои гузаронидани тадқиқотҳои саҳроӣ барои олимон ва коршиносони соҳа мебошад.

Пайдоиши табақаи мазкур дар нимкураи шимолӣ бо яхбандиҳои такроршавандае, ки қитъаи Замини моро таи 2 млн.соли охир фаро гирифта буд, алоқамандии зич дорад.

Дар таърихи инкишофи геологии Замин қабати болоии он якчанд маротиба ба яхбандиҳои шадид дучор гаштааст ва баъзе қитъаҳои замин на як бору ду бор яхбандиҳоро паси сар намудаанд.

Маротибаи охир 650 ҳаз. сол пеш, баъд аз яхбандии навбатии шадид ин табақа (криолитозона) дигар об нашудааст, зеро дар рӯи Замин баъдтар якчанд давраҳои хурд ва на он қадар тӯлонии яхбандӣ ба вуқӯъ пайвастаанд.

Яхбандии аз ҳама қадим, бо номи Тупчак дар ҳудуди имрузаи Тоҷикистони мо беш аз 200 ҳазор сол қабл, дар давраи чаҳоруми барвақтӣ(Q1) ба вуқуъ пайваст ва майдони наздик ба 30 ҳазор км2-ро ишғол кард, ки нисбат ба майдони имрӯзаи бо пиряхҳо пӯшидашуда 3,5 баробар васеъ буд.

Он вақт хат ё марзи барфӣ (снеговая линия), нисбат ба мавқеъи имрӯзааш дар масофаи 500 метр поёнтар ҷойгир буд. Махсусан яхбандӣ дар Помири Шарқӣ хело васеъ паҳн шуда буд ва дар муқоиса бо майдони имрӯза ҳашт маротиба васеътар масоҳатро дар бар мегирифт.

Яхбандии дуюми ба қайд гирифта шуда бо номи яхбандии Лахш машҳур аст, ки дар нимаи дуюми давраи чаҳоруми миёна(Q2), яъне 100 ҳазор сол пеш ба амал омада тамоми сарзамини кӯҳистони моро фаро гирифт. Водии дарёи Заринрӯд (Муксу) то наздикии маркази ноҳияи Лахш бо яхбандӣ печонда гирифта шуда буд. Нақши яхбандии номбурда то ҳол дар шакли моренаҳо, суфаҳо (зинаҳо), обовардҳои глятсиалӣ, шухҳои суфташуда ва ғайраҳо дар ин ноҳия дида мешавад.

Дар охири давраи чаҳорум (голотсен), ки давраи муосири геологии инкишофи Замин аст ҳаво бо тадриҷ гарм шудан гирифт ва тӯли 12 ҳазор сол мешавад, ки сарзамини мо бо яхбандиҳои қаҳратун рӯ ба рӯ нагаштааст. Вале гармшавӣ дар ин давра яксон ҷараён надошт ва дар ин байн баъзан сардиҳои кӯтоҳмуддат ҳам ба қайд гирифта шудаанд.

Нимаи аввали асри XX нисбатан гарм буд ва обшавии пиряхҳо вусъат гирифт, солҳои 1960-1970 бошад дараҷаи миёнаи ҳарорати ҳаво андак паст фуромада таназзулёбӣ суст гардид. Ин замон дар Тоҷикистон масоҳати баъзе пиряхҳо аз қабили пиряхи Меғдор (РГО) -и ҳавзаи дарёи Ванҷоб ва ба номи Ян Рипка (Мушкетов)-и ҳавзаи Заринрӯд васеъ шуданд. Баъд аз солҳои 70-уми асри гузашта нишонаҳои аввали тағйирёбии иқлим мушоҳида гаштанд ва ин раванд то ҳол идома дорад.

Бояд зикр кард, ки ба таърихи беш аз садсолаи омӯзиши пиряхҳо ва яхбандиҳои қадим нигоҳ накарда байни олимон ва тадқиқотчиён то ҳол ҳамфикрӣ оид ба шумора, синну сол ва хусусиятҳои палеоҷуғрофии яхбандиҳои гузашта дида намешавад. Зеро таи солҳои тулонӣ барои омӯзиши ин масъалаҳо асосан маводҳои геоморфологӣ истифода бурда мешуданд, айни замон бошад, бештар маълумотҳои геологӣ, палеонтологӣ, археологӣ ва физикию кимиёвӣ барои ҳалли мушкилоти ҷойдошта дар самти омӯзиши криосфера истифода карда мешаванд, ки ин ба тадқиқотчиён кӯмак намудааст, то натиҷаҳои дилхоҳро ба даст биёранд.

Оид ба яхбандиҳои дар Тоҷикистон гузашта ва умуман омӯзиши криосфера дар баландкӯҳҳои мо маълумотҳо хело кам ба нашр расидаанд, зеро ба ин бахши илмҳои табиӣ дар гузашта диққати зарурӣ дода намешуд ва корҳои тадқиқотии саҳроӣ хело кам гузаронида мешуданд.

Дар давраи соҳибистиқлолии мамлакат алалхусус баъд аз эълон гардидани “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера, 2025-2034” тавассути қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид аз 13 августи соли 2024, ки бо пешниҳоди кишвари мо ва давлати Фаронса қабул гардид, таваҷҷӯҳ ба омӯзиши илмҳои криосфера хело зиёд гашта истодааст.

Баргузории конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе аз 29 то 31 майи соли ҷорӣ яке аз қадамҳои муҳим барои тақвият бахшидани корҳо дар ин самт буд. Маърӯзаҳои дар ин конференсия пешниҳодгардида барои табодули маълумот байни олимон ва коршиносон заминаи хуб фароҳам овард. Баргузории чунин чорабиниҳо мусоидат менамоянд, ки аз таҷрибаи олимон ва коршиносони ватаниву хориҷӣ огаҳӣ пайдо карда, дар ҳамкорӣ бо онҳо усулҳои муосири омӯзиши пиряхҳо ва дигар ҷузъҳои муҳими криосфераро дар амал роҳандозӣ намоем.

Абдусалом Маҳмадалиев - номзади илмҳои геология ва минералогия,

сарходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

“Истиқлолият рамзи соҳибдавлатӣ ва ватандории миллати сарбаланду мутамаддини тоҷик аст, ки номаи тақдирашро бо дасти хеш навишта, роҳу равиши хосса ва мақому мавқеи муносибро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ пайдо карда, набзи давлату миллати моро бо набзи сайёра ҳамсадо месозад”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Дари анвори Меҳан бошад Истиқлол!

Дили бедори Меҳан бошад Истиқлол!

Тавре аз саҳифаҳои таърихи миллатамон хуб огоҳем маҳз Иҷлосияи ғайринавбатии Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати дувоздаҳум бо қарори худ санаи 9-уми сентябри соли 1991-ро расман ҳамчун Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон намуда буд ва ин санаи муқаддас дар таърихи давлату давлатдории миллати мо ҳамчун рӯзи миллӣ сабт гардида, аз он рӯз эътиборан дар харитаи сиёсии ҷаҳон давлати мустақиле бо номи Ҷумҳурии Тоҷикистон арзи ҳастӣ намуд.

Маврид ба зикр аст, ки маҳз барои ба ин гуна рӯзҳои накӯ расидан, хусусан барои ҳифзи Истиқлол миллати мо рӯзҳои сахту душвореро паси сар кард. Дар мамлакатамон дар ибтидои солҳои 90-ум ба ҷойи таҳкиму такмили пояҳои давлатдории мавҷуда рӯз аз рӯз ихтилофу низоъ қувват мегирифт. Қувваҳои аҷнабӣ бо дастгирии хоҷагони хориҷии худ ба таври пайваста саъйу талош мекарданд, ки зимоми давлатдориро ба зиммаи худ гиранд ва идеологияи бегонаро барои миллати мо ҳоким созанд.

Маҳз хусуматҳои зиддимиллӣ ва зиддидавлатии мухолифини исломӣ таҳти роҳбарии ташкилоти экстеремистию террористии Ҳизби наҳзати исломии Тоҷикистон (ТЭТ ҲНИТ) боиси норозигӣ ва муқовимати солими ҷомеа гардида, ниҳоятан ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расонид.

Мутобиқи шаҳодати омор дар ҷараёни рух додани ин фоҷиаи миллӣ зиёда аз 150 000 нафар одамон куштаву 30 000 адад хонаҳои истиқоматӣ сӯзонидаву садҳо биною иншооти таъиноти иқтисодиву иҷтимоӣ харобу валангор гардиданд ва дар маҷмуъ хисороти молии ин ҷанги бемаънӣ қариб 10 миллиард доллари амрикоиро ташкил менамуд.

Агар ба саҳифаҳои таърихи гузаштаи миллати барӯмандамон назар афканем, ки даҳаи навадуми асри гузашта фазои он замонро пеши назар ҷилвагар месозад ва талошу ҷонбозиҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро барои насли имрӯза бемуҳобот бозгӯ менамояд.

Чунки барои ба ин рӯзи накӯ ва сарнавиштсоз расидан, махсусан барои ҳифзи Истиқлол миллати тоҷик рӯзҳои басо душвореро паси сар намуд. Ҳеҷ ҷойи пинҳон кардан нест, ки то рӯзи баргузории Иҷлосияи таърихии 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд, дар таърихи 16-уми ноябри соли 1992 ва интихоби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Шӯрои Олӣ аз хусуси Истиқлолият умуман гирем ному нишоне набуд. Мардуми кишварамон низ дар он даврони душвори парокандагию бесарусомониҳо рӯҳияи Истиқлолият доштанро ҳам қариб буд, ки эҳсос намекарданд.

Дар таърихи давлатдории миллӣ гарчанде, ки мо ҷашнҳои бисёре дорем, аммо имрӯз ҷашни Истиқлол муҳимтарини онҳост. Зеро Истиқлол аст, ки маҳз дигар ҷашнҳо мазмуну муҳтаво меёбанд ва умуман гирем ба ин васила зиндагӣ маънои зиёди худро пайдо менамояд. Аз ҷониби дигар ҷашни бузурги Истиқлол барои ҳар як миллат бузургтарин неъмат, боарзиштарин муқаддасот ва ҳамзамон яке аз бошукуҳтарин ҷашнҳо маҳсуб меёбад. Умуман гирем ин ҷашн мояи ифтихори ҳар як шаҳрванд буда, такондиҳандаи ғурури миллӣ, заминасоси рушду такомул ва инчунин пойдевори мустаҳками ваҳдату якпорчагист.

Дар таърихи давлатдории навини тоҷикон миллати мо дар санаи 9-уми сентябри соли 1991 ба ин неъмат даст ёфт ва аз он замон то имрӯз ин рӯз ҳамчун Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар саросари кишвари азизамон бошукуҳу шаҳомати хоса таҷлил карда мешавад ва омади ин иди сайидро мунтазир мешаванд. Аз истиқлол то истиқлол барои ҳар як инсон бисёр хотироту навгониҳои ҷиддӣ ба вуқуъ мепайванданд ва мардум хоҳ – ноҳоҳ шоду мамнун низ мегарданд.

Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон пеш аз ҳама дар арсаи ҷаҳонӣ эътироф гардидани низоми давлатдорӣ, мустақилона рушд кардани сиёсати иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии мамлакат, ҳамзамон номусу шарафи ватандорӣ, ҳувияти миллӣ, худшиносиву худогоҳӣ ва талошу муборизаи бардавоми ҳар фарди бонангу номус ба хотири ободӣ ва шукуфоии Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибиқболу соҳибистиқлол аст.

Хулласи калом, барои ба ин рӯзҳои накӯ расидан, махсусан барои ҳифзи Истиқлоли кишвар миллати барӯманди мо рӯзҳои душвореро аз сари худ гузаронд ва ранҷҳои зиёдеро таҳаммул намуд. Маҳз талошу ҷонбозиҳо ва сарсупурданҳои Роҳбари давлат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон - Қаҳрамони Тоҷикистон ба мо тавонист, ки чунин рӯзҳои хушу хуррам ва ҳаёти осударо баҳрамон муҳайё гардонад.

Инак, Истиқлоли мо аллакай 34-сола шуд. Ва Тоҷикистони азизу арҷманд ва диёри шукуфону дорои ояндаи дурахшону мустақилу озод ва ободу зебои мо таҳти сарварии ин абармарди арсаи сиёсат дар фазои орому осоишта ва бунёдкорию созандагиҳо ба комёбиҳои назаррас ҳамеша ноил мегардад, ки боиси ифтихори мову шумост. Шоир Давлат Сафар Истиқлоли миллатро аз ҷумла чунин тараннум намудааст:

Мулки обод аст Истиқлоли мо,

Нахли шамшод аст Истиқлоли мо.

Дар билоди сарнавишти тоҷдор,

Қасри бунёд аст аст Истиқлоли мо.

Дар замини кишвари озодагон,

Роҳи имдод аст аст Истиқлоли мо.

Дар камоли худшиносӣ то абад,

Юмни афрод аст аст Истиқлоли мо.

Дар амон бошем аз чашми ҳасуд,

Бас Худодод аст аст Истиқлоли мо.

Ин рисолати бузург ҳар як ҷавонмарди баору номуси меҳанро водор месозад, ки пайваста ба қадри арзишҳои бузургу дастовардҳои миллиамон, таҳкими сулҳу субот, Ваҳдати миллӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, пойдориву устувории давлати соҳибихтиёр, инчунин густариши худшиносиву худогоҳӣ ва меҳанпарастӣ кӯшиш ба харҷ диҳем. Ҳар яки мо мувазафем, ки баҳри боз ҳам устувор намудани пояҳои Истиқлолу Ваҳдати миллӣ, таҳкими давлати пуриқтидори демократӣ ва инчунин эҳёи дурахшонтарин арзишҳои тамаддуни пурғановатамон масъулияте бар дӯш дошта бошему онро бо дилу дидаи гарм иҷро намоем.

Дар маҷмуъ, бояд қайд кард, ки роҳи пуршарафи тайкардаи халқамон, зикри дастовардҳои бунёдии давлат ва инчунин мардуми шарифи Тоҷикистон бори дигар моро ҳушдор медиҳанд ва ҳамзамон водор менамоянд, ки ба таври ҳамешагӣ ва минбаъд низ дар атрофи Сарвари давлати тоҷикон, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳама вақт ва минбаъд низ муттаҳиду сарҷамъ бошему дастовардҳои беназири даврони соҳибистиқлолиамонро ҳамеша аз аҷнабиҳо ҳифз намоем.

Аз ин рӯ, ҳар яки мо муваззафем, ки барои ҳифзи Истиқлолу озодӣ, яъне бузургтарин неъмати зиндагӣ ва инчунин ҳимояи манофеи давлату миллатамон ҳамеша ҳушёру зирак ва омода бошему баҳри ҳифзи дастовардҳои даврони соҳибистиқлолӣ эътибори ҷиддӣ ва аввалиндараҷа диҳем. Инчунин ҳамеша сиёсати хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро сармашқи кору фаъолияти худ қарор дода, ҳамзамон баҳри рушду инкишофи кишвари соҳибистиқлолу соҳибиқболамон ба таври пайваста саъю талош намоем.

Аз мавриди муносиб истифода бурда фарорасии ҷашни 34-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба мардуми шарифи кишварамон аз самими дил шодбош гуфта, ба онҳо пеш аз ҳама комёбиҳои беназир, сиҳатмандиву хушбахтӣ ва беҳтарин саодати рӯзгор ва барори комёбиҳоро таманно менамоям.

Муборак, ҷашни Истиқлоли тоҷик,

Шукуҳу шавкату иқболи тоҷик!

Иҷобатулло АКРАМОВ, директори КВД “Таъминоти илм”-и Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар ҷаҳони имрӯза, ки бо таҳдидҳои гуногуни амниятӣ, чун низоъҳои маҳаллӣ, терроризм ва ноустувории сиёсӣ рӯбарӯ аст, нақши роҳбарони сиёсӣ дар ҳифзи сулҳ ва амният ҳаҷми хеле бузург дорад. Боиси ифтихори миллӣ ва сарбаландии ҳар як фарди ҷомеаи тоҷик аст, ки дар арафаи ҷашни мубораки Истиқлолияти давлатӣ, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Ҷоизаи байналмилалии сулҳи ба номи Лев Толстой сарфароз гардиданд. Ин қадрдонӣ нишонаи равшани эътирофи ҷаҳонӣ аз хизматҳои мондагори Пешвои миллат дар таҳкими сулҳу субот, рушди ҳамкориҳои дӯстона миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва талошҳои пайвастаи Ӯ барои пойдории сулҳи абадӣ мебошад.

Фонди ҷоиза ин тасмими таърихии худро ба натиҷаҳои фаъолияти роҳбарони Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон вобаста ба таҳкими амният ва суботи минтақа асоснок кардааст. Ҳамзамон бо Пешвои миллат, бо ин ҷоиза Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Ш.Мирзиёев ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон С.Жапаров низ қадрдонӣ шуданд. Ёдовар бояд шуд, ки ҷоизаи ба номи Лев Толстой ба шахсиятҳое дода мешавад, ки барои пешгирии ҷангҳо, бунёди ҷомеаи адолатпарвар ва бидуни зӯроварӣ, инчунин рушди фаъолияти сулҳҷӯёна саҳми назаррас мегузоранд.

Ҷоизаи Лев Толстой ба афроде супурда мешавад, ки дар ҳифзи амният бар пояи риояти ҳуқуқҳои байналмилалӣ саҳми арзишманд гузоштаанд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳои худ дар СММ ва дигар созмонҳои байналмилалӣ ҳамеша ба риояти Оинномаи СММ ва ҳуҷҷатҳои ҳуқуқӣ таъкид мекунанд. Масалан, дар суханронии худ дар Саммити муштараки ғайринавбатии арабию исломӣ дар 11 ноябри соли 2024, ӯ гуфт: “Пасомадҳои фоҷеабори амалиётҳои ҷангӣ дар минтақаҳои Ғаза ва Лубнон минтақаро дар баробари бӯҳрони бесобиқаи инсонӣ қарор додаанд. Бо назардошти ин вазъ, мо қарори парлумони Исроил дар бораи манъи фаъолияти Агентии имдодрасонӣ ва корҳои оворагони фаластинии СММ-ро ҳамчун нақзи ошкори ҳуқуқҳои байналмилалӣ мешуморем. Мо дубора аз ҷонибҳои даргир даъват мекунем, ки ҳама ихтилофҳоро фақат тавассути музокира ва абзорҳои дипломатӣ бо истинод ба принсипҳо ва меъёрҳои эътирофшудаи ҳуқуқҳои байналмилалӣ, хусусан Оинномаи СММ ҳал кунанд.

Дар ин раванд, мо ҳамчунин аз тақвияти нақши ҳамоҳангсозии СММ ва ҳар гуна талошҳои дигари созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Ҳамкории Исломӣ барои ба эътидол овардани вазъ дар минтақа ҷонибдорӣ мекунем. Ҳамчунин, аз ҳама кишварҳои минтақа ва ҷаҳон даъват мекунем, ки барои пешгирии ҷанги доманадор дар Ховари Миёна дар рӯҳияи ҳамбастагӣ ва эътимоди хуб иқдомҳои муассиртар андешанд. Мо бовар дорем, ки ҳалли ҳақиқии масъалаи Фаластин ва таъмини сулҳи одилона дар минтақа фақат тавассути иҷрои қатъномаҳои СММ дар бораи таъсиси давлати мустақили Фаластин имконпазир аст”.

Саҳми барҷастаи Пешвои миллат дар ҳифзи амнияти ҷаҳонӣ бар пояи ҳуқуқҳои байналмилалӣ бо қабули 15 қатъномаи Маҷмаи СММ бо ташаббуси Тоҷикистон ва далелҳои зерин тасдиқ мешавад:

1. Мактаби дипломатияи сулҳофарии Пешвои миллат. Анҷоми ҷанги дохилии Тоҷикистон (1992-1997) тавассути Созишномаи умумии сулҳ ва ризоияти миллӣ (1997) мисоли риояти принсипҳои СММ дар ҳалли осоиштаи низоъҳо аст. Ин раванд устувории дохилиро фароҳам овард ва ҳамчун модели сулҳ дар сатҳи ҷаҳонӣ шинохта шуд. Ин таҷриба на фақат барои Тоҷикистон, балки барои дигар минтақаҳои ноустувор ҳамчун намуна хидмат мекунад, ки чӣ тавр гуфтушунид ва ҳамгироӣ метавонанд мушкилотро ҳал кунанд. Ин амали таърихии Пешвои миллат дубора исботи равшани ҷонибдории мардуми Тоҷикистон аз қабули Қонуни конститутсионии “Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат” аз 14 ноябри 2016, № 1356 ва арзишмандии ҳама гуна дастгириҳои Пешво аст.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахсияти барҷастаи таърихӣ, ки дар Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб шуд, дар бунёди давлатдории соҳибистиқлол, барқарорсозии низоми конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдат саҳми беназир гузошт. Тибқи Конститутсияи 1994, ӯ дар интихоботи умумихалқӣ Президенти Тоҷикистон шуд ва дар бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқӣ, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши калон бозид, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестӣ ва мардумро аз ҷанги шаҳрвандӣ наҷот дод ва дар рушди сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ хизматҳои тақдирсоз кард. Пешниҳоди қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” (2024) муҳити амнро барои оянда таъмин мекунад ва бо ҳадафҳои устувори СММ мувофиқ аст.

Сиёсати Тоҷикистон, ки дар Конститутсия (1994) бо таъкид ба сулҳҷӯӣ ва эҳтироми соҳибистиқлолии давлатҳо инъикос ёфтааст, ин иқдомҳоро дастгирӣ мекунад ва заминаи ҳуқуқӣ барои ҳамкориҳои байналмилалӣ эҷод мекунад. Дар ҷаҳони муосир, ки бо афзоиши низоъҳои мусаллаҳона, таҳдидҳои экологӣ ва нобаробариҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ печида шудааст, таҳкими сулҳ ба як зарурати ҳаётӣ табдил ёфтааст. Ин масъала на фақат барои насли ҳозира, балки барои ояндаи башарият ҳам аҳамият дорад. Дар ин замина, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пешниҳоди ташаббуси қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” дар СММ нақши муҳим адо кард. Ин ташаббус дар Иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ (24 сентябри 2024) эълон шуд ва нишонаи ҷиддии ӯҳдадории Тоҷикистон ба сиёсати сулҳпарварӣ ва таъмини ояндаи бехатар барои инсоният аст. Қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” дар чаҳорчӯбаи СММ пешниҳод шуд ва бо меъёрҳои ҳуқуқҳои байналмилалӣ ҳамоҳанг аст.

Моддаи 1-и Оиномаи СММ (1945) “ҳифзи сулҳ ва амнияти байналмилалӣ”-ро ҳадафи асосӣ муайян мекунад, дар ҳоле ки моддаи 33 давлатҳоро ба ҳалли осоиштаи низоъҳо даъват мекунад. СММ дар ҳифзи сулҳ нақши роҳбарӣ дорад ва қатънома ба таъмини амният ва пешгирии муноқишаҳо равона аст. Дар ҳолати қабул, ин қатънома қувваи ҳуқуқии байналмилалӣ пайдо мекунад ва барои давлатҳои узв иҷроӣ мешавад. Қатънома бо Конвенсияи ҳуқуқҳои кӯдак (1989) пайванд дорад, ки моддаи 38-аш давлатҳоро муваззаф мекунад, кӯдаконро аз ҷалб ба низоъҳои мусаллаҳ ҳифз кунанд. Ин бо ҳадафи қатънома барои пешгирии ҷалби ҷавонон ба гурӯҳҳои тундрав мувофиқ аст. Ин ҳуҷҷатҳои байналмилалӣ заминаи ҳуқуқии қатъномаро барои ҳифзи амнияти наслҳои оянда мустаҳкам мекунанд. Татбиқи қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” механизмҳои ҳуқуқии мушаххасро талаб мекунад. Созмонҳои байналмилалӣ, ҳукуматҳо ва ҷомеаҳои шаҳрвандӣ бояд дар иҷрои барномаҳо ва ташкили иқдомҳои муштарак ҳамоҳанг шаванд. Ин бо моддаи 13-и Оиномаи СММ, ки рушди ҳамкории байналмилалиро таъкид мекунад, мувофиқ аст ва заминаи ҳуқуқӣ барои татбиқи қатънома фароҳам меорад. Қатънома ба омӯзиши сулҳ ва ҳамгироии ҷавонон дар сулҳсозӣ диққат медиҳад, ки дар чаҳорчӯбаи Ҳадафҳои рушди устувори СММ (ҲРУ 16 – сулҳ, адолат ва ниҳодҳои қавӣ) амалӣ мешавад. Омӯзиши арзишҳои сулҳпарварӣ барои татбиқи қатънома муҳим аст. Ин механизмҳо бо Конвенсияи ҳуқуқҳои кӯдак (моддаи 38) ва Конвенсияҳои Женева (1949), ки ҳифзи ғайринизомиёнро пешбинӣ мекунанд, пайванд дошта, барномаҳои махсус барои ҳифзи ҷавонон ва пешгирии ҷалби онҳо ба низоъҳо таъмин мекунанд. Қатънома ба амалисозии барномаҳои мубодила ва истифодаи технологияҳои нав барои паҳн кардани паёмҳои сулҳ равона аст. Ин пешниҳодҳо дар доираи моддаи 13-и Оиномаи СММ ва ҲРУ 16 қобили татбиқ буда, нишон медиҳанд, ки қатънома дорои механизмҳои ҳуқуқии самарабахш барои амалиёт аст.

2. Мактаби дипломатияи об ва иқлими Пешвои миллат. Иқдомҳои байналмилалии Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳонӣ эътирофи васеъ пайдо кардаанд ва ба масъалаҳои об, иқлим ва рушди устувор нигаронида шудаанд. Ин иқдомҳо аз минбари СММ пешниҳод шуда, барои ҳалли мушкилоти глобалӣ саҳми калон гузоштаанд:

1. Соли байналмилалии оби тоза (2003). Дар соли 1999, дар Иҷлосияи 54-уми Маҷмаи Умумии СММ, Пешвои миллат пешниҳод карданд, ки соли 2003 ҳамчун "Соли байналмилалии оби тоза" эълон шавад. Ин пешниҳод бо қабули қатъномаи СММ ҷонибдорӣ ёфт ва ба ҷалби диққати ҷаҳон ба масъалаи дастрасӣ ба оби тоза кӯмак кард.

2. Даҳсолаи байналмилалии "Об барои ҳаёт" (2005-2015). Дар соли 2003, дар Форуми сеюми ҷаҳонӣ оид ба об дар Киото, Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод карданд, ки солҳои 2005-2015 ҳамчун даҳсолаи "Об барои ҳаёт" эълон гардад. Ин ташаббус аз ҷониби 140 кишвар дастгирӣ ёфт ва ба истифодаи оқилонаи захираҳои об ва ҳифзи онҳо равона шуд.

3. Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об (2013). Бо иқдоми Тоҷикистон, соли 2013 аз ҷониби СММ ҳамчун "Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об" эълон шуд. Ин иқдом ҳамкориҳои байналмилалиро дар идораи захираҳои об тақвият бахшид.

4. Даҳсолаи байналмилалии "Об барои рушди устувор" (2018-2028). Ин ташаббус аввал дар соли 2015 дар Форуми ҷаҳонии об дар Кореяи Ҷанубӣ аз ҷониби Пешвои миллат пешниҳод шуд ва дар соли 2016 Маҷмаи Умумии СММ онро бо қатънома қабул кард. Даҳсола ба ҳалли мушкилоти об дар чаҳорчӯбаи ҳадафҳои рушди устувор нигаронида шудааст.

5. Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025) ва Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо (21 март). 6. Қабули Қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ “Даҳсолаи амал барои илмҳои Криосфера дар солҳои 2025–2034” аз 13 августи 2024 таҳти № 78/321. Бо ташаббуси Пешвои миллат, соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон шуд ва 21 март Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо ном гирифт. Ин иқдом ба ҳифзи пиряхҳо ҳамчун манбаи муҳими оби тоза дар шароити тағйири иқлим равона аст. Дар чаҳорчӯбаи ин ташаббус, дар соли 2025 дар Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд баргузор мешавад. Ин ташаббусҳо на фақат обрӯи Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ афзуданд, балки кишварро ҳамчун пешоҳанг дар ҳалли масъалаҳои ҷаҳонии обу иқлим муаррифӣ карданд. Пешвои миллат бо ин иқдомҳо нишон доданд, ки Тоҷикистон омода аст дар пешбурди рӯзномаи глобалии марбут ба захираҳои табиӣ саҳми фаъол гузорад ва устувории экологии байналмилалиро таъмин кунад.

3. Мактаби дипломатияи фарҳангии Пешвои миллат. Яке аз ҷанбаҳои калидии ин мактаб пешниҳоди номзадҳо ба рӯйхатҳои ЮНЕСКО аст, ки ваҳдати фарҳангиро тақвият медиҳад. Аз соли 2003 то 2025, Тоҷикистон 14 номзадро ба Рӯйхати мероси ғайримоддии инсоният ва дигар барномаҳои ЮНЕСКО пешбарӣ кардааст. Мисолҳои барҷаста:

«Шашмақом» (2003), навъи мусиқии анъанавӣ, ки арзишҳои фарҳангии Осиёи Марказиро инъикос мекунад;

«Наврӯз» (2009), ҷашни баҳорӣ ва рамзи навсозӣ; «Оши палов» (2016), таоми миллӣ ва воситаи ваҳдати иҷтимоӣ;

«Чакан» (2018), ҳунари гулдӯзии тоҷикӣ, ки заҳмати занонро таҷассум мекунад; «Фалак» (2021), жанри мусиқии фолклорӣ, ки ба ҳифзи забон ва анъанаҳо кӯмак мекунад; «Куллиёти Мавлоно» (2023), осори шоири бузурги форсӣ-тоҷикӣ Ҷалолиддини Балхӣ; «Рӯймолҳои занона» (2023), ки ба ҳунари бофандагии атлас ва адрас ишора мекунад, ҳамчун мероси ҳунарҳои дастӣ. Ин номзадҳо на фақат мероси Тоҷикистонро дар ҷаҳон муаррифӣ карданд, балки ба таҳкими робитаҳои байнифарҳангӣ ва ваҳдати миллӣ дар кишвар мусоидат намуданд. Масалан, дар соли 2024, Тоҷикистон номзадҳои навро, чун фестивали «Меҳргон» ва ҳикояҳои фолклорӣ, ба рӯйхатҳои ЮНЕСКО ворид кард, ки ин идомаи сиёсати фаъоли Пешвои миллат аст. Таҳлили ин иқдомҳо нишон медиҳад, ки дипломатияи фарҳангсолории Пешвои миллат ба ҳадафҳои устувори рушд ва сулҳ нигаронида шудааст. Аз як тараф, ин номзадҳо ба ҳифзи арзишҳои миллӣ кӯмак мекунанд, ки пас аз ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) барои ваҳдати миллӣ муҳим буданд. Аз тарафи дигар, онҳо Тоҷикистонро ҳамчун давлати пешбар дар Осиёи Марказӣ муаррифӣ карда, ба ҳамкориҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ замина мегузоранд.

Масалан, «Наврӯз» ҳамчун ҷашни муштарак бо кишварҳои ҳамсоя (Эрон, Афғонистон ва Ӯзбекистон) ба муколамаи байнифарҳангӣ мусоидат кардааст, ки аз принсипҳои мактаби дипломатияи фарҳангсолорӣ бармеояд. Инчунин, дар соли 2025, номзадҳои нав, чун бозиҳои фолклорӣ ва ҳунари қолинбофӣ, пешниҳод шуданд, ки ин равандро идома медиҳанд ва ба ҷалби ҷавонон ба ҳифзи мерос кӯмак мекунанд. Яке аз дастовардҳои муҳими ин мактаб ворид шудани ёдгориҳои Хуттали Қадим ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО аст. Ин ёдгориҳо, ки дар вилояти Хатлон ҷойгир буда, аз асрҳои IX–XII боқӣ мондаанд, 12 июли 2025 дар иҷлосияи 47-уми Кумитаи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО дар Париж ба рӯйхат ворид шуданд. Хуттали Қадим, ки 152.409 гектарро дар бар мегирад, ҳамчун маркази тиҷоратӣ ва фарҳангӣ дар Роҳи Абрешим шинохта шуда, критерийҳои (ii) ва (iii)-и ЮНЕСКОро қонеъ мегардонад – мубодилаи фарҳангӣ ва намунаи ҳунари меъморӣ. Ин воридшавӣ панҷумин ёдгории Тоҷикистон дар ин рӯйхат аст ва мақоми кишварро дар ҳифзи мероси ҷаҳонӣ боло бурдааст. Таҳти роҳбарии Пешвои миллат, ин дастовард ба ҳамкориҳои байналмилалӣ ва рушди туризми устувор мусоидат кардааст. Пешниҳоди платформаи рақамии мероси фарҳангӣ қадами инноватсионӣ дар ин самт аст, ки ҷавононро ба ҳифзи анъанаҳо ҷалб мекунад. Дар соли 2025, Тоҷикистон чанд лоиҳаи рақамиро оғоз кард, аз ҷумла намоишгоҳи рақамии "Threads of Tradition" дар ARTECHOUSE, ки бо технологияҳои immersive мероси тоҷикӣ, чун ҳунари чакан ва мусиқии шашмақомро муаррифӣ мекунад.

Инчунин, дар майи 2025, дар Нью-Йорк намоишгоҳи интерактивӣ кушода шуд, ки аз ҷониби Раиси Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ифтитоҳ гардид ва ба ҳифзи мероси фарҳангӣ тавассути платформаҳои рақамӣ нигаронида шудааст. Ғайр аз ин, галереяи рақамии аввалини Тоҷикистон дар январи 2025 кушода шуд, ки ҳунари муосирро бо масъалаҳои иҷтимоӣ (зӯроварӣ дар оила ва ҳифзи муҳит) мепайвандад. Ин платформаҳо ҷавононро ба омӯзиши таърих ва анъанаҳо ҷалб карда, ба рушди рақамии фарҳанг мусоидат мекунанд ва бо барномаҳои омӯзишии ЮНЕСКО ҳамоҳанганд. Ин ташаббусҳо дипломатияи фарҳангро ҳамчун воситаи сулҳ ва муколама истифода мебаранд. Таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон фарҳангро барои ҳалли масъалаҳои глобалӣ, чун тағйири иқлим ва сулҳи минтақавӣ, истифода мебарад. Масалан, ҷашни Наврӯз ҳамчун платформаи дипломатӣ барои таҳкими робитаҳо бо кишварҳои ҳамсоя ва байналмилалӣ хидмат мекунад.

4. Мактаби дипломатияи минтақавии Пешвои миллат. Пешвои миллат дар марти 2013 дар вохӯрӣ бо дипломатҳои кишвар ҳангоми ифтитоҳи бинои нави Вазорати корҳои хориҷӣ таъкид карданд, ки “... роҳбарияти давлати Тоҷикистон ҳамкории васеи минтақавиро ҳамчун абзори муҳимтарини ҳалли масъалаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, экологӣ ва таъмини амният ва субот дар Осиёи Марказӣ мешуморад ва ин дидгоҳро дар амалияи сиёсии худ дар тӯли бист соли охир борҳо нишон додааст. Мо якҷоя ва дар ҳамкории созанда бо ҳам метавонем ба таҳдидҳои глобалии муосир дар минтақа муқовимат кунем”. Дар Паёми 2019, Сарвари давлат яке аз дастовардҳои муҳими сиёсати хориҷиро барқарорсозии ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо Ӯзбекистон арзёбӣ карда, гуфтанд, ки “... соли 2018 дар муносибатҳои дуҷониба бо кишвари ҳамҷавор ва дӯсти мо – Ӯзбекистон - таҳаввулоти таърихӣ рух дод ва мо ҳама масъалаҳои ҳалталаб ва шиддатнокро, ки дар тӯли зиёда аз бист сол байни ду кишвар ба миён омада буданд, пурра ҳал кардем ва ҳамкориҳоро ба сатҳи шарикии стратегӣ баровардем”. Сарвари давлат 6 августи 2021 дар вохӯрии машваратии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ афзуданд, ки “мо ба ҳамкории зич дар соҳаҳои тиҷорат, саноат, иқтисоди рақамӣ, инноватсия ва технологияҳои муосир, сайёҳӣ, амнияти озуқаворӣ, нақлиёт ва амнияти энергетикӣ омода ҳастем”.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бунёд ва рушди созмонҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ нақши мусбат доранд. Масалан, табдили “Панҷгонаи Шанхай” ба Созмони Ҳамкории Шанхай дар мулоқоти саронҳо (5 июли 2000) дар Душанбе аз ҷониби Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуд. Баъдтар, дар Шӯрои сарони давлатҳо, 15 июни 2001, СҲШ дар ҳайати Чин, Россия, Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Қазоқистон ва Қирғизистон таъсис ёфт. Аз замони узвият, Тоҷикистон корҳои зиёдеро анҷом дод. Аз ҷумла, раёсати СҲШ-ро дар солҳои 2008 ва 2014 ба уҳда дошт, ҳамчунин дар солҳои 2006–2010 ва 2018 раёсати Шӯрои сарони ҳукуматҳои СҲШ ба Тоҷикистон вогузор шуд. Дар соли 2021, ҷаласаи ҷашнии сарони СҲШ дар Душанбе таҳти раёсати Тоҷикистон баргузор гардид. 6 августи 2021 дар асоси Қарори муштараки сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ дар Туркманбошӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар вохӯрии машваратии сарони давлатҳо (бо ширкати президентҳои Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон ва Туркманистон) бо “Нишони фахрии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ” барои хизматҳои шоиста дар рушди дӯстӣ, ҳамсоягии нек, ҳамдигарфаҳмӣ, таҳкими сулҳу амният ва пешбурди манфиатҳои муштарак сарфароз гардонида шуд. Дар мулоқоти сеҷонибаи сарони Тоҷикистон (Эмомалӣ Раҳмон), Ӯзбекистон (Шавкат Мирзиёев) ва Қирғизистон (Садир Жапаров) дар Хуҷанд (31 марти 2025), Эъломияи Хуҷанд дар бораи дӯстии абадӣ ва Шартномаи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои се кишвар имзо шуданд. Ин ҳуҷҷатҳо ба ҳалли баҳсҳои марзӣ, хусусан дар минтақаи Фарғона (Ӯзбекистон), Ботканд (Қирғизистон) ва Исфара (Тоҷикистон), мусоидат карданд. Бо имзои созишномаҳои муҳим ва таъкиди арзишҳои дӯстӣ, Тоҷикистон ҳамчун ташаббускор баромад кард ва минтақаро ба ваҳдат ва пешрафт ҳидоят намуд. Ин ҳамкориҳо на фақат сулҳро таъмин карданд, балки барои рушди иқтисодӣ ва фарҳангӣ роҳ кушоданд. Осиёи Марказӣ бо ин қадамҳо ба минтақаи муттаҳид ва шукуфон наздик шуд, ки дар он дӯстӣ ва шарикӣ асоси ҳама аст. Ин мулоқот мисоли равшани он аст, ки кишварҳои минтақа чӣ гуна метавонанд бо ҳамкории муштарак аз мушкилот гузаранд ва ба ояндаи дурахшон раҳнамоӣ кунанд. Заминаи ҳуқуқии муносибатҳои дуҷониба байни Тоҷикистон ва Қирғизистон, ки зиёда аз 128 ҳуҷҷатро дар бар мегирад, ҳамкориҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва гуманитариро танзим мекунад. Танзими баҳсҳои марзӣ дар соли 2025 бо имзои Шартнома дар бораи сарҳади давлатӣ ҳал шуд.

5. Мактаби дипломатияи суботсолории Пешвои миллат. Тоҷикистон дар чаҳорчӯбаи СММ, СҲШ, ИДМ ва дигар ташкилотҳои байналмилалӣ бо терроризм ва ҷинояткории муташаккил мубориза мебарад, ки бо ҳуҷҷатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ мувофиқ аст. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ дар маросими ифтитоҳи Конфронси байналмилалии сатҳи баланд дар мавзӯи “Муқовимат бо терроризм ва ифротгароии хушунатомез” 4 апрели 2018 гуфтанд: “Дар солҳои охир зиёда аз 100 кишвари дунё ҳадафи амалҳои харобкоронаи террористон қарор гирифтанд, ва бар асари ҳамлаҳои террористӣ садҳо ҳазор нафар аҳолии осоишта ҳалок шуданд ва миллионҳо манзили зисташонро тарк карданд. Зарари иқтисодӣ садҳо миллиард долларро ташкил медиҳад. Фақат дар Афғонистон соли гузашта бар асари ҷанг ва амалҳои террористӣ зиёда аз 10 ҳазор нафар зарар диданд, тақрибан 4 ҳазор қурбон шуданд. 32 фоизи қурбониён ва 53 фоизи маҷрӯҳон занону кӯдакон буданд. Пӯшида нест, ки дар чунин вазъ кишварҳо дар танҳоӣ наметавонанд ба хавфҳои афзояндаи амният муқовимат кунанд ва суботро таъмин намоянд.

Аз ин рӯ, бо назардошти воқеият, мо дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон тақвияти ҳамкориву шарикиро барои таъмини амнияти фарогир тавассути иқдомҳои муштарак дар мубориза бо терроризм ва ифротгароӣ ва аз байн бурдани омилҳои дастгирии сиёсӣ, низомӣ ва молиявии онҳо ҳамчун роҳи самарабахши раҳоӣ аз ин хатарҳо арзёбӣ мекунем. Дар ин раванд, ба фикри мо, вокуниш ба таҳдидҳои афзояндаи терроризм ва ифротгароӣ бояд бо нақши калидӣ ва ҳамоҳангсозии СММ ва ниҳодҳои он фарогир шавад. Стратегияи глобалии СММ оид ба мубориза бо терроризм ва конвенсияҳои зиддитеррористӣ, қатъномаҳои Шӯрои Амният ва Маҷмаи Умумӣ бояд асоси муборизаи муштаракро ташкил диҳанд”. Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати фаъол дар арсаи байналмилалӣ саҳми калон дар пешгирии терроризм, экстремизм, фурӯши маводи мухаддир, савдои одам ва дигар ҷиноятҳои муташаккил ва таҳдидҳои глобалӣ дорад. Таҳти роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон ташаббусҳои зиёдеро пеш мебарад, ки ба таҳкими амнияти минтақавӣ ва ҷаҳонӣ нигаронида шудаанд.

Ин саҳмҳо дар чаҳорчӯбаи созмонҳои байналмилалӣ, чун СММ, СҲШ, ИДМ ва СААД амалӣ мешаванд. Қадрдонӣ аз ҷониби Фонди сулҳи Русия бо Ҷоизаи Лев Толстой эътирофи саҳми Президенти Тоҷикистон дар таъмини амнияти ҷаҳонӣ ва минтақавӣ бар пояи ҳуқуқҳои байналмилалӣ аст. Саҳми Пешвои миллат дар ҳалли низоъҳо, дипломатияи обӣ ва иқлимӣ, ҳифзи мероси фарҳангӣ ва суботи минтақавӣ Тоҷикистонро ҳамчун давлати пешоҳанг дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ мекунад. Ин ташаббусҳо ба чаҳорчӯбаҳои ҳуқуқии СММ, ЮНЕСКО, СҲШ ва ИДМ такя карда, ба рушди устувор ва ваҳдати фарҳангӣ мусоидат мекунанд. Бори дигар ин қадрдонӣ собит кард, ки мактаби давлатдории муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои сарони давлатҳои ҷаҳон намунаи ибрат гаштааст.

Ин дастоварди муҳими сиёсиву дипломатӣ барои миллати тоҷик мояи ифтихор буда, бори дигар нишон дод, ки сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат мавқеи устувори ҷаҳонӣ пайдо намудааст. Бо эҳтироми самимӣ Пешвои миллатро ба ин дастоварди таърихӣ табрику таҳният намуда, ба эшон саломатии бардавом ва муваффақиятҳои нав дар роҳи хизмат ба давлат ва миллат орзумандем.

ҲАЙДАРЗОДА РУСТАМ ҶУРА - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои фалсафа, профессор.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор