Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2024 аз ҳамкории Тоҷикистон бо ЮНЕСКО ёдовар шуда, ба вазорату идораҳои марбута супориш доданд, ки вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир маводи зарурӣ омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд, ки аҳамияти онро барои ҳувияти миллӣ ва эътирофи ҷаҳонӣ таъкид мекунад.

Эъломияи Куруши Кабир, ки соли 539 то мелод қабул гардида, дар Силиндри Куруш сабт шудааст ва соли 1879 дар Бобул аз ҷониби бостоншиноси бритониёӣ Хормуз Расам кашф гардид, ки ҳамчун нахустин ҳуҷҷати таърихӣ дар бораи ҳуқуқи инсон дар ҷаҳон эътироф мешавад. Ин осори бостонӣ аз 39 модда иборат буда, бо хати мехӣ ба забони аккадӣ навишта шудааст, сиёсати инсондӯстонаи Куруши II, ҳокими империяи Ҳахоманишиёнро инъикос мекунад, ки пас аз фатҳи Бобул роҳи таҳаммулпазириро ба ҷои зулми анъанавӣ интихоб кард.

Воқеан Эъломияи Куруши Кабир нахустин эъломияи ҷаҳонии ҳуқуқи башар», ки нақши онро дар фарҳанги ҳуқуқии миллӣ тасдиқ мекунад, чунон ки сеяки Конститутсия ба ҳуқуқи инсон бахшида шудааст ва соли 2009 мақоми Ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсон таъсис ёфт. Аз ҷиҳати таърихӣ Эъломия дар асри VI то мелод, дар давраи шукуфоии империяи Ҳахоманишиён пайдо шуд, вақте ки Куруш, пас аз шикасти мидиён, лидиён ва бобулиён, давлатеро аз Ҳинд то Миср муттаҳид кард ва ба ҷои худкомагӣ инсондӯстиро интихоб намуд, ки бо кӯчонидани ошӯриён фарқ мекунад ва дар матн омадааст: «Ман ба сокинон зарар нарасондам».

Матн аз озодӣ аз зулм («Ман ғорат ва зулмро манъ кардам» — моддаи 12), озодии дин («Ман ба мардумон худоёнашонро баргардондам» — моддаи 19) ва бозгашти муҳоҷирони маҷбурӣ («Ман муҳоҷиронро ба заминҳояшон баргардондам» — моддаи 20) муқарраротро фаро гирифтааст. Дар фарқият аз Эъломияи умумии ҳуқуқи башар, ки 10 декабри соли 1948 аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ дар Париж ҳамчун посух ба даҳшатҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ қабул шуд, ҳуқуқ ба баробарӣ («Ҳама одамон озод ва баробар таваллуд мешаванд» — моддаи 1), манъи ғуломӣ («Ҳеҷ кас набояд дар ғуломӣ нигоҳ дошта шавад» — моддаи 4), ҳаракат («Ҳар кас ҳақ дорад озодона ҳаракат кунад» — моддаи 13), озодии дин («Ҳар кас ҳақ дорад ба озодии дин» — моддаи 18)-ро муқаррар мекунад.

Баҳси авлавияти меъёрҳои ҳуқуқӣ то ҳол идома дорад. Аз нигоҳи таърихӣ, ин санад пас аз суқути империяи Бобул дар соли 539 то мелод пайдо шуд, вақте ки Куруш пас аз шикасти подшоҳ Набонид, фармонеро содир кард, ки дар Манифест инъикос ёфтааст: «Ман бо сулҳ ворид шудам, бидуни зарар расондан». Ин амал бо бозгашти яҳудиён ба Ерусалим ва барқарорсозии Маъбад ҳамроҳ буд, ки дар Китоби Ездро омадааст: «Куруш фармон дод, ки хонаи Худоро бисозанд» ва тафсилоти амалҳои Бобул дар бораи бозгашти худоёни Аккад аз ноябри 539 то марти 538 то мелод шаҳодат медиҳад.

Муҳокима дар бораи таъсири Эъломияи Куруш ба анъанаҳои ҳуқуқӣ аз сабаби гум шудани он то асри XIX душвор аст, ки пайванди мустақим бо Эъломияи умумии ҳуқуқи башарро истисно мекунад. Бо вуҷуди ин олимон дар авлавияти он иттифоқи назар доранд. Реза Шабани мегӯяд, ки «ниёгони тоҷикон 2550 сол пеш асосҳои меъёрҳои конститутсионӣ гузоштанд» (Шабани, 2005, с. 48), дар сиёсати таҳаммулпазирии Куруш решаҳои меъёрҳои ҳуқуқиро мебинад, ки барои Тоҷикистон, ки Конститутсияаш давлати дунявӣ (моддаи 1) ва ҳуқуқи инсон (боби 2)-ро муқаррар мекунад, муҳим аст. Ҷек Доннелли Эъломияро «оғози ҳуқуқҳои умумибашарӣ» медонад (Доннелли, 2013, с. 75), навоварӣ дар давраи худкомагиро таъкид мекунад, ки онро пешгузаштаи Эъломияи умумии ҳуқуқи башар месозад. Алексей Малашенко онро «қадами аввал ба сӯи ҳуқуқи тобеъон» меномад (Малашенко, 2020, с. 112), инсондӯстии Курушро ҳамчун асоси идоракунӣ фарқ мекунад, ки бо кӯчонидани ошӯриён муқоиса мешавад. Бобоҷон Ғафуров таҳаммулпазирии Курушро қайд мекунад: «Ҳахоманишиён маъбадҳои Бобул ва Яҳудистонро барқарор карданд» (Ғафуров, 1989, с. 157), ки бо сиёсати фарҳангии Манифест ҳамоҳанг аст. Майкл Харт Курушро дар ҷои 87-уми шахсиятҳои бонуфуз мегузорад ва ӯро ҳамчун инсондӯсте, ки идоракунии империяро тағйир дод, мебинад (Харт, 1978, с. 287). Хирад Абтахи «деспотизми Шарқ»-ро рад мекунад ва Манифестро пешгузаштаи моддаи 18-и Эъломияи умумии ҳуқуқи башар дар бораи озодии дин медонад (Абтахи, 2024), онро намунаи «нерӯи нарм» мешуморад. Э.Д. Кабутов ва У.Э. Бобозода пешниҳод мекунанд, ки принсипҳои Эъломия барои ҳифзи муҳоҷирон ва ақаллиятҳо истифода шаванд ва онро воситаи ҳуқуқи гуманитарӣ мебинанд (Кабутов, Бобозода, 2025). Н. Шарипов онро «манбаи аввалини ҳуқуқи инсон» номида, бо анъанаи тоҷикӣ, ки дар «Шоҳнома» реша дорад, мепайвандад (Шарипов, 2025). Зиёда аз 50 ғояи Куруш, аз ҷумла дипломатия («На ҷанг, балки дипломатия дар авлавият аст»), манъи кори маҷбурӣ («Ҳеҷ касро бе музд кор фармуда намешавад») ва баробарии ҷазо («Фақат гунаҳкор ҷавобгар аст») ба ҳуқуқи қадим ва меъёрҳои муосир, аз ҷумла Конститутсияи Тоҷикистон (Конститутсияи ҶТ, 1994) ва Қонуни «Дар бораи муроҷиатҳои шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ» аз 23 июли 2016 (моддаи 31) таъсир расонданд, ки ҳуқуқи муроҷиатро инъикос мекунанд.

Аҳамияти муосири Эъломияи Куруш бо муҳиммияти он дар сатҳи ҷаҳонӣ ва миллӣ тасдиқ мешавад. Намоишгоҳи соли 2010 дар Теҳрон, ки 500 ҳазор тамошобинро ҷалб кард, Рӯзи Куруш 29 октябр нақши онро дар мубориза бо «ғарбмарказӣ» ва таҳкими ҳувияти тоҷикӣ тасдиқ мекунад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҳамкории Тоҷикистон бо ЮНЕСКО ёдовар шуда, ба вазорату идораҳои марбута супориш доданд, ки вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир маводи зарурӣ омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд, ки эътирофи байналмилалӣ ва саҳми тоҷиконро дар таърихи ҳуқуқи инсон тақвият медиҳад.

Эъломияи Куруш асосҳои ҳуқуқи инсон — озодӣ, баробарӣ, манъи ғуломиро гузошт, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башар ифода ёфтанд ва саҳми онро дар меъёрҳои ҷаҳонӣ исбот мекунад ва барои нигоҳдории мерос илҳом мебахшад. Сарфи назар аз фосилаи таърихӣ он замина ба асосҳои ҳуқуқи инсон гузошт, ки дар меъёрҳои муосир. Аҳамияти он барои Тоҷикистон бо ташаббуси ЮНЕСКО тасдиқ мешавад, ки саҳми мардуми тоҷикро дар фарҳанги ҳуқуқии ҷаҳон нишон медиҳад.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ҷавонон, ҳамчун нерӯи созанда ва пешбарандаи ҷомеа, дар таҳкими Ваҳдати миллӣ нақши бузург доранд. Онҳо рушдёбандаи ояндаи кишвар мебошанд ва бо дониш, ҷаҳонбинӣ ва фаъолияташон метавонанд асоси суботи иҷтимоӣ ва пешрафти давлатро таъмин намоянд.

Аввалан, ҷавонон пайвандгари наслҳои гузашта ва оянда мебошанд. Бо гиромидошти арзишҳои таърихӣ ва фарҳанги миллӣ, онҳо метавонанд Ваҳдати миллиро дар ҷомеа мустаҳкам созанд.

Дуюм, ҷавонон дар рушди илмиву техникӣ ва инноватсионӣ саҳми арзанда доранд, ки ин бо баланд бардоштани иқтидори иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар мусоидат мекунад.

Сеюм, тавассути иштирок дар чорабиниҳои фарҳангӣ, варзишӣ ва муҳити иҷтимоӣ, онҳо метавонанд ҳамбастагӣ ва муҳаббат ба Ватанро дар дили дигарон бедор созанд.

Чорум, ҷавонон бояд пешсафи мубориза бар зидди экстремизм ва ҷудоихоҳӣ бошанд, зеро танҳо дар фазои сулҳу ҳамдигарфаҳмӣ давлат рушд мекунад.

Ваҳдати миллӣ яке аз омилҳои асосии пешрафти кишвар ба ҳисоб меравад. Ба муваффақият расонидани Ваҳдат, танҳо вазифаи як гурӯҳ ё ниҳод нест, балки масъулияти ҳар як шаҳрванди кишвар, махсусан ҷавонон ва олимони ҷавони соҳаҳои мухталиф мебошад.

Яке аз ин қишрҳо — олимони ҷавон дар соҳаи химия буда, нақши онҳо дар таҳкими Ваҳдати миллӣ бениҳоят бузург аст, ки имрӯз бо корҳои илмию таҳқиқотии худ на танҳо ба рушди илм ва истеҳсолот саҳм мегузоранд, балки воситаҳои ҳифзи муҳити зист, таҳияи доруҳои нав ва маводи безараргардонандаро месозанд, ки бевосита ба беҳбудии ҳаёти ҷомеа равона шудааст.

Яке аз вижагиҳои олимони ҷавони дар он аст, ки онҳо таҷрибаи ҷаҳонӣ ва донишҳои муосирро фаро гирифта, метавонанд дар назди ҷомеа намунаи ватандустӣ, масъулиятшиносӣ ва ахлоқи нек бошанд. Бо иштироки фаъол дар конфронсҳои байналмилалӣ, барномаҳои мубодилаи дониш ва лоиҳаҳои илмии бисёрмиллатӣ, онҳо барои муаррифии Тоҷикистону дастовардҳои он миёни кишварҳои дигар саҳми муҳим мегузоранд.

Ғайр аз ин, онҳо метавонанд барномаҳои донишгоҳӣ ва мактабиро бой гардонида, донишҷӯёну хонандагони зиёдро ба илм ҷалб намоянд ва дар шукӯҳи илми Ватан саҳм гузоранд. Ҳамин тариқ, олимони ҷавон на танҳо ҳамчун мутахассиси соҳаи худ, балки ҳамчун ҳимоятгар ва паҳнкунандаи арзишҳои Ваҳдати миллӣ ва дӯстии байни миллатҳо хизмат мекунанд.

Қиссаҳои муваффақият ва ҳамкориҳои олимони ҷавон дар лоиҳаҳои илмие, ки гуногунмиллатонро муттаҳид сохтааст, дар амал исбот мекунанд, ки илм ва ҷавонон метавонанд як ҷо ҷамъ оянд ва барои амнияти илмӣ, тараққиёти иқтисодӣ ва сулҳу суботи оромии ҷомеа хидмат намоянд.

Хулоса: Олимони ҷавони бо фаъолияти эҷодӣ, афкори ҷадид ва муносибати ватандӯстона метавонанд дар пойдории Ваҳдати миллӣ нақши муассир дошта бошанд. Ҷавонон василаи муҳими таҳкими Ваҳдати миллӣ мебошанд. Онҳо бояд дар рӯҳияи дӯстӣ, таҳаммулпазирӣ ва эҳтиром ба ҳама ақидаву миллатҳо тарбия ёбанд, то Ваҳдати миллӣ ҳамеша поянда бошад.

Аминова Нигора Аминовна н.и.т, мудири озмоишгоҳи “Маводшиносӣ”, МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои иноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Сарчашмаҳои таърихӣ ва мадракҳои бостоншиносӣ далолат бар он мекунанд, ки мардуми тоҷик яке аз куҳантарин ва мутамаддинтарин миллатҳо дар Осиёи Миёна буда, тӯли ҳазорсолаҳо ба офаридани шаҳрҳо ва фарҳангу тамаддун машғул буданд. Ин нукта аз нигоҳи илмӣ низ, исботи худро ёфтааст. Аз он ҷумла академик Бобоҷон Ғафуров дар китоби худ “Тоҷикон” ин паҳлуҳои таърихии миллати тоҷикро бо далелҳо ва такя ба ёдгориҳои таърихӣ исбот намудааст. [3. 3-970]

Соли 2025 аллакай 32 сол мешавад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон узви комили Созмони Миллали Муттаҳид оид ба масъалаҳои илм, маориф ва фарҳанг (минбаъд ЮНЕСКО) мебошад. Тавре маълум аст, дар охири соли 2023 30 –солагии ҳамкориҳои фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар сатҳи байналмилалӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо шаҳомати хосса ҷашн гирифта шуд. Агар давраи ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро бо ЮНЕСКО ба се марҳала тақсимбандӣ намоем, марҳалаи аввал марҳалаи аъзошавӣ ва барқарор кардани муносибатҳо, марҳалаи дуюм марҳалаи омӯзиш ва муайян кардани самтҳои афзалиятноки ҳамкориҳо ва марҳалаи сеюм марҳалаи инкишоф ва рушди ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар бахши мероси фарҳангӣ арзёбӣ карда мешаванд.

Зикр кардан ба маврид аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти муносибатҳои байналмилалӣ пас аз иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар он нуктаҳои бунёдии сиёсати хориҷӣ баён гардида буданд, ба дастовардҳои назаррас ноил гаштааст ва тибқи сиёсати усулии «дарҳои боз» равобит ва ҳамкории густурда ва мутақобилаи судмандро бо ҳамаи мамлакатҳои ҳавзаҳои марбута ва дигар мамлакатҳои ҷаҳон ба роҳ мондааст. Натиҷаи чунин сиёсати ҳамгироӣ ва мутавозин аст, ки имрӯз Тоҷикистон узви созмонҳои бонуфузи минтақавӣ ва байналмилалӣ буда, бо зиёда аз 140 мамлакати дунё ҳамкории иқтисодию технологӣ ва фарҳангӣ дорад. [4.20]

Махсусан солҳои 2021-2023 ва шашмоҳаи аввали соли 2024 нуқтаи авҷ ва рушди он мебошад. Дар ин марҳала таваҷҷуҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба мероси фарҳангӣ (мероси фарҳанги моддӣ ва ғайримоддӣ) бештар гардида, зери назорати ҷиддӣ ва қатъии роҳбарияти олии мамлакат, Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Комиссияи миллӣ оид ба корҳои ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифт. Шахсан сафар намудани Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба қароргоҳи ЮНЕСКО дар шаҳри Парижи Ҷумҳурии Фаронса ва мулоқоту вохӯриҳо бо Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле ва Президенти Ҷумҳурии Фаронса ҷаноби Эмануэл Макрон далеле аз ин гуфтаҳо мебошад. Танҳо дар соли 2023 якбора 15 унсури фарҳангӣ ва ёдгориҳои таърихии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Феҳристи асосии мероси ҷаҳонӣ ва Рӯйхати репрезентавии ЮНЕСКО шомил шуданд, ки заминаи асосии он маҳз бо талошҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон гузошта шудааст.

Намунаи дигари дар маркази таваҷҷуҳ қарор гирифтани соҳаи мазкур татбиқи амалии “Барномаи давлатии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ барои солҳои 2021-2025” мебошад, ки мувофиқи банди 22 нақша-чорабиниҳои Барномаи мазкур, ворид намудани ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО ва, мувофиқи банди 23 –и он, тарғибу ташвиқи ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ дар сатҳи шоиста (Қарори Ҳукумати ҶУмҳурии Тоҷикистон аз 01 майи соли 2020, №253) пешбинӣ шудааст. [2. 20]

Таъсиси Намояндагии доимии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди ЮНЕСКО ва таъин намудани намояндаи доимӣ аз ҳисоби мутахассиси соҳаи мероси фарҳангӣ иқдоми барҷастаи дигар барои рушди ҳамкориҳо арзёбӣ мешавад, ки ин иқдомот охири соли 2023 ва аввали соли 2024 рӯйи кор омад. [7]

Баргузории чорабиниҳои сатҳи байналмилалӣ бахшида ба бузургдошти 815 солагии Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар қароргоҳи марказии ЮНЕСКО дар шаҳри Парижи Ҷумҳурии Фаронса аз 03 то 10 июни соли 2024 маҳз бо ташаббуси ҷониби Тоҷикистон саҳифаи тоза боз намуд. Дар ҳамоиши мазкур мероси хаттии мутааллиқ ба эҷодиёт ва осори Мавлоно, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳфуз аст, ба шаҳри Париж муваққатӣ бурда шуда, ба намоиш гузошта шуд. Ин иқдом диққати оламиёнро ба мероси гаронбаҳои хаттии ниёгони мо бештар ҷалб намуд. Тоҷикон бори дигар ҳамчун миллати соҳибфарҳангу соҳибтамаддун ва соҳиби шахсиятҳои барҷастаи адабиёт ва таърих, ки ба ҷаҳониён адабу маърифат бахшидаанд, қабулу эътироф шуданд.

Далели дигари таваҷҷуҳи умдаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ ва ҷаҳоникунонии унсурҳои фарҳангӣ дар Паёми Сарвари давлат, Пешвои миллат ба Маҷлисии Олии кишвар дар соли 2023 зоҳир мегардад. Зеро дар ин Паём Пешвои миллат баҳри рушд додани соҳаи ҳифзи ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ ва ҷаҳоникунонии мероси фарҳангии тоҷикон пешниҳод намуданд, ки Агентии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ дар назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шавад. [6. 19]

Дар ҳамин росто ташрифи босамари Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати иштирок дар Конфронси сеюми байналмилалӣ оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028” аз 10 то 13 июни соли 2024 ба вуқуъ пайваст. Дар ҳошияи ин чорабинӣ мулоқоти хонум Одри Азуле бо Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сурат гирифт. Дар мулоқот паҳлуҳои гуногуни ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО мавриди таҳлил ва баррасӣ қарор гирифта, мавзуъ ва масъалаи мероси фарҳангӣ ва ҳифзи пиряхҳо дар меҳвари мулоқот қарор гирифт. Дар мулоқот Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд: “Тавсеаи робитаҳо бо ЮНЕСКО дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон ҳамчун яке аз самтҳои афзалиятнок муайян гардида, сатҳу муҳтавои имрӯзаи он боиси қаноатмандии мост”. [9]

Ҳамчунин, барои пуштибонии доимии ЮНЕСКО аз иқдомҳои Тоҷикистон дар соҳаҳои илму маориф, ҳифзи мероси моддӣ ва ғайримоддии фарҳангӣ изҳори қаноатмандӣ карда шуд.

Гуфта шуд, ки “Шашмақом”, “Фалак”, “Гулдузӣ”, санъати бофтани атласу адрас, ҷашнҳои “Наврӯз”, “Сада”, “Меҳргон”, “Тиргон”, ёдгориҳои зиёди таърихӣ аз ҷумлаи мероси гаронбаҳои моддиву маънавии арзишманди тоҷиконанд, ки эътирофу эътибори ҷаҳонӣ пайдо намудаанд.

Дар ин зимн саҳм ва дастгирии ЮНЕСКО дар ҳифзи фарҳангу анъанаҳои ниёгони мо ва таҳвили онҳо ба наслҳои оянда амри муҳим шумурда шуд.

Дар мулоқот таъкид гардид, ки кишвари мо ба ҳамкории судманди минбаъда бо ЮНЕСКО дар арсаи нигоҳдорӣ ва пешгирӣ аз нобудшавии мавзеъҳои таърихӣ ва ганҷинаҳои фарҳангии миллӣ манфиатдор мебошад. Дар ин ҷода истифодаи зарфиятҳои фанноварию техникии Созмон дар доираи барномаи “Таҳкими иқтидор барои мудирияти мероси таърихӣ” зарур шумурда шуд.

Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле аз изҳороти мавқеъ, таклифу пешниҳодҳо ва гомҳои устувори Ҷумҳурии Тоҷикистон вобаста ба мероси фарҳангӣ изҳори қаноатмандӣ намуд. Ҳамзамон меҳмони вижа аз намоишгоҳ-фестивали баргузорнамудаи ҷониби Тоҷикистон боздид ба амал овард, ки дар он тамоми унсурҳои фарҳанги миллӣ, аз қабили “Оши палоб”, “Санъати кашидадӯзӣ ва абрешимбофӣ”, “Адрасу атлас”, “Чакан”, “Шашмақому фалак”, ки аллакай ба Рӯйхтаи репрезентативии ЮНЕСКО шомиланд, бо ташаббуси Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва сохторҳои дахлдор ба намоиш гузошта шуда буданд.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай пурра дар марҳалаи рушди ҳамкориҳои густурда, махсусан ҳамкориҳо дар самти мероси фарҳангӣ ва ҷаҳоникунии он, қарор гирифтааст. Айни ҳол парвандаи номинатсионии 11 адад ёдгориҳои таърихии моддии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз нигоҳи техникӣ комил арзёбӣ шуда, ба Феҳристи пешакии ЮНЕСКО ворид гардидаанд. Ҳамзамон онҳо ба рӯзномаи Иҷлосияи дахлдори ЮНЕСКО ворид буда, давоми соли 2025 ҷиҳати ворид шудан ба Феҳристи асосии ЮНЕСКО мавриди баррасӣ қарор мегиранд. [10]

Лозим ба зикр аст, ки парвандаи номинатсионии ин ёдгориҳо таҳти унвони “Хуттали қадим” пешниҳод гардидааст. Лоиқи диққат ин аст, ки дар фарқият бо дигар номинатсияҳо ин номинатсия ба таври мустақим пешниҳод гардида, хусусияти бештари миллиро касб намудааст. Аз тарафи дигар, таҳлили объектҳои парвандаи номинатсияи “Хуттали қадим” нишон медиҳад, ки он намунаҳои гуногуни унсуроти фарҳанги миллӣ ва идеологияи таҳаммулгароиро доро мебошад. [8]

Яке аз самтҳои асосие, ки дар марҳалаи нави рушди Тоҷикистон метавонад мавриди диққат ва корбарӣ қарор гирад, ин зарфиятҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсӣ-фарҳангии ЮНЕСКО мебошад.

Барои ин моро зарур аст, ки ҷанбаҳои иқтисодӣ ва иқтидории ЮНЕСКО–ро омӯхта, барои рушди соҳа пешниҳодҳои мушахас манзур намоем, зеро ки дар ин раванд нақши муҳаққиқони соҳа ва олимон калидӣ аст.

Номзади илмҳои таърих, Сайҳомид Ҷаъфаров дар рисолаи илмии хеш аз ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар соҳаҳои илм, маориф ва фарҳанг маълумот манзур кардааст. Аз ҷумла, дар рисолаи эшон зикр гардидааст:

“Ба хотири таъмини пойгоҳи моддиву техникии мактабҳои кишвар дар доираи ҳамкориҳои судманд бо ЮНЕСКО як қатор кумакҳои башардӯстона расонида шуд. Вазорати маорифи ҷумҳурӣ тавассути ЮНЕСКО 200 комплекти мизу курсии талабагӣ бо арзиши 13040 доллари америкоӣ, 100 дона тахтаи синф бо маблағи 4320 доллари америкоӣ, 400 дона журнали синф бо нархи 540 доллари америкоӣ, 30 ҳазор дона дафтари талабагӣ бо арзиши 1980 доллари америкоӣ, 20 ҳазор дона ручка бо маблағи 1320 доллари америкоӣ, 1100 дона куртка (бона) ба миқдори 1100 доллари америкоӣ, 1100 дона курта бо арзиши 2200 доллари америкоӣ, 1100 дона шим бо маблағи 4400 доллари америкоӣ, 1100 ҷуфт пойафзол бо арзиши 11200 доллари америкоӣ ва, дар маҷмуъ ба миқдори 50 ҳазор доллари америкоӣ кумаки башардӯстона гирифт.” [5.64]

Ҳамчунин, дар давраи фаъолияташ ЮНЕСКО ба Тоҷикистон дар соҳаи маориф ва илм кумакҳои зиёд кардааст, ки дар он ин матлаб дарҷ шудааст.

Аз рисола маълум мешавад, ки зарфиятҳои иқтисодии ЮНЕСКО-ро кишвари мо бештар дар самту соҳаи маориф истифода намудааст. Гарчанде айнан ҳамин хел зарфиятҳо ва имконотро барои ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ истифода бурдан мумкин аст, вале то имрӯз аз он истифода нашудааст. Чунончӣ, зимни таҳқиқи бойгонии Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон (мақоми ваколатдори давлатӣ) дар бастаҳои ҳисоботӣ, гузоришӣ, ахборотӣ ва дигар оид ба кумакҳои иқтисодӣ, молиявӣ ва техникии ЮНЕСКО ҳеҷ иттилооте пайдо нашуд.

Дар ин масъала муаллифон ду омили асосиро мебинанд, ки сабаби асосии бебаҳра мондани Ҷумҳурии Тоҷикистон аз имконият ва имтиёзҳои молиявии ЮНЕСКО гаштаанд:

- Коҳилӣ ва бетаваҷҷуҳии мутахассисони идораҳои масъули соҳа;

- Норӯшан будани мавзуъ, масъала ва надонистани зарфиятҳои иқтисодӣ.

Омили якум ба мушкилот вобаста ба салоҳияту масъулиятдории мутахассисону кормандони вазорату идораҳо иртибот дорад.

Дар омили дуюм, масъала ё мушкилот аз мо, муҳаққиқон аст, ки то имрӯз дар сатҳи илмӣ-таҳқиқотӣ ҷанбаҳо ва зарфиятҳои молиявии ЮНЕСКО ва роҳҳои истифодаи мақсадноки онҳоро мавриди омӯзиш қарор дода, пешниҳодоте накардаем.

Ба ин хотир мавриди таҳлил ва баҳс қарор гирифтани ин мавзуъ саривақтӣ арзёбӣ мегардад.

Бояд қайд кард, ки яке аз имконот ё имтиёзи ЮНЕСКО ин “Фонди мероси ҷаҳонӣ” мебошад. Ин Сандуқ дар асоси моддаи 15 ва 16 Конвенсия оид ба мероси ҷаҳонӣ (16 ноябри соли 1972, Вена) таъсис дода шудааст.[1.15]

Ҷумҳурии Тоҷикистон узви фаъоли Конвенсияи мазкур буда, имкони бевоситаи иштирок дар лоиҳаҳо ва дастрас кардани сармояҳои Сандуқро доро мебошад. Буҷети Фонд аз ҳисоби маблағҳои аъзоҳаққии кишварҳои аъзо ва маблағгузориҳои кишварҳои тавоно, инчунин ташкилотҳои байналмилалӣ ғанӣ гардонида мешавад.

Аъзоҳаққии кишварҳои аъзо аз рӯйи 8 категория пардохт карда мешавад. Ҳаҷми пардохт аз 500 доллари ИМА оғоз ёфта, то 999, 999 ҳазор доллари ИМА дар як солро ташкил медиҳад. Албатта, барои кишварҳои рӯ ба тараққӣ ба монанди Ҷумҳурии Тоҷикистон, пардохтҳои болозикр дархур аст, ки он ҳам дар ду сол як маротиба сурат мегирад.

Барои иштирок дар барномаи дастрасии маблағҳои Фонд шарти асосӣ пардохт кардани аъзоҳаққӣ мебошад.

Боиси таассуф аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон тайи чандин сол аст, аъзоҳаққии худро на ин ки ба Фонд, балки аъзоҳаққии ба худи Созмони ЮНЕСКО-ро пардохт накардааст. Тавре тавассути бойгонии Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва маълумоти дастрасгардида аз ҳуҷҷатҳои Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян, шуд дар Нақшаи солонаи Комиссияи миллӣ оид ба умури ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021, 2022, 2023 ва 2024 яке аз бандҳо мушаххасан ба мавзуи пардохт кардани аъзоҳаққии кишвар ва ҷӯстани роҳҳои ҳалли масъалаи мазкур бахшида шудааст.

Яке аз сабабҳои пардохт нагардидани аъзоҳаққӣ ин то ҳол вуҷуд надоштани суратҳисоби махсуси Комиссияи миллӣ оид ба корҳои ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Бо вуҷуди ҳама ҳолатҳо, вазъияти ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО – ро метавон мусбӣ ва дар марҳилаи рушди бемайлон дар бахши мероси фарҳангӣ арзёбӣ намуд. Танҳо қадамҳои минбаъдаро дар ин арса устувортар ва мақсаднок гузоштан зарур аст, то тавонем дар ҳифз ва муаррифии арзишҳои таърихию фарҳангӣ ва дар маҷмуъ дар ҳифзи арзишҳои миллӣ муваффақ шавем.

Адабиёт:

1. Абдусаломов М. Дастурамали меъёрию ҳуқуқии миллӣ ва байналмилалӣ дар самти ҳифз ва истифодаи мероси таърихию фарҳангӣ/М. Абдусаломов. – Душанбе, 2022. 206 с.

2. Абдусаломов М. Аз таҳия то татбиқи “Барномаи давлатии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ барои солҳои 2021-20255”/М. Абдусаломов, З. Отахон. – Душанбе, 2023. 87 с.

3. Ғафуров Б. Тоҷикон/Б. Ғафуров. – Душанбе, 2020. 971 с.

4. Сайидзода З. Тоҷикистони муосир: масъалаҳои мубрами истиқлоли миллӣ / З. Сайидзода. – Душанбе, 2016. 608 с.

5. Ҷаъфаров С. Самтҳо ва пешомадҳои ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар соҳаҳои илм, маориф ва фарҳанг / С.Ҷаъфаров. – Душанбе, 2022. 192 с.

6. Юсуфӣ Х. Ҳифзи мероси таърихию фарҳанги-мароми ҲХДТ// Мероси ниёгон №26/ Х. Юсуфӣ. – Душанбе, 2024. 147 с.

7. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи кушодани Намояндагии доимии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди Созмони Милали Муттаҳид оид ба масоили маориф, илм ва фарҳанг (ЮНЕСКО)” аз 12.01. 2024, №672

8. Бойгонии ҷории Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон // Парвандаи номинатсионии “Хуттали қадим” соли 2024. 725 с.

9. Мулоқот бо Мудири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле// аз санаи 10.06.2024 https://mfa.tj/tg/main/view/15183/muloqot-bo-mudiri-kulli-yunesko-khonum-odri-azule

10. Ancient Khuttal, Tentative Lists. Date of Submission: 12/07/2023 https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6685/

Абдусаломов Мирзошариф Муҳабатович, муҳаққиқи ЮНЕСКО, Докторант (PhD) –и соли сеюми Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Мавриди қайд аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳояшон борҳо қайд кардаанд, ки дар замони соҳибистиқлолӣ барои мо ду дастоварди бузурги миллӣ – Истиқлолият ва Ваҳдат боиси ифтихору эҳтироми ҳамешагист, ки дигар ҳама дастовардҳоямон ба онҳо вобастаю пайваста мебошанд.

Соҳибистиқлолӣ ин волоияти қонун дар дохили кишвар ва озод будан аз таъсири кишварҳои бегон мебошад. Ваҳдати миллӣ бошад ин сохтани миллати воҳид аст. Ин ду падидаи иҷтимоию сиёсӣ асоси пешрафти ҷомеаи тоҷикистонӣ ва иҷрои минбаъдаи ҳадафҳои стратегии кишварамон ба шумор мераванд.

Тазаккур бояд дод,ки 27-уми июни соли равон бо имзои расидани “Созишномаи умумии истиқрои сулҳ ва ризоияти миллиро дар Тоҷикистон” 28 сол пур мешавад. Ин 28 соли пур аз меҳру муҳаббат , сулҳу салоҳ, якдигарфаҳмӣ, оромӣ ва пешрафти миллати мо мебошад, ки бо ибтикори Президенти муҳтарами кишвар Эмомалӣ Раҳмон роҳандозӣ ва пӯштибонӣ шудааст.

Бояд гуфт, ки таърихи ҷанги таҳмилии шаҳрвандиро дар Тоҷикистон таҳқиқотчиён ба ду давра ҷудо менамоянд.

Давраи аввал аз санаи 5-уми майи соли 1992 то декабри ҳамон сол, яъне то ба анҷом расидани иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Давраи мазкур марҳилаи аз ҳама моҷароаангези ҷанги шарвандӣ буда, дар ин муддат қариб 50 ҳазор нафар тоҷикистониён қурбон гардиданд.

Давраи дуюм аз моҳи январи соли 1993 то 27 июни соли 1997 ва ба имзо расидани “Созишномаи умумии истиқрои сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон” давом кардааст. Аҷибаш ин ки вобаста ба давраи дуюм байни коршиносону муҳаққиқон то ҳанӯз баҳсҳо хотима наёфтаанд.

Дар баробари ин, ҳамон замон дар фазои сиёсии кишварҳои муштаракулманофеъ идеяи ташкили гуфтушуниди байнитоҷикон аз ҷониби Россия ва дигар ҷумҳури Осиёи Марказӣ ба миён омад ва ин идея дар амал тадбиқи худро ёфт. Давраи авали гуфтушунидҳои байни тоҷикон дар Москва зери роҳнамоии Созмони Милали Муттаҳид ва иштироки Россия, Қазоқистон, Узбекистон, Эрон, Покистон ва Афғонистон моҳи апрели соли 1994 оғоз гардид.

Гуфтушунид дар гирду атрофии се масъалаи асосӣ баргузор гардид: баргардонидани гурезаҳо, халъи силоҳ ва хотима додани амалиётҳои мусаллаҳона ва масъалаи тақсими ҳокимият.

Бояд тазаккур дод, ки ҳалли масъалаҳои пешниҳодшуда, асос ва заминаи бузурге барои ба танзим даровардани ҷанги шаҳрванд дар Тоҷикистон гардиданд. Бояд гуфт, ки новобаста ба оне ки кишварҳои дуру наздик ва созмонҳои байналмилалӣ дар раванди сулҳофарӣ дар Тоҷикистон нақши калидӣ доштанд, вале нақши худи тоҷикон дар хотима додани ҷанги шаҳрвандӣ ва ташкил намудани сулҳ миёни тарафҳои даргир хеле бузург аст.

Агар миллати тоҷик ва давлатмардони он идеяи муттаҳидии миллиро амалӣ намекарданд, касе дар ин сарзамин сулҳ оварда наметавонист. Ин нишонаи фарҳангсолорию шуҷоатмандии миллати тоҷик буд, ки ба хотима ёфтани ҷанги шаҳрвандӣ таъсири худро гузошта тавонист.

Инчунин, дар баробари усулҳои анъанавию расмии ба танзим даровардани муноқишаи байни тоҷикон боз раванди ҷамъиятии сулҳофари ғайридавлатие мавҷуд буд , ки дар доираи конференсияи Дортмунт муколаммаи байни тоҷиконро баррасӣ менамуд. Иштирокдорони ин чорабинӣ пеш аз сар шудани гуфтушинидҳои расмӣ, вохӯрда, фикру пешниҳодҳои хешро ба онҳо ирсол менамуданд.

Ин аст, ки таҳлили самтҳои мухталифи масъалаи ташаккули ваҳдатгароӣ дар ҷомеаи имрӯзаи тоҷикистониён нишон медиҳанд, ки ваҳдати миллӣ асоси пешрафти миллату давлати мо буда, барои таъмини минбаъдаи манфиатҳои ҳаётан муҳими миллӣ зарурияти воқеӣ дорад.

Ваҳдати миллии тоҷикон ва Мактаби сулҳофарии Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асл намунаи ваҳдати дигар миллату халқиятҳои ҳамсояи дуру наздик низ ҳаст. Онҳо ғояи ваҳдатгароии моро ҳамчун сармашқи ҳалли низоъ ва моҷароҳҳои гуногун мавриди истифода қарор медиҳанд.

Бо ифтихор бояд гуфт, ки миллати мо бо сарварии Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист, ки дар муддати начандон тулонӣ кишварамонро аз вартаи ҷангу ҷидол ва театри ҷангии рақибони дохилию берунӣ раҳо сохта, ваҳдати воқеиро таъмин намояд.

Ҳаминтавр, бояд хулосабардори намоем, ки мо қудрату тавоноии дигаре низ дорем, ки арзишҳои Истиқлоли сиёсӣ ва Ваҳдати миллии худро ҳамеша ҳифз намуда, ба ин арзишҳои бунёдӣ ифтихору эҳтиром менамоем. Ваҳдати миллӣ - зиндагӣ беолоиш, бедории мардум ва тавоноии

Тоҷикистони азизи мост ва мо ба он ҳамеша бояд арҷгузорӣ дошта бошем.

Ваҳдати миллӣ ва 28-солагии ин ҷашни пуршукӯҳро ба мардуми шарифи Тоҷикистон ва тоҷикони бурунмарзӣ муборак мекӯем. Мо тоҷикон миллати соҳибистиқлолӣ воҳид, Ваҳдати миллӣ - мақсаду марому паёми мост.

Муҳаммад Абдураҳмон- доктори илмҳои сиёсӣ, узви вобастаи АМИТ, профессор 

Сулҳу ваҳдат ифтихори миллати соҳибдилам,

Васфи онҳоро намояд, решаи ҷону дилам.
Дар миёни қавмҳо пайвастагӣ моро аз он,
Даҳр бинмояд ситоиши мардуми барнодилам.

Ваҳдат барои ҳар як халқу миллат арзандатарин неъмат ва бузургтарин сармоя ба ҳисоб меравад. Ин падидаи писандида танҳо ба халқу миллате сазовор мешавад, ки дорои ҳуввияти баланди миллӣ, худшиносию худогоҳӣ ва хештандӯстӣ буда, якдиливу ягонагӣ ва сарҷамъиро дар замири худ мепарваранд. Ваҳдати миллӣ волотарин сайри такомули иҷтимоию сиёсӣ ва фарҳангию маънавии ҳар як халқу миллат ба ҳисоб рафта, дар заминаи арзишҳо ва унсурҳои муштараки фарҳангӣ ва ормонҳои ягонаи миллӣ-давлатӣ ба вуҷуд меояд. Ваҳдат ва ҳувияти миллӣ арзишҳое мебошанд, ки дар заминаи ормонҳои миллӣ ба вуҷуд омада, аз ҳар фард матиниродагиву дурандешӣ, ватандӯстию посдорӣ, қадршиносӣ ва арҷгузории арзишҳои миллиро талаб менамояд. Ин ду неъмати бебаҳо арзишҳое мебошанд, ки ҳама халқу миллат ва давлатҳо дар ҳама давру замон ба онҳо ниёз доранд.

Имсол аз имзои Созишномаи умумии пойдории сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бисту ҳашт сол сипарӣ мешавад. Бо шарофати ба имзо расидани ин Созишномаи такдирсоз мо тавонистем ба муноқишаҳои дохилӣ ва муқовимати мусаллаҳона хотима бахшида, ба марҳалаи нави таърихи Тоҷикистон – гузоштани пойдевори сулҳ, таъмини ваҳдати миллӣ ва дар ин асос ба эътидол овардани фаъолияти иқтисодии кишвар ва рушди он оғоз намоем.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз баромадҳояшон чунин гуфтаанд: “Ҳар як фарди бедордили ҷомеа, ҳар як шаҳрванди бонангу номуси Тоҷикистон, ки барояш Ватан ва сарзамини аҷдодӣ қадру манзалат дорад, бояд сулҳу ваҳдатро чун гавҳараки чашм ҳифз карда, барои ободиву пешрафти кишвар ҷаҳду талош намояд”.

Дар фарҷоми сухан, гуфтаниям мо ҷавонон бояд дар ҳама ҳолатҳо масири илму донишро думболагирӣ намоем. Маърифат ва ҳисси гиромидошти Ваҳдати миллиро дар руҳи мардум парвариш диҳем. Бо ибрози ниятҳои нек 28-мин солагии Рӯзи ваҳдати миллиро бори дигар ба тамоми мардуми шарифи кишвар самимона табрик гуфта, ба ҳар яки Шумо саломатӣ, саодати рӯзгор, комёбӣ ва ба Тоҷикистони маҳбубамон сулҳу суботи ҷовидонӣ орзу менамоям.

Комрон Бобоев – мудири шуъбаи бехатарӣ ва амнияти химиявии Агентии аминияти ХБРЯ-и АМИТ

Сарвари хирадпешаи кишварамон дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз кардаанд. Маҳз бо ҳамин корнамоиҳо, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сифати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон эътироф гардиданд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат рамзи пойдориву бардавомии давлатдории мустақили тоҷикон, сулҳу Ваҳдати миллӣ, кафили рушди босубот ва устувори ҷомеаи Тоҷикистон мебошанд.Боиси сарбаландӣ ва хушнудист, ки миллати тоҷик ва Тоҷикистон имрӯз намунаи ибрат дар саросари кишварҳои мутамаддин гардидааст. Танҳо бо роҳи ваҳдату ягонагӣ метавон истиқлолияту ободии меҳан ва амну осоиштагии мардумро аз ҳама хавфу хатар эмин нигоҳ дошт. Танҳо дар сурати ваҳдат душвориҳо паси сар мешаванд.

Рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ меорад, кишвари азизамон ба шоҳроҳи пешрафту тараққиёт рӯ меорад.Дар ҳақиқат ҳам, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардуми тоҷик таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст.

Бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ташаккули ҷомеаи шаҳвандӣ дар Тоҷикистон, ки мо дар роҳи эъмори он бо қадамҳои устувор пеш рафта истодаем, далели равшану возеҳи тантанаи сулҳу оромӣ, ваҳдати миллӣ ва ҳамдигарфаҳмии халқи азизамон ба шумор меравад. Ин дастоварди нодир ҳоло ба сифати чузъи таркибии ҳаёти мардуми мо дар пешрафти ҳаёти сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ в фарҳангии кишварамон нақши бузург дошта, моро вазифадор месозад, ки барои ҳифзу гиромидошти он бештар кӯшиш намоем.

Бояд зикр намуд, ки худшиносии миллӣ дар фазои ваҳдат аз ду мафҳум бармеояд – худшиносӣ ва шуури миллӣ. Яке аз файласуфони Юнони қадим Суқрот, ки ба масъалаи инсон пардохта буд, вазифаи аввалини ӯро чунин баён намудааст: “Худро бишнос”. Дар ҳақиқат фарде, ки худашро нашинохтааст, инсони комил шуда наметавонад ва ӯро дигарон ҳам намешиносанд, қадру қиммат ҳам надорад. Миллат ҳам бояд худашро шиносад. Лозим ба ёдоварист, ки Иҷлосияи тақдирсози 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва сухани барномавии Сарвари тозаинтихобшудаи Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “...ман кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард” оғози корнамоиҳо ва қаҳрамониҳои Сарвари давлатамон дар роҳи пурпечутоби расидан ба сулҳу Ваҳдат ва берун овардани Тоҷикистон аз вартаи ҳалокат буд. Дар он вақт масъулияти бузурге, ки бар души давлати соҳибистиқлол ва Сарвари боғайрати он Эмомалӣ Раҳмон афтод, гурезаҳоро ба Ватан баргардонидан, риштаҳои гусастаи иқтисодиро бо ҳам пайвастан, сарҳад ва амнияти давлатро устувор намудан, бо созмонҳои байналмилалӣ робита бастан, эътибори давлати тоҷиконро дар арсаи ҷаҳонӣ пойдор гардонидан ва ғайра, ки ҳар яке аз дигаре заруртар менамуд. Бе сабаб нест, ки ҳанӯз Афлотун дар чордаҳсолаи пеш аз милод густариши равнақбахши давлатро дар мавҷудияти сарварии аҳли хирад мутаалиқ дониста буд. Аз ин

нигоҳ дар мавриди кунунии бисёр ҳасоси замон, ки ҳамагони мо, пеш аз ҳама роҳбари ҷомеаамон дар рӯ ба рӯи давлатсозӣ қарор дорем, чунин мулоқот шакке нест, ки манфиати фаровонеро дар густариши ҷомеаи кишвар ба бор меорад.

Камолова Дилбар -ходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ

Дар моҳи июли соли 1997, бо шукӯҳ ва рӯҳбаландии хос, дар саросари ҷумҳурӣ сохторҳои ноҳиявӣ, шаҳрӣ ва вилоятӣ Ҳаракати ваҳдати миллӣ ва эҳёи Тоҷикистон ташкил ёфтанд. Рӯзи 18-уми июли ҳамон сол дар Театри опера ва балети ба номи Садриддин Айнӣ Маҷлиси муассисони ин ҳаракат баргузор гардид, ки он як рӯйдоди муҳими таърихӣ ба шумор меравад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо иттифоқи комил Раиси Ҳаракати ваҳдати миллӣ интихоб гардиданд.

Дар ин ҷамъомад, Эмомалӣ Раҳмон вазифа ва ҳадафҳои асосии ҳаракатро муайян намуда, таъкид карданд, ки таҳкими давлатдорӣ, пойдории сулҳу оштӣ ва риояи арзишҳои демократӣ бояд дар меҳвари сиёсати миллӣ қарор гиранд. Вай ваҳдатро на танҳо як ғоя, балки рукни аслии рушди давлат ва заминаи асосии пешрафти маънавию иқтисодӣ донист.

Президенти кишвар дар интихоби аъзои ҳаракат ба сифатҳои ахлоқии шахсиятҳо аҳамияти махсус дода, изҳор доштанд, ки дар сафи ин созмон бояд фарзандони содиқ, ватандӯст ва фаъолони ҷомеа гирд оянд — одамоне, ки дарду ниёзҳои мардумро эҳсос мекунанд ва миллату давлатро болотар аз манфиатҳои шахсӣ медонанд.

Сарвари давлат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлатдориро дар шароити вазнин ва ҳассоси сиёсӣ оғоз намуданд. Таҳти роҳбарии эшон, музокироти сулҳ бо мухолифин ба роҳ монда шуда, дар соли 1997 бо имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва оштии миллӣ дар шаҳри Маскав анҷом пазируфт. Ин санади таърихӣ пояи ваҳдати миллӣ ва сулҳи пойдорро гузошт.

Интихоби Пешвои миллат ҳамчун Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ моҳи ноябри соли 1992 як гардиши муҳими сиёсӣ ва оғози марҳилаи нави таърихӣ барои кишвар буд. Пешвои миллати кишвар бо иродаи қавӣ ва сиёсатмадории дурандешона роҳ ба сӯи сулҳу субот ва барқарорсозии давлатро пеш гирифт.

Натиҷаи ин талошҳо он шуд, ки Тоҷикистон аз вартаи ҷанг раҳо ёфта, зина ба зина ба тараққиёти устувори сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ расид. Ба Ватан бозгашти беш аз як миллион гурезаи иҷборӣ, ҳамгироии гурӯҳҳои мухолиф ва амалӣ шудани ислоҳоти демократӣ ва иқтисодӣ далели рушду устуворшавии кишвар мебошанд.

Маҳз ваҳдат боис гардид, ки миллати тоҷик аз гирдоби низоъ раҳ ёфта, ба роҳи бунёдкорӣ ворид гардад. Сулҳу суботи ҷомеа, ки бо талошу иродаи Асосгузори сулҳу ваҳдати виллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст омад, Тоҷикистонро ба ҷомеаи рӯ ба рушд табдил дод. Имрӯз ваҳдат ва иттиҳоди тоҷикон мавриди омӯзиши созмонҳои ҷаҳонӣ қарор дорад, ки нишонгари мақоми рӯзафзуни Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мебошад.

Бо таъкиди Пешвои миллат: «Агар ниҳоле бошад, ки ҳамеша меваи ширин медиҳад, ин ҳамон сулҳу ваҳдат аст». Ин ниҳол, ки имрӯз самар медиҳад, боиси ифтихори ҳар фарди ватандӯст аст. Он замина гузошт ба муносибатҳои нави давлатӣ, равобити байналмилалӣ, сохтмони роҳҳо ва дастрасии кишвар ба уқёнусҳои ҷаҳон. Сохтмони нақбҳо ва роҳҳои автомобилгард дар ҳамаи гӯшаву канори кишварамон намунаи равшани таҳкими ваҳдати миллӣ ва эҳёи арзишҳои таърихии Роҳи Абрешим мебошанд.

Дар ҳақиқат, ваҳдати миллӣ пояи гулгулшукуфтани Ватан аст. Давлате, ки дар он сулҳу оромӣ ҳукмфармо аст, ҳам аз лиҳози сиёсӣ ва ҳам фарҳангӣ рушд мекунад, сатҳи зиндагии мардум боло меравад. Бо талошҳои пайгиронаи Пешвои миллат, миллати парешон сарҷамъ гардид, давлат обод шуд ва имрӯз чеҳраи ҳар як тоҷик пур аз шодиву оромист.

Таҷрибаи сулҳи тоҷикон яке аз намунаҳои беназири таърихист. Баъд аз нофаҳмиҳо ва ҷанги шаҳрвандӣ, мардуми тоҷик бо роҳандозии гуфтугӯ, бахшиш ва гузашт ба сулҳу ризоияти миллӣ расид. Чуноне Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон зикр карданд, ин таҷрибаи мусолиматомез дар муддати кӯтоҳ дар ҷаҳони муосир камназир буд.

Сулҳу ваҳдати миллӣ ҳамчун неъмати гаронбаҳо заминаи рушди иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангии кишвар гардид. Барқарории субот имкон дод, ки гурезаҳо баргарданд, сохтори давлатӣ тақвият ёбад ва ҷомеа ба ояндаи умедбахш рӯ орад.

Хулоса, чун фарзанди бедордилу боғайрати миллат, аз ин сулҳу ваҳдати пойдор фахр мекунам. Он заминаи суботи миллат ва кафолати ояндаи дурахшон аст. Ваҳдат – сутуни давлат, рамзи ҳастии миллат ва шарти асосии пешрафти Тоҷикистони азиз мебошад.

Шарипова Шукрия - ходими илмии МДИ “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”

Мо наслҳои имрӯзаи тоҷикон, ки масъулияти тақдири давлат ва миллатро ба дӯши хеш гирифтаем, бояд халқамонро ҳамеша дар муттаҳидӣ нигоҳ дорем ва ба бунёдкориву созандагӣ роҳнамо созем.

Эмомалӣ Раҳмон

Ваҳдати миллӣ- асоси осоиши мардум ва муҳимтарин омили рушди ҷомеа маҳсуб мегардад. Халқи тоҷик оқибатҳои ҷангӣ шаҳрвандӣ, рӯзҳои фоҷиабори он ва хисороти иқтисодии гузоштаи онро хуб дар ёд доранд. Бинобар ҳамин, ҳамаи мо аз ҳарвақта бештар бояд дарки ин масъулиятро намоем, ҳамеша аз давлати соҳибистиқлол ва озоди кишвар шукргузор бошем.

Истилоҳи Ваҳдати миллӣ дар адабиёти муосири сиёсиву ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ мафҳумҳо ва фаъолиятҳое дар назар дошта мешаванд, ки назми ҳаёту фаъолияти ҷомеаҳои этникиро дар дохили кишвар таъмин ва инъикос мекунанд. Ваҳдати миллӣ як силсила омилҳои табиӣ ва иҷтимоӣ, дохилӣ ва берунӣ дорад. Роҷеъ ба таърихи пайдоиши ғояи ваҳдати миллӣ ҳанӯз аз даврони Авесто ва осори дигари ойинҳои тоисломии мардуми ориёинажод, асарҳои фалсафию бадеии мутафаккирону адибони асримиёнагӣ ибрози андеша намудаанд. Баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ормони ҳазорсолаи мардуми тоҷик амалӣ гардида, дар харитаи сиёсии ҷаҳон давлате бо номи Тоҷикистон арзи ҳастӣ кард ва ин давлати мустақил аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шуд. Вале бо иллати камтаҷрибагӣ дар самти давлатдорӣ ва фитнаву дасисаҳои душманони берунӣ вазъияти мушкилу печидаи сиёсӣ кишвари моро фарогир гирифт, мусибати зиёдеро ба сари мардуми тоҷик овард. Дар ҷанги шаҳрвандие, ки дар оғози соҳибистиқлолии кишварамон ба вуқӯъ пайваст, ҳазорон ҳамватанони мо бегуноҳ қурбон шуданд, занон бесаробону тифлон ятим монданд. Беш аз як миллион шаҳрвандони кишвар ба гуреза табдил ёфтанд. Хатари аз байнравии давлат ба миён омада буд.

Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон ҳанӯз 12 дкабри соли 1992 ба мардуми шарифи Тоҷикистон муроҷиат намуда гуфта буданд: “Халқи мо имрӯз душвортарин ва фоҷианоктарин давраҳои таърихии худро аз сар мегузаронанд. Ҳақиқат талх аст ва мо бояд иқрор шавем, ки халқи тоҷик хонаашро бо дасти худ оташ зада, деҳу деҳкада ва шаҳристонҳоро ба харобазор табдил дода бошанд. Ман қасам ёд мекунам, ки донишу таҷрибаамро барои дар ҳар хона ва ҳар оила барқарор кардани сулҳ равона карда, барои гулгулшукуфоии Ватани азизам садоқатмандона меҳнат мекунам. Барои ноил шудан ба ин нияти муқаддас агар лозим шавад, ҷон нисор мекунам, чунки ман ба ояндаи неки Ватанам ва ҳаёти хушбахтонаи халқи азияткашидаам бовар дорам.

Маҳз кӯшишу ва заҳматҳои шабонарӯзии Пешвои миллат ва дигар фарзандони сулҳхоҳи тоҷик буд, ки марҳила ба марҳила давраҳои музокирот баргузор шуд ва дар натиҷа 27-уми июни соли 1997 пас аз 8 давра гуфтушунид (дар солҳои 1994 то 1997) миёни ҳукумати ҷумҳурӣ ва мухолифон, дар шаҳри Москва Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбари иттиҳодияи нерӯҳои мухолифини тоҷик “Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ” байни тоҷикон баста шуда, Ваҳдати миллӣ устувору пойдор гардид. Пас аз имзои сӯлҳ бо кӯшишҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон кишварамон зина ба зина пешрафт намуд, ки метавон онро рақамзанӣ намуд:

1. Хатари аз байн рафтан ва пора шудани давлати Тоҷикистон бо кӯшишҳои Пешвои миллат бартараф карда шуд.

2. Ба президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муяссар гардид, ки нухбагони сиёсии дорои тафаккури баланд ва содиқ ба ормонҳои миллиро баҳри рушди мамлакат дарёфт ва муттаҳид намоянд.

3. Пешвои миллат ба бедории тафаккури сиёсии мардум мусоидат карда, дурнамои ояндаи сохти давлатдориро тарҳрезӣ намуданд, ки бо номи давлати демократӣ, дунявӣ, ҳуқуқбунёд ва ягона маълуму машҳур мебошад.

4. Ба ташакул ва мустаҳкам гардидани сохтори ниҳодҳои интизомии мамлакат асос гузоштанд.

5. Тоҷикистон зина ба зина, бо таҳким ёфтани сулҳу субот ба кишвари саноатию аграрӣ табдил ёфта, созандагиву бунёдкорӣ дар қаламрави он рушду тақвият ёфт.

6. Президент ба инкишофи ҷомеаи мадании шаҳрвандӣ мусоидат карда, ваҳдату ягонагӣ ва ватандӯстиро шиори аҳли ҷомеа эълон намуданд.

7. Падидаи сулҳ дар кишвар бо номи Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон иртиботи қавӣ дошта, он ҳамчун модели сиёси ба ҷанг нуқта гузоштан ва омили асосии таҳкими сулҳу ваҳдат барои кишварҳои ҷангзадаи дунё хидмат мекунад.

8. Шуҳрату нуфузи Тоҷикистон ба ҳайси як давлати мустақил дар ҷаҳон боло рафт ва таҷрибаи сулҳи тоҷикон, ки тарроҳаш муҳтарам Эмомалӣ Оаҳмон буданд, мавриди омӯзишу ибрати ҷаҳониён гашт.

9. Низоми нави давлатдорӣ ба миён омада, иқтисоду иҷтимоиёт рушду такомул ёфт ва некуаҳволии аҳли ҷомеа таъмин гардид.

Маҳз ваҳдат аст, ки имрӯзҳо мо оромона дар тамоми гушаю канори кишварамон бо як дилпури ва суботу анмият кору фаъолият менамоем. Мувофиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “ Дар бораи рӯзҳои ид”, 27-уми июн ҳамчун “ Рӯзи Ваҳдати Миллӣ”-и Ҷумҳурии Тоҷикистон ба иди расмии давлатӣ табдил ёфтааст ва ҳар сол ҷашн гирифта мешавад.

Қодиров Ҳалим -ходими хурди илмии Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳо”-и Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Таърих гувоҳ аст, ки ҳар як миллату давлат дар масири ташаккул ва рушд лаҳзаҳои душвору ҳалкунандаеро аз сар мегузаронад. Барои тоҷикон, чунин марҳилаи ҳалкунанда солҳои аввали истиқлолият ва ҷанги шаҳрвандие буданд, ки на танҳо зери шохаи сулҳу субот осмонро торик кард, балки тақдири миллатро ба вартаи фурӯпошӣ бурд. Аммо маҳз ваҳдати миллӣ — ин арзиши воло ва муқаддас, тавонист миллати парешонро гирд оварад, ва Тоҷикистони тозаистиқлолро ба сӯи рушду шукуфоӣ раҳнамун созад.

САБАБ ВА ЗАМИНАҲОИ ТАЪРИХИИ БА МИЁН ОМАДАНИ ВАҲДАТИ МИЛЛӢ :

Баъди ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар соли 1991, Тоҷикистон вориди як марҳилаи нави таърихӣ гардид. Ин давра гарчанде бо умед ва шодӣ оғоз ёфт, аммо бо сабаби набудани таҷрибаи давлатдорӣ, омилҳои сиёсӣ, идеологӣ ва мазҳабӣ, инчунин дахолати нерӯҳои манфиатдор, вазъият ба як низои шадиди шаҳрвандӣ мубаддал гардид.

Ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 зиёда аз 150 ҳазор қурбонӣ бар ҷой гузошт, садҳо ҳазор шаҳрванди кишварро водор ба гурез гардонд ва зербиноҳои иқтисодиву иҷтимоиро пурра хароб кард. Тоҷикистон ба яке аз нооромтарин нуқтаҳои Осиёи Марказӣ табдил ёфт.

СУЛҲ — НЕЪМАТИ ОСОН БАДАСТНАОМАДА :

Дар чунин фазои вазнин ва печида, Эмомалӣ Раҳмон, ки дар соли 1992 Раиси Шӯрои Олӣ (Президент) интихоб гардиданд, ба ҳайси раҳбари сиёсӣ масъулияти бузургеро бар дӯш гирифтанд: бунёди сулҳ ва барқарории ваҳдати миллӣ. Бо иродаи қавӣ, сиёсати сабру таҳаммул ва ҳадафҳои инсонпарварона, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми қувваро ба он равона сохтанд, ки байни тарафҳои даргир муколама ва гуфтушунид сурат гирад.

Ниҳоят, пас аз музокироти тӯлонӣ ва мураккаб, ки дар чанд кишвари хориҷӣ, аз ҷумла Москва, Теҳрон, Ашқобод ва Алмаато сурат гирифтанд, 27-уми июни соли 1997 Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар шаҳри Москва ба имзо расид. Ин ҳуҷҷат на танҳо ҳуҷҷати сиёсӣ, балки санади таърихиест, ки бо хуни ҳазорҳо фарзанди миллат ва ашки модарону ятимон навишта шудааст.

ПАЙОМАДҲОИ ВАҲДАТИ МИЛЛӢ БАРОИ ДАВЛАТУ ҶОМЕА:

Имзои Созишномаи сулҳ ҳамчун оғози марҳилаи нави таърихи кишвар — марҳилаи созандагӣ, эҳёи давлатдорӣ, таҳкими якпорчагии миллӣ ва рушди иқтисодӣ ба ҳисоб меравад. Бо дастгирии ҷомеаи ҷаҳонӣ ва иродаи қавии мардуми тоҷик, Тоҷикистон тадриҷан аз вартаи буҳрон раҳо ёфт ва ба як давлати орому босубот табдил ёфт.

АЗ ҶУМЛА:

Муҳоҷирони иҷборӣ ба Ватан баргардонида шуданд ва ба онҳо кумакҳои моддӣ расонида шуд;

Сохтмони мактабу муассисаҳои тиббӣ ва иҷтимоӣ оғоз ёфт;

Низоми давлатдорӣ, аз ҷумла Қонуни Асосӣ, шохаҳои ҳокимият ва мақомоти идорӣ такмил дода шуданд;

Вазъи иқтисодӣ тадриҷан беҳтар шуд, сармоягузориҳои дохиливу хориҷӣ ҷалб гардиданд;

Ватани мо дар сатҳи байналмилалӣ ҳамчун давлати сулҳпарвар ва устувор эътироф шуд.

ВАҲДАТИ МИЛЛӢ — РИСОЛАТИ НАСЛҲО:

Имрӯз, мо дар фазои сулҳу оромӣ ва истиқлолият зиндагӣ дорем. Аммо ҳифз ва таҳкими ваҳдати миллӣ масъулияти на танҳо давлат, балки ҳар як шаҳрванди кишвар, хусусан насли наврасу ҷавон аст. Ҷавонон бояд ҳушёр бошанд, таърихи насли гузаштаашонро донанд ва дар ҳимояи манфиатҳои миллӣ устувору қавӣ бошанд.

Дар шароити ҷаҳонишавии имрӯз, таҳдидҳои идеологӣ, фарҳангӣ ва сиёсӣ метавонанд дар сурати бепарвоӣ ба ваҳдати миллӣ осеб расонанд. Аз ин рӯ, ҳифзи сулҳ, таҳаммулпазирӣ, арҷгузорӣ ба анъанаҳои миллӣ ва эҳтиром ба арзишҳои инсонӣ вазифаи муқаддаси ҳар тоҷику тоҷикистонист.

Рӯзи ваҳдати миллӣ — ин танҳо як санаи таърихӣ нест. Ин рӯзи бедории миллӣ, рӯзи эҳёи умеди мардум, рӯзи пирӯзии ақлу хирад бар зӯроварӣ ва нафрат аст. Ин рӯзи сарбаландиест, ки ҳар сол моро ба андеша водор месозад: агар ваҳдат бошад — миллат ҳаст; агар ваҳдат набошад — миллат парешон мегардад.

Биёед, сулҳу суботи имрӯза ва ваҳдати миллиро ҳамчун арзишҳои муқаддас, чун гавҳараки чашм нигоҳ дорем ва барои таҳкими он пайваста талош намоем.

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистранти курси 1-уми ихтисоси идоракунии давлатӣ-и Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Тавре маълум аст, шуруъ аз соли 1971 дар назди Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон (АХИТ) таъсис дода шудааст. Аз оғози фаъолияти АХИТ ба он хонандагони синфҳои болоӣ (8-11)-и муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, литсей ва гимназияҳои тамоми шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ баҳри таҳқиқи корҳои илмӣ фаро гирифта шудаанд.

Таҷрибаи солҳои соҳибистиқлолӣ нишон медиҳад, ки таваҷҷуҳи роҳбарияти олии мамлакат, қабл аз ҳама, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба дастгирии наврасон ва ҷавонони болаёқат, соҳибистеъдод, донишманд, навовар ва ихтироъкор сол аз сол меафзояд. Барои дар амал татбиқ намудани ҳадафҳои гузошташудаи Ҳукумати мамлакат Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон дар доираи фаъолияти илмии худ хонандагони тамоми муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, литсей ва гимназияҳоро ҷалб менамояд. Самти фаъолияти Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон ба ҷалби истеъдодҳои нав ҳангоми иҷроиши корҳои илмию таҳқиқотӣ дар даврони мактабхонӣ равона гардида, натиҷаҳои илмии хонандагон дар доираи бахшҳои илмҳои дақиқ, табиӣ, риёзӣ ва ҷамъиятшиносӣ амалӣ мешаванд.

Дар баробари ин, маврид ба зикр аст, ки АХИТ – ин, пеш аз ҳама, дарёфти истеъдодҳо ва эҷодкорон аз ҳисоби хонандагони муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ (МТМУ), литсей ва гимназияҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон барои дар оянда омода намудани мутахассисони моҳир, бомаърифат ва эҷодкор, инчунин такмилдиҳандаи фаъолияти илмии муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотии кишвар, пеш аз ҳама, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон мебошад.

Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон иттиҳодияи ихтиёрии эҷодии хонандагони синфҳои болоӣ, ки барои тадбирҳои интихоби касбу ҳунари мактаббачагони боистеъдод ва ҷалби онҳо ба илму маърифат, инкишофи малакаҳои илмию таҳқиқотӣ, ихтироъкорӣ, эҷодкорӣ, фаъолияти таҷрибавии беруназдарсӣ ва таҳти роҳбарии олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, устодони варзидаи муассисаҳои таҳсилоти олӣ, таълимгоҳҳо ва мутахассисони болаёқат сурат мегирад, нигаронида шудааст.

Ҳангоми пешбурди фаъолияти худ Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон вазифаҳои гуногунро иҷро менамояд, ки миёни онҳо метавон номбар намуд:

1. Мусоидат ба муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, литсей ва гимназияҳо дар тарбия ва таълими иловагии хонандагон дар асоси барномаҳои таълимии иловагӣ ба омӯзиши илм, таҳқиқот, техника ва технологияи муосир, инкишофи озодона ва муносибати эҷодӣ ба меҳнат, мавқеи фаъоли ҳаётӣ, инсондӯстӣ ва ватанпарастӣ;

2. Фароҳам овардани шароит барои инкишофи эҷодӣ, зеҳнӣ, маънавӣ ва ташаккули тарзи ҳаёти солими таълимгирандагон, такмилидиҳии бахшҳо, филиалҳо, иттиҳодияҳои эҷодии хонандагони синфҳои болоӣ дар тамоми ҳудуди мамлакат, аз ҷумла дар марказҳои вилоятҳои кишвар;

3. Таҳкими робитаҳои АХИТ бо корхонаҳо, муассисаҳои илмӣ, муассисаҳои таҳсилоти умумӣ ва олии кишвар, ба сарварии маҳфилҳо ва бахшҳо ҷалб намудани олимон, омӯзгорони ботаҷриба, ихтироъкорон ва навоварон;

4. Такмили худфаъолиятии хонандагон, шакл ва равишҳои тарғиби дастовардҳои илму техника ва истеҳсолот, низоми назорат ва роҳбарӣ ба бахшҳо, шӯроҳо ва анҷуманҳои илмии таълимгирандагон, истифодаи васеи технологияи муосири илмӣ, иттилоотӣ ва иртиботӣ;

5. Пайваст намудани занҷираи мантиқан асосёфтаи “маориф-илм-таҳқиқот-истеҳсолот”.

Дар асоси Фармоиши президенти АМИТ соле як маротиба Сессияи баҳорӣ баргузор мегардад ва озмун дар асоси кори комиссияи босалоҳият ба роҳ монда мешавад. Вобаста ба ҳар як бахш як ё ду нафар мутахассисони варзидаи соҳавӣ аз ҳисоби воҳидҳои сохтории АМИТ, аз ҷумла, Раёсати АМИТ, институтҳои илмӣ ва марказҳои он интихоб мегарданд. Комиссия дар ҳамаи бахшҳо иборат аз Раис, муовини Раис ва котиби илмӣ дар асоси фармоиш таъин ва интихоб мегарданд. Раиси комиссия рафти баргузории озмунро назорат бурда, имкони дахолат намудан ҳангоми баргузории озмунро дар ҳолатҳои баҳсӣ пайдо карда метавонад.

Имрӯзҳо хонандагони мактабҳо иқтидори илмии худро дар бахшҳои академия, аз ҷумла, бахши илмҳои тиб, генетика ва биология, физика ва астрофизика, технологияҳои иттилоотӣ ва ихтироъкорӣ, математика ва кибернетика, география, экология ва геология, химия, гидрохимия ва бахши илмҳои ҷамъиятшиносӣ (ҳуқуқ, иқтисодиёт, таърих ва забонҳои хориҷӣ) дар заминаи озмоишгоҳҳои институтҳои илмию таҳқиқотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон амалӣ намуда истодаанд.

Беҳтарин хонандагони Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон, ки ғолиби бахшҳои илмҳои дақиқ, табиӣ, риёзӣ ва ҷамъиятшиносӣ мегарданд, соҳибони дипломҳои дараҷаи 3, 2, 1 ва ҳамзамон унвонҳои фахрии узви вобаста ва узви пайваста (академик)-и Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон мегарданд. Бояд дар назар дошт, ки иқтидори илмии хонандагони академияи хурд танҳо ҳангоми қобилиятҳои эҷодӣ ва таҳқиқотии онҳо, дар шакли маърӯзаи илмӣ, ки он дар маҷалаҳои илмӣ рӯйи чоп омадааст, муайян карда мешавад. Аз инҷо бармеояд, ки хусусияти фарқкунандаи озмунҳо ва маҳфилҳои илмии Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон аз дигар озмунҳо маҳз қобилияти эҷодӣ, навоварӣ ва ғоявии илмии хонандагон маҳсуб меёбад.

Мудири шуъбаи кор бо мактаббачагони Раёсати АМИТ, Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои иқтисодӣ Манучеҳр Садриддинов

Дар марҳалаи муосири тараққиёти давлат ҳангоми интихоби самтҳои асосии сиёсати хориҷии худ дар асоси омилҳои гуногун амал мекунад, ки қарорҳои дахлдори роҳбарияти кишварро муайян мекунанд. Маҳз таҳлили омили Ваҳдати миллии давлат имкон медиҳад, ки равишҳои принсипиалии назариявии дарки фаъолияти он дар арсаи байналмилалӣ таҳия ва барои қабули қарорҳои сиёсати хориҷӣ тавсияҳои дахлдор тартиб дода шаванд.

Дар баробари ин ба масъалаи муайян намудани онҳо шумораи зиёди асарҳо ва таҳқиқотҳо бахшида шудаанд, зеро маҳз омилҳое мебошанд, ки заминаи асосии ташаккули сиёсати хориҷӣ мебошанд. Умуман, байни муњаќќиќон дар бархурдњояшон ба муайян намудани омилњо тафовути куллї вуљуд надорад, вале онњо афзалияти худро дар муайян кардани сиёсати хориљии давлат дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ ба таври гуногун ба назар мегиранд.

Марҳалаи муосири тағйирёбии муносибатҳои байналмилалӣ, ки аз солҳои 90-уми асри ХХ оғоз гардидааст, аз ҳамаи марҳалаҳои қаблӣ комилан фарқ мекунад. Ин марҳала ҳамчун идомаи табиии занҷири ногусастании таърихии рӯйдодҳо ва падидаҳо ҳанӯз муҳтавои пурра ва сурати асосии худро пайдо накардааст. Пеш аз ҳама ғайриодӣ будани он дар давомнокияш ифода меёбад. Имрӯз низ ин раванд дар ҳоли ташаккулёбӣ қарор дорад.

Воқеан Ваҳдати миллӣ омиле мебошад, ки тамоми пешрафту комёбиҳои давлат ва саодати рӯзгори мардум аз он ибтидо мегирад. Агар ба саҳифаҳои таърих назар афканем, воқеаҳои солҳои 90-уми асри гузашта диққати моро ба худ ҷалб месозанд. Гарчанде бо пош хурдани Иттиҳоди Шӯравӣ, дар бархе аз ин ҷумҳуриҳои иттиҳод Истиқлоли давлатӣ бе ҳеҷ гуна хунрезӣ ба даст омад, аммо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон масъала ранги дигар гирифт. Баъзе неруҳои хориҷӣ ва дохилӣ вазъи номусоиди иқтисодиву сиёсии давлатро баҳона карда, гурӯҳҳои мухолифинро ба шур оварданд. Қувваҳои иртиҷоии дохилӣ фароҳам овардани тартиботи демократиро шиори худ қарор дода, маҳалгароиро пеш гирифтанд. Дар натиҷа зумраҳое падид омаданд, ки аҳолии давлатро аз руи мансубияти миллӣ ва маҳаллӣ бар зидди ҳамдигар хезониданд. Ба даст овардани ҳокимияти сиёсӣ бо истифода аз фурсати мусоид дар он айёми ҳассос ҳадафи асосии зумраи ихтилофангез буд ва онҳо дар ин ҷода аз ҳеҷ чиз, ягон роҳу восита рӯ наметофтанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷанги хонумонсӯзи бародаркуш, ки мислашро таърих дар хотир надошт, ба вуқӯъ пайваст. Вазъи сиёсӣ ва иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон хеле вазнин гардида, буҳрони амиқи душворҳал ғyттавар шуда буд. Таҳдиди дастаҳои яроқнок ба пойтахти кишвар – шаҳри Душанбе равона гардид. Вакилони мардумии Шурои Олии Тоҷикистон хатари неруҳои ихтилофбаранггезу яроқнокро эҳсос намуда, дигар кори худро давом дода наметавонистанд. Ҳукумат тамоман фалаҷ гардида буд, на аз уҳдаи роҳбарӣ ба кишвар, на аз уҳдаи ҳимояи худ мебаромад.

Саволе ба миён меояд, ки чаро маҳз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо чунин мизон корбаст шудани воқеаҳо ба миён омад. Ҷавоби наздики инро мо дар нобаҳангом, ғайричашмдошт зуҳур намудани муносибатҳои нави сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ пайдо намуданамон мумкин аст. Дар мавридҳои аввал иддае аз мардум чунин ранг гирифтани авзои сиёсиро таҳаммул карда наметавонистанд. Авзои иқтисодӣ бошад дар кӯтоҳтарин муддат бо халалдор гардидани фишангҳои ҳафтодсолаи собиқ Иттиҳоди Шуравӣ яку якбора фурӯ рехта, нобасомониҳоро ба миён овард.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ки аз ҷиҳати хусусиятҳои геосиёсӣ нисбати дигар давлатҳои пасошуравӣ фарқ мекард, аз ин ҳисоб дар ин майлон бештаран хисорот медид.

Мувофиқи Консепсияи хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 27январи соли 2015, №332) бо назардошти мавқеи геосиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон, имкониятҳои табииву демографӣ ва сатҳи тараққиёти иқтисодию иҷтимоии он, сиёсати хориҷии кишвар ба таври воқеъбинона ва амалгароёна ба роҳ монда мешавад. Он бо эҳтиёҷоти иқтисодии давлат робитаи узвӣ пайдо намуда, таҳкиму тавсеаи ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар низоми робитаҳои иқтисодии ҷаҳонӣ ва дастгирии сиёсию дипломатии манфиатҳои иқтисодии онро ҳадафи худ қарор медиҳад.

Дар таърихи башарият дар бунёди давлат ва ташаккулёбии халқияту миллатҳо Ваҳдати миллӣ ҷойгоҳи махсус дорад. Инсоният борҳо дар масири таърих ба ҷангҳои қавмию дохилӣ ва байни давлатӣ рӯбарӯ гардида, талафоти зиёд дидааст. Аммо ягона омиле, ки ба хотимаёбии ҷангҳо асос шуда, инсонро аз талафот ва шаҳрҳоро аз харобшавӣ наҷот додааст ин Ваҳдати миллӣ аст. Ваҳдати миллӣ дар назар як вожаи оддӣ намояд ҳам, аммо дар асл як ибораи созанда, офарандаи шодию тараб, пайвангари инсонҳо ва васлкунандаи таърих дар арсаи ҷаҳон мебошад.

Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва махсусан, ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон имкон дод, ки роҳи бозсозӣ ва ободонии Ватанро дилпурона пеш баранд. Дар ин самт дар ҷумҳурӣ як силсила қарору қонунҳои зарурӣ, ки ба ҷалби сармоягузории хориҷӣ мусоидат менамуданд, қабул ва ба тасвиб расонда шуданд. Аз ин ҷиҳат, санаи 27 – уми июни соли 1997, ба назари мо, инчунин тасдиқи дигарбораи Истиқлоли давлатӣ ва якпорчагии ҳудудии онро ҳам собит намуд:

¾ ақли солим бар тафаккури золим ғолиб омад;

¾ ягонагӣ устувор шуд ва ҷудоӣ барканор шуд;

¾ низоми давлатдории миллӣ ва тоҷикӣ рӯйи кор омад;

¾ ҷанги шаҳрвандӣ сабаби порашавӣ ва тағйиротҳои ҳудудию марзӣ нагардид, баръакс миллатро муттаҳид кард;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун субъекти мустақили ҳуқуқ ва муносибатҳои байналмилалӣ эътироф гардид.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонистанд дар даврони соҳибистиқлолӣ на танҳо робитаҳои судманд бо ҷаҳони хориҷ барқарор созад, балки бо пайдо намудани равиши хоси дипломатияи худ, ки бар ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ асос ёфтааст, ҳамчун як кишвари фаъол ва таъсиргузор дар ҳалли масъалаҳои ҷаҳонӣ шинохта шавад.

Дар марҳалаи муосир принсипҳои асосӣ ва анъанаҳои сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳалли масъалаҳои афзалиятноки рушди кишвар, аз ҷумла таҳкими сулҳу субот ва Ваҳдати миллӣ, тақвияти ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ равона шудааст. Ваҳдати миллӣ ҳамчунин ба мо имкон дод, ки ҳамчун кишвари соҳибистиқлол ва узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ сиёсати “дарҳои кушода” – ро эълон ва пайгирӣ намуда, барои ҳимоя ва пешбурди манфиатҳои миллӣ бо тамоми кишварҳои ҷаҳон, созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва минтақавӣ муносибатҳои баробар ва мутақобилан судмандро ба роҳ монда, онҳоро барои сармоягузорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон даъват ва ташвиқ намоем. Сиёсати “дарҳои кушода” ва бисёрсамтӣ афзалияти худашро нишон дод, ки дар натиҷа сармоягузорони зиёде ба Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯ оварданд. Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати “дарҳои кушода”, сулҳхоҳона ва беғараз буда, зимни татбиқи он, Ҷумҳурии Тоҷикистон омодааст бо ҳамаи кишварҳои дуру наздик робитаҳои дӯстона ва эътирофи манфиатҳои тарафайнро дар асоси эҳтироми ҳамдигар, баробарӣ ва ҳамкориҳои мутақобилан судманд густариш диҳад.

Моҳи сентябри соли 1997 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи 52 – юми Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид суханронӣ намуда, дар ҳузури намояндагони беш аз 180 кишвари олам ва созмонҳои зиёди байналмилалӣ оид ба натиҷаҳои фараҳбахши истиқрори сулҳи пойдор дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маълумот дода, ҷомеаи ҷаҳониро ба омўзиши таҷрибаи сулҳи тоҷикон ва татбиқи он дар минтақаҳои доғи дунё даъват намуда буданд. Воқеан, раванди таҳкими Ваҳдати миллӣ нуфузи Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ баланд бардошт. Аз ин рў, коршиносон ва аҳли илми кишварҳои гунонгун таҷрибаи сулҳи тоҷиконро омўхтанду меомўзанд ва ба корномаҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи истиқрори сулҳ ва Ваҳдати миллӣ баҳои баланд медиҳанд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон қадамҳои устувор гузошта, бо пешбурди сиёсати мантиқӣ ва пешниҳодҳои созандааш нуфуз ва мавқеи худро мустаҳкам нигоҳ медорад. Бо назардошти вусъати рӯзафзуни равандҳои ҳамгироии сиёсиву иқтисодии бисёрҷониба ва гуногунсатҳ дар низоми муносибатҳои байналмилалии замони муосир, сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таъмини иштироки густурдаи кишвар дар фаъолияти созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ равона шудааст, то бад-ин васила Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳкими амнияту субот ва ҳамкориву муколамаи созандаи байналмилалӣ саҳм гузорад ва имкониятҳои созмонҳои мазкурро барои рушди устувори кишвар ҷалб намояд.

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон бо 186 кишвари ҷаҳон муносибатҳои дипломатӣ барқарор намудааст;

¾ Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро 192 давлат расман эътироф кардаанд;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз 2100 ҳуҷҷати дуҷониба бо кишварҳои гуногуни олам ба имзо расидааст, ки ҳамкориҳоро дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, тиҷоратӣ, амният ва дигар самтҳо фаро мегиранд;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар 57 созмони минтақавию байналмилалӣ узвият дорад;

¾ Бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон 25 май аз тарафи Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид Рӯзи ҷаҳонии футбол муқаррар карда шуд;

¾ Соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Созмони Милали Муттаҳид мизбони аввалин Конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо гашт.

¾ Бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи Қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон кардани соли 2025 ва 21 март ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо амалӣ гардид;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО ба дастовардҳои назаррас ноил шудааст. Аз ҷумла, соли 2003 “Шашмақом” ҳамчун шоҳкории шифоҳӣ ва фарҳангии мероси ғайримоддии башарият ба феҳристи ЮНЕСКО ворид карда шуд;

¾ Соли 2010 шаҳраки қадимаи “Саразм” ба феҳристи мусаввараҳои мероси фарҳангии умумиҷаҳонии ЮНЕСКО дохил гардид;

¾ Соли 2018 ЮНЕСКО “Чакан” – ро ба феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башарият ворид намуд.

Ваҳдати миллӣ дар омӯзиш ва таҳқиқи таърих низ таъсири бузурги худро расонид. Дар ин давра олимону муҳаққиқон ба пажӯҳиши баъзе аз саҳифаҳои норавшани он рӯ оварда асару мақолаҳои бунёдӣ офариданд. Хусусан Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон омӯзиши таърихро қарзи фарзандию роҳбарии худ дониста як силисала асарҳои бузургҳаҷм аз ҷумла, “Аз Ороиён то Сомониён”, Нигоҳе ба таърихи тамаддуни Ориёӣ”, “Чеҳраҳои мондагор” “Забон ҳастии миллат” ва даҳҳо асари таърихии дигар офариданд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асарҳои баланмазмуни худ исбот намуданд, ки тоҷикон як миллати бузурги таърихӣ буда, нақши онҳо дар тараққиёти тамаддуни башарият ва ташаккули низоми муносибатҳои байналмилалӣ беназир аст.

Имрӯз бо шарофати Ваҳдати миллӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро яке аз давлатҳои амнтарин дар дунё шинохта шуда, мардуми онро мардуми сулҳдӯсту инсонпарвар мешиносанд. Маҳз ваҳдатсолорию ваҳдатдорӣ ойини мо тоҷикон аст, ки аз тамоми дунё имрӯз сайёҳону ҷаҳонгардон ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ташриф оварда, аз минтақаҳои таърихии он дидан менамоянд ва бовари ҳосил менамоянд, ки тоҷикон дар воқеъ як миллати таърихӣ мебошанд.

Ҳамин тариқ, Ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот аз дастовардҳои арзишманди таърихию муқаддаси даврони истиқлолият мебошанд. Ваҳдат иттиҳоду сарҷамъии инсонҳо буда ва сулҳу оромӣ ва ободию пешрафти давлат аз мавҷудияти ваҳдату ҳамдилӣ вобастагии калон дорад. Воқеан, Ваҳдати миллӣ омили асосии тағйирёбии муносибатҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, онро пойдору устувор нигоҳ медорад. Инчунин, мустақияти онро дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ муаррифӣ менамояд.

РАҲМОНЗОДА Азимҷон, ходими калони илмии Шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих

РӮЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

1. Консепсияи хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 27январи соли 2015, №332).

2. Мактаби давлатдории Эмомалӣ Раҳмон: масъалаҳои ташаккул ва рушд. Ҷилди 1. – Душанбе: “Фасл-4” 2021. – 392 с.

3. Мафҳумҳои бунёдии назариёти сиёсии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон. – Душанбе: Контраст, 2018. – 422 с.

4. Раҳмонзода А.Ш. Муносибатҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар марҳилаи муосир. Монография. Душанбе: «Дониш», 2022. – 172 с.

5. Раҳмонзода А.Ш. Нақши Пешвои миллат дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон // Осиё ва Аврупо №1(3), 2020. – С. 24–28.

6. Раҳмонзода А.Ш. Ваҳдати миллӣ – омили созанда дар самти бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ. Маводи семинари илмӣ-назаривии ҷумҳуриявӣ зери унвони “Мусолиҳаи миллӣ дар Тоҷикистон ва аҳаммияти он”– Душанбе, - 2024. – 111 с. – С. 39 – 52.

7. Раҳмонзода А.Ш. Сиёсати муваффақ ва ташаббусҳои ояндасози Пешвои миллат омили пайвандгари Тоҷикистон бо ҷаҳони муосир // Паёми ДМТ №11, 2023. –С. 307-314.

8. Раҳмонзода А.Ш. Хусусиятҳои муносибатҳои байналмилалии муосир ва раванди тағйирёбӣ // Паёми ДМТ №11, 2023. Қисми 2. – С. 68-76.

9. Раҳмонзода А.Ш. Омилҳои таҳаввули низоми муосири муносибатҳои байналмилалӣ // Паёми ДМТ №6, Қ.1. 2024. – С. 292-297.

10. Раҳмонзода А.Ш. Сиёсати хориҷии давлат дар марҳилаи муосир: Омилҳои объективӣ ва субъективӣ // Паёми ДМТ №7, 2024. – С. 274-279.

11. Сомонаи расмии Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон URL:https://www.mfa.tj/tg/main/sijosati-khoriji/ (Санаи муроҷиат: 10.06.2025).

Баъд аз ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ соли 1991 дар таърихи давлатдории тоҷикон давраи нави инкишофи таърихии давлатдорӣ сар мешавад. Маҳз аз ҳамин давра сар карда, дар ҷомеаи навбунёди давлати тоҷикон равандҳои демократикунонии ҷомеа, ислоҳотҳои сиёсию ҳуқуқӣ ва эҳёи арзишҳои нави миллӣ оғоз меёбанд. Давраи ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар Тоҷикистон аз муқовиматҳои сиёсие, ки баъдтар ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расониданд, рост меояд. Баъзе аз қувваҳо ва гурӯҳҳо аз ин вазъият истифода намуда, барои амалӣ намудани нақшаҳои ғасб кардани ҳокимияти давлатӣ дар мамлакат шурӯъ намуданд. Вазъияти сиёсӣ ҳамчунон тезутунд гашта буд, ки ҳатто ба ном "ҳукумати мусолиҳаи миллӣ" имконияти таъмин намудани роҳбарии давлат ва ҷомеаро надошт. Давлате, ки нав истиқлолияти худро ба даст оварда буд, ба ҷанги шаҳрвандӣ ҷалб карда шуда, дар натиҷа дар ҷомеа бетартибиҳо, беқонуниятӣ ва сиёсати бесарусомонӣ ҳукумфармо буд.

Хафнокии вазъият дар он буд, ки қувваҳое, ки барои ғасб кардани ҳокимияти сиёсӣ талош мекарданд, бо шиорҳои демократӣ баромад мекарданд, гарчанде ниятҳои аслиашон дур аз осоиштагӣ ва сохти конститутсионӣ буданд. Илова бар ин, халқи Тоҷикистон ба минтақаҳо, маҳалҳо ва миллатҳо тақсим гардид, ки ҳар кадоме манфиати худро аз манфиати умумимиллӣ афзалтар медонистанд.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ ҷалб карда шуда буд, ки сабабҳои он дар мушкилоти барвақт бавуҷудомадаи сиёсӣ, хусусияти иқтисодӣ - иҷтимоӣ дошта, зиддиятҳои байни гурӯҳҳои алоҳидаи этникӣ, динӣ ва маҳаллӣ, ки бевосита аз хориҷи кишвар дастгирӣ меёфтанд ва барои бо роҳи зӯроварии мусалаҳона амалӣ намудани ниятҳои дурбинонаи худ ва мақсадҳои дигари сиёсӣ манфиатнок буданд, ниҳон гардида буд.

Сабабҳо ва худи раванди ҷанги гражданӣ дар Тоҷикистонро ходимони сиёсию ҷамъиятӣ, журналистон, олимон дар нашрияҳо аз нигоҳи худ ва мавқеи сиёсиашон баҳо додаанд. Дар таҳқиқотҳои гузаронидашуда нуқтаҳои назари ба ҳам зид оид ба сабабҳо ва раванди ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон оварда шудааст. Дар аксари таҳқиқодҳо муаллифон ба гунаҳгор намудани якдигар ва намояндагони ҳокимияти давлатӣ ё гурӯҳҳои алоҳидаи сиёсӣ маҳдуд шудаанду халос. Масъалаҳои асосӣ ва сабабҳои сар задани ҷанги шаҳрвандӣ ва таҳлили сиёсию таърихии он мадди назар шудаанд.

Раванди ба даст овардани мусолиҳаи миллӣ таҳкими истиқлолият ва мустақилияти давлатӣ, бо муваффақият паси сар кардани ҷанги шаҳрвандӣ ва барпо намудани шароитҳо барои ба эътидол овардани ҷомеа ба қадри имкон объекти омӯзиши олимони соҳаҳои мухталифи илмҳои ҷомеашиносӣ ва як қатор муаллифоне, ки ҳиссаи худро дар таҳқиқоти мушкилоти мусолиҳаи миллӣ ва оштӣ ҳамчун рукни демократикунонии ҷомеа гузоштаанд, дарҷ гардидааст.

Сабабҳои сар задани муқовимати сиёсӣ, фалаҷ гардидани ҳокимияти даввлатӣ ба нестӣ омадани сохти конститутсионии Тоҷикистон ба таври расмӣ ва аз нигоҳи таҳқиқоти таърихию ҳуқуқӣ ва сиёсатшиносӣ ба таври мукаммал дар китобҳо, маърӯзаҳо, суҳбатҳо ва баромадҳои Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таҷассум ёфтааст. Маҳз Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сифати ташаббускори асосии ба амал баровардани консепсияи оштии миллӣ дар Тоҷикистон баромад кардаанд. Чунки он кас медонистанд, ки бе таъмини сулҳу салоҳ дар мамлакат бунёд намудани дигар созандагиҳо ғайриимкон буд. Бинобар ин, Сарвари давлат тамоми ҳастии худро барои ба даст овардани сулҳи тоҷикон ва амнияти давлатдорӣ бахшида буданд.

Бесабаб нест, ки бисёре аз мутахассисони дараҷаи байналмилалӣ консепсияи ризоияти миллӣ ва оштии халқи Тоҷикистонро яке аз дастовардҳои нодире ҳисобиданд, ки таҷрибаи онро дар ҳалли муқовиматҳои сиёсӣ дар дигар давлатҳо истифода кардан мумкин аст.

Баъд аз муқовиматҳои зиёди мусалаҳона ва ҷанги бародаркуш, фалаҷ гардидани сохти конститутсионӣ, мақомоти давлатӣ ва умуман ҷомеаи шаҳрвандӣ моҳи ноябри соли 1992 дар шаҳри Хуҷанд Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки он дар таърихи навини тоҷикон саҳифаи наверо оғоз намуд. Маҳз дар ҳамин иҷлосияи таърихӣ Ҳукумати нави Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуда, Сарвари давлат, Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон интихоб карда шуд.

Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон аз ҳамон соати ба сари қудрат омаданашон тамоми азму иродаи худро ба умдатарин масъалаҳои ҳастии халқу мамлакат - таъмини сулҳу субот, муттаҳид сохтани мардуми Тоҷикистон, истеҳкоми ваҳдати миллӣ бахшиданд ва фаъолияти сиёсии он кас ҳамчун Сарвари давлат бо ормонҳои чандинасраи миллат ва рисолати ҷамъиятию азалии халқи тоҷик мувофиқ омад. Халқи Тоҷикистон дар симои роҳбари худ шахсиятеро дарёфт, ки мақсади он кас сулҳу салоҳ, якпорчагии Тоҷикистон ва ободию осудагии халқ буд, ҳаст ва хоҳад монд. Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон баъд аз интихоб шуданашон ба мансаби Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон, савганд ёд карда, иброз доштанд, ки ман ба мамлакат сулҳ меорам, халқи Тоҷикистонро аз фоҷиаи ҷангу хунрезӣ наҷот медиҳам, ваҳдати мардумони гуногунмиллати кишварамонро таъмин менамоям.

Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба қавл устувор будани худро дар амал исбот намуданд. Бо мақсади муътадил намудани вазъияти сиёсии Тоҷикистон ва барқарор намудани сулҳу амният аз минбари Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба роҳбарони гурӯҳҳои силоҳбадаст муроҷиат намуда, самимона иброз доштанд: «Бародарони гиромӣ! Ҳоло тақдири Ватани азизамон - Тоҷикистон, ки ҳамчун як давлати тозаистиқлол, ҳуқуқбунёд ва демократӣ бояд арзи ҳастӣ бикунад, дар асоси торафт шиддат гирифтани вазъи сиёсию ҷамъиятӣ, буҳрони амиқи сиёсӣ - иҷтимоӣ сахт дар хатар аст. Чанд рӯз аст, ки дар шаҳри бостонии Хуҷанд намояндагони мардум дар Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ ба хотири наҷоти Тоҷикистон, ба хотима бахшидан ба ҷанги бародаркуш ба оҳанги сулҳу ризоият ва ҳамдигарфаҳмӣ муваффақ мешаванд. Бо ҳамин мақсад ва ба хотири воҳидияту ваҳдати тамоми халқҳои сокини Ҷумҳурӣ Шуморо 25-уми ноябри соли 1992, соати 14 барои иштирок дар кори Иҷлосияи Шурои Олӣ даъват менамоем. Ҳукумати Тоҷикистон бехатарӣ ва амнияти Шуморо таъмин менамояд».

Имрӯзаи Тоҷикистон, яъне сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ, ки натиҷаи талошҳои ҷиддӣ ва ҳаматарафаи Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон мебошад, имконият медиҳад, ки ба гузашта баҳо дода, роҳҳо ва сабақҳои сулҳи Тоҷикистонро ҳамчун намунаи раванди сиёсӣ нишон диҳем, омӯзем ва таҷриба гирем. Раванди сулҳи Тоҷикистон саҳми босазоеро барои таҳкими сулҳ дар кишвар ва барои барқарор намудани сулҳ дар миқёси ҷаҳонӣ гузошт.

Натиҷаи гуфтушуниди байни тоҷикон, ки даври хотимавии он санаи 24-27 июни соли 1997 дар шаҳри Москва барпо гардид, дар он Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ аз ҷониби Президенти Точикистон Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбари мухолифини тоҷик С. Нурӣ ба имзо расонида шуд.

Аҳаммияти ҳуҷҷатҳои дар Москва имзошуда дар он буд, ки онҳо на танҳо ҳолати оташбасро дар тамоми давраи гузаронидани гуфтушунидҳои байни тоҷикон дароз намуданд, балки бори аввал муҳлат ва мазмуни давраи гузаришро аз ҷанг ба сулҳ ва механизми дастовардаҳои ризоияти миллиро дар Тоҷикистон муайян кардаанд.

Дар созишномаи қабулшуда аз 13 декабри соли 1996 оид ба натиҷаи вохӯрӣ дар шаҳри Москва тарафҳо оид ба зарурати ба амал баровардани авфи умумӣ ва якдигарбахшӣ нисбат ба шахсоне, ки дар муқовиматҳои ҳарбӣ-сиёсӣ иштирок намуданд, аз соли 1992 то лаҳзаи қаблуи санади авф ибрози ақида намуданд; инчунин дар муҳлатҳои кӯтоҳтарин оид ба иваз намудани асирони ҳарбӣ ва маҳкумшудагон ба мувофиқа омаданд. Роҳбарони намояндагиҳо қарор карданд, ки аз лаҳзаи ба имзо расидани Созишнома оид ба қатъи оташбас ва дигар амалҳои душманона дар тамоми давраҳои байни гуфтушуниди тоҷикон эълон карда шавад.

Дар протокол дар бораи вазифаҳо ва ваколатҳои асосии Комиссияи оштии миллӣ (КОМ) қайд карда шудааст: тарафҳо ба хулоса омаданд, ки дар давраи гузариш Комиссияи оштии миллӣ таъсис дода шавад. Вазифаи асосии Комиссия аз ноил гардидан ба оштии миллӣ бо роҳи амалӣ намудани натиҷаҳои гуфтушунидҳо, ки дар рафти гуфтушуниди байни тоҷикон мувофиқа шуда буд, фароҳам овардани муҳити боварӣ ва ҳамдигарбахшӣ, таъмини музокироти неруҳои мухталифи сиёсии кишвар барои истиқрор ва таҳкими ризоияти шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон, иборат буд.

Муайян карда шуда буд, ки қарорҳои қабулнамудаи Президент ва КОМ оид ба масъалаҳои оштии миллӣ барои иҷро аз ҷониби мақомоти ҳокимият ҳатмист. Фаъолияти КОМ дар алоқамандии қавӣ бо намояндагии нозирони СММ ва намояндагии САҲА дар Тоҷикистон сурат мегирад. Баъди даъвати парлумони нав ва ташаккули мақомоти роҳбарии он фаъолияти Комиссияи оштии миллӣ қатъ мегардад.

Ба Комиссияи оштии миллӣ бо протоколи дар вохӯрии Москва қабулшуда ҳамчунин вазифаҳои масъулиятнок, ба монанди ҳамроҳи мақомоти дигари бо ин мақсад таъсисёфта муқаррар намудани усули назорат ва ҳамчунон татбиқи назорати он ки тарафҳо Созишномаҳоро оид ба истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ чи гуна иҷро мекунанд; андешидани чораҳое, ки бе хавфу хатар ва сарбаландона баргаштани гурезаҳоро таъмин, ба ҳаёти ҷамъиятиву сиёсӣ ва иқтисодии мамлакат фаъолона пайвастанашон бо мақсади барқарор кардани манзилҳо, объектҳои саноатӣ ва зироатии дар асари ҷанг харобшуда ёрӣ расонданро таъмин менамоянд; пешниҳоди таклифҳо дар масъалаи тағййир додани қонунҳо оид ба фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ, ҳаракатҳои сиёсӣ ва воситаҳои ахбори омма гузошта шуда буд.

Президенти ҶТ ва Комисиияи оштии миллӣ дар давраи гузариш бояд ваколатҳо ва вазифаҳои зеринро татбиқ менамуданд: бо раъйдиҳии умумӣ пешниҳод намудани тағйироту иловаҳо ба Конститутсияи амалкунанда; омода сохтан ва ба тасдиқи парлумон пешниҳод намудани қонуни нав дар бораи интихоби парлумон ва мақомоти ҳокимияти маҳаллӣ, агар зарурат ба миён ояд, қабул намудани он ба воситаи раъйдиҳии умумхалқӣ; дар давраи гузариш таъсис додани Комиссияи марказии интихобот ва раъйпурсӣ; ислоҳоти ҳукумат - ба сохторҳои ҳокимияти иҷроия, ба шумули вазоратҳо, идораҳо, мақомоти ҳокимияти маҳаллӣ, мақомоти судӣ ва ҳифзи ҳуқуқ ворид намудани намояндагони мухолифин; бо дарназардошти ба инобат гирифтани мувозинати минтақавӣ ба миқдори баробарӣ намояндаи тарафҳо дар Комиссияи оштии миллӣ; роҳбарӣ ва назорат ба барҳам додан, халъи силоҳ кардан ва ҳамгироии дастаҳои мусаллаҳи мухолифин, амалӣ сохтани тадбирҳои ислоҳоти мақомоти қудратӣ ва прокуратура ва ғайраҳо.

Дар раванди гуфтушунидҳо байни ҳайати намояндагии ҳукумат ва мухолифин 12 апрели соли 1997 рӯзномаи муфассали гуфтушуниди байни тоҷикон оид ба оштии миллӣ, ки аз ҷониби ҳайати ҳукуматӣ ва мухолифини тоҷик пешниҳод шуда буд, коркард ва тасдиқ карда шуд. Рӯзномаи музокироти мазкур дар ҳамаи давраи раванди гуфтушунидҳо се мушкилоти асосиро дар бар гирифта буд, ки минбаъд бо ноил гардидани оштии миллӣ замина гузошт. Ба ин масъалаҳо дохил буданд: - чораҳое, ки ба ҳалли сиёсии вазъияти Тоҷикистон равона карда шудаанд; - ҳалли масъалаҳои марбут ба гурезаҳо ва муҳоҷирони иҷборӣ; - масоили аслии сохтори конститутсионӣ ва муттаҳидии давлатдории Ҷумҳурии Тоҷикистон.

Гурӯҳи якуми масъалаҳо анҷом додани амалҳои зеринро пешбинӣ мекард: чораҳо барои ноил шудан ба оташбас, қатъи амалиёти иғвогарона дар навоҳии сарҳадии Тоҷикистону Афғонистон ва пешгирии фаъолияти иғвоангез дар ноҳияҳои ҷудогонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин дар дохили кишвар манъ кардани амалиёти ҳуҷумоварии неруҳои мусаллаҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дастаҳои мусаллаҳи мухолифин.

Дар баробари масъалаҳои зикргардида, инчунин муайян кардани асоси боварӣ дар соҳаи сиёсат, дар хусуси парвандаҳои ҷиноятӣ, ки дар иртибот дар муқовимати сиёсӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ оғоз гардидаанд, қонунигардонии ҳизбҳо ва ҳаракатҳои манъшуда, қатъ намудани иқдоми тахрибкориву террористӣ, ҷалб намудани васоити ахбори омма дар раванди оштии миллӣ пешбини карда шуданд.

Дар қисми дуюми мушкилот "Ҳалли масъалаҳои марбут ба гурезаҳо ва муҳоҷирони иҷборӣ" муайян намудани миқдори гурезаҳо ва муҳоҷирони иҷборӣ, шахсоне, ки бо мулоҳизаҳои иқтисодӣ ҳиҷрат намудаанд, кафолатҳои амниятӣ ба гурезагон ва муҳоҷирони иҷборӣ ҳангоми баргаштан ба Тоҷикистон пешбинӣ шуда буд. Ғайр аз он, "нақши эҳтимолии қувваҳои коллективии сулҳхоҳ дар Тоҷикистон, Идораи Комиссари олии СММ оиди гурезаҳо, дигар фишангҳои назоратии байналмилалӣ дар иҷрои ин амр" муайян шуда буданд.

Дар қисми сеюми мушкилот "Масоили аслии сохтори конститутсионӣ ва муттаҳидии давлатдории Ҷумҳурии Тоҷикистон" оид ба пешниҳод дар бораи Конститутсияи нав ва роҳҳои ҷалби ҳамаи табақаҳои ҷомеаи Тоҷикистон ба раванди конститутсионӣ, дар бораи қонуни нави интихоботӣ ва иштироки тамоми табақаҳои аҳолии ҷумҳурӣ, ҳизбҳо ва ҳаракатҳои сиёсӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ дар раванди қонунгузорӣ, дар бораи ташкил ва гузаронидани интихоботи озоду демократӣ дар Тоҷикистон, пешниҳод дар бораи давраи гузариш ва масъалаҳои марбут ба он, нақши эҳтимолии СММ ва дигар созмонҳои байналмилалӣ дар татбиқи баъзе аз масоили фавқуззикр муайян карда шуда буд.

Созишномаи умумӣ ҳуҷҷатҳои зеринро низ дар бар мегирифт: - Протокол дар бораи принсипҳои асосии барқарор кардани сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон аз 17 августи соли 1995; - Протокол оид ба масъалаҳои сиёсӣ аз 19 майи соли 1997, Созишномаи ба он дахлдоштаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э. Раҳмон ва Роҳбари Иттиҳоди мухолифини тоҷик С.А. Нурӣ зимни вохӯриашон дар Москва аз 23 декабри соли 1996; - Протокол "Дар бораи вазифаҳо ва ваколатҳои асосии Комиссияи оштии миллӣ" аз 23 декабри соли 1996; - Низомномаи Комиссияи оштии миллӣ аз 21 феврали соли 1997; - Пртоколи иловагӣ ба Протокол "Дар бораи вазифаҳо ва ваколатҳои асосии Комиссияи оштии миллӣ" аз 21 феврали соли 1997; - Протокол оид ба масъалаҳои ҳарбӣ аз 8 марти соли 1997; - Протокол оид ба масъалаҳои гурезаҳо аз 13 январи соли 1997; - Протокол дар бораи кафолатҳои амалигардонии Созишномаи умумӣ аз 28 майи соли 1997.

Созишномаи умумӣ исбот намуд, ки халқи тоҷик миллати ботамаддун мебошад ва мамлакате, ки рӯзҳои даҳшатнок ва вазнинро аз сар гузаронида, сулҳро мехост ва хоҳони он буд, ки дар тамоми дунё масъалаҳои хонумонсӯз бо роҳи сулҳу салоҳ ҳалли худро ёбанд. Бо ба имзо расидан ва амалӣ гардидани санади сулҳ давлат ва миллати тоҷик аз фаноёбӣ раҳо ёфт.

Комиссияи оштии миллӣ (аз 26 аъзо, ки 13-нафарӣ аз намояндагони ҳукумат ва мухолифини тоҷик буданд) дар давраи гузариш маҳаки асосии иҷрои санадҳои "Созишномаи умумӣ" ба ҳисоб мерафт.

Дар назди Комиссияи оштӣ 4 зеркомиссия фаъолият менамуд, ки онҳо маҳз ба иҷрои сандаҳои Созишномаи сулҳ машғул буданд:

- зеркомиссия оид ба масъалаҳои сиёсӣ;

- зеркомиссия оид ба масъалаҳои ҳуқуқӣ;

- зеркомиссия оид ба масъалаҳои ҳарбӣ;

- зеркомиссия оид ба масъалаҳои гурезаҳо.

Комиссияи оштии миллӣ баъд аз интихоб ва даъвати парлумони нави Тоҷикистон 1 апрели соли 2000 фаъолияти худро қатъ намуд.

Баъд аз қатъ гаридани фаъолияти КОМ бо пешниҳоди мухолифини тоҷик 33 намояндагони он ба мақомоти марказии ҳокимияти иҷроия таъин карда шуданд, ки онҳо дар иҷлосияҳои Маҷлиси Олӣ тасдиқи худро ёфтанд. Дар як вақт мутобиқи квотаи 30-фоиза намояндагони мухолифини тоҷик ба мансабҳои гуногуни роҳбарикунандаи ҳокимияти маҳаллӣ таъин карда шуданд.

Пешниҳоди Комиссияи оштии миллӣ оид ба ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳизбҳои сиёсӣ" 13 ноябри соли 1998 аз ҷониби Маҷлиси Олӣ қабул карда шуд.

Тарафҳо ба мувофиқа омада буданд, ки ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тағйиру иловаҳо ворид карда шавад, ки ин мувофиқа 30 июни соли 1999 дар иҷлосияи махсуси Маҷлиси Олӣ баррасӣ гардида, санаи 26 сентябри соли 1999 рӯзи баргузории раъйпурсии умумихалқӣ муайян карда шуд, ки дар натиҷа халқи Тоҷикистон бо дастгирии зиёда аз 70 фоиз онро қабул намуд.

Тибқи тағйироту иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1999 интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 27 феврали соли 2000 интихоботи Маҷлиси намояндагони Ҷумҳурии Тоҷикистон ва 23 марти соли 2000 интихоботи Маҷлиси миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардиданд. Аввалин маротиба интихоботи палатаи поёнии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси бисёрҳизбӣ баргузор гардид.

Натиҷаҳои асосии раванди дастоварди сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон инҳо мебошанд:

- низои дохилии ҳарбӣ-сиёсӣ дар натиҷаи муқобилати тӯлонии қувваҳои сиёсӣ, динӣ ва этникии зиддимуҳорибавӣ бо сулҳ анҷом ёфт. Вай бори дигар исбот намуд, ки халқи тоҷик аз рӯи маърифати худ халқи сулҳдӯст мебошад;

- дар Тоҷикистон амалигардонии сулҳу суботи ҷамъиятӣ пояи ягонагии миллӣ гардид, ки он яке аз нишонаҳои асосии барқароршавии миллати тоҷик мебошад;

- барои амалигардонии сулҳ ва ризоияти миллӣ омилҳои дохилӣ - кӯшиши умумихалқии тоҷикон ба сулҳ ва ризоияти ихтиёрӣ ба қувваҳои сиёсии муборизабаранда дар ҷомеа нақши асосиро бозид;

- раванди таҷрибаи сулҳҷӯёна дар Тоҷикистон исбот намуд, ки барои ноил шудан ба мақсади умумиқабулшаванда - арзишҳои миллӣ метавонад нисбат ба мақсадҳои маҳдуди ҳизбӣ боло истад;

- дастоварди сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон асоси таҳкими худшиносии миллии тоҷикон дар таърихи навини ӯ - ба рушди истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон оварда расонид;

- сулҳ дар Тоҷикистон миллат ва давлатдориро аз нав эҳё намуд. Ба халқи Тоҷикистон замина барои меҳнати осудаи созандагӣ, эъмори давлати демократӣ, соҳибихтиёр, ҳуқуқӣ ва дунявӣ пайдо гардид.

Ба шарофати саъю кӯшиши пайваста ва ҳаракатҳои пайгиронаи Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ғояи ваҳдати миллӣ ба яке аз самтҳои сиёсати доимии давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон табдил ёфт. Он баҳри рушди минбаъдаи сиёсати дохиливу хориҷии давлати тозаистиқлоли тоҷикон, интихоби самтҳои дурусти рушди минбаъдаи кишвар, таъмини амнияти дохиливу хориҷӣ ва ниҳоят барои имрӯзу фардои халқу миллат, ҷомеа ва давлатдории тоҷикон заминаҳои ҳуқуқиву сиёсӣ ба вуҷуд овард. Ғояи ваҳдати миллӣ, ки решааш сулҳу осудагӣ мебошад, назар ба иқтисодиёт ва сатҳи моддии рӯзгори мардум пеш рафт ва халқро бештар фаро гирифт. Фурӯ нишонидани ҷанги дохилӣ ва ҳифзи якпорчагии мамлакат қадами ҷиддие ба сӯи ваҳдати миллӣ буд. Аз ин рӯ, Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати солгарди Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олӣ изҳор доштанд: «Имрӯз дар арафаи яксолагии Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олӣ ман ба халқи худам гуфта метавонам, ки ҳарчанд зисту зиндагонии мардум беҳбудӣ наёфта бошад, ҳарчанд мушкилоти азими иқтисодӣ пешорӯи мо бошад, вале дар бобати хотима бахшидан ба ҷангҳои бародаркушӣ, нигоҳ доштани якпорчагии Ватани азиз ва таъмини сулҳу осоиш барои шаҳрвандон, мо вазифаи аввалиндараҷаи худро иҷро кардем».

Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 1 декабри соли 1999 фармон «Дар бораи таҳкими ҷараёни демократикунонии ҳаёти ҷамъиятӣ-сиёсӣ» ба тасвиб расониданд, ки ба туфайли он дар кишварамон муҳити мусоиди бисёрҳизбӣ ва гуногунандешии сиёсӣ фароҳам омад. Ин тадбир омили муҳиме гардид, ки ҳизбҳо ва ҳаракатҳои мухталиф муттаҳид гардида, фаъолияти худро ба ҳифзу таҳкими сулҳ, ризоияти миллӣ, рушди демократия, инкишофи иқтисодиёт ва дигаргунсозиҳо дар ҷомеаи тоҷикон амалӣ созанд. Намояндаҳои ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, созмону ташкилотҳои ғайридавлатӣ аз ҳамкории муштараку судманд изҳори қаноатмандӣ намуда, ҷиҳати тақвияти ин робитаҳо саъю кӯшиш ба харҷ дода истодаанд.

Имрӯз дар Тоҷикистон ҳафт ҳизби сиёсӣ озодона фаъолият мебаранд: Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, Ҳизби коммунистии Тоҷикистон, Ҳизби демократии Тоҷикистон, Ҳизби аграрии Тоҷикистон, Ҳизби ислоҳоти иқтисодии Тоҷикистон, Ҳизби сотсиалистии Тоҷикистон, Ҳизби давлат ва тараққиёт. Озодиҳои демократӣ пурра вуҷуд дошта, аҳзоби сиёсӣ дар интихобот пурра ширкат меварзанд, ҳатто намояндагони онҳо дар парлумони мамлакат фаъолият доранд.

Аҳли ҷомеаи Тоҷикистон ҳуҷҷати таърихии Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллиро чун санади гаронбаҳои тақдирсоз хуш истиқбол карда, онро чун гавҳаракаи чашм ҳифз менамоянд. Ҳукумати кишвар 27- уми июнро иди ваҳдат - Рӯзи Ваҳдати миллӣ эълон намудааст, ки он ҳар сол дар тамоми ҳудуди мамлакат ҳамчун ҷашни миллӣ таҷлил мегардад.

Барқарорсозии ҳокимияти конститутсионӣ ва он тағйиротҳои куллие, ки дар натиҷаи баргузории Иҷлосияи таърихии XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ падид омаданд, давраи комилан наверо дар низоми қонунгузорӣ, сиёсати ҳуқуқӣ ва мавқею мақоми Тоҷикистон, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ҳайси кишвари комилҳуқуқ эътироф гардидааст, ба миён овард. Ҳамаи тадбирҳое, ки бо ҳидояти Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи созишу Ваҳдати миллӣ, ки дар самти таҷдиди низоми қонунгузорӣ ва ҳокимияти давлатӣ дар пояи барномаҳои доманадори Ҳукумати Тоҷикистон роҳандозӣ шудаанд, ҳадафи онро доштанд, ки кишвари мо эъмори ҷаҳонии худро ба шоҳроҳи тамаддуни ҷаҳони муосир ворид намояд. Низоми нави давлатдорие, ки Президенти кишвар дар натиҷаи ислоҳоти конститутсионӣ ва низоми қонунгузорӣ тарҳрезӣ намуданд, барои озодии инсон ва ҷомеа, муҳит ва заминаҳои воқеӣ муҳайё карданд. Озодии инсон ва бузургдошти ҳуқуқҳои ӯ ба бунёдгузорӣ ва такмили ниҳодҳои муносиби умури сиёсӣ, ҳуқуқӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷомеаи Тоҷикистон бо дарёфти истиқлолияти миллӣ оварда расонид.

Маҳз самараи Ваҳдати миллӣ ва тарғибҳои пайвастаи заминагузори ғояҳои ваҳтадгироии Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки Тоҷикистон дар арсаи сиёсати байналмилалӣ дар муддати кӯтоҳи таърихӣ дар самти беҳтар намудани сатҳ ва сифати зиндагии аҳолӣ ба дастовардҳои арзишманд ноил гардид.

Имрӯзҳо ҳар як сокини кишвари азизро таассуроти гуворо аз тадбирҳои омодагӣ ба истиқболи 35-умин солгарди Истиқлолияти давлатӣ ва 30-умин солгарди Рӯзи Ваҳдати миллӣ фаро гирифтааст. Бояд қайд намуд, ки дастури Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи бо дастовардҳои баланди сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ дар тамоми қаламравӣ ҷумҳурӣ гузаронидани ин идҳои аҳаммияти муҳими иҷтимоию сиёсӣ дорад. Зеро ин тадбири судманд ба гиромидошти Истиқлолияти давлатӣ, сулҳу ваҳдат ва ба таҳкими ҳамаҷонибаи ин неъматҳоии олӣ мусоидат мекунад.

Дар ин айёми омодагӣ ба таҷлили ҷашни 35-солагии Истиқлолияти давлатӣ ва Рӯзи Ваҳдати миллӣ ба таърих ва саргузашту сарнавишти миллатамон назар афканда, аз дастовардҳо ва бурду бохти он ёдовар шудан зарур ва ҳатмӣ мебошад. Чунки имрӯзҳо бояд тамоми мардуми кишвар, махсусан наслҳои ҷавони имрӯзу ояндасози мо аз он ифтихор намоянд, сабақ гиранд, ба мероси бузурги маънавӣ ва фарҳангии ниёгонамон арҷгузорӣ намуда, ин неъмати бебаҳо - иттиҳоду ягонагӣ, ҳамзистиву осоиштагии миллиро чун гавҳараки чашм эҳтиёт намоянд. Зеро ғояҳои олии Истиқлолияти давлатӣ, Ваҳдати миллӣ ва эҳёи Тоҷикистон, ки саросари ҷомеаи моро имрӯзҳо бештар фаро мегирад, ормони азалӣ ва ҷамъиятии халқи бунёдкори мо маҳсуб мешавад. Бояд таъкид намуд, ки рисолати мазкур муваққатӣ набуда, балки доимӣ мебошад. Бо татбиқи ҳарчи бештари ғояҳои миллӣ ва созандагӣ пояҳои давлатдории миллии мо ҳамон андоза мустаҳкам гардида, боиси болоравии камолоти маънавии мардум ва ҷомеа хоҳад гашт.

Халқи Тоҷикистон хизматҳои бузурги Қаҳрамони Тоҷикистон, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмонро дар роҳи бунёди сулҳи тоҷикон, суботу оромӣ дар ҷомеа, эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона, амалӣ намудани ислоҳотҳои бузурги иқтисодию сиёсӣ, аз ҷумла таъмини амнияти Точикистон, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, таъмини амнияти озуқаворӣ, баровардани Тоҷикистон аз бунбасти коммуникатсионӣ, амалӣ гардонидани саноатикунонии мамлакат, ба ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун давлати муосири демократӣ ва ҷомеаи шаҳрвандидошта муаррифӣ намудани Тоҷикистон дар сатҳи қонуни конститутсионӣ қадр намудааст.

Мутобиқи моддаи 2 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 14 ноябри соли 2016, № 1356 «Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат» Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат шахсияти барҷастаи таърихии миллат мебошад, ки дар иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб гардида, дар бунёди низоми давлатдории Тоҷикистони соҳибистиқлол, барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузошта, тибқи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси овоздиҳии умумихалқӣ аввалин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, дар эъмори давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуда, дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз намудааст.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат рамзи пойдориву бардавомии давлатдории мустақили тоҷикон, сулҳу ваҳдати миллӣ, кафили рушди босубот ва устувори ҷомеаи Тоҷикистон мебошад.

Ба сифати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон – Эмомалӣ Раҳмон, ки барои халқи Тоҷикистон хизматҳои бузургу беназир кардааст, эътироф карда мешавад.

БОБОҶОНЗОДА ИСРОФИЛ ҲУСЕЙН - мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор