Дар баробари соҳибистиқлол гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон зарурати қабули Конститутсияи нав пеш омад. Бо дарназардошти муҳимияти ин санаи таърихӣ дар ҳаёти мардуми саодатманди кишвари соҳибистиқлоли мо, ҳар сол 6-ноябр дар ҷумҳурӣ ҳамчун иди «Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» бо як шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн гирифта мешавад.

Мардуми Тоҷикистон марҳилаи давлатдории демократӣ, эъмори ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ривоҷи муносибатҳои нави иқтисодиро дар заминаи моликияти хусусӣ ва соҳибкорӣ шурӯъ намуд. Дар ҷомеа зарурати таърихии интихоби шакли нави давлатдорӣ, низоми мақомоти нави ҳокимияти давлатӣ, таъмини арзишҳои воқеъан олии инсон ва ҳуқуқу озодиҳои он, танзими муносибатҳои нави ҷамъиятӣ эҳсос мегардид. Ҳамаи ин дигаргуниҳои дар ҳаёти кишвар бавуҷудомада, зарурати муайян намудани асосҳои ҳуқуқии тағйироти куллӣ ва пешрафти минбаъдаи ҷомеаи тоҷиконро ба миён овард.

Бо ҳидояти хирадмандонаи Президенди Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон халқи Тоҷикистон бо эҳтиром гузоштан ба озодӣ, ба ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд, ба арзишҳои аслии башарӣ ва ба бунёди давлати соҳибихтиёр, демокративу ҳуқуқбунёд марҳилаи тозаи қонунгузориро дар қаламрави кишвари худ асос гузошт. Дар саргаҳи ин иқдом қабули Конститутсияи нави мамлакат қарор дошт ва бори аввал дар таърихи давлатдории тоҷикон аз тариқи раъйпурсии умумихалкӣ сурат гирифта, хамчун хуҷҷати раҳнамои як давлати комилҳуқуқ аз чониби ҷомеаи ҷахонӣ эътироф шуд. Дар ин замина 6-уми ноябри соли 1994 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар райъпурсии умумихалқӣ қабул гардида, қувваи қонунӣ гирифт. Ин рӯйдод яке аз дастовардҳои бузурги давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Ҷомеа ва давлати Тоҷикистон ба марҳилаи сифатан нави таърихи инкишофи худ ворид шуд ва дар кишвар давраи дигаргуниҳои куллӣ дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеа оғоз гардид. Минбаъд чун тағйиротҳои дар ҷомеа ба амаломада, дар Конститутсия низ тағйиротҳои куллӣ ба вуҷуд омад. Дар натиҷаи райпурсии умумихалқӣ - 26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли 2003 ба Конститутсия (Сарқонуни)-и Ҷумҳурии Тоҷикистон (соли 1994) тағийру иловаҳо ворид карда шудаанд. 22 майи соли 2016 дар Тоҷикистон раъйпурсии умумихалқӣ оид ба ворид кардани тағйиру иловаҳо ба Конститутсия (Сарқонуни)-и Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки дар натиҷаи он калимаи Сарқонун аз байн гирифта шуда, минбаъд Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон боқӣ монда шуд. Ба вуқуъ пайвастани чунин рӯйдоди таърихӣ, албатта, пешравии ҷомеа ва соҳибистиқлолии ҷумҳуриамон гардид. “Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун санади воломақоми миллат ва шоҳсутуни устувори сулҳу ваҳдат, раҳнамои ҳамешагии мо хоҳад буд”,- гуфтаанд Президенти ватанамон Эмомалӣ Раҳмон.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади сарнавиштсоз ва муайянкунандаи муносибатҳои муҳими ҳуқуқии кишвар ба шумор рафта, дар он самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Тоҷикистон, шакли давлатдорӣ, фаъолияти мақомоти давлатӣ ва ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрванд ба расмияти ҳуқуқӣ дароварда шудаанд. Ин санади меъёрии ҳуқуқиест, ки қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти ҳар давлат ва ҷомеаи пешрафта мебошад. Тамоми санадҳои дигари ҳуқуқӣ бевосита аз Конститутсия сарчашма гирифта, бояд ба он мутобиқат намоянд.
Конститутсияи соли 1994 маҳсули зеҳнии халқи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки он тариқи райпурсии умумихалқӣ муҳокима ва қабул карда шудааст. Тақдирсоз будани Конститутсияро дарк намуда, Президенти кишвар, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баъди Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон интихоб шудан, бевосита ба мураттабсозии лоиҳаи он ба ҳайси Раиси комиссияи конститутсионӣ машғул гардиданд ва новобаста аз вазъи ногувори сиёсиву иқтисодии ҷумҳурӣ барои омӯзиши таҷрибаи пешрафта, аъзоёни комиссияро ба давлатҳои гуногуни мутараққӣ фиристоданд. Комиссия таи ду соли мураттабсозии лоиҳаи Конститутсия фикру андешаҳои гуногунро омӯхта, лоиҳаро ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод намуд.

Таклифу пешниҳодҳои мардуми шарифи Тоҷикистон имконият дод, ки лоиҳа манзури рӯзи гузаронидани райпурсӣ карда шавад. Дар байни аъзоёни комиссия оид ба идоракунии президентӣ ва парлумонӣ баҳсҳои гуногун вуҷуд доштанд ва ниҳоят шакли идоракунии президентӣ пазируфта шуд, ки мо самараи онро ҳамарӯза эҳсос мекунем.
Ҳанӯз соли 1993 бо пешниҳоди Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда буд, ки «мақсади Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон - бунёд намудани давлати ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ ва гузариш ба иқтисодиёти бозоргонӣ аст». Ин суханҳои пешгӯинамудаи Сарвари давлат баъди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6-уми ноябри соли 1994) ба қисми таркибии ин санади сарнавиштсоз ворид гардид ва дар муддати кӯтоҳи таърих самараи худро нишон дод.

6-уми ноябри соли 1994 дар таърихи Тоҷикистони соҳибистиқлол санаи фархунда ва фаромӯшнашаванда мебошад, чунки дар ин рӯз ду зуҳуроти муҳим ва тақдирсоз - қабули Конститутсия ва интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат гирифт. Ин ду воқеаи сиёсӣ дар давлатдории навини Тоҷикистони соҳибистиқлол падидаи нав ба шумор мераванд. Халқи тоҷик тавонист дар он марҳилаи ҳассос шахси ботаҳаммул, хоксор, пурзаковату хирадмандро сарвари давлати худ интихоб намояд.
Конститутсия низ ҳамчун санади қувваи олии ҳуқуқидошта самтҳои асосии фаъолияти Тоҷикистони соҳибистиқлолро муайян намуда, бо ёрии он мо тавонистем миллати тоҷикро аз парокандагиҳо эмин нигоҳ дошта, давлати мутамаркази ҳуқуқбунёду муосирро бунёд намоем ва алангаи оташи ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандиро хомӯш созем.
Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар арзи ҳастӣ намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва амали мустақими меъёрҳои он шаҳодат медиҳанд, ки он яке аз конститутсияҳои асосии беҳтарини дунё маҳсуб меёбад. Бо шарофати замонавӣ ва мутобиқ ба меъёрҳои санадҳои байналхалқӣ будани Конститутсия, Тоҷикистони соҳибистиқлолро зиёда аз 150 давлати дунё пазируфтаанд. Имрӯз давлати мо бо зиёда аз 100 давлати дунё муносибатҳои дӯстона ва равобити дипломатӣ дошта, аъзои зиёда аз 50 ташкилотҳои бонуфузи байналхалқӣ мебошад. Президенти мамлакат ҳамчун ҳомии халқ ва Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли муаммоҳои глобалии ҷаҳони муосир диққати ҷиддӣ зоҳир менамоянд.
Эҳтиром нисбат ба Конститутсия ва қонунҳои амалкунандаи кишвар вазифаи ҳар як шахс мебошад ва ба ин хотир мо ҳамеша бо мақсади баланд бардоштани сатҳи тарбияи насли наврас, тарғибу ташвиқи одоби ҳамидаи муошират, риояи арзишҳои волои умумибашарӣ ва миллӣ, дар рӯҳияи ватандӯстӣ, хештаншиносӣ ва ҷавонмардиву ахлоқи нек ба воя расонидани ҷавонон бояд кӯшиш намоем ва танҳо дар ин сурат метавонем ба дастовардҳои нав ноил гардида, муқаррароти Қонуни асосии кишварро воқеан дар ҳаёт амалӣ созем.
Конститутсия ҳамчун ифодакунанда ва равшангари роҳ ба сӯи ояндаи неку пурсаодат моро водор месозад, ки минбаъд низ бо риояи арзишҳои волои демократӣ ва ҳуқуқӣ ҷомеаи худро аз ҳама гуна хатарҳои дохиливу берунӣ эмин нигоҳ дорем ва дар Ватани азизамон барои ҳар як шаҳрванд шароити мусоиду шоистаи зиндагӣ ва фаъолиятро муҳайё созем.

Рахмонов Р.О. – муовини директор оид ба илм ва таълими

Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Конституция является фундаментом любого современного государства, выражением его суверенитета, правовой основы и политической идентичности. В истории Республики Таджикистан принятие Конституции 6 ноября 1994 года стало событием исключительной важности, ознаменовавшим завершение переходного периода от советской системы к независимой государственности и заложившим правовые основы демократического развития. Этот документ не только закрепил юридические принципы нового государства, но и стал символом национального возрождения и независимости таджикского народа.

После провозглашения независимости 9 сентября 1991 года перед Таджикистаном встал ряд сложных задач — формирование государственных институтов, установление правопорядка и разработка собственной Конституции. Однако процесс становления молодого государства осложнялся социально-экономическим кризисом и гражданским конфликтом 1992–1993 годов. В этих условиях создание Основного закона приобрело судьбоносное значение. Он должен был стать инструментом примирения, объединения и возрождения государства на основе общенациональных интересов и демократических принципов.

Подготовка проекта Конституции велась в напряжённой обстановке, требовавшей политической мудрости и широкой общественной поддержки. В разработке документа приняли участие представители науки, права, парламента, общественных объединений. Результатом этой масштабной работы стал проект, который 6 ноября 1994 года был вынесен на всенародный референдум и одобрен большинством граждан. Принятие Конституции стало актом исторического значения, символом политического и правового самоопределения таджикского народа. С тех пор 6 ноября ежегодно отмечается как День Конституции Республики Таджикистан.

Конституция Республики Таджикистан провозгласила республику «суверенным, демократическим, правовым, светским и унитарным государством», что закреплено в её первой статье. Эти слова отражают основные принципы государственного устройства, определяют стратегический вектор развития страны и её независимый статус на международной арене. Конституция установила приоритет прав человека, утвердив гуманистические начала в государственном строительстве. В статье 5 Основного закона подчёркивается: «Жизнь, честь, достоинство и другие естественные права человека являются неотъемлемыми». Таким образом, таджикская Конституция стала не только актом государственного устройства, но и документом, утверждающим ценность человеческой личности, верховенство закона и социальную справедливость.

Принятие Конституции имело огромное значение для укрепления политической стабильности и национального единства. В условиях послевоенного восстановления она стала символом возрождения таджикской государственности и объединения всех народов страны вокруг идеи мира и национального согласия. Президент Республики Таджикистан уважаемый Эмомали Рахмон, оценивая значение Конституции, отметил: «Конституция Республики Таджикистан является прочной основой нашего суверенитета, гарантией прав и свобод граждан, а также символом национального единства и стабильности». Эти слова подчеркивают, что Основной закон является не просто юридическим документом, но и духовно-политическим стержнем общества.

С момента принятия Конституции 1994 года она неоднократно совершенствовалась в соответствии с изменениями общественно-политической жизни. Поправки, принятые на референдумах 1999, 2003 и 2016 годов, отражали процесс институционального развития таджикского государства и укрепление принципов правового порядка. Реформы касались уточнения полномочий органов власти, развития парламентаризма, обеспечения устойчивости политической системы и укрепления института президентства. Эти изменения свидетельствуют о способности таджикской Конституции адаптироваться к новым историческим и социальным условиям, сохраняя при этом верность своим основополагающим принципам — независимости, верховенству закона и защите прав человека.

Конституция Таджикистана выполняет не только правовую, но и воспитательную функцию. Она способствует формированию правосознания граждан, укреплению уважения к закону и государству. Знание положений Основного закона рассматривается как важнейший элемент гражданской культуры и национального самосознания. Именно поэтому изучение Конституции включено в образовательные программы школ и вузов, а государственные и общественные структуры проводят просветительскую работу, направленную на повышение правовой культуры населения. Президент Эмомали Рахмон неоднократно подчёркивал: «Будущее нашей страны, её независимость и процветание напрямую зависят от того, насколько мы будем уважать и соблюдать Конституцию — этот святой документ таджикской государственности».

Сегодня Конституция Республики Таджикистан по-прежнему является опорой государственности, гарантом мира и устойчивого развития. Она закрепляет политическую стабильность, обеспечивает равенство всех граждан и отражает волю народа к созиданию. С момента её принятия Таджикистан прошёл путь от послевоенного восстановления к динамичному развитию, укреплению международных связей и устойчивому росту. В этом процессе Конституция остаётся не только юридическим, но и моральным символом — выражением независимости, национальной гордости и единства таджикского народа.

Таким образом, Конституция Республики Таджикистан представляет собой неотъемлемую часть национальной идентичности и государственности. Она выступает гарантом независимости, социальной справедливости и верховенства закона. Сохраняя неизменной идею суверенитета, Конституция продолжает выполнять свою миссию — объединять народ, направлять развитие страны и служить надёжной правовой основой таджикского государства.

Шозедов Х. Н. - научный сотрудник отдела политических проблем

международны отношений ИФПП им. А.Баховаддинова НАНТ

Конститутсия ҳамчун Қонуни асосии ҳар давлат пояи ҳуқуқӣ, сиёсию иҷтимоӣ ва иқтисодии ҷомеаро муайян месозад. Дар ин санади тақдирсози давлатӣ ҳадаф, ормон, ҳуқуқу озодиҳо, сохтори ҳокимият ва роҳҳои пешрафти миллат акс меёбанд. Дар Тоҷикистон низ Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун дастури ягонаи ҳаёти давлатдорӣ ва ҷомеа, 6 ноябри соли 1994 аз тарафи мардуми кишвар тавассути раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Аз ҳамин рӯ, ҳар сол 6 ноябр, ҳамчун Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлил мегардад. Илова бар ин санаи мазкур, рамзи оғози давраи нави давлатдории тоҷикон, таҳкими истиқлолият, сулҳ, ваҳдати миллӣ ва бунёди ҷомеаи ҳуқуқбунёд ба ҳисоб меравад.

Бояд гуфт, ки нақши Конститутсия дар давлатсозии навини тоҷикон мақоми махсус дорад. Тоҷикистон пас аз ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ соли 1991 ба марҳилаи мураккаби сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ворид шуд. Набудани ҳуҷҷати асосии муттаҳидсоз ва ҷангҳои дохилӣ вазъро мушкил гардонид. Қабули Конститутсия дар ин давраи ҳассос барои муқаррар намудани сохти давлатдорӣ, барқарорсозии сулҳу субот, кафолати ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, муайянсозии ҳадафҳои стратегӣ аҳамияти бузург дошт. Дар Конститутсия шакли давлат “Ҷумҳурии демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона” муайян гардидааст. Ин таъриф роҳнамо барои тамоми сиёсати давлатӣ ба шумор меравад. Аз тарафи дигар, ҳуқуқу озодиҳои инсон, меҳвари асосӣ маҳсуб мегарданд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон инсонро арзиши олӣ эълон намуда, ҳуқуқу озодиҳои ӯро бевосита эътироф ва кафолат медиҳад. Маҳз ҳуқуқбунёдӣ будани давлат аз ин ҷо сарчашма мегирад. Ҳуқуқҳои зерин ҳамчун асоси ҳуқуқии шаҳрвандон дар Конститутсия сабт шудаанд: ҳуқуқ ба зиндагӣ, озодӣ ва дахлнопазирии шахс, ҳуқуқ ба таҳсил, меҳнат ва ҳифзи иҷтимоӣ, ҳуқуқ ба моликият, ҳуқуқ ба иштирок дар идоракунии давлат, озодии виҷдон, сухан, эътиқод, эҷод ва дигарҳо. Ин меъёрҳо Тоҷикистонро ба самти ҷомеаи адолатпеша ва мардумсолор раҳнамоӣ мекунанд.

Агар дар мавриди тағйиру иловаҳо дар Конститутсия сухан бигӯем, чунин ба назар мерасад, ки барои мутобиқ сохтани Конститутсия ба талаботи замон дар 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ин тағйиротҳо ба таҳкими пояҳои давлатдорӣ, ҳифзи арзишҳои миллӣ, рушди иқтисод ва беҳтар гардидани идоракунии давлат мусоидат намуданд. Конститутсия ҳамчун санади зинда бо такя ба таҷриба ва шароити воқеии ҷомеа такмил меёбад.

Акнун дар бораи Рӯзи Конститутсия бояд гуфт, ки 6 ноябр дар баробари як ҷашни бошукуҳ буданаш, рамзи хирадмандӣ ва интихоби тарихи миллат, ҷашни ҳуқуқу озодиҳои инсон, нишонаи давлатдории миллии тоҷикон, ҳавасмандкунандаи ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот низ мебошад.

Бояд зикр намуд, ки Рӯзи Конститутсия ҳар сол бо баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ, илмӣ ва маърифатию таълимӣ таҷлил мешавад. Дар муассисаҳои таълимӣ дарсҳои кушод, конференсияҳо ва мулоқотҳо доир мегарданд, то насли нав ба қадри арзишҳои конститутсионӣ расад.

Албатта нақши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди қабули Конститутсия ва барқарории сулҳу субот нақши таърихӣ бозидааст. Бе роҳбарии ӯ ҳеҷ гоҳ имкони ташкили системаи муосири давлатдорӣ ва танзими ҳуқуқии ҷомеа вуҷуд надошт. Маҳз ба шарофати сиёсати хирадмандонаи ӯ Тоҷикистон тавонист, ки ҷанги шаҳрвандиро хотима диҳад, аҳди сулҳро ба даст орад, пояҳои давлати мустақилро бунёд кунад, рушди устувори иқтисодиро таъмин намояд.

Аз ин рӯ, Рӯзи Конститутсия ҳамчунин арҷгузорӣ ба заҳмат ва ҷоннисории халқи Тоҷикистон дар роҳи сулҳу ваҳдат низ мебошад. Албатта Конститутсия дар зиндагии имрӯзаи мардум, нақши бисёр ҳам муҳим дорад. Конститутсия ба ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон чунин имкониятҳоро ба монанди: иштирок дар интихобот, таъсиси ташкилотҳои ҷамъиятӣ, рушди фарҳангу забон, истифода аз манфиатҳои иҷтимоӣ, таҳсил ва пешрафт дар шароити озодро фароҳам меорад.

Хулоса, имсол 2025 аз рузи қабул гардидани Конститутсия 31 сол сипарӣ мегардад. Илова бар ин бояд ҳамеша дар ёд дошта бошем, ки ҳар қадар риояи қонун баланд гардад, ҳамон қадар ҷомеа ба пешрафт ва суботи устувор мерасад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади тақдирсозе мебошад, ки ҳадафҳои бунёдии давлатро муайян карда, роҳнамои ҷомеаи мо ба сӯи ояндаи дурахшон аст. Рӯзи Конститутсия на танҳо ҷашни давлатӣ, балки ҷашни ҳар як шаҳрванди озодандеш ва соҳибғурури тоҷик ба шумор меравад. Таҷлили ин рӯз ҳифзи арзишҳои миллӣ, ваҳдати миллӣ ва эҳтиром ба қонунро дар ҷомеа тақвият мебахшад. Маҳз тавассути риоя ва амалисозии меъёрҳои Конститутсия, Тоҷикистони азизи мо ба сӯи рушду тараққиёт қадамҳои устувор гузошта истодааст.

Беков Дидавар ходими илмии шуъбаи сотсиологияи Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

“Конститутсия ҳамчун муҳимтарин омили таъмини истиқлоли миллӣ ва якпорчагии кишвар тағйирнопазир будани шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлатро кафолат дода, халқи Тоҷикистонро сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эътироф намуд” Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол дар таърихи навини кишварамон руйдоди воқеан ҳам сарнавиштсоз мебошад, ки бахтномаи кишвари мо 31 сол пеш, 6 ноябри соли 1994 ба таври демократӣ бо раъйпурсии умумихалқӣ, ки аксарияти ҳамватанони мо ба тарафдории он овоз доданд, қабул гардид ва моро ба ояндаи нек умедвор сохт. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 10 боб ва 100 модда иборат аст.

Боби якум - Асосҳои сохтори конститутсионӣ

Боби дуюм - Ҳуқуқ, озодӣ, вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд

Боби сеюм - Маҷлиси олӣ

Боби чаҳорум - Президент

Боби панҷум – Ҳукумат

Боби шашум - Мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва худидоракунӣ

Боби ҳафтум - Вилояти мухтори кӯҳистони Бадахшон

Боби ҳаштум - Суд

Боби нуҳум - Прокуратура

Боби даҳум - Тартиби тағйири конститутсия

Бояд ёдовар шуд, ки дар давоми 31 сол ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон се маротиба бо тариқи раъйпурсӣ – 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ин тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон асосан барои мустаҳкам намудани ақидаҳои давлати ҳуқуқбунёд, таҷзияи ҳокимият, волоияти худи меъёрҳои Конститутсия, қонунияти ҳуқуқӣ ва конститутсионӣ, адолати судии конститутсионӣ ва назорати судии конститутсионӣ, дахлнопазир эълон шудани ҳуқуқҳои фитрии инсон ва ғайраҳо равона карда шудааст.

Конститутсияи давлати тоҷикон яке аз беҳтарин конститутсияҳои ҷаҳон шинохта шуда, он бахтномаи миллат ва шоҳсутуни давлатдории миллӣ маҳсуб мешавад. Пояи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси ормонҳои миллӣ ва мардумии халқи мо бино ёфтааст. Ин санади муҳимми тақдирсоз давлати соҳибистиқлоли тоҷиконро ба сӯйи комёбиҳои бузург раҳнамоӣ мекунад. Давоми 31 соли баъди қабули Конститутсия ҷумҳурии соҳибистиқлоламон таҳти сарварии хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳама соҳаҳои хоҷагии халқ ва кулли паҳлуҳои ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ пешравиҳои бузург ба даст омаданд. Зеро Конститутсияи амалкунандаи ҷумҳуриамон кафили сулҳ, якпорчагӣ, Ваҳдати миллӣ ва пойдориву таҷассумгари давлату давлатдории мо, барномаи амал ва зиндагии шоиставу раҳнамои ояндаи дурахшони мардуми тоҷик аст.

Баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон мо ҳама сол дар кишвари соҳибистиқлоламон 6-уми ноябрро ҳамчун Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи ҷумҳуриявӣ ва бо тантана ва шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн мегирем. Дар ин рӯз дар тамоми минтақаҳои кишвар ҷашни пуршукӯҳ ва як рӯзи таърихӣ барномаҳои фарҳангию фароғатӣ баргузор карда мешаванд.

Хулоса, Конститутсияи давлати демократии мо ҳамеша қутбнамо ва ифодагари манфиатҳои волои халқи дорои таърихи бою рангинамон, манбаи асосии ҳуқуқии ҳокимияти давлатӣ, пешбарандаи ғояву арзишҳои миллии мардуми шарифи Тоҷикистон ва амаликунандаи умеду ормонҳои чандинасраи ниёгонамон бошад. Бо назардошти ҳамаи ин гуфтаҳо мо олимони ҷавони Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи милли илмҳои Тоҷикистонро зарур аст, ки ба қадри тинҷию осоиштагӣ, ваҳдату ягонагӣ ва озодию истиқлоли миллии дар Конститутсия эълонгашта расида, дар фаъолияти ҳаррӯзаамон қоидаҳои муқарраркардаи Конститутсияи кишварро ба роҳбарӣ гирифта, баҳри ободии кишвар ва ҳифзи истиқлолу якпорчагии он ҳаматарафа талош варзем.

Бобоев К.О – Мудири шуъбаи бехатарӣ ва амнияти химиявӣ, доктори фалсафа (PhD), Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар санаи 30 майи соли 2024 такид намуда буданд, ки: “Ҳукумати Тоҷикистон илмро яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимонро захираи бузурги зеҳнии ҷомеа дониста, ба мақсади пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоии кормандони соҳаи илм ҳамаи имкониятҳоро муҳайё намудааст. Бо дарназардошти аҳаммияти ин масъала, мо мақому манзалати илм, олимону донишмандон, аҳли маориф ва зиёиёни эҷодкорро дар ҷомеа аз нигоҳи иҷтимоӣ, маънавӣ ва молиявӣ давра ба давра баланд бардоштем. Зеро дар ҷаҳони муосир танҳо кишварҳое метавонанд ҳастии худро ҳифз карда, рушд ёбанд, ки шаҳрвандонашон дорои сатҳи баланди саводнокӣ ва маърифату фарҳанг, илмдӯсту донишманд ва соҳибҳунар бошанд”.

Дар ин замина зикр намудан зарур аст, ки ҳуқуқи инсон ба илм ҳамчун ҳуқуқи конститутсионӣ дар дар моддаи 40 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мустаҳкам гардидааст: «Ҳар шахс ҳуқуқ дорад озодона дар ҳаёти фарҳангии ҷомеа, эҷоди бадеӣ, илмӣ ва техникӣ ширкат варзад, аз дастовардҳои онҳо истифода кунад». Ин модда аз моддаи 5 («Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ мебошанд») сарчашма мегирад ва бо моддаи 23 (маҳрамияти мухобирот), моддаи 30 (озодии сухан) ва моддаи 41 (ҳуқуқ ба таҳсил) пайваст аст.

Илм ин шакли фаъолияти зеҳнӣ ва эҷодии инсон аст, ки ба гирифтани донишҳои нав ва ҳақиқӣ дар бораи ҷаҳон, ҷомеа, инсон, техника, фарҳанг, технологияҳои иттилоотӣ ва ғайра, шинохти қонуниятҳои рушди онҳо, инчунин ҷустуҷӯи роҳҳои татбиқи дастовардҳои илмӣ равона шудааст. Фаъолияти илмӣ бошад фаъолияте мебошад, ки барои ба даст овардан ва татбиқ намудани дониши нав дар ҳама соҳаҳои илму техника ва истеҳсолот барои ҳалли масъалаҳои технологӣ, конструкторӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиву сиёсӣ, таъмини фаъолияти илм, техника ва истеҳсолот ҳамчун низоми ягона, аз ҷумла таҳияи ҳуҷҷатҳои меъёриву техникӣ бо мақсади анҷом додани чунин таҳқиқот равона гардидааст.

Ҳуқуқ ба илм ҷузъи ҳуқуқҳои фарҳангӣ (моддаи 40) ва иҷтимоӣ (моддаи 1 – давлати иҷтимоӣ) баромад менамояд. Олимони ҳуқуқшинос ин ҳуқуқро гуногун шарҳ медиҳанд:

- ҳуқуқ ба илм – ҳуқуқи эҷодӣ ва инкишофии инсон аст, ки мустақилияти зеҳниро кафолат медиҳад. Он на фақат ширкат дар таҳқиқот, балки дастрасӣ ба натиҷаҳо ва озодии интиқодро дар бар мегирад;

- ҳуқуқ ба илм ҷузъи ҳуқуқи инсон ба таҳсил аст ва тафаккури техникӣ ва иҷтимоиро ташаккул медиҳад;

- ҳуқуқ ба илм дуҷониба аст, ки дар он инсон дар эҷод ширкат намуда, аз дастовардҳои илмӣ озодона истифода мебарад.

- ҳуқуқи инсон ба илм ҳамчун ҳуқуқи мустақили зеҳнӣ ва эҷодӣ мебошад, ки озодии ширкат дар эҷоди илмӣ ва истифодаи дастовардҳоро кафолат медиҳад.

Ба андешаи мо мафҳуми ҳуқуқ ба иштирок дар фаъолияти илмӣ ва гирифтани фоида аз он маҳаки асосӣ барои дарки ҳуқуқ ба илм мебошад, ки татбиқи онро дар тадқиқотҳо, сиёсат ва дастрасии ҷаҳонӣ ба донишҳои илмӣ таъкид мекунад. Он уҳдадориҳо, имкониятҳо ва масъулиятро дар таъмини дастрасии умумӣ ба илм равшан месозад ва ба муколамаи ҷаҳонӣ барои сохтани ояндаи инклюзивӣ ва пойдор мусоидат мекунад. Унсурҳои муайянкунандаи ҳуқуқ ба илм фаъолияти илмӣ ва сиёсати давлатӣ оид ба илм мебошанд, ки ҳамчун қисми ҷудонопазири фарҳанги инсонӣ буда, аҳамияти маориф ва дастрасӣ ба илм ҳамчун ҳуқуқи инсон, уҳдадории ҳифзи истеҳсолкунандагони дониш ва истеҳсоли дониш, инчунин кӯшиши дастрасии воқеӣ ба истифода ва гирифтани фоидаҳо аз илмро дар худ фаро мегирад.

Ҳуқуқ ба иштирок дар фаъолияти илмӣ ва гирифтани фоида аз он заминаи меъёрии ҳуқуқиро доро мебошад. Дар Тоҷикистон 2 санади махсус, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 марти соли 2015 № 1197 "Дар бораи фаъолияти илмӣ ва сиёсати давлатӣ оид ба илму техника" ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 декабри соли 2022, № 1922 "Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ" барои танзими ин масоил қабул шудаанд.

Ҳуқуқи иштирок дар фаъолияти илмӣ ва ҳуқуқ ба гирифтани фоида аз неъматҳои илмӣ аз чунин зерҳуқуқҳо иборат аст:

- ҳуқуқ ба эҷоди намудҳои гуногуни дониш тавассути омӯзиши падидаҳои табиӣ ва иҷтимоӣ бо истифода аз равишҳои назариявӣ, мушоҳидавӣ, таҷрибавӣ ва таҳлилӣ барои ҷорӣ ва санҷиши моделҳо, пешбиниҳо, гипотезаҳо ва идеяҳои мавҷуда ва нав, бе маҳдудиятҳои барномаҳои сиёсӣ ё системаҳои эътиқод.

- ҳуқуқ ба шубҳа андохтан ба донишҳои муқарраршуда дар бораи падидаҳои табиӣ ва иҷтимоӣ ҳангоми эҷод ва паҳнкунии моделҳо, пешбиниҳо, гипотезаҳо ва идеяҳои нав, инчунин дар бораи истифодае, ки ин донишҳо барои он буданд ё метавонанд истифода шаванд.

- ҳуқуқ ба ҳамкорӣ ва иштирок дар муколамаи илмӣ ва тадқиқотҳо, ки аз марзҳои миллӣ, сиёсӣ, минтақавӣ ва дигар гузаранд.

- ҳуқуқ ба эълони натиҷаҳои мусбат ва манфии илмӣ.

- ҳуқуқ ба таъсиси ҷамъиятҳо ва ассотсиатсияҳои касбии илмӣ.

- ҳуқуқ ба ҷонибдории истифодаи масъулонаи илм.

- ҳуқуқ ба истифодаи неъматҳои илм.

- ҳуқуқ ба набудани маҳрумият аз имконияти истифодаи неъматҳои илм бо сабаби табъизи ноодилона бо аломатҳои нажод, миллат, пайдоиши этникӣ, забон, ҷинс, ҳуввияти гендерӣ, қобилияти репродуктивӣ, тамоюли ҷинсӣ, синну сол, маъюбӣ, ақидаҳои сиёсӣ ё эътиқодҳои динӣ.

- ҳуқуқ ба дастрасии одилона ба иттилоот, маълумот ва дигар манбаъҳо, ки барои васеъ кардани донишҳои илмӣ, таълимӣ ва тадқиқотӣ заруранд.

- ҳуқуқ ба татбиқи донишҳои илмӣ барои таҳияҳои технологӣ ба фоидаи башарият ва сайёра.

Субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ фаъолияти худро дар шакли дастҷамъӣ ё фардӣ амалӣ менамоянд. Субъектҳои фаъолияти дастҷамъонаи илмӣ ва (ё) илмию техникӣ инҳо мебошанд: ташкилотҳои илмӣ; иттиҳодияҳои шахсони воқеӣ ва (ё) ҳуқуқӣ, ки бо мақсади амалӣ намудани фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ таъсис дода мешаванд; коллективҳои муваққатии илмӣ; муассисаҳои таълимии таҳсилоти олии касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисаи олии таълимӣ, такмили ихтисос ва бозомӯзии мутахассисон.

Кормандони илмӣ (муҳаққиқон), муҳандисию техникӣ ва кормандони дигаре, ки бо ташкилотҳои илмӣ, муассисаҳои таълимии таҳсилоти олии касбӣ, фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро анҷом медиҳанд, инчунин олимоне, ки мустақилона фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро амалӣ менамоянд, шахсони фардии амалисозандаи фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ мебошанд. Ба субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ озодии эҷодӣ, ҳимоя аз рақобати носолим, ҳуқуқҳои баробар барои иштирок дар фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ кафолат дода мешавад. Субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ ҳуқуқ доранд, ки хизматрасонии озмоишгоҳҳои (лабораторияҳои) истифодаи дастҷамъиро тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода намоянд. Субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ ҳуқуқ доранд, ки объектҳои моликияти зеҳнӣ, аз ҷумла ҳуқуқи фурӯхтан ва барои фурӯш пешниҳод намуданро бо тартиб ва шартҳои муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода намоянд. Шаҳрвандони хориҷӣ ва шахсони бешаҳрванд фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари субъектҳои дастҷамъӣ ва фардӣ амалӣ мегардонанд, агар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофнамудаи Тоҷикистон тартиби дигареро пешбинӣ накарда бошанд. Иштирокчиёни фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ, инчунин шахсони воқеӣ ва ҳуқуқие шуда метавонанд, ки ҳуқуқи иштирок карданро дар фаъолияти мазкур бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати сармоягузор, фармоишгар ба даст овардаанд, аз ҷумла онҳое, ки таъминоти иттилоотӣ, барномавӣ, ташкилию усулӣ ва техникии фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро анҷом медиҳанд. Субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ вазифадоранд, ки корҳои илмию таҳқиқотӣ ва таҷрибавию конструкториро, ки ба таъмини амнияти миллӣ равона шудаанд, тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон анҷом диҳанд.

Корманди илмӣ (муҳаққиқ) ҳуқуқ дорад: ҷустуҷӯи илмӣ ва (ё) илмию техникиро анҷом дода, усули таҳқиқотро дар доираи самтҳои таҳқиқоти ташкилоти илмӣ ва (ё) илмию техникие, ки дар он кор мекунад, мутобиқи тахассуси худ интихоб намояд; бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар озмунҳои кушод оид ба корҳои илмию таҳқиқотӣ, таҷрибавию конструкторӣ ва технологӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва берун аз он иштирок кунад; бо таклифи тарафи манфиатдор дар таҳияи самту афзалиятҳои сиёсати давлатӣ оид ба илму техника, анҷом додани ташхиси барномаву лоиҳаҳо, арзёбӣ ва пешгӯии натиҷаҳои иҷтимоиву иқтисодии амалисозии онҳо, таҳия намудани санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ иштирок кунад; дар мувофиқа бо корфармо дар асоси озмун аз ҳисоби маблағи фондҳои илмӣ ва (ё) илмию техникӣ ва сарчашмаҳои дигаре, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ накардааст, маблағ гирад; бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳия ва татбиқи барномаю лоиҳаҳои байналмилалӣ ва байнидавлатии илмӣ иштирок кунад; дар тайёр кардани кормандони илмии тахассуси олӣ ба сифати роҳбари илмии (мушовири) унвонҷӯи унвони илмӣ ширкат варзад; мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар озмун барои ишғол намудани вазифаи холии кормандони илмӣ иштирок намояд; тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ғайр аз ҷойи кори асосӣ дар коллективҳои муваққатии илмӣ ва илмию техникӣ ва (ё) ҷои кори иловагӣ кор кунад; барои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ ҳама намуди захира, аз ҷумла захираи моддӣ, молиявӣ, меҳнатӣ, зеҳнӣ, иттилоотӣ ва табииро бо тартиб ва шартҳои муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷалб намуда, истифода барад; ба натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникии худ тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқҳои шахсии молумулкӣ ва ғайримолумулкӣ дошта бошад; дар мувофиқа бо корфармо дар конфронсу симпозиумҳо ва семинару маҷлисҳо, аз ҷумла чорабиниҳои байналмилалии илмӣ ширкат варзад; тахассуси илмиашро такмил диҳад; аз ҳуқуқҳои дигари пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи фаъолияти илмӣ истифода намояд.

Корманди илмӣ (муҳаққиқ) уҳдадор аст: ҳуқуқу манфиатҳои қонунии субъектҳои дигари фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро риоя намояд; фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро бо риоя намудани ҳуқуқу озодиҳои инсон бе расонидани зарар ба ҳаёту саломатии одамони дигар, инчунин муҳити зист амалӣ гардонад; ташхиси барномаю лоиҳаҳо ва рисолаҳои илмӣ (диссертатсияҳо), натиҷаҳои дигари фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро воқеъбинона анҷом диҳад; талаботи Кодекси намунавии одоби илмиро риоя намояд; вазифаҳои дигарро дар соҳаи фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон иҷро намояд.

Ба шумори ҳуқуқҳои байналмилалии эътирофшудаи инсон, ки бевосита ба манбаи пешрафти илмӣ-техникӣ, ба мисли фаъолияти эҷодии олимон ва ихтироъкорон таъсир мерасонанд, ҳуқуқ ба озодии таҳқиқоти илмӣ (human right to freedom of scientific research) ё озодии илм (scientific freedom) дохил мешавад. Озодии илмӣ барои расидан ба ҳадафҳои таҳқиқот ва пешрафти илм ва ҷомеа зарур мебошад. Аз ин рӯ, мазмун ва мушкилоти татбиқи ин ҳуқуқ мавзӯи таҳлили назариявии ҳуқуқҳои инсон гардида аст. Дар адабиёти хориҷӣ ин ҳуқуқ ҳамчунин дар вобастагӣ ба ҳуқуқи эътирофшудаи байналмилалии инсон ба ширкат дар пешрафти илмӣ-техникӣ ва истифодаи натиҷаҳои он (human right to enjoy the benefits of scientific progress and its applications), ки дар моддаи 15 Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ соли 1966 пешбинӣ шудааст, баррасӣ мешавад. Таҷрибаи муайяни таҳқиқи ин ҳуқуқ дар ҳамбастагӣ ба рушди ҳамкории байналмилалии илмӣ дар илми ватанӣ низ вуҷуд дорад, аз ҷумла таҳлили ҳуқуқи эътирофшудаи байналмилалии инсон ба ширкат дар пешрафти илмӣ-техникӣ ва истифодаи натиҷаҳои он. Гузариши кишвари мо ба рушди босуръати инноватсионӣ, ки танҳо дар асоси шиддатбахшии таҳқиқоти илмӣ ва тиҷоратикунонии натиҷаҳои он имконпазир аст, маънои баланд бардоштани аҳамияти таҳқиқи ҳуқуқи байналмилалии эътирофшудаи инсон ба озодии таҳқиқоти илмӣ ва татбиқи онро дар қонунгузории миллӣ дорад, ки на танҳо онро мустаҳкам мекунад, балки мазмуни онро муфассал месозад. Бе ин муфассалсозӣ эҷоди механизми татбиқи амалии ин ҳуқуқ душвор аст.

Ҳуқуқ ба озодии таҳқиқоти илмӣ ё озодии илм яке аз воситаҳои идеали шахси озод мебошад, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башари соли 1948 эълон шудааст. Ин ҳуқуқ дар манбаъҳои нарми ҳуқуқи байналмилалӣ ва ҳуҷҷатҳои созмонҳои байналмилалӣ тасдиқ мешавад. Дар банди 8 Рӯзномаи рӯз дар соҳаи илм – Чорабиниҳои амалӣ, ки низоми принсипҳои роҳнамойи фаъолият ва воситаҳои расидан ба ҳадафҳои Эъломия оид ба илм ва истифодаи донишҳои илмӣ (Будапешт, 1999) мебошад, гуфта мешавад, ки гузаронидани таҳқиқоти илмӣ бояд ба чорабиниҳои ҳуқуқии мувофиқ такя кунад. Дар ин ҷо таъкид ба аҳамияти озодии ифодаи ақидаҳо ва ҳифзи ҳуқуқҳои зеҳнӣ меравад. Дар банди 2 Хулосаи № 251 (2004) «Дар бораи лоиҳаи суратмаҷлиси иловагӣ оид ба таҳқиқотҳои биотиббӣ ба Конвенсия оид ба ҳуқуқҳои инсон ва биотиб» Ассамблеяи парлумонии Шӯрои Аврупо дарҷ намудааст, ки «озодии фаъолияти таҳқиқотӣ барои пешрафти илм зарур аст. Он қисми озодии андеша ва озодии сухан аст ва аз ин рӯ, бояд ба категорияи ҳуқуқҳои инсон дохил шавад». ЮНЕСКО дар банди 8 Тавсияҳои соли 1974 оид ба мақоми кормандони илмию таҳқиқотӣ ба давлатҳои узв тавсия медиҳад, ки дар раванди таҳияи сиёсати миллӣ дар соҳаи рушди илм ва техника ба назар гиранд, ки «фаъолияти эҷодии кормандони илмию таҳқиқотӣ бояд бо сиёсати миллӣ дар соҳаи илм дар асоси риояи қатъии мустақилият ва озодии таҳқиқот, ки барои пешрафти илмӣ зарур аст, ҳавасманд карда шавад». Дар банди 8 Эъломияи Венетсияи ЮНЕСКО соли 2009 дар бораи ҳуқуқи инсон ба ширкат дар пешрафти илмӣ ва гирифтани фоида аз он таъкид мешавад, ки озодии таҳқиқот унсури ҳаётан муҳим барои раванди рушди илм дар маънои васеътарини он аст. Хусусияти Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, ки ҳуқуқи инсон ба озодии таҳқиқотро мустаҳкам мекунад, номуайян будани муқаррарот марбут ба мазмуни меъёрии ҳуқуқҳои дар он пешбинишуда мебошад. Бо эътибори баландтарин шарҳҳои Кумита оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ фарқ мекунанд, ки ба шакли шарҳҳо (general comments) ва изҳоротҳо (statements) мебошанд. Дар онҳо таҳлили мазмуни меъёрии ҳуқуқҳои гуногун ва хусусияти уҳдадориҳои ҳуқуқи байналмилалии давлатҳо гузаронида мешавад. Аммо бояд қайд кард, ки Кумита ҳанӯз шарҳе таҳия накардааст, ки ба ҳуқуқ ба озодии таҳқиқоти илмӣ, ки дар банди 3 моддаи 15 Паймон пешбинӣ шуда, дахл дорад. Ҳамзамон, бояд вуҷуди корҳои илмии махсус, ки дар онҳо таҳлили муфассали ин ҳуқуқ гузаронида шудаанд, набудани чунин шарҳҳо қайд мегардад. Дар солҳои охир созмонҳои байналмилалӣ ва илми ҳуқуқи байналмилалӣ ба ҳуқуқи инсон ба ширкат дар пешрафти илмӣ ва истифодаи натиҷаҳои он, ки дар банди 1 (b) моддаи 15 Паймон пешбинӣ шудааст (дар шакли кӯтоҳ – ҳуқуқ ба илм) таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамоянд. Ин ҷанбаи таҳлили муқоисавии ҳуқуқӣ байни озодии илм ва ҳуқуқ ба илм гардид. Рӯйдоди муҳимтарин барои пешбурди фаҳмиши мазмуни меъёрии ҳуқуқ ба озодии таҳқиқоти илмӣ таҳлили ғайримустақими ин ҳуқуқ дар Гузориши Маърӯзачии махсус оид ба гуногунрангии фарҳангӣ дар Шӯрои СММ оид ба ҳуқуқҳои инсон «Ҳуқуқ ба истифодаи фоидаҳои пешрафти илмӣ ва татбиқи амалии он» соли 2011 гардид. Дар банди 39 ҳуҷҷат шарҳ дода мешавад, ки озодии таҳқиқоти илмӣ кафолати онро дар назар дорад, ки ташаббусҳои илмӣ аз дахолати сиёсӣ ва дигар дахолатҳо озод буда, ҳамзамон стандартҳои баландтарини ахлоқии фаъолияти касбии муҳаққиқон таъмин карда мешаванд.

Ҳар ҳуқуқи эътирофшудаи байналмилалии инсон уҳдадориҳои мувофиқи байналмилалии давлатҳоро ба вуҷуд меорад, ки ба се гурӯҳ ҷудо мешаванд: эҳтиром (to respect), ҳифз (to protect) ва амалӣ намудан (to fulfil). Азбаски ҳамкории байналмилалии илмӣ-техникӣ хусусияти институтсионалӣ дорад, метавон дар бораи уҳдадориҳои мувофиқи ҳуқуқии созмонҳои байналмилалӣ сухан ронд. Уҳдадории аввал аз дахолат ба татбиқи ҳуқуқ худдорӣ карданро дар назар дорад; дуюмин барои ҳифз аз ҳуқуқвайронкунӣ аз ҷониби шахсони сеюм равона шудааст. Ва ниҳоят, охирин мусоидати фаъолро бо чораҳои гуногуни молиявӣ ва ташкилӣ дар назар дорад. Гарчанде ин уҳдадориҳо нисбат ба ҳуқуқи баррасишуда ҳанӯз шарҳи расмии Кумитаро наёфтаанд, давлатҳо чораҳои гуногуни қонунгузорӣ, судӣ, маъмурӣ барои татбиқи муқаррароти моддаи 15 Паймонро қабул мекунанд.

Дар сатҳи миллӣ ҳуқуқи байналмилалии эътирофшудаи инсон ба фаъолияти илмӣ ҳамчун яке аз принсипҳои қонунгузории миллӣ дар соҳаи илм, технологияҳо ва инноватсияҳо, инчунин сиёсати давлатии илм баромад мекунад. Дар Тоҷикистон заминаи принсипиалии он – озодии таҳқиқоти илмӣ - ҳамчун инъикоси танзим дар қонунгузории миллӣ рушд ёфтааст. Ин имкон медиҳад, ки дар бораи эътирофи аҳамияти озодии таҳқиқоти илмӣ на танҳо дар сатҳи байналмилалӣ, балки миллӣ сухан ронем. Дар маҷмӯъ, озодии фаъолияти илмӣ, аз ҷумла эҷоди илмӣ ва техникӣ на танҳо дар ҳуқуқи байналмилалӣ мустаҳкам шудааст, балки дасти конститутсионӣ дарҷ гардидааст, ки қисми 1 моддаи 40 Конститутсияи ҶТ далели ин гуфтаҳост. Принсипи танзими муносибатҳо дар соҳаи фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ ифодакунандаи эҳтиром ва риояи ҳуқуқи инсон ба озодии таҳқиқоти илмӣ ва илмию техникӣ мебошад. Дар байни кафолатҳои таъминкардаи мақомоти ҳокимияти давлатӣ аввалин кафолати озодии эҷодии субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ аст, ки ҳуқуқи интихоби самтҳо ва усулҳои гузаронидани таҳқиқоти илмӣ ва корҳои таҷрибавӣ-конструкториро дар назар дорад. Ҳамаи кафолатҳои пешбинишудаи ҳуқуқӣ шароити заруриро барои татбиқи пурра ва самараноки ҳуқуқ ба фаъолияти илмӣ ташкил медиҳанд. Уҳдадории давлат барои эҳтиром ва риояи озодии эҷоди илмӣ иникоскунандаи уҳдадории махсуси дахолат накардан ба раванди фаъолияти илмӣ дар баробари кафолати самаранокии татбиқи онро дар назар дорад. Муҳимияти ҳуқуқи конститутсионии инсон ба фаъолияти илмӣ дар он аст, ки он на танҳо шароит барои татбиқи ин ҳуқуқ аз ҷониби ҳар як муҳаққиқро бавуҷуд меорад, балки иттилоот дар бораи мазмуни меъёрӣ ва сохтори ин ҳуқуқро пурра мекунад.

Хулоса ҳуқуқи конститутсионии инсон ба фаъолияти илмӣ ҳамчун ҳуқуқи мустақили зеҳнӣ ва эҷодӣ озодии ширкат дар эҷод ва истифодаи дастовардҳоро кафолат медиҳад. Ин ҳуқуқ калиди рушди устувор ва инноватсионии кишвар буда, татбиқи он боиси рушду нумӯи илми тоҷик дар сатҳи байналмилалӣ мегардад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ҳар як шаҳрванд рӯйдоди муҳими таърихӣ ва тақдирсози давлатдории тоҷикон ба шумор меравад. Ҷашни 31 солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон6 ноябри соли 2025, таҷлил мегардад. Конститутсия бори аввал 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда шуд. 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд. Ин раъйпурсӣ, ки дар фазои сулҳу суботи комил ва сатҳи баланди сиёсӣ баргузор гардид, бори дигар исбот сохт, ки мардуми Тоҷикистон соҳиби фарҳангу маърифати пешрафтаи сиёсӣ ва масъулияти баланди шаҳрвандӣ мебошанд. Имрӯз бо қаноатмандӣ метавон гуфт, ки ин санади сарнавиштсози таърихӣ манфиатҳои олии миллат ва давлати соҳибистиқлоламонро инъикос намуда, ба омили муҳимтарини кафолати устувории ҳаёти сиёсии ҷомеа мубаддал гардид.

22 майи соли 2016 мардуми шарифи Тоҷикистон бо истифода аз ҳуқуқи конститутсионии худ бори сеюм тавассути раъйпурсии умумихалқӣ ба Конститутсия тағйиру иловаҳо ворид намуданд, ки онҳо матни ин ҳуҷҷати сарнавиштсозро такмил дода, нишонаи ба зинаи нави рушд ворид шудани Тоҷикистонро собит намуданд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолияти давлатии кишвари моро аз лиҳози ҳуқуқӣ расмӣ гардонид ва чун шиносномаи миллату давлати тоҷикон онро бо номи давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона расман ба ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кард. Дар Моддаи 1-уми он зикр гардидааст: Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Шакли идораи Ҷумҳурии Тоҷикистон президентӣ мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад.

Тавре Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд: “Бузургӣ ва аҳамияти ин санади муҳими таърихӣ, пеш аз ҳама, дар он ифода меёбад, ки онбори нахуст аз ҷониби худи халқ ва барои халқ бо роҳи ифодаи озодонаи майлу иродаи шаҳрвандони мамлакат кабул карда шудааст. Дар ҳақиқатан бузургӣ ва аҳамияти ин санади муҳими таърихӣ мебошад, ки бо роҳи ифодаи озодонаи майлу иродаи шаҳрвандони мамлакат кабул карда шудааст”. Конститутсия баробарии ҳамаро дар назди қонун эълон намуда, кафолати ҳуқуқу озодиҳоро ба ҳар кас, қатъи назар аз миллат, нажод, ҷинс, забон, эътиқоди динӣ, мавқеи сиёсӣ, вазъи иҷтимоӣ, таҳсил ва моликият ба дӯши давлат вогузор намудааст.

Маврид ба зикр аст, ки Конститутсия аз як тараф, барои рушди давлати демократӣ ва таъсиси низоми самарабахши ҳокимияти давлатӣ заминаи ҳуқуқӣ гузошта, аз ҷониби дигар, барои сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ дар саросари мамлакат шароити мусоид фароҳам овард. Конститутсия ҳамчун муҳимтарин омили таъмини истиқлоли миллӣ ва якпорчагии кишвар тағйирнопазир будани шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлатро кафолат дода, халқи Тоҷикистонро сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эътироф намуд.

Ҳамин тариқ, дар Конститутсия меъёрҳои принсипҳои демократӣ, аз ҷумла асосҳои демократии сохти давлатдорӣ, моҳияти дунявӣ ва иҷтимоии давлат, афзалияти ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, принсипи гуногунфикрии сиёсӣ, фаъолияти парлумони касбӣ, бунёдҳои ҳуқуқии ҷомеаи шаҳрвандӣ, дахлнопазирии моликияти хусусӣ, таъмини адолати судӣ, баробарии ҳама дар назди қонун, асли озодии виҷдону эътиқод ва ғайра дар бар мегирад.

Соҳиби Баҳруло, - ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва

Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сиву як сол муқаддам 6-уми ноябри соли 1994 аввалин маротиба дар таърихи давлатдории тоҷикон Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон ба сифати қонуни олии кишвар бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ, яъне бевосита аз ҷониби худи халқ бо ҳисси масъулияти баланд дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва ояндаи кишвар бо майлу иродаи худ доир ба қабули қонуни сарнавиштсоз, санаде, ки ҳуқуқу озодии инсон ва шаҳрвандро кафолат медиҳад ва Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун давлати демократӣ, ҳуқуқбунёду дунявӣ ва иҷтимоӣ муайян менамояд, қабул гардид.

Конститутсия чист?

Конститутсия ин қонуни асосии давлат аст. Он ҳуҷҷате мебошад, ки тартиби сохт ва фаъолияти давлатро муайян намуда, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро муқаррар сохта ва муносибати байни ҳокимият ва мардумро ба танзим медарорад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд.

Конститутсия – қувваи олии ҳуқуқии санади меъёрии ҳуқуқӣ, мустаҳкамкунандаи асоси сиёсӣ, низоми ҳуқуқӣ ва иқтисодии ҷумҳурӣ инчунин, асоси ҳолати ҳуқуқии шахс аст.

Конститутсия – олитарин шакли ҳуқуқӣ, ки дар он расман сарвати қиматбаҳо, институтҳо ва арзиши сохти конститутсионии Тоҷикистон, асосҳои давлатӣ-ҳуқуқии идоракунии сифатнокии ҷамъиятҳои алоқа ва муносибатҳо, баробарии асоси сохти ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, шакли идоракунӣ ва тақсимоти маъмурию-ҳудудӣ, асосҳои ташкили мақоми марказӣ ва маҳаллии ҳокимият, салоҳият ва муносибатҳои онҳо мустаҳкам шудаанд.

Конститутсия қонуни асосии давлат буда, сохти ҷомеа ва шакли давлатдориро муайян мекунад. Бинобар ин, қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол дар таърихи нави кишвар рӯйдоди воқеан муҳим гардид.

Конститутсия ба сифати қонуни олии давлат принсипҳои муҳимтарини ҳаёти ҷомеаро муайян намуда, муносибатҳои вобаста ба татбиқи ҳокимияти сиёсӣ ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро, танзим мекунад.

Дар Конститутсия таъкид шудааст, ки Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад. Ин меъёри конститутсионӣ дар радифи соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ будани давлат, мӯҳтавои иҷтимоии онро ифода менамояд.

Яке аз талаботи муҳими Конститутсия ин риояи ҳатмии муқаррароти он ва қонунҳо, эҳтироми ҳуқуқ, озодӣ, шаъну шарафи дигарон мебошад. Барои расидан ба ин мақсад пеш аз ҳама зарур аст, ки шаҳрвандон меъёрҳои Конститутсия ва қонунҳоро донанд ва эҳтиром намоянд.

Конститутсия истилоҳи лотинӣ буда, маънои ташкил додан, барпо намудан, бунёд гузоштан, эҷод ва таъсис карданро ифода менамояд ва таърихи бисёрсола дорад. Ба ин маъно Конститутсия қонуни асосии давлат мебошад, ки дорои эътибори олии ҳуқуқӣ буда, асосҳои сохтори давлатӣ, ташкили ҳокимияти давлатӣ ва авзои ҳуқуқии шахсро муайян месозад.

Баъд аз қабули Конститутсия 6 ноябри соли 1994 дар райпурсии умумихалқӣ, ҷамъияти Тоҷикистон ба зинаи нави тараққиёт расид, муносибатҳои нави барои давлат бисёр ҳам муҳим ба вуҷуд омаданд, ки онҳо танҳо ба меъёрҳои конститутсионӣ танзим шуда метавонистанд.

Бинобар ин, 26 сентябри соли 1999 ба Конститутсия тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. Бо инкишофи давлат ва ҷамъият 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 ба Конститутсия боз тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. Тағйиру иловаҳои мазкур бо роҳи райпурсии умумихалқӣ аз ҷониби мардуми Тоҷикистон қабул гардид.

Конституцияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз даҳ боб ва 100 модда иборат буда, масъалаҳои муҳимтаринро танзим намудааст.

Масалан, боби якум асосҳои сохтори конститутсиониро муқаррар кардааст. Тибқи он ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ амалӣ мегардад. Дар Тоҷикистон халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ буда, онро бевосита ва ё ба воситаи вакилони худ амалӣ мегардонад. Конститутсияи Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд.

Боби дуюм ҳуқуқ, озодӣ, вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрвандро муайян менамояд. Мутобиқи он:

– ҳама дар назди қонун баробаранд;

– ҳар кас ҳаққи зиндагӣ дорад;

– ҳеҷ кас аз ҳаёт маҳрум карда намешавад, ба истиснои ҳукми суд барои ҷинояти махсусан вазнин;

– ҳеҷ кас то эътибори қонунӣ пайдо кардани ҳукми суд дар содир кардани ҷиноят гунаҳгор дониста намешавад;

– манзили шахс дахлнопазир аст ва ғайраҳо.

Мувофиқи боби сеюми Конститутсия парламенти ҷумҳурӣ – Маҷлиси Олӣ аз ду палата – Маҷлиси намояндагон ва Маҷлиси миллӣ иборат аст. Маҷлиси намояндагон доимоамалкунанда ва касбӣ мебошад. Фаъолияти Маҷлиси миллӣ даъватӣ мебошад.

Тибқи Конститутсия (Боби чаҳорум) Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон сарвари давлат ва ҳокимияти иҷроия (Ҳукумат) аст. Президент ҳомии Конститутсия ва қонунҳо, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, кафили истиқлолияти миллӣ, ягонагӣ ва тамомияти арзӣ, пойдориву бардавомии давлат, мураттабии фаъолияти мақомоти давлатӣ ва ҳамкории онҳо, риояи қарордодҳои байналмилалии Тоҷикистон мебошад. Президентро шаҳрвандони Тоҷикистон ба тарзи умумӣ, мустақим, баробар ва овоздиҳии пинҳонӣ ба мӯҳлати 7 сол интихоб менамоянд.

Ҳар як шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки синни ӯ аз 35 кам набошад, забони давлатиро донад ва дар қаламрави ҷумҳурӣ на камтар аз 10 соли охир истиқомат дошта бошад, метавонад ба номзадии Президент пешниҳод гардад.

Бояд қайд намуд, ки тибқи Конститутсия Президент низоми пулиро муайян намуда, Раиси Бонки миллӣ ва муовинони ӯро ба вазифа таъин ва озод мекунад.

Конститутсия пешбинӣ кардааст, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон як вилояти мухтор мавҷуд аст (Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон), ки он қисми таркибӣ ва ҷудонопазирии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Дар Тоҷикистон тибқи Конститутсия ҳокимияти судиро суд ба амал мебарорад. Суд мустақил буда, аз номи давлат ва аз тарафи судяҳо амалӣ мегардад. Ҳокимияти судӣ ҳуқуқ, озодии инсону шаҳрванд, манфиати давлат, ташкилоту муассисаҳо, қонунияту адолатро ҳифз менамояд.

Адолати судиро Суди конститутсионӣ, Суди Олӣ, Суди Олии иқтисодӣ, Суди ҳарбӣ, Суди Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, судҳои вилоят, шаҳри Душанбе, шаҳр ва ноҳия, Суди иқтисодии Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, судҳои иқтисодии вилоят ва шаҳри Душанбе, амалӣ мекунанд.

Назорати риояи дақиқ ва иҷрои якхелаи қонунҳоро дар қаламрави Тоҷикистон Прокурори генералӣ ва прокурорҳои тобеи он дар доираи ваколати худ, татбиқ менамоянд.

Тағйиру иловаҳои Конститутсия бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ сурат мегирад. Раъйпурсиро Президент ва ё Маҷлиси намояндагон бо тарафдории на камтар аз се ду ҳиссаи шумораи умумии вакилон таъин мекунанд.

Конститутсия муқаррар кардааст, ки шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлат, тағйирнопазиранд.

Конститутсия аз ҷумлаи дастовардҳои бузурги мардуми Тоҷикистон буда, пойдевори ҳуқуқии давлати наву соҳибистиқлоли тоҷикон, шакли ифодаи ҳуқуқии ормонҳои давлатдории миллӣ, ҳимояи ҳадафҳо ва манфиатҳои миллӣ, осори таърихӣ ва фарҳанги миллӣ мебошад.

Конститутсия ба таъмини озодиву ҳуқуқҳои инсон, аз ҷумла озодии сухан, озодии виҷдон ва амсоли инҳо, чун қонуни асосӣ, кафолат медиҳад.

Конститутсия қонуни асосии давлат буда, сохти ҷомеа ва шакли давлатдориро муайян мекунад.

Дар охир қайд менамоем, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон сарчашмаи ҳуқуқии тамоми соҳаҳои ҳуқуқи Тоҷикистон, мебошад.

Икромов Раҷабалӣ, - ходими илмии Шуъбаи ШМА ва Канадаи

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(бахшида ба 31 солагии рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон)

Чанд сол муқаддам аз ҷониби мардуми шарафманди ҷумҳурӣ бо дарки масъулияти бузурги таърихӣ ва тавассути раъйпурсии умумихалқӣ Конститутсияи давлатӣ ҳамчун навини тоҷикон қабул гардид, ки чун дастоварди воқеан таърихӣ ба эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёду дунявӣ, таъмин гардидани суботи конститутсионӣ ва ваҳдату ҳамдигарфаҳмӣ заминаи мустаҳкам гузошт.

Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсия ҳамчун шиносномаи давлат дар тамоми кишварҳои ҷаҳон ҷойгоҳи махсус дорад. Ҳамин тавр, барои ҳар як кишвар доштани Конститутсия хело муҳим буда, чун нақши танзимгару тарғибгари қонуну қоидаҳо истифода мешавад. Баъди соҳибихтиёр гардидан Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар қатори дигар давлатҳои абарқудрат 6 ноябри соли 1994 Конститутсияро тариқи райъпурсии умумӣ қабул намуда, то инҷониб ба он се маротиба тайғиру иловаҳо ворид карда шудааст. Ислоҳоту такмили Конститутсия имкон дод, ки дар таҳкими минбаъдаи дастовардҳои Истиқлоли давлатӣ, мустаҳкам гардонидани рукнҳои давлатдорӣ, Ваҳдату суботи ҷомеа, бунёди ҷомеаи шаҳрвандӣ, рушди иқтисодиву иҷтимоӣ, сиёсиву фарҳангӣ болоравии нуфузи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам устувор гардид. Қабули Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати сарнавиштсоз дар инкишофи давлатдории навини Тоҷикистон, марҳалаи нави таърихиро оғоз бахшида, заминаи дигаргуниҳои куллӣ дар ҳаёти сиёсии ҷомеа гардид.

Мавриди зикр аст, ки Конститутсия санади сарнавиштсоз ва муайянкунандаи муносибатҳои муҳими ҳуқуқии кишвар аст, ки дар он самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, шакли давлатдорӣ мавриди баррасӣ қарор гирифта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти давлат ва ҷомеаи солиму созада мебошад.

Дар партави ҳамин маҷмуаи қонуну оинҳо дар барномаҳои муассисаҳои таълимии мамлакат омӯзиши Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» амалӣ шудаанд, ки ба ин восита донишҳои сиёсиву маърифати ҳуқуқӣ, эҳтирому риояи Конститутсия ва дигар қонунгузории мамлакат, ҳисси ватандӯстиву меҳанпарастии наврасону ҷавонон боло рафта, бо ин дар масири эъмори давлати ҳуқуқбунёд саҳми намоён мегузоранд. Дар ҳар банди он ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ҳифзу ҳимоя гардида, дар худ ҳуввияти миллии мардуми сарбаландро инъикос менамояд.

Дар ин зимн, Конститутсия ҳуқуқҳои мову шуморо ҳимоя карда, сулҳу суботро таъмин намуда, шаҳрвандонро аз хатару таҳдидҳо огоҳӣ дода, муҳофизат менамояд. Конститутсия ҳамчун танзимгару танфизагари қонуни олии кишвар амал карда, принсипҳо ва қоидаҳоро баҳри ҷомеа муқаррар менамояд. Он барои ҷомеаи демократӣ муҳим буда, заминаи озодиву оромиву ободиро фароҳам меорад.

Вобаста ба ин, ҳуқуқшинос Сангинзода Дониёр чунин ақида намудааст: «Конститутсияҳои кишварҳои Осиё бо шумули Тоҷикистон ба мутобиқшавии иҷтимоӣ ва унсурҳои коллективии фарҳангӣ, мамолики Аврупо ба ҳамгироии байналмилалӣ ва ҳуқуқҳои иҷтимоӣ, ва Амрико ба федерализм ва ҳуқуқҳои фардӣ бештар тамаркуз доранд». Инчунин, оид ба ин масъала қайд намудааст, ки конститутсияҳои Осиё, Аврупо ва Амрико аз таъриху фарҳанг, тағйироти сиёсӣ ва арзишҳои минтақавӣ ташаккул ёфта, гуногунии сохтор ва мазмунро нишон медиҳанд.

Вобаста ба ин Конститутсияи кишварҳои Осиёи Ҷанубиро мавриди таҳқиқот қарор додем, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Исломии Покистон бештар бо номи “Оини Покистон” маъруфият дошта, таъминнамову танзимгару қонунҳои олии кишвар мебошад. Конститутсияи Ҷумҳурии Исломии Покистон аз 280 модда ва 7 ҷадвал иборат буда, системаи мутамаркази федералиро муқаррар мекунад.

Ҷумҳурии Исломии Покистон ҳамасола 10 апрел дар саросари кишвар ҳамчун Рӯзи Конститутсияи миллӣ таҷлил намуда, аз он барои баланд бардоштани маърифати Конститутсия ва аҳамияти он дар байни мардум истифода менамояд.

Ҳамин тариқ, бо машварату корҳои муштарак нукоти асосии конститутсия амалӣ гардида, 23 марти соли 1956 дар ин кишвар расман “Рӯзи Покистон” пазируфта шуд, ки чун кишвари озод худро бо қабули конститутсия ҷашн мегирад. 21 октябри соли 2024 бисту шашуми санади ислоҳоти конститутсионӣ қабул карда шуд, ки ислоҳоти муҳимро дар системаи судии Покистон бо дарназадошти Додгоҳи Олӣ ворид намудааст.

Конститутсияи Покистон аз санаи 23 марти 1956 тасдиқ гардида, яке аз тӯлонитарин Конститутсия дар ҷаҳон мебошад.

Тибқи санадҳо конститутсияҳои кишварҳои минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ба хусус Ҳиндустону Покистон дар муқоиса бо кишварҳои бузурги ҷаҳон бо шумули ИМА, Британияи Кабир, Фаронса ва ғайра илҳом гирифта, шомили принсипҳои адолат, озодӣ ва баробарӣ гардидааст.

Дар қатори дигар кишварҳо дар Ҷумҳурии Ҳиндустон низ 26 ноябр аз ҷониби ҳукумати Ҳиндустон ҳамчун Рӯзи Конститутсия эълон карда шуда, санги ёдгорӣ дар назди муҷассамаи аввалин муаллифи Конститутсия Б.Р.Амбедкар (14 апрели 1891 – 6 декабри 1956), ки падари конститутсия маъруфаст, гузошта шудааст. Бо ташаббуси Вазорати корҳои хориҷӣ тамоми мактабҳои Ҷумҳурии Ҳиндустон дар хориҷа тавсия дода шудааст, ки Рӯзи Конститутсия таҷлил гардида, сафоратхонаҳои кишвар конститутсияро ба забони маҳаллии он миллат тарҷума намуда, ба тамоми муассисаҳои таълимӣ ва академияҳо, китобхонаҳо ва факултаҳои гуногуни шуъбаи ҳиндушиносӣ барои шиносоӣ ирсол намуданд. Ҳамин тавр, дар замони эътибор пайдо кардан, бо 395 модда дар 22 қисм ва 8 ҷадвал аз тӯлонитарин конститутсияи хаттии ҷаҳон буд. Дар ҳоли ҳозир Конститутсияи Ҷумҳурии Ҳиндустон аз 448 модда дар 25 қисм ва 12 ҷадвал иборат мебошад.

Дар охир бояд қайд намуд, ки мо аз Конститутсия, ки сарчашмаи созандадагиву саодатмандӣ аст, нуктаҳои зеринро биомӯзем:

¾ Конститутсия шомили қонунҳое ки ташвиқу тарғиби ҳифзи шаъну шарафи инсонҳоро таъмин менамояд

¾ Конститутсия риояи адолату баробариро барои ҷомеа фароҳам меоварад.

¾ Конститутсия мафҳуми аслии зиндагии хубу гуворо доштанро бо риояи волоияти қонун медонад.

Ҳамин тавр, Конститутсияҳои давлатҳо ба мову шумо кафолат медиҳанд, то чун як ҷузви ҷудоношавандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ миёни ҳам робита дошта, дар доираи сулҳу субот зиндагӣ кард, ки фарогири ҳуқуқ, ҳифзи саломатӣ, ҳифзи амнияти иҷтимоӣ аст, заминаи хубро барои пешсафиву пешқадамӣ фароҳам меорад.

Раҳмонов Мирсаид,Ибрагимова Мадина, ходимони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сарчашмаҳо:

1. Паёми Президенти Тоҷикистон аз 6 ноябри соли 2023

2. Конститутсияи Покистон https://ur.wikipedia.org

Ҳангоми обшавӣ пиряхҳо на танҳо об, балки боз моддаҳои органикиро, ки тӯли ҳазорсолаҳо дар дохилашон ҷамъ шудаанд, хориҷ мекунанд. Ҳангоми ба дарёҳо ҷорӣ шудан ин моддаҳо барои микробҳо ғизо шуда, ҳазм мешаванд ва ба атмосфера гази карбон бароварда мешавад. Омӯзиши таркиби химиявии пиряхҳо барои фаҳмидани шароити гузаштаи иқлим, пешгӯии тағйироти оянда ва арзёбии таъсири фаъолияти инсон ба сайёра маълумоти пурарзиш медиҳад.

Мавҷудияти элементҳои химиявӣ дар қабати пиряхҳо бо равандҳои ташаккул ва табдилёбии пиряхҳо зери таъсири процессхои иқлимӣ, вулканӣ, кайҳонӣ, хокию геологӣ, биологӣ, физикӣ ва антропогенй муайян карда мешавад. Ба ин таркиб макро ва микроэлементҳоро дохил мешаванд. Макроэлементҳои асосии Сl¯ Na+, K+, Mg2+ ва SO2- пайдоиши баҳрӣ ва ионҳои Fe, Al, Ca ва Mn, пайдоиши континенталиро доро мебошанд. Дар таркиби пиряхҳо инчунин доимо ионхои HCO2, NO2, NH4 ва HРO4 мавҷуд мебошад.

Cu, Zn, Pb, Cd, Hg, Co, Ni, V, Cr ва гайра ба микроэлементхои дар пиряххо мавчудбуда дохил мешаванд. Мавҷудияти онҳо асосан бо таъсири антропогенӣ алоқаманд аст. Таркиби кимиёвии пиряххои кухӣ бо сабаби ивазшавии равандҳои обшавию яхбандӣ дар қабати фирну ях, алока бо маводи морена ва чинсхои кухӣ, инчунин наздик будани дигар манбаъхои махаллии ифлосшавӣ дар фазою вақт якбора тағйир меёбад.

Як қатор элементҳои дар боло қайд кардашуда дар таркибӣ ҳамаи организмҳои зинда, дар миқдори муайян дида мешаванд. Масалан хлор аз як тараф гази заҳролуд буда, аз тарафи дигар, унсури кимиёвиест, ки бидуни он ҳаёт ғайриимкон аст. Вай амалан дар ҳама ҳуҷайраҳои бадани инсон мавҷуд буда, дар баробари калий ва натрий, ба кори узвҳои ҳозима мусоидат менамояд, функсияи мушакҳоро дастгирӣ ва ба интиқоли сигналҳо байни ҳуҷайраҳои асаб, кӯмак мекунад.

Илова бар ин, хлор ба ҳуҷайраҳои сурхи хун дар мубодилаи оксиген ва гази карбон, инчуни барои хориҷ кардани токсинҳо аз бадан кӯмак мекунад.

Талаботи ҳаррӯзаи хлор ба ҷинс, синну сол, саломатӣ ва тарзи ҳаёти инсон вобаста аст. Миқдори зарурии он барои кӯдакон аз 0,3 то 1,7 грамм, наврасон - то 3,1 грамм ва калонсолон - то 3,2 грамм муайян шудааст. Хлори зиёдатӣ ё гиперхлоремия як ҳолати хатарнокест, ки дар он миқдори хлориди хун аз 107 ммоль/л зиёд яке аз сабабҳои лахташавии хун мегардад.

Натрий, калий, магний ва фосфат (фосфор) барои бадани инсон ҳаётан муҳиманд: натрий ва калий мувозинати об ва кислотаю асосҳоро ба танзим дароварда, импулсҳои асабро идора менамоянд, магний дар кори ферментҳо ва кашиши мушакҳо иштирок карда, фосфат барои нигоҳ доштани равандҳои энергетикӣ ва рушди мувозинати скелет муҳим мебошад.

Оҳан ва алюминий дар бадани инсон нақшҳои гуногун доранд: оҳан барои интиқоли оксиген зарур буда, алюминий як унсури эҳтимолан заҳролуд ҳисобида мешавад, ки нақши тасдиқшудаи биологӣ надорад ва назорати истеъмолро талаб намекунад

Норасоии оҳан боиси камхунӣ, хастагӣ ва дигар мушкилоти саломатӣ мегардад, дар ҳоле ки оҳани зиёдатӣ метавонад ба заҳролудшавӣ оварда расонад.

Металлҳои вазнине, ки ҳангоми таҳлилҳо муаян карда мешаван, барои саломатии инсон заррарнок буда, ба ҳар гуна касалиҳои даруни оварда мерасонанд.

Таҳлили химиявии яхҳои пирях имкон медиҳад, ки таркиби атмосфераи гузаштаро фаҳмем, ифлосшавии онвақтаро муайян кунем, тағирёбии иқлимро пайгирӣ кунем ва микроорганизмҳои қадимиро омӯзем.

Таҳлили таркиби ҳубобчаҳои дар қабати ях мавҷудбуда дар бораи консентратсияи газҳои дар гузаштаи дур вуҷуддошта (масалан, CO2, CH4) маълумот медиҳад.

Муайян кардани металлҳои вазнин, пеститсидҳо ва дигар ифлоскунандаҳои дар ях мавҷҷудбуда барои муайян кардани манбаъҳои глобалии ифлосшавӣ ва тақсимоти онҳо кӯмак мекунад. Таркиби изотопии об (масалан, таносуби дейтерий ба гидроген, H2O/H2O) ва оксиген дар ях, тағйирёбии ҳароратро дар гузашта ошкор мекунад.

Ёрова Бибигул ходими хурди илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 6 ноябри соли 1994 бо иродаи озоди мардуми кишвар қабул гардид, санади таърихиест, ки пояи давлатдории навини тоҷиконро асос гузошт. Он рамзи ваҳдат, сулҳ, адолат ва ҳамбастагии миллӣ буда, ҳамаи самтҳои ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии кишварро ба таври возеҳ танзим менамояд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд:

«Конститутсия оинаи давлат ва роҳи рушди ҷомеаи озоду обод аст».

Дар ҳақиқат, маҳз ба шарофати ин ҳуҷҷати олии ҳуқуқӣ, сулҳу субот дар Тоҷикистон пойдор гардид, заминаи устувори пешрафти иқтисод, маориф ва илм фароҳам омад. Дар даврони соҳибистиқлолӣ давлат барои рушди соҳаҳои илм ва тарбияи кадрҳои ҷавону соҳибистеъдод таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудааст.

Ҷавонон — нерӯи созандаи давлат

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид намудаанд, ки ҷавонон такягоҳи боэътимоди давлат ва қувваи созандаи ҷомеа мебошанд. Ва ҳамеша таъкид меекунанд, ки:

«Ҷавонон бояд пешсафони илму маърифат ва поягузорони давлати муосир бошанд».

Имрӯз ҷавонони кишвар, ки дар муҳити сулҳу суботи сиёсӣ ба воя мерасанд, имконият доранд, то донишҳои муосирро азхуд намуда, дар пешрафти Ватан саҳми фаъол гузоранд. Аз ҷумла, ҷавонони олими соҳаи кимиё намунаи равшани татбиқи ин сиёсати давлатӣ мебошанд.

Дар муассисаҳои илмии кишвар, аз ҷумла дар Институти химияи ба номи В.И. Никитин садҳо ҷавонони боистеъдод ба таҳқиқоти илмӣ машғуланд. Онҳо дар самти таҳияи моддаҳои нав, нано-технологияҳо, доруҳои ватанӣ ва ҳифзи муҳити зист корҳои арзанда анҷом медиҳанд.

Ин фаъолияти илмиву таҳқиқотӣ шаҳодати он аст, ки сиёсати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи рушди илм ва дастгирии ҷавонони соҳибистеъдод самараи воқеӣ мебахшад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо боварии комил таъкид намудаанд:

«Илм чароғест, ки роҳи ҷомеаро ба сӯи ободӣ ва тараққиёт равшан месозад».

Ин гуфтаҳо барои ҳар як донишҷӯ ва муҳаққиқи ҷавон — дастури ҳаёт ва фаъолияти илмӣ мебошанд. Зеро илми муосир на танҳо воситаи пешрафти иқтисоди миллӣ, балки кафолати истиқлоли воқеии давлат аст.

Конститутсия — кафолати рушди илму фарҳанг

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқ ва озодиҳои ҳар як шаҳрвандро кафолат дода, шароити мусоид барои рушди озоди илм, маориф ва фарҳанг фароҳам меорад. Он ба ҳар як ҷавон имконият медиҳад, ки дониш андӯхта, иқтидори зеҳнии худро дар роҳи пешрафти ҷомеа истифода намояд. Маҳз дар асоси ҳамин Конститутсия давлат барномаҳои миллӣ оид ба рушди илм, дастгирии олимони ҷавон ва навовариҳои илмиро роҳандозӣ намудааст.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо зикр кардаанд:

«Агар миллат илму донишро сармашқи зиндагии худ қарор диҳад, ояндаи он пурнур ва боэътимод хоҳад буд».

Аз ин рӯ, ҷавонони тоҷик, бахусус олимони соҳаи кимиё, бояд бо ҳисси баланди масъулиятшиносӣ ва ватандӯстӣ фаъолияти илмии худро идома диҳанд, то ки номи Тоҷикистони соҳибистиқлол дар арсаи байналмилалӣ баланд садо диҳад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо санади сиёсӣ, балки рамзи ваҳдат, субот ва пояи устувори рушди илму фарҳанг мебошад. Имрӯз ҳар як ҷавони тоҷик бояд дар зери партави ин ҳуҷҷати муқаддас зиндагӣ ва фаъолият намуда, бо дониш, заковат ва заҳмати худ ба ободии Ватан саҳм гузорад. Зеро, чунон ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд:

«Илм пояи давлат аст, ва ҳар қадар илми мо пурқувват бошад, ҳамон қадар давлатамон устувор мемонад».

Аминова Нигора Аминовна, н. и. т., мудири Озмоишгоҳи Маводшиносии Институти химияи ба номи В.И. Никитин.

Миллати форсу тоҷик ба башарият нобиғаҳои бисёре тақдим намудааст, ки дар соҳаҳои гуногуни тибби амалӣ ва назариявӣ, биология, химия, фалсафа ва як қатор соҳаҳои дигари илм осори бойи илмӣ гузоштаанд. Яке аз онҳо Абӯбакр Муҳаммад ибни Закариё ибни Яҳёи Розӣ мебошад, ки ҳамчун олими энсиклопедисти барҷаста, файласуф, табиб, омӯзгор, риёзидон, кимиёгар ва табиатшиноси асрҳои VIII—IX шинохта шудааст.

Закариёи Розӣ 28 августи соли 865 мелодӣ (соли 251 ҳиҷрӣ) дар шаҳри Рай, дар оилаи косиб ба дунё омадааст. Солҳои тифлию айёми ҷавонии ӯ дар зодгоҳаш шаҳри Рай мегузарад. Аз маълумоти «Китоб-ут-тиб — ул — Мансурӣ» бармеояд, ки донишманд дар аввалҳои умр бо касби заргариву саррофӣ шуғл варзида, дар як давраи муайян ба ҳаваси кимиёгарӣ дар пайи омӯхтани илми кимиё мегардад. Ӯ дар овони ҷавонӣ монанди дигар кимиёгарон аз пайи орзуи бо роҳи кимиёвӣ мубаддал гардонидани маъданҳо ба тилло ва нуқра мешавад. Абурайҳони Берунӣ (973-1048) дар «Феҳрасти майлу рағбат доштани Закариёи Розӣ» ном асараш дар бобати ба илми кимиё шавқу ҳавас доштани Закариёи Розӣ чунин гуфтааст: «Наздикӣ ба оташ ва бӯйҳои тунд чашми ӯро маъюб сохт ва ӯ ба сӯи муолиҷа ва мудово ва сипас ба илми пизишкӣ кашонид». Тибқи дигар маълумотҳо мутолиаи доимӣ сабаби хирагии чашми у мегардад.

Ӯ барои дармони дарди чашми худ назди каҳҳоле (сурмакаш, табиби чашм) рафт. Каҳҳол барои дармон понсад динор талаб кард ва ӯ ночор онро бипардохт. Сипас бо худ гуфт, ки «кимиёи воқеӣ илми тиб аст, на он ки ту бад-он машғулӣ». Баъдан аз илми кимиё дурӣ ҷуст ва ба илми тиб пардохт.

Тибқи маълумотҳои бадастомада Закариёи Розӣ пас аз чилсолагӣ ба илмҳои тиб ва фалсафӣ рӯй овардааст. Закариёи Розӣ барои фаро гирифтани нозукиҳои улуми тиббӣ ва фалсафӣ ба Бағдод меравад. Бағдод дар он рӯзгор маркази мутарҷимони забардасти осори илми юнонӣ ва арабӣ буд. Вуҷуди бемористонҳо дар замони Ҳорунуррашид (хилофаташ солҳои 786—809) ва Баромика боиси фароҳам омадани имконоти хубе барои мутолиоти Закариёи Розӣ гардид. Бархе аз сарчашмаҳо навиштаанд, ки Закариёи Розӣ бемористони Аздиро дар Бағдод идора мекард, ин ҳамон бемористоне будааст, ки Бадр — ғуломи Мӯътазид (хилофаташ солҳои 892—902) дар садаи IX бунёд карда будааст, ки баъдан бо номи «Бемористони Мӯътазидӣ» машҳур гардид, вале бо мурури айём ба «Аздӣ» маъруф гаштааст.

Закариёи Розӣ пас аз фарогирии улуми мухталиф муддате ба зодгоҳи худ — Рай рафт ва сарварии бемористони он ҷоро ба уҳда гирифт. Ӯ дар бахшҳои гуногуни китобҳои худ ба бемористони Рай ишора кардааст.

Баъди анҷоми таҳсили тиб дар Бағдод таҳти роҳбарии Табарӣ Закариёи Розӣ ба саёҳати Мисру Испания ва мамлакатҳои дигар мебарояд. Ӯ дар Мовароуннаҳру Хуросон, дар пойтахти Давлати Сомониён Бухоро чанде иқомат кардааст. Ӯ дар мубоҳисаҳои илмӣ ширкат варзида, дар мамолики сафарқардааш комёбиҳои илму маданиятро омӯхт ва ба инкишофи онҳо саҳми муайян гузошт, дар бисёр мамлакатҳо шогирдонро ба камол расонд. Вай табиби хосаи ҳокимони мухталифе буд, аҳли бисёр мамлакатҳо ӯро ба сифати духтури беҳамто мешинохтанд ва ҳокимонашон ӯро ба назди худ мехонданд.

Закариёи Розӣ илми тибро ба дараҷае мукаммал омӯхта, чунон табиби ҳозиқ шуд, ки муосирон ӯро «Ҷолинуси араб» (Гален -пизишк, ҷарроҳ ва файласуфи юнонитабори Руми Қадим) номиданд. Бидуни сардухтури шаҳри Рай, балки садри бемористони асосии хилофати Бағдод таъйин шудани Закариёи Розӣ далели обрӯю эътибори баланд ва табиби ҳозиқ будани вай мебошад. Закариёи Розӣ мероси илмии бисёр духтурони намоён, аз ҷумла мероси дастпарварони Академияи Ганди Шопурро ба хубӣ медонист ва мукаммал аз бар карда буд.

Муҳаммад Закариёи Розӣ қариб 238 китоб ва рисола навиштааст. Мутаассифона аксарияти онҳо несту нобуд гардида ва имрӯз фақат 30 ҷилд аз осори ӯ боқӣ мондаасту халос, ки аксарияташон ба забони арабӣ нигошта шудааанд. Мероси ба тиб бахшидаи ӯ зиёда аз 60 китобу рисолаҳоро дар бар мегирад.

Ба муҳимтарин асарҳои энсиклопедии донишманд «Китобу-л- ҳовӣ» ва «Китобу-т-тиб ул-Мансурӣ» дохил мешаванд. «Китобу-л- ҳовӣ» аз 30 ҷилд иборат буда, тамоми шохаҳои тиббӣ — назариявӣ ва амалиро дар бар мегирад. Асари муҳими тибии ӯ «Ал — ҳовӣ» инчунин ба номи «Ҳақоиқ доиратул - маорифи тиббӣ» ёд мешавад. Дар китоби мазкур назария ва комёбиҳои пешқадами илми тибби қадимаи юнонӣ, ҳиндӣ, арабӣ, форсиву тоҷикӣ, дар навбати аввал таҷрибаи амалии худи ҳаким гирд оварда шудааст. Ин асар соли 1279 ба забони лотинӣ тарҷума ва дар соли 1486 нусхаи чопии он дастраси аврупоиён гардид. Такроран ин шоҳасар ба забони лотинӣ боз ду маротиба дастраси табибону донишмандони мамолики зиёди ҷаҳон мегардад. Асари дигари Закариёи Розӣ «Китобу-л чадори вал хасба» (китоби сурхакон (гул) ва сурхак) (оспа ва корь) бо забони лотинӣ, юнонӣ, англисӣ ва немисӣ тарҷума шуда, 49 маротиба пайи ҳам нашр гардидааст, ки нишони маҳбубият ва маъруфияти асари мазкур дар сатҳи ҷаҳонӣ мебошад. Дар он ӯ фарқияти байни ин ду бемориро дақиқ баён кардааст, ки аввалин маротиба дар таърихи тибб буд. Ӯ нишонаҳо, аломатҳо ва роҳҳои гуногуни паҳншавии беморӣ ва роҳҳои табобатиро муқоиса карда, тавсияҳои амалӣ додааст. Ӯ инчунин қайд намудааст, ки касе ки як маротиба ба ин бемориҳо гирифтор шуда, шифо меёбад дар умри худ дигарбора ба ин бемориҳо дучор намегардад.

Асари ӯ дар Аврупо бо тарҷумаи лотинӣ («de Peste», «de Pestilentia») паҳн шуд. Олими англис Ҷекнер фақат баъди нашри англисии ин асар усулҳои табобати ин бемориҳоро пешниҳод кард

Закариёи Розӣ бо вуҷуди дониши олидараҷааш оид ба ҳама воситаҳои муолиҷа тарафдори он буд, ки бемориҳо то ба ҳадди имкон бо дору ва васоити оддитарин илоҷ карда шаванд. Ӯ мегуфт: «Ҳар гоҳ табиб муваффақ шавад, ки бемориҳоро бо ғизо (парҳез) дармон кунад, пас ба саодат расидааст». Фаъолияти илмии ин донишманди бузург ба тадриҷ ба Аврупо нуфуз намуд ва дар он ҷо бо номи «Abubater» ё «Razes» шуҳрат пайдо кард. Ба мисли уламои дигари замони хеш, ӯ ба офариниши олам имони комил дошт, аммо биниши ӯ биниши моддӣ буд ва аз ақидаҳои хурофотӣ сарфи назар менамуд ва пайваста машғули таҳқиқ буда, зиндагии фақирона дошт.

Закариёи Розӣ дар соҳаи тиб як қатор навгониҳоро ҷорӣ намудааст, ки то имрӯз актуалӣ буда, дар тибби ҷаҳонӣ васеъ истифода бурда мешаванд.

1. Закариёи Розӣ аз нахустин табибҳоест, ки тибро ба таҷриба ва амалия пайвастааст. Ӯ ин корро бо роҳи ҷорӣ намудани таърихи беморӣ, ки дар тибби имрӯза маъмул аст, ба анҷом расонид. «Китобу-л-ҳовӣ»-и дар заминаи чунин таърихҳои беморӣ таълиф шудааст.

2. Закариёи Розӣ дар соҳаи ҷарроҳӣ низ чандин ихтироъ ва кашфиёт дорад. Ӯ аввалин бор асбоби аз ҳалқ берун овардани ҷисмҳои бегонаро тасвир кард, пунба (пахта)-ро барои бастан ва зеҳро барои дӯхтани ҷароҳат ба кор бурдааст.

3. Ӯ тавсия кардааст, ки ҳангоми ҷарроҳии саратон бофтаҳои атрофи онро ҳарчи бештар бурида, ҷояшро доғ кардан зарур аст. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки ӯ аввалин маротиба ҷарроҳии бемориҳои саратонро анҷом додааст.

4. Ӯ аввалин шуда усули эмкуниро барои пешгирӣ кардани касалии сурхакон (оспа) ба кор бурдааст.

5. Дар тиб ихтисосро чорӣ намуд. "Як табиб наметавонад ҳама бемориҳоро табобат кунад".

6. Ӯ аввалин шуда барои аҳолии камбизоат «Дастури тиббӣ ба шахсоне, ки духтури шахси надоранд» офарид. Чӣ хеле дар боло қайд кардем, табиб барои табобати чашм аз олим 500 динор талаб мекунад. Ин нишонаи он аст, ки табобат гаронарзиш буда, барои аҳолии камбизоат дастнорас буд. Аз ин лиҳоз, Дастуре таҳия ва ба аҳолӣ пешкаш мекунад, ки дар он усулҳои пешгирии бемориҳо, табобат бо усулҳои дастрас, аз ҷумла бо гиёҳҳои шифобахш тавсия дода мешавад.

7. Ӯ дар бораи аҳамияти релеф барои сохтани беморхонахо навиштааст. Ӯ ба тозагӣ ва «ҷойи бинои беморхона» аҳамияти калон медод. Ӯ барои пайдо кардани макони беҳтарини беморхона дар Бағдод, порчаҳои гӯшти хурдро дар нуқтаҳои гуногун овезон кард. Маконеро, ки пораҳои гушт дертар ба вайроншавӣ оғоз карданд барои сохтмони беморхона мувофиқ мешуморид, чунки дар ин мавзеҳо микроорганизмҳо/бактерияҳо камтар вуҷуд доштанд.

8. Аввалин касест, ки дар тиб мархами сулфурро барои табобати бемории хоришак (чесотка) истифода бурдааст. Марҳами мазкур то ҳол дар илми тиб барои табобати бемориҳои пуст васеъ истифода мешавад.

9. Асбобҳои фарматсевтии офаридааш то ҳол истифода мешаванд: ҳован ва ҳовандаста (ступка и пестик).

10. Аввалин маротиба фарқи байни сурхакон (оспа) ва сурхак (кор)-ро тавсиф кардааст, ки дастоварди бузург дар таърихи тиб мебошад.

11. Ӯ сабабҳо, аломатҳо ва роҳҳои паҳншавии бемориҳоро дақиқ тавсиф карда, ба аҳамияти «ташхис» ва «мушоҳидаи клиникӣ» таъкид кардааст.

12. Ӯ таъсири доруҳо ва моддаҳои гуногунро меомӯхт ва ин таҷрибаро барои таҳияи доруҳои нав истифода мебурд.

13. Пеш аз ба беморон додани доруҳо, ӯ онҳоро дар ҳайвонот (масалан, маймун) санҷидааст, ки яке аз ибтидоии усули санҷиши дахлнок буд.

14. Яке аз усулҳои муҳими илмии ар-Розӣ ин ҷудо кардани «гурӯҳҳои назоратӣ» дар санҷиши таъсири табобат мебошад — масалан, ӯ пешниҳод карда буд, ки агар мехоҳанд таъсири фавти хуниро (phlebotomy, kumbe leeching) бар як ҳолати муайянро бодиққат омӯзанд, бояд беморҳоро ба ду гурӯҳ тақсим кунанд — ба гурӯҳи табобат ва гурӯҳи назорат — ва натиҷаҳоро муқоиса кунанд.

Муҳаммад Закариёи Розӣ ҳамчун пизишки варзида ба бемориҳое таваҷҷӯҳи хоса мекард, ки дар замони ӯ бештар ба назар мерасид. Вай дар бораи подагра ва радикулит, дарди руда, шамолкашӣ, фалаҷ, табобати ҷарроҳӣ ва шикаста, хунрезӣ ва махав, бемориҳои пӯст, парҳез ва давоҳои парҳезӣ ва бисёр мавзӯъҳои дигар муфассал ва дастрас навиштааст.

Закариёи Розӣ ба осори Арасту ва Афлотун шарҳи ҷолибе ба ёдгор гузоштааст. Китобе дар илми мантиқ навишта, дар бораи фалсафаи Фисоғурис (Пифагор) низ асаре нигоштааст.

Дар маҷмӯъ метавон гуфт, ки Абӯбакр Муҳаммад Закариёи Розӣ аксарияти илмҳои замонашро аз устодаш Ҷобир ибни Ҳайён фаро гирифта худ саромад ва устоди бузурги ин риштаҳои илм гардидааст. Ин дастовардҳои илмии Закариёи Розӣ ба илми Аврупо таъсири назаррас расонида, номи ӯро ба қатори саромадони тамаддуни башарӣ шомил гардонида аст.

Ҳикмати ар-Розӣ — омезиши дониш аз мутафаккирон бо таҷрибаи худ ва интиқоди назари ҳадди ақал бидуни далел — дар таърихии илм хеле аҳамият дорад.

Бояд қайд намуд, ки Ибни Сино низ аз асарҳои Розӣ истифода карда, дар «Қонуни тиб» аз ӯ иқтибосҳо овардааст.

Ҳамин тавр, ба хулоса омадан мумкин аст, ки ар-Розӣ бо маҳорати бузурги тиббӣ ва осори бойи абадзиндаи илмиаш на танҳо дар пешрафт ва равнақи тиббу табиатшиносии олам саҳми ниҳоят бузург дорад, балки ӯ дар таърихи илму маданияти ҷаҳонӣ ҷойи намоёнро ишғол намуда, аз намоёнтарин табибони даври худ буд. Аз натиҷаи корҳои амалии иҷронамудаи ӯ олимони даври Шарқу Ғарб васеъ истифода бурдаанд. Осор ва идеяҳои ӯ то ҳол актуалӣ буда, ба тадқиқот ва шакли таълимоти тиббии баъд аз ӯ таъсир расониданд.

Тибқи маълумотҳо файласуф ва табиби мушкилкушо, кимиёгари маъруф Закариёи Розӣ дар охири умри худ нобино шуда, дасташ аз кор монда будааст ва дар байни соли 320 ҳиҷрӣ ( 25 октябри соли 925 мелодӣ) аз олам чашм пӯшидааст.

Маъруфов Ашурмад Гадоевич - сардори Шӯъбаи илмҳои назариявӣ

ва фарматсевтии Шӯъбаи илмҳои тиббӣ ва фарматсевтии АМИТ

Ҷашни меҳргон яке аз ҷашнҳои кӯҳани мардуми ориёинажод ба ҳисоб меравад. Ин ҷашни аҷдоди бо баракати Истиқлолияти давлатӣ аз ҷониби Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эҳё гардида ва тӯли чандин сол аст миёни мардуми тоҷик ҷашн гирифта мешавад. Таърих ва аҳамияти ҷашни меҳргон маҳз дар замони соҳибистиқлоли ба воситаи эҳё ва таҷлили он миёни хурду бузурги мамлакат ошно гардонидани шуд. Пешвои муаззами миллат дар сиёсати фарҳангпарваронаи худ, ки дар раванди ҷаҳонишавӣ аҳамияти муҳим дорад, ҷиҳати тарғибу эҳёи ин ҷашни аҷдодӣ дастуру супоришҳои назаррас доданд. Чуноне ки муҳимияти ин ҷашнро Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намуда, иброз намуданд:

"Меҳргон яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёинажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати ойини меҳрпарастӣ таъбир кардаанд. Меҳргон иди ҷамъоварии ҳосили рӯёндаи деҳқон, иди фаровонӣ, шодию нишот, дӯстию рафоқат, ваҳдату ягонагӣ ва меҳру садоқат аст".

Воқеан меҳргон ҷашнест, ки гузаштагони мо онро ҷашн мегирифтанд, шоирону нависандагони мо аз он ситоиш менамуданд.

Муаллифи «Шоҳнома»-и безавол Абулқосим Фирадавсӣ пайдоиши ин ҷашнвораро ба замони салтанати Ҷамшеду Фаридун мансуб медонад. Вале ба таври мушаххас таҷлили иди Меҳргон аз давраи ҳукмронии Сосониён ба ҳукми анъана даромадааст. Писари шоҳ Шопури Сосонӣ — Ҳурмуз дар ин самт қадамҳои аввалинро гузошт ва бо гузашти замони муайян Меҳргон шукӯҳу шаҳомати хоса пайдо намуд, ки дар замони салтанати Сомониён ба авҷи баланд расид.

Маъсуди Саъди Салмон ҷашни Меҳргонро яке аз ҷашнҳои фарруху дӯстдоштани номбурда, ҳама рӯзи ин моҳро рӯзи меҳру меҳрубонӣ меномад. Ва мардумро ба меҳрубонию дӯсти даъват менамояд:

Рӯзи Меҳру моҳи Меҳру ҷашни фаррух Меҳргон,

Меҳр биафзой эй нигори моҳчеҳраи меҳрубон.

Меҳрубонӣ кун ба ҷашни Меҳргону рӯзи Меҳр,

Меҳрубонӣ кун ба рӯзи Меҳру ҷашни Меҳргон.

Кулли сарчашмаҳои таърихӣ ва нигоштаи бузургони мо далели яке аз ҷашнҳои муҳиму таърихи будани меҳргон аст. Боиси ифтихору сутуданист, ки дар даврони Истиқлолияти давлатӣ барои эҳё ва оммавигардонии ин ҷашни кӯҳан шароити мусоид фароҳам омад, ҷавонони мо бозам аҳамияти ин ҷашнҳои миллиро ба монанди Наврӯз, сада, тиргон ва меҳргонро тавассути нақша - чорабиниҳое, ки бо ҳидояту ғамхориҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳандозӣ гардиданд дарк намуда, ҳуввияти миллӣ ва дониши худро оид ба мероси гузаштагон инкишоф доданд.

Маврид ба зикр аст, ки дар раванди ҷаҳонишавӣ, ки бархӯрди фарҳангҳо ҷараён дорад ва хатари аз байн рафтани фарҳангҳо вуҷуд дорад, ҷашни меҳргон ҳамчун ҷашни ҳифзкунандаи фарҳанги миллӣ, расму оини аҷдоди, ташаккулдиҳандаи ҳуввияти миллӣ барои наслҳои имрӯзу ояндаи мо муҳим мебошад. Меҳргон пеш аз ҳама як ҷашни мантиқӣ, ки дорои таърих ва расму оини хоси худ аст дар тӯли таърих аҳамияти худро то имрӯз нигоҳ доштааст.

Ҷашни меҳргон гувоҳи як миллати соҳибтаъриху соҳибтамаддун ва дорои фарҳанги бою нотакрор будани миллати тоҷик аст. Ҳамчун ворисони ин ҷашни бузурги аҷдодӣ ҳар яки мо муваззаф ҳастем, ки дар тарғибу таҷлили он саҳми бориз дошта бошем. Аз сиёсати хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳифзи фарҳангии миллӣ ҷонибдорӣ намоем.

Ҷашни меҳргон пояндаву Тоҷикистон ҷовидон бод!

АБДУМУМИНЗОДА Ситора, номзади илмҳои педагогӣ, Мудири шӯъбаи

кор бо магистратрон, докторантони PhD ва унвонҷӯёни ИФСҲ АМИТ