Ваҳдати миллӣ барои халқи тоҷик, Тоҷикистони азиз на танҳо як дастоварди таърихӣ, балки заминаи асосии сулҳу субот, рушди устувор ва эҳёи давлатдории миллӣ мебошад. Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ 27 июни соли 1997 дар шаҳри Москва, ки ба ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 хотима бахшид, ба таърихи муосири Тоҷикистон саҳифаи наве бахшида бо имзои ин ҳуҷҷати сарнавиштсоз Тоҷикистон тавонист, ки қадамҳои устувори худро баҳри шукуфоӣ ва пешрафти давлат ва ҷомеа гузорад.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, бо иродаи қавӣ ва сиёсати хирадмандона тавонист халқи парешонро сарҷамъ намуда, кишварро аз вартаи нобудӣ наҷот диҳад. Ӯ бо ташаббусҳои созанда ва талошҳои пайгирона сулҳу суботро барқарор намуда, заминаи рушди минбаъдаи давлатро фароҳам овард, ки дар он солҳо ба ҳам овардани мардуми парешон, ки ба сангарҳои муқобил ҷудо гашта буданд, кори саҳлу осон набуд. Ҳазорҳо мардуми тоҷик аз тарси ҷангу хунрезӣ ба хориҷи кишвар ҳамчун гуреза рафта буданд, дар Тоҷикистон торикӣ ҷаҳолат, хонаҳои сухтаю валангор, ки осори ин ҷанги таҳмиллӣ буд, хукмфармо буд, ва шахсе, ки дар даст камон дошт, ӯ пешоҳанг буда, сухани ӯ қадр дошт. Баъзе манотиқи кишвар дар муҳосираи иқтисодӣ қарор дошт, дар ин ноҳияҳо оилаҳо аз норасоии орд ва истеъмоли гандуми пастсифат вафот мекарданд. Ана дар ҳамин вазъияти ногувор Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист, тоҷиконе, ки паси сангарҳои гуногун менишастанд, ба ҳам биёрад, гурезаҳои берун аз кишвар қарор доштаро ба ватан баргардонад, хонаҳои сухтаю валангорро аз нав обод созад, ва тамоми шароитро фароҳам оварданд, ки мардум офатзада, ба маҷрои муқаррарӣ баргарданд.

Таҷрибаи сулҳи тоҷикон аз ҷониби созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид, ҳамчун намунаи нодири сулҳофарӣ эътироф гардида, мавриди омӯзиш ва истифода дар ҳалли низоъҳои дигар кишварҳо қарор гирифтааст, ки ин мояи ифтихори тамоми Тоҷикистон ва тоҷикони ҷаҳон, ки намояндаи ин миллати тоҷдоранд, мебошад. Бо шарофати сулҳу субот имрӯз Тоҷикистони азиз аъзои созмонҳои бонуфузи байналмиллӣ буда, таклифҳои сарвари давлати тоҷикон дар ин созмонҳои бонуфуз боиси дастгирист.

Ваҳдати миллӣ на танҳо ба барқарории сулҳ, балки ба рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар низ мусоидат намуд. Сохтмони роҳҳо, нерӯгоҳҳо, мактабҳо ва дигар инфрасохторҳо бо талошҳои пайвастаи давлат ва дастгирии мардум амалӣ гардиданд. Ин ҳама нишонаи он аст, ки ваҳдат заминаи асосии пешрафти ҷомеа мебошад, зеро дар ҳама давру замон ҷанг ин ҷаҳолат, торикӣ ва харобиро ба миён оварда садҳо модарон бе фарзанд, занон бе шавҳар ва кудакон бе падар мемонанд.

Имрӯз, ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон вазифадор аст, ки ин неъмати бебаҳо – ваҳдати миллиро чун гавҳараки чашм ҳифз намуда, барои таҳким ва мустаҳкам намудани пояҳои он саҳмгузор бошад. Танҳо бо иттифоқ ва ҳамдилӣ, ҳамрайъӣ метавонем ба ҳадафҳои олии миллӣ расида, Тоҷикистони азизамонро ба кишвари шукуфон табдил диҳем. Шукронаи ваҳдати миллӣ ва истиқолияти давлатӣ, ки болу пари як кабутаранд, кунем ва дар замири насли ояндасози миллат худшиносӣ, худогохӣ меҳанпарастӣ ва чун Пешвои миллат сарсупурдаи ватанро тарбия намоем, зеро ояндаи давлату миллат дар дасти ҷавонон аст,онҳо тавонанд, ки бо ин хислатҳои ҳамида нуфузи Тоҷикистони азизро дар арасаи байналмиллӣ боз ҳам баланд бардоранд.Бигузор парчами сулҳу субот доимо болои Тоҷикистони азиз парафшон бошад, саодату давлати ӯ ҳамеша бегазанд ва поянда бошад.

Саидзода Муҳаббат Шералӣ - ходими пешбари илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо зикр намудаанд, ки ваҳдати миллӣ омили муҳимтарини ҳастии миллат, ватандорӣ ва давлатдории соҳибистиқлоламон мебошад. Ба ҳамин маънии такдирсоз ваҳдати миллӣ сарчашмаи асосии падидаи ҳамкорӣ, созгорӣ ва ҳамоҳангии манфиатҳою субот дар ҷомеа, амнияту тараққии кишвар ва муҳимтарин заминаи пешрафтҳои халқамон ба шумор меравад.

Рушди муназзами ҷомеа аз он шаҳодат медиҳад, ки ваҳдати миллӣ ҳамчун зуҳуроти ҷамъиятӣ вобаста ба сохти давлатдорӣ, муносибатҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсӣ ташаккул ва камол меёбад.

Андешаи Ваҳдат дар таърихи фалсафа ва ирфонамон мақоми бориз дошта, аз тарафи мутафаккирон ва адибонамон ҳамчун омили осоиши ҷомеа дониста шудааст. Ба таъбири Мавлоно

Аз қудрати иттифоқ ғофил машавед,

Дандонҳо сангро ба ҳам мешикананд.

Дар адабиёт ва фалсафаи муосир мафҳуми ваҳдати миллӣ бештар маънои умумияти иҷтимоӣ ва муттаҳидии аъзоёни ҷомеаро дошта, қариб дар ҳама тамаддунҳо чун омили субот ва таъмини пешравии кишвар ба ҳисоб меравад.

Ваҳдати миллӣ аз як тараф ба ҳалли проблемаҳои дохили кишвар мусоидат намояд, аз тарафи дигар ба ҳалли низоъҳо ва таҳкими ваҳдати миллӣ сабаб мегардад.

Ҳамагон хуб медонанд, ки ваҳдати миллӣ ба сатҳи худшиносии миллӣ ва дарки амиқи моҳияти ватандорӣ вобастагии ногусастанӣ дорад. Агар ба гузаштаи наздик назар афканем, ин масъала ба хубӣ возеҳ мешавад. Чунончи, дар асри гузашта, ба туфайли ташкил шудани Ҷумҳурии Шӯравии Точикистон адабиёт, санъат ва илм ба воситаи осори шинохтатарин бунёдгузорони он, аз ҷумла С. Айнӣ, А. Лоҳутӣ, М.Турсунзода ва Б. Ғафуров дар худшиносӣ ва таҳкими ваҳдати миллӣ таъсири бузург доштанд. Хусусан «Намунаи адабиёти тоҷик»-и С. Айнӣ ва «Тоҷикон»-и Б. Ғафуров барои тавсеаи заминаҳои илмии худшиносӣ ва ваҳдати миллиамон нақши муҳимро иҷро карданд.

Зарурат ва аҳамияти бузурги ваҳдати миллӣ махсусан дар давраи соҳибистиқлолии давлатӣ эҳсос мешавад. Зеро, ки соҳиб шудан ба Истиқлолият барои ҳар як халқу кишвар кори осон нест, вале муҳофизат ва ҳимояти он мушкилтар аз он аст. Роҳи расидан ба истиқлолият ва ваҳдати миллӣ шояд дар тасаввур осон намояд, вале ҳаёт нишон медиҳад, ки ҳифзи истиқлол ва ваҳдати миллӣ аз ҳар як сокини кишвар ҷахду талошҳои зиёд, маърифатнокӣ ва фарҳанги сиёсии волоро тақозо менамояд.

Зарурати таърихии инкишофи ояндаи ҷомеа талаб менамояд, ки фаъолияти амалии мақомоти гуногунзинаи давлатӣ ва ғайриҳукуматӣ баҳри рушду такомули давлат, соҳибмаърифат намудани шаҳрвандон ва баланд бардоштани сатҳи фарҳанги сиёсии ҷомеа мақсаднок ва пурсамар равона гардад. Воқеъияти зиндагӣ ва таҷрибаи ҷомеаи ҷаҳонӣ собит месозад, ки агар шаҳрвандон маърифати баланди сиёсӣ надошта бошанд дар байни онҳо ваҳдату якдилии устувор ба вуҷуд намеояд. Аз ин лиҳоз моро зарур аст, ки аз тамоми нерӯю имкониятҳои хеш ҳамарӯза баҳри баланд бардоштани сатҳи маърифату шуури миллии мардуми кишвар, фарҳанги сиёсии ҷомеа, тақвияти ваҳдату якдилии халқи сарзамини хеш, беҳ намудани шароити иқтисодию иҷтимоии аҳли ҷомеа ва рушду тараққиёти мамлакатамон беш аз пеш истифода намоем.

Шароити таърихие, ки дар охири асри 20 ва аввали асри 21 дар ҷаҳон ба миён омад, ҷомеаи моро ба падидаҳои нави ҳамгироӣ рӯ ба рӯ гардонид.

Минтақаҳои кишвар, ки аз ҷиҳати иқтисодӣ ва коммуникатсия ба ҳамдигар вобастагии суст доштанд дар мадди аввал масъалаи таъмини алоқаҳои доимии онҳоро ба миён гузошт. Мутаассифона, фарқиятҳое, ки дар манотиқи гуногуни кишвар ҷой дошт, сабаби аз ҷиҳати иқтисодӣ нобаробар инкишоф ёфтани минтақаҳо шуда буданд. Бартараф намудани ин тафовут осон набуд. Вале имрӯз ин масъалаҳо ба тадриҷ ҳалли худро ёфта истодаанд, ки дар натиҷаи он вилоятҳо ва ноҳияҳои кишвар дар тамоми фаслҳои сол ба алоқаҳои нақлиётӣ ва коммуникатсионии боэътимод таъмин гардиданд. Алҳол алоқаҳои нақлиётиву коммуникатсионӣ на танҳо барои рафту омаду муошират хизмат мекунанд, балки боиси ташаккули муносибатҳои иқтисодии устувори минтақаҳо гаштанд, ки дар натиҷа манфиатҳои иқтисодии умумиро ба вуҷуд оварда, омили муҳимтарини ваҳдати миллӣ гардидаанд. Маҳз барпо намудани алоқаҳои ягонаи хоҷагидорӣ байни минтақаҳо, бо назардошти имкониятҳои иқтисодию истеҳсолӣ ва захираҳои табиии мавҷуда, хусусияти аграрӣ, иқлим, дараҷаи тахассусмандию касбии аҳолӣ, инкишофи низоми одилонаи тақсимоти меҳнат, тавсеаи алоқаҳои иқтисодӣ дар дохили мамлакат ва як қатор дигар самтҳои фаъолияти бобарор ба ташаккули ваҳдати миллӣ ва субот дар ҷомеа заминаҳои боэътимод гузоштанд.

Дар радифи ин равандҳо бояд зикр кард, ки кафолати қонунии баробарии гурӯҳҳои этникӣ яке аз омилҳои муҳими амалишавии ваҳдати миллӣ ва суботи ҷомеа мебошад. Ақалиятҳои миллӣ ва гурӯҳҳои иҷтимоӣ барои афзоиши ҳиссаи худ дар инкишофи иқтисодию фарҳангии кишвар имконоти нав пайдо намуданд. Онҳо усулҳои нави хоҷагидорӣ ва инкишофи фарҳангро дар заминаи муносиботи байниқавмӣ муқаррар карда, барои сулҳу субот ва тараққии тамоми соҳаҳои хоҷагии халқи ҷумҳурӣ мусоидат менамоянд.

Ин сиёсат аз солҳои душвори оғози Истиқлоли давлатӣ барои ба иқтисоди бозорӣ гузаштан пеш гирифта шуд ва дар ҷиҳати паст кардани шиддати зиддиятҳои иҷтимоӣ, ки ба ваҳдати миллӣ халал мерасониданд, хидмат мекард. Аз ин лиҳоз, ҳалли зиддиятҳои дар ҷомеа ба вуҷуд омада ба роҳбарияти мамлакат имконият дод, ки дар таҳкими ваҳдати миллӣ ва тадриҷан ба эътидол овардани ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ муваффақиятҳои назаррас ба даст оварад.

Баъди истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба манзури расидан ба сатҳи болотари рушди иқтисодиёт чандин санадҳои ҳуқуқӣ ва фармонҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шуданд. Аз ҷумла стратегияи паст кардани сатҳи камбизоатӣ, ки аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шуда буд, барои ба эътидол овардани вазъи иқтисодию молиявӣ, хамчунин барои амали муассири иқтисоди бозорӣ мусоидати зиёд кард ва ба болоравии сатҳи иқтисодиёти миллӣ заминаи устувор гузошт Дар солҳои охир барои иҷрои мақсадҳои рушди ҳазорсолаи нав чораҳои таъхирнопазири муассир андешида шуда истодаанд.

Ин муваффақиятҳо ба таҳкими асосҳои ҳуқуқии низоми нави иҷтимоию иқтисодӣ низ вобаста буданд. Чунки дар ҳалли проблемаҳои ҷомеаи мо, аз ҷумла дар таҳкими ваҳдати миллӣ нақши меъёрҳо ва санадҳои ҳуқуқӣ хеле муҳим буд. Дар даврони соҳибистиқлолии ҷумҳуриамон бисёр санадҳое қабул шуданд, ки ба таъмини заминаҳои ҳуқуқии ташаккул ва таҳкими ваҳдати миллӣ мусоидат карданд.

Зуҳури падидаи ваҳдати миллӣ аслан марбут ба ташаккули давлатҳои миллӣ аст, зеро маҳз дар доираи давлати миллӣ зарурати ба даст овардани эҳсоси умумияти ягонаи сиёсии мардум, ки дар як воҳиди маъмурӣ зиндагӣ доранд, боло меравад. Бинобар ҳамин ҳам ваҳдат хусусияти миллияшро танҳо дар доираи ташаккули давлати миллӣ пайдо мекунад ва мавриди татбиқ қарор мегирад ва нақши давлат дар таҳкими ваҳдати миллӣ меафзояд, зеро он баҳри таъмини рушди иқтисодӣ, суботи иҷтимоӣ ва равнақи фарҳанги миллӣ бо омилҳои зерин манфиатдор аст.

1. Ваҳдати миллӣ воқеан ҳам марбут ба омилҳои гуногунҷанбаест, ки дар он нақши муассирро ҳамохангсозии фаъолияти ниҳодҳои давлатӣ мебозад. Ҳаёти ҷамъиятии баъзе аз кишвархои пасошӯравӣ, ки бар асари ихтилофи байниҳамдигарии ниҳодҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ мубталои муноқишоти дохилй гаштанд, собит карданд, ки дар доираи қонунҳо ҳамоҳанг сохтани ниҳодҳои давлатӣ, ки дар кишварамон ба вуқӯъ пайваст, барои амалияи ҷомеасозиамон комилан дуруст буд. Зеро яке аз вазифаҳои муҳими ниҳодҳои давлатӣ ин худ танзими муносибатҳои нави ҷамъиятӣ ва баланд бардоштани сатҳи эътимоди аъзои ҷомеа ба дурустии арзишҳои дар заминаи ин муносибатҳо қарордошта мебошад. Қобили зикр аст, ки ҳамоҳангии фаъолияти ниҳодҳои давлатӣ дар ин самт заминаи мусоидро дар ҷомеаамон барои ташаккули ваҳдати миллӣ муҳайё сохт.

2. Дар қатори созмонҳое, ки барои таҳкими ваҳдати миллӣ ва оромии вазъи сиёсию иҷтимоӣ дар ҷумҳуриамон саҳми намоён доранд, Шӯрои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо ташаббуси Президенти мамлакат таъсис ёфта буд, созмони бонуфуз ва минбари муколамаи ҳизбҳои сиёсӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои ғайриҳукуматӣ мебошад. Шӯрои мазкур яке аз бозёфтҳои сиёсии давраи истиқлолияти давлатӣ ва институти нодири демократӣ дар миқёси минтақа ва собиқ давлатҳои шӯравӣ буда, кори муттаҳидсозанда ва таҳкимбахшандаи ваҳдатро иҷро намуд ва онро идома дода истодааст.

3. Принсипи асосии фаъолияти Шӯрои ҷамъиятӣ ризоияти ҷомеа дар ҳалли масъалаҳои муҳимтарини сиёсӣ, иқтисодию иҷтимоӣ, маънавию фарҳангии мамлакат мебошад, ки дар айни ҳол ҳамкории ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрваидиро низ таъмин менамояд. Мақоми ҳизбҳои сиёсӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои ғайриҳукуматие, ки дар пойтахти кишварамон кору фаъолият мекунанд, дар густариши ғояҳои ваҳдатофарини Президенти мамлакат ва Шӯрои ҷамъиятӣ, ки ҷомеаро ба муттаҳидӣ расонидааст бисёр муҳим буда, дар оянда ҳам бо самар давом хоҳад кард.

Дар даврони соҳибихтиёрӣ истифодаи васеи арзишҳои мафкуравӣ зарурати аввалиндараҷа доранд. Онҳо омили муҳими таъминкунандаи талаботи амниятии одамон, мустаҳкамсозии асосҳои суботи ҷамъиятӣ мебошанд. Бо мурури таъмини халалнопазирии ин ниёзҳои аввалия дар давраи ҳозираи тараққиёти ҷомеаамон, талабот ба зиндагии шоиста ташаккул ёфта истодааст ва рисолати ваҳдати миллӣ низ аз мусоидати созанда ба ин равандҳо иборат мегардад. Давлат на танхо таҳкимбахши ваҳдати миллӣ, балки мақоми ҳалли манфиатноки масъалаҳои мубрами ҳаёти гуногунҷабҳаи ҷамъиятӣ низ мебошад.

Иқдоми давлат дар татбиқи сиёсати фароҳам овардани фазои ягонаи фарҳангӣ ва дар он баробар ҷой додани мақому манзалати арзишу анъанаҳои фарҳангии ватанамон баёнгари ин қазоватҳоянд.

4. Ваҳдати миллӣ ҳамзамон ҳамчун падидаи нодири иҷтимоӣ бояд ҳамеша баҳри таҳкими пояҳои давлати миллӣ иқтидори посухгӯии муносиб ба талаботу муқовиматҳои ҷаҳони муосирро дошта бошад. Яке аз он равандҳои фарогири олами муосир, ки пайваста устувории пояҳои давлатҳои муосири миллӣ, аз ҷумла ваҳдати миллии онҳоро таҳти имтиҳон қарор медиҳад, раванди ҷаҳонишавӣ аст. Тавассути ворид шудан ба ин раванд мо аз дастовардҳои илму технологияи пешрафтаи ҷаҳонӣ барои таъмини инкишофи мамлакатамон васеъ истифода мебарем. Вале ворид шудан ба ҷараёни ҷаҳонишавӣ ҳифзи арзишҳои беҳтарини милли халқи худро истисно намекунад, зеро аксаран маҳз дар заминаи ин арзишҳо эътимоду садоқати ватанпарастии мо тоҷикистониён ташаккул ёфтааст. Эҳтиром ба ин арзишҳо боиси минбаъд ҳам таҳким ёфтани эътимоди аъзои ҷомеа ба ҳамдигар ва сохтори мавҷудаи сиёсӣ мегардад. Бинобар ин моро лозим аст, ки дар ин раванди мураккаби ҷаҳонӣ дар баробари таъмини рушди мамлакатамон ягонагии принсипҳои асоситарини маънавии ҷомеаро, аз қабили ватанпарварӣ, садоқат ба ваҳдати миллӣ, эҳтиром ба ақидаи дигарон, таҳаммулпазирӣ, ҳурмати падару модар ва ғайра тақвият бахшем.

5. Ваҳдат ва таҳкими он чун раванди асосии пешрафту тараққиёт ҳамеша саъю кӯшиши хастагинопазири аъзои ҷомеа ва кулли ташкилоту муассисаҳои давлатию ғайриҳукуматӣ ва сохторҳои худфаъолияти ҷамъиятиро тақозо менамояд. Махсусан, нақши ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар вусъат додани эътимоди иҷтимоии аъзои ҷомеа ба сифати яке аз омилҳои таҳкимбахшандаи ваҳдати миллӣ хеле барҷаста аст ва аз ин хотир дар ин самт фазои ҳамкориҳои судмандро пайваста бо онҳо густариш додан боиси манфиат мебошад. Имрӯз дар ҷомеаи мо маҳз тавассути тавсеаи ҳамкориҳои созандаи давлат ва ҷомеаи шаҳрвандӣ фазои мусоиди сиёсӣ барои баррасӣ ва ҷустуҷӯи роҳи ҳалли масъалаҳои мубрами ҳаёти ҷамъиятӣ фароҳам омадааст ва минбаъд низ танҳо дар ҳамин замина мо метавонем ватани худро ба қатори кишварҳои пешрафтаи ҷаҳони муосир бипайвандем.

6. Ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, аз ҷумла аҳзоби сиёсӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, васоити ахбори омма, иттиходияҳои гуногун низ вазифадоранд, ки дар ҷодаи таҳкими пояҳои ваҳдати миллӣ, суботи сиёсии мамлакат ибтикори ҳамешагӣ нишон диҳанд, зеро бидуни ин омилҳо имконияти таъмини фаъолияти густурдаи онҳоро тасаввур кардан мушкил аст. Ҳар қадар эътимоди ниҳодҳои ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ нисбат ба якдигар густурдатар бошад, ҳамон қадар боиси устувории вазъи ҷомеа ва ҳамкории кулли аъзои он мегардад. Минбаъд низ танҳо ба ҳамин васила мо метавонем баҳри гулгулшукуфоии кишвари азизамон кӯшишу ғайрати самимона намоем ва дар амалисозии тарҳҳои наву бунёдкоронаи он иштироки фаъол дошта бошем.

Бояд гуфт, ки яке аз муҳимтарин омилҳои таҳкими ваҳдати миллӣ худро ба сифати як ҷузъи миллат амиқан дарк кардан, манфиатҳои олии давлатӣ ва миллиро аз манфиатҳои шахсӣ боло гузоштан, таъмини ягонагии миллиро вазифаи шахсии ҷонии худ ва тамоми ҷомеа дониста дар роҳи ҳимояи манфиатҳои умумимиллӣ саъйу кӯшиши пайваста нишон додан аст. Мутассифона, ҳоло ҳам ин сифатҳо дар шуури баъзе аъзои ҷомеаамон ба қадри зарурӣ мавҷуд набуда, қатъи назар аз он ки ақидаҳои носолими чунин шахсонро ҷомеа қабул надорад, вале онҳо бо сӯистифода аз фазои озоди демократии дар мамлакатамон ба вуҷуд омада, ба амалҳои зидди қонунӣ даст мезананд.

7. Мо бояд ҳамеша фаромӯш насозем, ки имрӯз ҳам душманони миллати тоҷик дар либоси экстримизму терроризм ва дар шакли ниҳоду ташкилотҳо ва ҷараёнҳои гуногуни сиёсӣ, мазҳабӣ, динӣ дар байни мардум тухми иғво кошта, сулҳу суботи кишварро халалдор карданӣ ҳастанд. Аз ин хотир, дар чунин шароити такдирсоз мо ҳамагон бояд ба ақлу хирад такя намуда, ҳушёрию зиракии сиёсӣ нишон дода, ба ҳеҷ ваҷҳ ба доми бадхоҳону душманони халқу кишвар афтодани шаҳрвандони алоҳидаро роҳ надиҳем.

Аз ин хотир баҳри ҳифзи ваҳдати миллӣ, истиқлолияти давлатӣ, таҳким ва рушди ҳокимияти сиёсӣ чунин падидаҳои номатлубро, ки душмани ваҳдати миллӣ аст, дар ҳама соҳаҳои ҳаёти чомеа бояд рафъ намоем. Зарур аст, ки мо ҳамагон бештар аз ҳарвақта тақвият бахшидану густариши фаъолияти иҷтимоӣ ва фарҳангии ба талаботи ҷомеаи муосир ҷавобгӯйро, ки қабл аз ҳама бояд баҳри аз байн бурдани зуҳуроти номатлуб равона гардидаанд, дар маркази фаъолияти ҳамарӯзаамон қарор диҳем.

Қобили таваҷҷӯҳ аст, ки стратегияи ваҳдати миллӣ ба равандҳои сиёсӣ, фарҳангӣ ва идеологӣ дар ҷомеа самти созанда ва устувор бахшида, дар такмил ва рушди арзишҳои демократӣ, татбиқ ва пешбурди принсипи ҳамкорӣ бо тамоми ҳаракатҳои сиёсӣ ва созмонҳои ҷамъиятӣ, бахусус бо иттиҳодияхои динӣ омили муҳим гардидааст.

Дар иртибот ба масъалаи дин сиёсати давлати мо равшан буда, дар суханрониҳои Сарвари давлатамон борҳо баён шудааст. Чунонки маълум аст, ҷавҳари ҳар як фарҳанг ва ҳар як динро арзишҳои онҳо ташкил медиҳанд. Дар тамоми динҳо, бахусус дар дини мубинамон-Ислом, имон ва асли ихтиёри шахс маҳаки асосӣ ва арзиши олӣ ҳисобида мешавад.

Аз ин рӯ бояд донист, ки асли дунявият ва хусусияти дунявии давлати миллии мо низ маънои дахолат ба масъалаҳои имон ва эътиқоди инсонҳо ва шаҳрвандонро надорад. Бинобар ин сиёсат ва стратегияи ваҳдати миллӣ бар ин асл асос ёфта, ҳуқуқ ва озодиҳои динии шаҳрвандонро шарти муҳими суботу амнияти миллӣ меҳисобад.

Дар баробари ин, мо хуб дарк мекунем, ки бо дарназардошти таҳаввулоти ҷаҳони имрӯза ва мушаххасоти геополитикии он, инчунин манфиатҳои ҳаётан муҳимми миллӣ рӯ ба рӯи мушкилот ва вазифаҳои бузургтаре қарор дорем, ки ҳалли онҳо аз ҳар яки мо диди амиқи стратегӣ, иродаи матин, зиракии сиёсӣ ва амали ниҳоят санҷидаву масъулонаро талаб менамояд.

Зеро таърихи начандон тӯлонии давлатдориамон собит менамояд, ки ҳифзи истиқлолияти давлатӣ ва дастовардҳои он, ҳимояи амният ва манфиатҳои милливу давлатӣ, устувор гардонидани ваҳдати миллӣ ва нигоҳ доштани суботу оромии ҷомеа, инчунин таъмин намудани рушди иқтисоди кишвар ва беҳтар гардидани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ дар шароити торафт вусъат пайдо кардани бархӯрди қудратҳои ҷаҳонӣ вазифаи аввалиндараҷаи ҳамаи рукнҳои ҳокимияти давлатӣ ва ҳар як шаҳрванди ватандӯсту ватанпарвар мебошад.

8. Мо азм дорем, ки масъалаҳои таъмини рушди устувори иқтисодӣ, пешрафти бахшҳои воқеии иқтисодиёт, тавсеаи имкониятҳои содиротии мамлакат, беҳтар кардани фазои сармоягузорӣ ва дастгирии соҳибкорӣ, самаранокии бозори меҳнат, ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, такмили низоми идораи давлатӣ ва тақвияти нерӯи инсониро ҳал намоем.

Пешрафти босуботи иқтисоди кишвар дар асоси санадҳои барномавӣ, пеш аз ҳама, Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030, Стратегияи баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволии мардуми Тоҷикистон ва дигар барномаҳои соҳавию миитақавӣ таъмин гардида, иҷрои саривақтӣ ва самараноки онҳо таҳти назорати доимӣ қарор дорад.

Чи тавре, ки Пешвои миллат дар Паёмашон ба Маҷлиси Олии мамлакат изҳор намуданд, соли 2024 маҷмӯи маҳсулоти дохили кишвар ба беш аз 150 миллиард сомонӣ ва суръати рушди воқеии он ба 8,4% расонида шуд. Дар 5 соли охир суръати рушди иқтисоди миллӣ, ба ҳисоби миёна 7,7% ташкил дод.

Тадриҷан беҳтар гардонидани сифати зиндагии мардум ва дар ин давра то 20 фоиз коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ аз ҷумлаи ҳадафҳои асосии сиёсати иқтисодии мо мебошад.

9. Дигар омили муҳимтарине, ки ба рушди минбаъдаи иқтисодиву иҷтимоии кишвар такони ҷиддӣ мебахшад, татбиқи лоиҳаҳои бунёди инфрасохтори коммуникатсионии дороӣ аҳамияти дохиливу минтақавӣ мебошад.

Ҳукумати мамлакат бо мақсади таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ, бо истифодаи ҳамаи сарчашмаҳо барои рушди “энергияи сабз” чораҷӯӣ мекунад. Ҳоло корҳои таҷдиду азнавсозии нерӯгоҳҳои “Норак” ва Қайроқум бо маблағи 6 миллиарду 900 миллион сомонӣ, “Себзор” бо маблағи 700 миллион сомонӣ идома доранд.

То имрӯз созишномаҳои маблағгузории иншооти неругоҳи Роғун бо 6 созмон дар ҳаҷми 10 млрд. сомонӣ, аз ҷумла 3,8 млрд. грант ба имзо расида, имсол маблағгузорӣ мешаванд.

10. Mo чунин мешуморем, ки низоми нави ҷаҳонӣ бояд аз ҷангу низоъҳо, фишору зӯроварӣ, терроризм, ифротгароии сиёсиву динӣ, ҷудоихоҳӣ, қочоқи маводи мухаддир ва ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ, паҳншавии силоҳи қатли ом бояд комилан орӣ бошад ва бар ҳамкориҳои густурда, баробар ва мутақобилан судманди ҳамаи кишварҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ асос ёбад.

Танҳо дар чунин шароит ва тавассути саъю кӯшишҳои якҷоя метавон дар баробари мушкилоти глобалии замони муосир, аз ҷумла пайомадҳои тағйирёбии иқлими сайёра, фалокатҳои техногенӣ ва экологӣ, ба таври шоиста истодагарй кард.

11. Вазифаҳое, ки дар Паёми Президенти кишвар доир ба ҳалли масъалаҳои калидӣ, расидан ба ҳадафҳои стратеги ва афзалиятҳои миллӣ гузаштан ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ барои оянда гузошта шуданд, танҳо ба хотири рушди иқтисодиву иҷтимоии давлатамон, таҳкими имкониятҳои иқтисодии он ва албатта, ба хотири боз ҳам беҳтар шудани сатҳи зиндагии халқамон равона гардидаанд.

Дар ин марҳалаи мураккаби таърихӣ ва дар шароити ҳассоси минтақа ва ҷаҳон таҳкими ваҳдати миллӣ ва муътадил нигоҳ доштани фазоӣ сиёсиву фарҳангии ҷомеа хело муҳим аст.

Таҷрибаи дар солҳои 90-уми асри ХХ ҳосил шуда, нишон медиҳад, ки дар ҳама давру замон бартарӣ гузоштан ба манфиатҳои умумимиллӣ, нерӯи муттаҳидсозандаи ваҳдати миллӣ мебошад.

Нисбат ба вазифаи аз ҳама муҳимтару муайянкунандаи такдири миллат - ба даст овардани ваҳдати миллӣ, ҳамаи дигар низоъҳои дохили миллат аҳмияти дуюмдараҷа доштанд.

Ҳамин манфиати умумиҷамъиятӣ дар қатори ҳиссиёти ватанпарварӣ дар шуури миллӣ роли ба танзим ва ба тартиб даровардани унсурҳои сохтори шуури миллиро иҷро менамояд.

Агар волоияти манфиати умумимиллӣ нисбати манфиати субъектҳои алоҳидаи миллат, яъне манфиатҳои гурӯҳӣ, зарурияти истиқлолияти давлати тоҷикон дарк карда намешуд, ваҳдати миллӣ воқеият намегардид.

Ваҳдате, ки дар Тоҷикистон ба даст омад, ғалабаи ақли солим номида мешавад. Ин ҳақиқати баҳснопазир аст ва моҳияти ӯ, бешубҳа, аз шуури миллӣ бармеояд дар зинаи шуури ҷамъиятии миллат дарк намудан зарур буд, ки ихтилофи байни тоҷиконро бояд худи тоҷикон бо ҳисси ҷавобгарӣ дар назди миллат ҳал намоянд.

Решаи объективии ваҳдати миллӣ дар шинохтани умумияти миллӣ, шинохтани ягонагии субъектҳои миллат ва зарурияти нигоҳ доштани якпорчагию истиқлоли миллӣ аз ҷониби субъектҳои миллат буд.

Таърих шоҳиди он аст, ки дар ҳамин гуна давраҳои мушкилу мураккаб ва лаҳзаҳои такдирсози миллат талаботи ҷамъият шахсияти бузургеро ташаккул медиҳад, ки ӯ бештар аз ҳамаи дигар шахсиятҳо зарурияти таърихиро дарк менамояд ва ҷавобгӯи ҳамаи чигилиҳои ҷомеа мегардад. Шахсе, ки дар ҳамин давра дар арсаи таърихи миллати тоҷик қадами бахосияти худро гузошт - ин Эмомалӣ Раҳмон буд.

Мутафаккирони бузурги классикии тоҷик Ибни Сино, Форобӣ, Низомулмулк ва дигарон мардонагӣ, ҷасурӣ, адолатпарастиро сифатҳои якумдараҷаи сардори давлат ҳисоб мекардаид. Ҳамин хислатҳо дар қатори шинохтани муттаҳидӣ, ягонагии миллат, ватанпарварӣ дар шахсияти Эмомалӣ Раҳмон таҷҷассум ёфтаанд.

Таҳти сарварии ин фарзанди ҷоннисори миллат натанҳо ба оштии миллӣ ноил гардидаем, балки ҷараёни бо роҳи демократию ҳуқукбунёду дунявӣ инкишоф ёфтани ҷомеаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро интихоб намудем ва чун инъикоси ҳамин ҷараён шуури миллӣ ба дараҷаи олии худ - худшиносии миллӣ инкишоф ёфт.

Асрорӣ Мирзошоҳрух – номзади илмҳои фалсафа, сарходими илмии Шуъбаи таърихи фалсафаи ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

“Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи идоракунии об ва ҳафзи пиряхҳо дар ҷаҳон пешсаф аст. Тоҷикистон дар фаъолияти Созмони Миллали Мутаҳид ва дар маҷмӯъ ҷомеаи ҷаҳонӣ нуфузи назаррас ва нақши барҷаста дорад.

Антониу Гутерриш, Дабири кулли СММ, Душанбе, 2024.

Оғози асри XXI барои давлати тозаистиқлоли Тоҷикистон давраи пешниҳоди ташаббусҳои наҷибона, ки заминаи амали рушди устувори кишвар ва ҷомеаи ҷаҳонӣ аст, ба ҳисоб меравад. Давлату Ҳукумати Тоҷикистон тавассути кӯшишҳои пайгиронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри расидан ба ормонҳои миллӣ устуворона мавқеи хешро дар арсаи байналмилалӣ бештар тақвият дода, дар баробари он сатҳи иҷтимоию иқтисодӣ ва ҳаёти фарҳангию маънавии кишвар ба сатҳи сифатан нав инкишоф меёбад.

Дар ҷаҳони муттамаддин, новобаста аз мушкилоти гуногуни муносибатҳои байналналхалқӣ, ҳамкориҳои дастаҷамъонаи кишварҳои ҷаҳон баҳри дарёфти роҳи ҳалли масоили дорои хислати глобалӣ дошта, баръало ба назар мерасад. Дар рафти ин фаъолияти босамар, ҷалби амалҳои созандаи давлатҳои аъзо, таваҷҷуҳ ба ҷустуҷӯ ва дарёфти роҳи ҳалли масъалаҳои глобалӣ пайваста зоҳир мегардад.

Ба ҳамин мақсад, барои пешгирии ин гуна хавфу хатарҳо ва барои таъмини зиндагии сазовор ва рушди устувор дар минтақа ва ҷаҳон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо панҷ ташаббуси беназир ва фарогири минтақаҳову давлатҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ маъруфанд. Аз ҷумлаи онҳо, ташаббуси соли 2003 эълон шудани “Соли байналмилалии оби тоза”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт 2005 -2015”, “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013”, Соли байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» (2018–2028), ва ниҳоят “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дар соли 2025” мебошанд.

Даҳсолаи байналмилалии илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), ки аз соли 2025 то 2034 идома хоҳад кард, бо пешниҳоди муштараки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид қабул гардид. Ин иқдом дар пайи ташаббусҳои дигари Тоҷикистон, аз қабили Даҳсолаи байналмилалии амал "Об барои рушди устувор, 2018–2028", форуми байналмилалии об дар Душанбе ва Конфронси СММ оид ба об (Ню-Йорк, 2023), як марҳилаи нав дар сатҳи ташаккули дипломати ва илмии кишвар дар масоили глобалӣ мебошад. Пешниҳоди муштараки Тоҷикистон ва Фаронса дар бораи эълони даҳсолаи криосфера нишон медиҳад, ки ин ду кишвар нақши фаъоли илмӣ ва сиёсӣ дар мубориза бо оқибатҳои тағйирёбии иқлим мебозанд. Маҳз Тоҷикистон буд, ки бо роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати милли Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон масъалаи обро ҳамчун ҷузъи муҳими таъмини амният ва рушди устувор дар сатҳи байналмилалӣ матраҳ намуд. Иқдоми нав, яъне Даҳсолаи криосферӣ бештар ба омӯзиши пиряхҳо, тағйирёбии иқлим ва таъсири он ба захираҳои об равона гардидааст. Дар заминаи таҳаввулоти иқлимӣ, махсусан дар минтақаи Осиёи Марказӣ, ки дар он ҳазорон пиряхҳо вуҷуд доранд, омӯзиши дақиқ ва ҳамоҳангшудаи криосфера аҳамияти ҳаётан муҳим дорад. Таъкиди Пешвои миллат ба пиряхҳо аз ҷумла ба он сабаб аст, ки дар Тоҷикистон зиёда аз 13 ҳазор пирях мавҷуданд, ки ҳамчун манобеи оби ошомиданӣ ва кишоварзӣ барои тамоми минтақа аҳамияти стратегӣ доранд.

Сарвари давлати мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин чорабиниҳои байналмилалӣ ба ҳайси роҳбари давлати ташаббускор ва пешоҳанг дар умури ҷаҳонии обу иқлим аз ҷониби роҳбарияти давлати Фаронса ва созмони ЮНЕСКО даъват шудаанд. Бояд тазаккур дод, ки Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034 аз ҷониби СММ бо пешниҳоди якҷояи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса қабул шудааст.

Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри Нитсаи Фаронса дар чорабинии Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ) (2025-2034) ширкат ва суханронӣ карда, як қатор пешниҳодҳоро низ ба миён гузоштаанд.

- вазъи ташвишовари тағйирёбии иқлим ва таъсири он ба муҳити зист;

- обшавии бесобиқаи пиряхҳо ва норасоии оби тоза;

- паёмадҳои харобиовари обшавии пиряхҳо;

- таъсири манфии иқлим ба иқтисодиёт, экосистемаҳои кишварҳо ва ҳаёти инсонҳо ёдовар шудаанд.

Зимни мулоқот ёдовар шуд, ки қариб 60 дарсади пиряхҳои Осиёи Марказӣ дар кӯҳҳои Тоҷикистон воқеъ аст.

Қобили зикр аст, ки тӯли 20 соли ташаббускориҳои Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим 14 қатъномаи Тоҷикистон дар ин самт аз ҷониби Созмони Миллаи Муттаҳид ҷонибдорӣ шудааст.

Имрӯзҳо, коҳишёбии пиряхҳо нигаронкунанда буда, таҳдиди он ба амнияти тамоми мардуми сайёра хатар дорад. Тибқи таҳлили коршиносон ба криосфераи минтақа то соли 2050 метавонад ба як миллиард аҳолии минтақаҳои наздисоҳилӣ ва ҷазиракишварҳо таъсири манфӣ мерасонад.

Аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуд, ки бо мақсади омӯзиши таъсири тағйирёбии иқлим дар Душанбе Маркази ҳамоҳангсозии минтақавии яхшиносӣ таъсис дода шавад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар поёни суханронии худ аз ҷомеаи ҷаҳон даъват намуд, ки ҳамкориро баҳри ҳифзи криосфера ва тақвияти илмҳои криосферӣ дар ҳама сатҳҳо густариш диҳанд.

Бояд гуфт, чорабинии Даҳсолаи байналмилалии амал барои илмҳои яхшиносӣ дар доираи Конфронси сеюми СММ оид ба уқёнус баргузор шудааст. Дар он роҳбарони 65 кишвари ҷаҳон, Дабири кулли СММ Антониу Гутерриш ва роҳбарони як қатор созмонҳои дигари байналмилалию минтақавӣ иштирок карданд.

Бо қабул гардидани ин Қатънома, бо мақсади пешбурди ҳамкориҳои илмӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, аз он ҷумла ба роҳ мондани тадқиқот ва мониторинги илмии алоқаманд ба талошҳои рушди устувор, солҳои 2025-2034 ҳамчун Даҳсолаи амал ҷиҳати ҳалли мушкилоти марбут ба обшавии пиряхҳо ва тағйирот дар криосфера эълон гардиданд.

Дар ин қатънома аз тамоми кишварҳои узви СММ, инчунин дигар ҷонибҳои манфиатдор, даъват ба амал оварда шуд, ки тавассути пешбурди фаъолиятҳо дар самти баланд бардоштани сатҳи огаҳӣ дар бораи даҳсола ва аҳамияти пиряхҳо, барф ва ях дар низоми иқлим, инчунин таъсири иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологии он ва бар асари ин тағйирот, дар криосфера дар ҳама сатҳҳо мусоидат намуда, табодули таҷриба ва донишҳои беҳтаринро ба роҳ монанд.

Тоҷикистон таърихи тӯлонии пажуҳиши пиряхҳо ва идоракунии устувори обро дорад. Бо ин мақсад Муассисаи давлатии илмии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи илмҳои Тоҷикистон» таъсис дода шуд, ки вазифаҳои он мониторинг, арзёбӣ ва пешгӯии ҳолати пиряхҳо дар ҷумҳурӣ, ки ҳаҷми пиряхҳои дар онҳо мутамарказ буда, зиёда аз 60 фоизи захираҳои обии минтақаи Осиёи Марказиро ташкил медиҳанд, иборат мебошад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд надмуд, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфтани пешниҳоди Тоҷикистону Фаронса оид ба эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосферӣ” аҳаммияти ҳифзи пиряхҳо ва тақвияти илму таҳқиқотҳоро дар соҳаи криосфера возеҳу равшан тасдиқ кард.

Роҳбари давлат инчуни таваҷҷуҳи иштирокдорони ҳамоиши сатҳи баландро ба ташаббуси нави Тоҷикистон, дар охири моҳи майи соли равон, дар асоси қатъномаи марбутаи Маҷмаи Умумии Созмони Милал, дар шаҳри Душанбе баргузор намудани нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо ҷалб намуд ва изҳор дошт, ки конфронси мазкур барои дарёфти роҳҳои ҳалли устувори ҳифзи сарчашмаи оби тоза, яъне пиряхҳо, заминаи мусоид фароҳам овард.

Дар замоне, ки тағирёбии босуръати иқлим ба инсоният хатар эҷод мекунад, мушкилоти вобаста ба об пешорӯи башар қарор мегирад ва ин бори дигар собит менамояд, ки ташаббусҳои ҷаҳонии Пешвои миллат саривақтӣ ва ниҳоят зарурӣ мебошанд.

МИРЗОЕВ Ҳабибҷон, - ходими калони илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих

Ваҳдат – ин мафҳум на танҳо як арзиши маънавӣ, балки пояи ҳастии миллӣ, рукни суботи иҷтимоӣ ва асоси давлатсозии воқеӣ барои ҳар як ҷомеаи дорои таърихи тӯлонӣ мебошад. Дар заминаи пажӯҳишҳои фалсафӣ, иҷтимоӣ ва таърихӣ, мафҳуми ваҳдат ҳамчун ҳолати олии ҳамгароии шахсиятҳо ва гурӯҳҳои иҷтимоӣ дар заминаи ҳадафҳои муштарак ва фарҳанги яксон маънидод мешавад. Таърихи инсоният гувоҳ аст, ки тамаддунҳо ва давлатҳои устувор маҳз дар заминаи ваҳдат, якпорчагӣ ва тафоҳуми неруҳои иҷтимоӣ шакл гирифтаанд.

Миллати тоҷик, ки яке аз шохаҳои бузурги қавмҳои ориёӣ ба шумор меравад, дар тамоми тӯли таърих ба ваҳдат ва ҳувияти муштараки фарҳангӣ такя намудааст. Таърихи беш аз ду ҳазору панҷсадсолаи давлатдорӣ ва фарҳангсозии тоҷикон, аз Ҳахоманишиёну Ашкониёну Сосониён то давлати миллии Сомониён, давраи эҳёи миллӣ дар аҳди Темуриён ва ниҳоят рӯзгори муосир, далолат бар он мекунад, ки ваҳдати миллӣ ҳамеша ҷавҳари ҳастии давлат ва сарҷамъии мардуми тоҷик будааст.

Андешаи ваҳдат на танҳо дар заминаи сиёсат ва ҳукумат, балки дар заминаи фарҳанг, адабиёт, ирфон ва ахлоқи иҷтимоӣ низ густариши амиқ доштааст. Шоирони классикии мо, ба мисли Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Хайём, Саъдӣ, Ҷомӣ ва дигарон, ваҳдатро на танҳо ҳамчун як иттиҳоди зоҳирӣ, балки ҳамчун ваҳдати маънавӣ ва рӯҳонӣ мебинанд. Фирдавсӣ дар «Шоҳнома»-и худ ҳамеша аз ваҳдати миллат, забон, кишвар ва ҳувият дифоъ мекунад. Саъдӣ дар "Гулистон" ва "Бӯстон" аз ваҳдати инсонӣ ва иҷтимоӣ мегӯяду Ҷомӣ аз ваҳдати вуҷудӣ ва ирфонӣ сухан мегӯяд. Дар таълимоти ирфонӣ, ваҳдат зинаи олии худшиносӣ ва расидан ба маърифати илоҳӣ дониста мешавад.

Мутаассифона, миллати тоҷик дар охири асри XX, дар пайи пошхӯрии давлати Шуравӣ ва бенизомии идеологию сиёсӣ ба гирдоби як ҷанги фоҷиабор афтод. Ин ҷанги солҳои 1992–1997, ки бештар характери таҳмилӣ дошт ва решаҳои он берун аз кишвар парварда мешуданд, мардуми тоҷикро ба порчаҳо ҷудо сохт ва кишварро дар остонаи фурӯпошии куллӣ қарор дод. Ин ҷанг, ки натиҷаи омилҳои мураккаби сиёсӣ, иҷтимоӣ ва геополитикӣ буд, боиси талафоти ҷонӣ ва маънавии зиёд гардид – зиёда аз 150 ҳазор нафар ҷони худро аз даст доданд, беш аз як миллион нафар гуреза шуданд ва тамоми низоми иқтисодию иҷтимоии кишвар фалаҷ гардид.

Бо вуҷуди ин ҳама, миллати тоҷик нишон дод, ки дорои хиради таърихист. Дар лаҳзаҳои сарнавиштсоз, фарзонае аз миёни халқ – Эмомалӣ Раҳмон ба арсаи сиёсат баромад ва бо иродаи қавӣ, хислати сулҳдӯстӣ ва маърифати баланди сиёсӣ иқдоми бузурги таърихӣ пеш гирифт. Бо шиори “Ман ба шумо сулҳ меорам!”, ӯ на танҳо ҷони худро дар гарав гузошт, балки тамоми нерӯи сиёсиву дипломатӣ ва маънавии худро равона сохт, то миллатро аз фоҷиаи ниҳоӣ наҷот диҳад.

27 июни соли 2025, бо шукӯҳи хоса, 28-солагии имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ таҷлил хоҳад гашт. Ин ҷашн барои миллати тоҷик рамзи эҳёи дубораи давлатдорӣ, пояи истиқлоли миллӣ ва нишони хирадмандии як халқи таърихсоз мебошад. Ваҳдат дар ин маъно на танҳо як рукни сиёсӣ, балки зеҳнӣ ва маънавӣ аст, ки миллати моро ба сӯйи субот, рушд ва худогоҳии навин раҳнамун сохт.

Аз дидгоҳи илми иҷтимоӣ, ваҳдати миллӣ танҳо тавассути ду омил устувор мемонад: худшиносии таърихӣ ва таҳаммулгароии иҷтимоӣ. Тоҷикистон дар ин замина намунаи нодири ҷаҳонӣ дониста мешавад. Бисёре аз пажӯҳишгарон ва марказҳои таҳқиқотии байналмилалӣ таҷрибаи сулҳи тоҷиконро модели омӯзишӣ барои кишварҳои дорои низоъҳои дохилӣ меҳисобанд. Маҳз ҳамин ваҳдат буд, ки кишвари мо тавонист дар зарфи бисту панҷ соли охир аз як давлати осебпазир ба кишвари дорои амният ва истиқлолияти мустаҳкам табдил ёбад.

Дар замони кунунӣ, ки ҷаҳон рӯ ба ҷудоӣ ва ҷангу низоъ дорад, таҷрибаи ваҳдати тоҷикон на танҳо барои худи миллат, балки барои тамоми башарият паёми умед ва намунаи хираду таҳаммул аст.

Миллати тоҷик аз зумраи қавму миллатҳое мебошад, ки он бо таърихи пурифтихор ва фарҳанги созандаю пойдор маъруф тардидааст. Ончунон ки аз манбаъҳои бостонӣ ва пажӯҳишҳои илмии муосир бармеояд, решаҳои ҳувияти миллӣ ва пояҳои давлатдории тоҷикон ба тамаддуни бостонии ориёӣ, ки дар сарзаминҳои паҳновари Ориёно (Эрони Шарқӣ ва Осиёи Марказӣ) густариш дошт, бармегардад. Қабл аз ташкили давлати шоҳаншоҳии Ҳахоманишиён (550–330 п.м.), сокинони ин минтақа – ки аҷдоди миллати тоҷикро ташкил медоданд – дорои шаклҳои ибтидоии идоракунӣ, низоми иҷтимоӣ, забони муштарак ва фарҳанги мазҳабии воҳид буданд. Яке аз муҳимтарин хусусиятҳои иҷтимоии ин ҷомеаҳо, ки дар таҳқиқоти антропологию иҷтимоӣ зикр шудааст, нерӯи ваҳдати дохилӣ ва якпорчагии ахлоқиву маънавии онҳо буд.

Дар замони Шоҳаншоҳии Ҳахоманишиён ва баъдтар Сосониён, ки яке аз давраҳои шукӯҳмандтарини давлатдории тоҷику форсизабонон ва ориётаборон ба ҳисоб меравад, мафҳуми ваҳдат ба шакли низомӣ ва институтсионалӣ таҷассум ёфт. Ин давраҳоро на танҳо шукӯҳи сиёсию низомӣ, балки густариши адабиёт, меъморӣ ва муносибатҳои ахлоқӣ-фарҳангӣ фаро гирифта буд. Сарчашмаҳои таърихии юнонӣ, румӣ ва ҳиндӣ низ ба ваҳдату суботи дохилӣ ва густариши фарҳанги ягона дар ҳудуди ин давлатҳо таъкид мекунанд.

Бо зуҳури давлати миллии Сомониён (819–999), пояҳои ваҳдати миллӣ ва ҳувияти забонӣ, мазҳабӣ ва фарҳангии тоҷикон боз ҳам равшантар гаштанд. Давлати Сомонӣ ба сифати нахустин давлати форсизабони исломӣ на танҳо ба эҳёи забони тоҷикӣ (форсии дарӣ), балки ба ҳамгироии табақаҳои гуногуни ҷомеа, аз ҷумла деҳқонон, рӯҳониён, табибон ва адибон мусоидат кард. Сомониён бо ибтикори худ як дастгоҳи низомӣ ва маъмурии воҳид ташкил дода, ваҳдати сиёсӣ ва фарҳангиро дар саросари Хуросон ва Мовароуннаҳр таъмин намуданд.

Дар осори устодони адабиёти форсии классик, аз ҷумла Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Умари Хайём, Аттори Нишопурӣ, Саъдӣ, Ҳофиз, Абдураҳмони Ҷомӣ ва дигарон, мафҳуми ваҳдат ҳамчун як арзиши маънавии ҷаҳонӣ ва инсонӣ дар маркази ахлоқу фалсафа қарор дорад.

Бо чунин таърихи пурбарор ва заминаҳои амиқи ваҳдатгароёна, шигифтовар набуд, ки миллати тоҷик дар асри XX – асре, ки пур аз парокандагиҳои сиёсӣ ва таҳдидҳои геополитикӣ буд – тавонист таҷрибаи нотакрори ваҳдатсозиро амалӣ намояд. Мутаассифона, ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 Тоҷикистонро ба як гирдоби фоҷиабор ва хатари нобудии миллӣ бурд. Мувофиқи таҳқиқоти коршиносони байналмилалӣ (аз ҷумла пажӯҳишҳои Маркази сулҳ ва низоъҳои ШМА ва Пажӯҳишгоҳи Гамбург), ин низоъ бештар хусусияти таҳмилшудаи геополитикӣ дошта, бо дахолати ғайримустақими кишварҳои манфиатдор шиддат гирифт.

Пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ, ки дар заминаи беқурбшавии идеологияи умумиташаккул ва фурӯпошии сохторҳои давлатӣ сурат гирифт, боиси пайдоиши бенизомии сиёсӣ ва иҷтимоӣ гашт. Дар ин фазо гурӯҳҳои гуногуни манфиатдор, бо афкори мутазод ва бидуни низоми ягона, барои соҳиб шудан ба қудрат вориди бархӯрд шуданд. Комёб набудани муколамаи миллӣ, набудани таҳаммулгароии сиёсӣ ва истифодаи вазъият аз ҷониби унсурҳои беруна ба сар задани ҷанги таҳмилӣ мусоидат кард.

Ҷанг на танҳо ҷони беш аз 150 ҳазор нафарро гирифт, балки ба системаи омӯзиш, иқтисод, фарҳанг ва худшиносии миллӣ зарбаи сахт зад. Насли пурқуввату фаъоли кишвар – ки бояд заминаи созандагии давлати нав мешуд – аз таҳсилу рушд маҳрум гашт ва аксаран ба муҳоҷират, ҷудоӣ ва парешониҳо рӯ овард.

Дар ин замина, ваҳдати миллӣ ҳамчун як зарурати таърихӣ зуҳур кард ва ба як шиори сарнавиштсоз табдил ёфт. Дидгоҳи таҷрибавии таърих ва таҳлилҳои иҷтимоӣ нишон медиҳанд, ки ҷомеаҳои баъдиҷангӣ танҳо тавассути вахдат, музокира, гузашт ва тафоҳум метавонанд ба сӯи барқарории субот ҳаракат намоянд. Таҷрибаи сулҳи тоҷикон дар ин самт на танҳо барои кишварҳои минтақа, балки барои низоъҳои ҷаҳонӣ низ намунаи омӯзишӣ ва илмӣ гардид.

Таҳлили таҷрибаҳои таърихии давлатсозии тамаддунҳои ориёинажод ва тоҷикию форси-забонҳо нишон медиҳад, ки ҳар вақте ҷомеаҳои онҳо дар муқобили хатарҳои бузург қарор мегирифтанд, роҳбарони дорои ҳиммати таърихӣ ва хиради фарҳангӣ зуҳур мекарданд.

Мисли шоҳ Куруши Кабир, ки тамаддуни форсро дар замони парешонӣ муттаҳид сохт, ё Исмоили Сомонӣ, ки миллати тоҷикро дар асоси забон ва фарҳанги муштарак ба давлатдории мустақил овард, Эмомалӣ Раҳмон низ дар пайравии ҳамин анъанаи таърихӣ, бо шиддати масъулияти таърихӣ ва рисолати миллӣ, роҳе пеш гирифт, ки дар радифи бузургтарин таҷрибаҳои муосири сулҳ ва ваҳдати миллӣ ҷойгоҳ пайдо кард.

Таҳқиқоти зиёди байналмилалӣ, аз ҷумла пажӯҳишҳои Маркази таҳлилии Стокҳолм (SIPRI), Институти таҳқиқоти сулҳи Осло (PRIO), Институти сулҳшиносии Массачусетс ва муассисаҳои муҳаққиқи Созмони Милали Муттаҳид, таҷрибаи сулҳи тоҷиконро ҳамчун "намунаи нодири сулҳи дохилии мусолиматомез дар асри XX" арзёбӣ кардаанд.

Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ, ки рӯзи 27 июни соли 1997 дар шаҳри Маскав бо миёнаравии ҷонибҳои хориҷӣ ва бо иродаи самимии тоҷикон ба амал омад, на танҳо ҷанг ба хотима бахшид, балки оғози як марҳилаи нави таърихии давлатсозӣ ва ҳифзи ҳувияти миллӣ гардид. Ин созишнома на фақат ҳуҷҷати ҳуқуқӣ, балки санади ахлоқӣ ва сиёсие буд, ки бар асоси фалсафаи ваҳдат, эҳтироми тарафайн ва гузашти миллӣ таҳия шуд.

Аммо, таҷрибаҳои сулҳ нишон медиҳанд, ки сулҳ бо имзои санад оғоз меёбад, на анҷом меёбад. Барои таҳкими он тадбирҳои амиқи сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангӣ зарур буданд.

Бо сарварии ин роҳбари дорои ҳиммати таърихӣ Эмомалӣ Раҳмон ва сиёсати ваҳдатгароёнаи ӯ, тадбирҳои зиёде амалӣ гардиданд, аз ҷумла:

- барқарорсозии инфрасохтори харобшуда, аз ҷумла роҳҳо, мактабҳо, муассисаҳои тиббӣ ва марказҳои ҳокимият, ки бевосита ба барқарории ҳаёти иҷтимоӣ мусоидат карданд;

- бозгардонии беш аз як миллион гурезаву муҳоҷир, ки яке аз мушкилтарин раванди пасоҷангӣ ба шумор мерафт;

- институтсионализатсияи ваҳдат, ки дар мисоли таъсиси Комиссияи оштии миллӣ, таҳияи қонунгузории муътадил ва ворид кардани неруҳои мухолиф ба ҳаёти сиёсӣ зуҳур кард;

- татбиқи сиёсати таҳаммулгароӣ ва гуногунандешӣ, ки дар асоси принсипҳои озодии виҷдон, фаъолияти озоди ҳизбҳои сиёсӣ ва расонаҳои мустақил пиёда гардид;

- тақвияти қонунмандӣ ва ҳокимияти қонун, ки барои ҷилавгирӣ аз эҳёи ҷанҷолҳои сиёсӣ ва барқарории адолат замина гузошт;

- рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, ки тавассути барномаҳои сармоягузорӣ, ҷалби кишварҳои дӯст ва таъсиси инфрасохтори навин амалӣ гардид.

Нуқтаи муҳими ин раванди сулҳ он аст, ки дар маркази ҳамаи ин тадбирҳо, мафҳуми Ваҳдат ҳамчун меъёри марказии сиёсӣ ва ахлоқӣ қарор дошт. Ваҳдат дар ин марҳила на танҳо иттиҳоди зоҳирии гурӯҳҳои сиёсӣ, балки ваҳдати иродаву дидгоҳҳои миллӣ ва эҳёи ҳувияти маънавии ҷомеаи тоҷик буд. Маҳз тавассути ин ваҳдат, ҷомеаи ҷангзадаи Тоҷикистон ба як ҷомеаи суботманд, амн ва рӯ ба рушд табдил ёфт.

Имрӯз, бо гузашти беш аз 28 сол аз оғози сулҳ, Тоҷикистон ҳамчун кишвари соҳибистиқлол ва амн дар минтақа шинохта мешавад. Сохтмонҳои азим, аз ҷумла нерӯгоҳи Роғун, даҳҳо мактаб, садҳо пулу роҳ, бемористонҳо, барномаҳои иҷтимоӣ ва фаъолияти фарҳангии рӯ ба боло, нишонаи равшани на танҳо сиёсати сулҳгароёна, балки зиндагии бо ваҳдат асосёфта мебошанд.

Ҷашни Ваҳдати миллӣ дар соли 2025 – ҷашни 28-солагии сулҳи таърихӣ - дар як марҳилаи нави бедории миллию таҳаввулоти ҷаҳонӣ таҷлил мегардад. Ин ҷашн таҷассуми хиради таърихии миллати тоҷик, бурдбории рӯҳонӣ ва хидмати шахсияти таърихиест, ки барои насли оянда ва ҷомеаи ҷаҳонӣ сабақи бузург боқӣ мегузорад.

Эмомалӣ Раҳмон – ҳамчун Пешвои миллат – имрӯз на танҳо рамзи сулҳ ва ваҳдат дар Тоҷикистон, балки намунаи пешвои сиёсӣ дар низоъҳои муосир дониста мешавад.

Имрӯз вазифаи насли наврас, донишмандон ва ҷомеаи академикӣ он аст, ки мероси ваҳдатро ҳифз намуда, онро дар шаклҳои нави илмию амалӣ таҳия ва густариш диҳанд. Фикру андешаҳои муҳаққиқони ватанӣ ва хориҷӣ бояд дар таҳқиқоти васеи илмӣ, ҳамоишҳои байналмилалӣ ва барномаҳои таълимӣ табдил ба модели омӯзишӣ гарданд.

Ҳамин тавр, таҷрибаи сулҳи тоҷикон ва шахсияти Пешвои миллат ҳамчун намунаи “дипломатияи миллӣ ва ваҳдати арзишманд” бояд дар меҳвари таҳқиқоти таърихӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ қарор гирад.

Бо роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон, сулҳ ба як раванди фаъол табдил ёфта, барномаи амалии ваҳдат дар шакли тадбирҳои мушаххас татбиқ гардид. Аз ҷумла, инфрасохтори харобшуда барқарор гардид, гурезагон бозгаштанд, Комиссияи оштии миллӣ таъсис дода шуд, қонунгузории мусолиҳатомез ва демократӣ таҳия шуд, ваҳдат ҳамчун арзиши меҳварӣ пазируфта гардид. Сиёсати таҳаммулгароӣ ва гуногунандешӣ рушд карда, ҳизбҳои сиёсӣ ва ВАО ба саҳнаи қонунӣ роҳ ёфтанд. Ин ҳама иқдомҳо асоси эъмори давлати муосири тоҷиконро гузоштанд.

Дар натиҷа, Тоҷикистон аз як кишвари ҷангзада ба як давлати амн, суботнок ва дар ҳоли рушд табдил ёфт. Иқдомҳои стратегӣ, аз ҷумла сохтмони Нерӯгоҳи Роғун, даҳҳо мактаб, бемористон, роҳ, нақбҳо ва садҳо иншооти дигар, дар якҷоягӣ бо татбиқи барномаҳои иҷтимоӣ ва илмӣ нишон доданд, ки кишвар ба давраи нави эҳё ворид шудааст.

Имрӯз, дар соли 2025, ки 28-солагии сулҳи тоҷикон таҷлил мегардад, ҷомеаи миллӣ ва ҷаҳонӣ таҷрибаи сулҳи тоҷиконро ҳамчун сарчашмаи омӯзиш, сабақи таҳаммул ва намунаи муваффақи сиёсати дохилӣ мешиносад.

Шахсияти Эмомалӣ Раҳмон – ҳамчун Пешвои миллат – имрӯз дар радифи шахсиятҳои калидии таърихи давлатдории тоҷикон қарор гирифтааст. Вай на танҳо сулҳ овард, балки пояҳои нави давлатдории миллӣ, суботи сиёсӣ ва худшиносии фарҳангиро гузошт.

Маҳз бо шарофати роҳбари оқилу хирадманд ва сиёсати ваҳдатгароёна, Тоҷикистон тавонист дар миёни кишварҳои пасошӯравӣ ҳамчун давлати мустақил, ором ва устувор муаррифӣ шавад. Имрӯз вазифаи насли наврас, муҳаққиқон ва ҷомеаи илмӣ он аст, ки ин мероси гаронбаҳои сулҳ ва ваҳдатро ҳамчун намунаи омӯзиш ва рушди устувор нигоҳ доранд, таҳқиқ намоянд ва дар таҷрибаи ҷаҳонӣ муаррифӣ созанд.

Миллати тоҷик, ки дорои таърихи нотакрор ва решаҳои амиқи фарҳангӣ, илмӣ ва ахлоқӣ аст, дар тӯли мавҷудияти худ борҳо нишон додааст, ки бо иродаи қавӣ ва хиради миллӣ метавонад аз ҳар буҳрону санҷиш сарбаландона гузарад. Ҳамон тавр ки дар охири асри ХХ дар шароити вазнини ҷанги шаҳрвандӣ миллат бо роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон ба сулҳи пойдор ва ваҳдати миллӣ расид, имрӯз ин миллат бо такя ба сулҳу суботи пойдор ва шохаҳои мустақили давлатдорӣ рӯ ба сӯйи ояндаи дурахшон дорад.

Имрӯз Тоҷикистон вориди марҳилаи нави рушди стратегӣ гардида, дорои нерӯи воқеӣ барои ҳамсаф шудан бо кишварҳои тараққикардаи ҷаҳон мебошад. Ин ояндаи дурахшон на танҳо ба хотири манобеи табиии фаровон, ҷойгоҳи географӣ ё захираҳои инсонӣ, балки пеш аз ҳама бо иродаи сиёсии устувор, сиёсати оқилонаи дохилӣ ва ҳадафмандии миллӣ асос ёфтааст. Сиёсати давлат дар замони муосир ба рушди илм, маориф, технология ва захираҳои зеҳнии инсон ҳамчун захираи муҳимтарин такя мекунад.

Ҳукумати ҷумҳурӣ пайваста аз рушди илму маориф ҳамчун шарти бунёдии пешрафти миллӣ пуштибонӣ мекунад. Мавҷудияти Консепсияи миллии рушди маориф, Барномаи ислоҳоти таҳсилот, Стратегияи рақамикунонии таҳсилот ва Стратегияи миллии рушди захираҳои инсонӣ аз иродаи қавии сиёсатмадорон дар самти омӯзиши зеҳнӣ ва ташаккули миллате хирадманд шаҳодат медиҳад.

Дар оянда, Тоҷикистон нақша дорад, ки ба соҳаҳои илму маориф сармоягузориҳои васеъро ҷалб намояд. Таваҷҷуҳи махсус ба фанҳои дақиқ, робототехника, таълими рақамӣ, омӯзиши барномасозӣ, омӯзиши технологияҳои "блокчейн", истифодаи зеҳни сунъӣ (AI) ва интернети ашё (IoT) ҳамчун қисми муҳими навсозии соҳаҳои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ пазируфта шудааст. Консепсияҳо ва стратегияҳои нав, ки ба шароити ҷаҳони рақамӣ мутобиқанд, таҳия шуда, барои амалӣ намудани онҳо ҷалби шарикони байналмилалӣ ва сармоягузорони дохилию хориҷӣ ба роҳ монда шудааст.

Дар шароити ҷаҳони муосир, ки давлатҳои пешрафта ба рақамикунонӣ ва технологияи иттилоотӣ такя мекунанд, Тоҷикистон низ метавонад бо риояи равишҳои устувори сиёсӣ ва рушди кадрҳои соҳибихтисос, ба қатори кишварҳои инноватсионӣ ҳамроҳ гардад. Ҳамзамон, истифодаи оқилонаи технологияҳои сабз, рушди иқтисоди сабз, таҳкими истихроҷ ва коркарди манобеи табиӣ, омодасозии насли нави соҳибкасб ва васеъ намудани имкониятҳои иқтисоди рақамӣ низ дар меҳвари барномаҳои рушди миллии оянда қарор доранд.

Ояндаи дурахшони Тоҷикистон дар он таҷассум ёфтааст, ки бо сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, истифодаи илм ва захираҳои зеҳнӣ ва таҳкими робитаҳои байналмилалӣ кишвар ба як маркази нави рушди устувор дар Осиёи Марказӣ табдил ёбад. Ин ҳадаф тавассути боло бурдани сатҳи маърифат, худшиносии миллӣ ва таҳкими нақши илму маориф амалӣ мегардад.

Дар ниҳоят, миллати тоҷик, ки дар гузашта дар бунёди тамаддуни башарӣ саҳми бузург дошт, имрӯз низ бо такя ба фарҳанги бостонӣ, хиради сиёсӣ ва иродаи миллии худ метавонад ба яке аз кишварҳои тараққикардаи ҷаҳонӣ табдил ёбад.

Барои расидан ба ин ҳадаф, тавсеаи стратегӣ, рушди устувори иқтисодӣ, тарбияи кадрҳои муосир, таҳкими илм ва ҷалби технологияҳои рақамӣ аз ҷумлаи авлавиятҳои бетағйир маҳсуб мешаванд.

Саидов Давлатёр Маҳмадсалимович – Ив Мудири Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Маликов Тавакал Саидович - Сармутахассиси Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти АМИТ

Имом Мираҳмади Шарофиддин-Сармутахассиси Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти АМИТ

27 июни соли 1997 ба таърихи халқи тоҷик ҳамчун замони нави ташаккулёбии давлатдории Тоҷикистон ворид гашт. Ин санаи барои кишвари азизамон мухим 27 июни соли 1997 дар шахри Маскав имзо шуд. Ҳукумати Тоҷикистон ин санаро ба унвони Рӯзи Ваҳдати миллӣ дар феҳристи ҷашнҳои расмӣ ворид кард ва ҳамасола ин ҷашн бо шукӯҳу шаҳомат таҷлил мегардад.

Ваҳдати миллӣ шукуфоии Ватан аст. Дар давлате, ки сулҳу амонӣ ва дӯстӣ ҳукмфармост,он давлат ба мисли гулҳои баҳорӣ рӯз то рӯз шукуфта, ба мамлакати биҳиштосо мубаддал гаштан мегирад. Ваҳдати миллӣ сарчашмаи асосии бунёдкориву сарҷамъӣ ва пешбурди сиёсати давлат буда, дар таърихи мо тоҷикон, барои ба ҳам омадани миллат, муҳофизаткардани истиқлолияти комили давлат, ҳифз ва рушди фарҳанги пурғановат, илму маориф ва дигар ҷанбаҳо нақши беназир дорад.

Ваҳдати миллӣ рамзи сарҷамъӣ ва ягонагист. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гуфтаанд: «Ҷашни Ваҳдати миллӣ рамзи баҳамоӣ, сарҷамъӣ, иттиҳоду ягонагӣ ва ваҳдати миллӣ буда, пирӯзии фарҳанги сулҳ ва ақлу заковати солими миллати солору хирадманд ва сулҳпарвари тоҷикро бори дигар собит месозад»

Ваҳдати миллӣ ба саҳифаи таърихи халқи тоҷик ҳамчун замони нави ташаккулёбии давлатдории Тоҷикистон ворид гаштаас. Агар мо ба фарҳанг назар афканем, мебинем, ки воҷаи ваҳдат дар онҷо ба маънои «ягонагӣ» омадааст. Аз ин рӯ, мо инсонҳо бояд ягона бошем – яъне муттаҳиду ҳамбаста чун як тан. Вақте муттаҳид мегардем, пуриқтидору бузург ва ба ҳама амали некӯю шоиста дастёб мегардем. Ваҳдат ё ягонагӣ аз рукнҳои дӯстӣ, тартибу низом, рафоқат, ҳамбастагӣ, эҳтироми ҳамдигар ва арзиши олӣ доштани инсон иборат аст. Халқу миллати мо таърихан ва табиатан сулҳдӯст, фарҳангпарвар ва созанда аст. Сулҳдӯстии мо дар тӯли тамоми таърихи чандинҳазорсолаамон нишондиҳандаи ақлу хирад ва сабру таҳаммули гузаштагонамон аст.

Ваҳдат омили муҳими рушди устувори ҷомеа мебошад. Сулҳу ваҳдат ду омили ба ҳамдигар пайваст мебошад. Дар ҷое, ки сулҳ пойдор аст, ваҳдату ягонагӣ низ бевосита ҳукмрон аст:

Вақте соли 1991, 9-уми сентябр Тоҷикистон истиқлолияти давлатии хешро ба даст овард, тоҷиконро имтиҳони нав пеш омад: Тоҷикистон ба гирдоби ҷанги шаҳрвандӣ кашида шуд. Азму иродаи қавӣ ва нерӯи бузурги сулҳофарини халқ бо роҳбарии ҳомии сулҳ – Эмомалӣ Раҳмон боис гардид, ки ин пешомади талхро тоҷикон хирадмандона паси сар намоянд. Дар васфи сулҳу амният шоири бузург Соиби табрези гуфтааст:

Хотири амн ба мулки ду ҷаҳон меарзад,

Нестам дарҳам, агар симу заре нест маро.

Маҳз бо ташаббуси Пешвои муаззами миллат Эмомалӣ Раҳмон Тоҷикистон аз нав бунёд гардид, дар арсаи ҷаҳонӣ шинохта шуд. Аз ҳама муҳимтараш он аст, ки давлати кӯчаки мо бо корнамоии ин марди шуҷоъву далер дар харитаи ҷаҳонӣ бо номи Тоҷикистон боқӣ монд.

Имрӯз таҷрибаи сулҳи тоҷикон дар роҳи расидан ба сулҳ, баргардонидани садҳо ҳазор нафар гурезагон ба Ватан аз ҷониби созмонҳои бонуфузи байналхалқӣ ва давлатҳои алоҳида падидаи нодир эътироф шуда, мавриди омӯзиш қарор гирифтааст.

Дар муддати кӯтоҳ Тоҷикистонро зиёда аз 130 мамлакатҳои дунё расман шинохтанд. Суханронии сарвари давлатамон Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон аз минбари бонуфузтарин созмонҳои байналмиллалӣ, азҷумла, Созмони Миллали Муттаҳид оиди масъалаҳои муҳимтарини байналхалқӣ ва бо ташаббуси ӯ эълон шудани «Даӽсолаи байналмилали об барои рушди устувор» ҷаҳонишавии ҷашни Наврӯзи Аҷам ва ба монанди инӽо чандин пешниӽодӽо ба арсаи кишварҳои ҷаҳон далолат менамояд.

Дар ҳар суханронии хеш бо аҳли зиё ва ҷавонони фаъоли мамлакат Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон қайд менамояд, ки «Ояндаи давлат дар дасти ҷавонон мебошад». Аз ин рӯ, ҳифзи истиқлолияти миллӣ, шаъну шарафи миллат, давлат кӯшиши ҳар яке аз ҷавонон барои хештаншиносӣ ва худогоҳии миллӣ мебошад. Худшиносии ҷавонон ва ҳар як фарди бо нангу ор омили ягонаи инкишофи минбаъдаи давлату миллати мутамаддини тоҷик хоҳад буд. Дар ин бобат беэътиноӣ нишонаи бетараф будан ба тақдири хеш аст. Аз ин рӯ, зарур аст ёдгори пешинро ҳифз намуда, дар меъмори тозабунёди давлати демократӣ ҳиссагузор бошем.

Бузургон гуфтаанд: «Бе Ватан, бе муҳаббат ба хоки аҷдодӣ инсон наметавонад на худ ва на роҳи худро дарёбад» Дирӯзу имрӯзи Тоҷикистонро родмардони Ватан обод доранд. Месазад, ки аз фарзандони созандаи Ватан бо ифтихор ҳарф бигӯем ва дар оянда ҳамрадифи эшон бошем. Мо бояд шукрона кунем, ки чунин Ватани азизу маҳбуб дорем, ки дар фазояш кабӯтарони Сулҳ парвози баланд доранд. Бикӯшем, то парвози чунин парандагон дар фазои беғубори Тоҷикистон то абад бимонад.

Набиев Л.С - ходими илми институти зоология ва паразитология АМИТ

Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”

Ҳиндустон дар солҳои охир ба яке аз марказҳои бузурги стартапҳо дар ҷаҳон табдил ёфта, экосистемаи он бо зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) ва дигар технологияҳои навоварона рушд мекунад. Бо вуҷуди ин, стартапҳо дар Ҳиндустон бо мушкилоти зиёди ҳуқуқӣ рӯбарӯ мешаванд, ки аз мураккабии қонунгузорӣ, танзими маълумот, ҳифзи моликияти зеҳнӣ ва риояи меъёрҳои меҳнатӣ сарчашма мегиранд. Ин мушкилот метавонанд ба рушди технологӣ монеа эҷод кунанд, агар дуруст идора нашаванд.

Экосистемаи стартапҳо дар Ҳиндустон бо суръат рушд карда, мувофиқи маълумоти Департаменти пешбурди саноат ва савдои дохилӣ (DPIIT) то соли 2025 беш аз 61,400 стартапи расман сабтшуда мавҷуд буд. Ин стартапҳо ба иқтисодиёти кишвар саҳми калон гузошта, сармоягузории хориҷӣ (FDI)-ро ҷалб мекунанд ва ҷойҳои корӣ бунёд мекунанд. Бо вуҷуди ин, мураккабии низоми ҳуқуқӣ ва бюрократия ба муваффақияти онҳо монеа эҷод мекунад. Олими ҳиндӣ Анита Гурмукхани қайд мекунад, ки стартапҳо аксар вақт бо мушкилоти ҳуқуқӣ рӯбарӯ мешаванд, ки аз набудани дониш ва захираҳои кофӣ барои риояи қонунгузорӣ сарчашма мегиранд [1, 15].

Стартапҳо (ба англисӣ: startups) ширкатҳо ё лоиҳаҳои навтаъсис мебошанд, ки маъмулан дар асоси як идеяи инноватсионӣ таъсис ёфта, ба рушди зуд ва ҷалби сармоя нигаронида шудаанд. Онҳо аксар вақт дар соҳаҳои технологӣ, рақамӣ ё хидматрасонии навоварона фаъолият мекунанд ва хусусияти хавфнокии баланд доранд, зеро бозори онҳо ҳанӯз пурра ташаккул наёфтааст.

Хусусиятҳои асосии стартапҳо: навоварӣ, стартапҳо одатан маҳсулот ё хидматҳои нав эҷод мекунанд, ки мушкилотро ба таври ғайриоддӣ ҳал мекунанд; рушди зуд, ҳадафи онҳо афзоиши тез ва васеъ кардани бозор аст; сармоягузорӣ, аксар вақт стартапҳо барои рушд аз сармоягузорони хусусӣ (венчурӣ) ё акселераторҳо маблағ ҷалб мекунанд; гурӯҳи хурд, дар марҳилаи аввал онҳо бо дастаи хурд кор мекунанд, ки аксар вақт аз муассисон ва чанд корманди асосӣ иборат аст; хавфнокӣ, аз сабаби нав будан ва норавшании бозор, аксари стартапҳо бо хатари нокомӣ рӯбарӯ мешаванд.

Стартапҳо дар Ҳиндустон, хусусан онҳое, ки бо зеҳни сунъӣ (AI) алоқаманданд, дар солҳои охир ба таври назаррас рушд кардаанд. Ҳиндустон бо экосистемаи пурқуввати технологӣ ва шумораи зиёди мутахассисони соҳаи IT яке аз марказҳои асосии инноватсия дар соҳаи зеҳни сунъӣ дар ҷаҳон гардидааст. Дар поён маълумоти мухтасар дар бораи стартапҳои Ҳиндустон ва алоқамандии онҳо бо зеҳни сунъӣ пешниҳод мешавад:

1. Экосистемаи стартапҳо дар Ҳиндустон

- Тибқи маълумот, дар соли 2023 дар Ҳиндустон беш аз 110,000 стартап фаъолият доштанд, ки бисёре аз онҳо дар соҳаи технология, аз ҷумла зеҳни сунъӣ, кор мекунанд.

- Ҳукумати Ҳиндустон тавассути барномаҳо, ба монанди Startup India, стартапҳоро дастгирӣ мекунад, ки ба онҳо имтиёзҳои андозӣ, маблағгузорӣ ва дастрасӣ ба акселераторҳо пешниҳод менамояд.

- Шаҳрҳои калон, ба мисли Бангалор, Деҳлӣ ва Мумбай, марказҳои асосии стартапҳои технологӣ мебошанд, ки дар онҳо ширкатҳои AI-ориентиршуда рушд мекунанд.

2. Рушди зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон

- Зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон дар соҳаҳои гуногун, аз қабили тандурустӣ, маориф, тиҷорати электронӣ, молия ва кишоварзӣ, истифода мешавад.

- Бозори ҷаҳонии зеҳни сунъӣ дар соли 2024 тақрибан 215 миллиард долларро ташкил дод ва тибқи пешгӯиҳо, то соли 2030 ба 2 триллион доллар мерасад. Ҳиндустон дар ин афзоиш нақши муҳим дорад.

- Ҳиндустон дорои шумораи зиёди муҳандисони нармафзор ва мутахассисони AI аст, ки барои стартапҳо имкониятҳои васеъ фароҳам меорад.

3. Намунаҳои стартапҳои Ҳиндустон дар соҳаи зеҳни сунъӣ

Баъзе аз стартапҳои муваффақи Ҳиндустон, ки бо зеҳни сунъӣ кор мекунанд, инҳоянд:

- Haptik: Ин стартап платформаҳои чатботҳои AI-ро барои тиҷорат таҳия мекунад, ки дар соҳаи хидматрасонии муштариён истифода мешаванд. Haptik бо ширкатҳои бузурги ҷаҳонӣ, ба монанди Samsung ва Coca-Cola, ҳамкорӣ дорад.

- Niramai: Стартапи тандурустӣ, ки аз AI барои ташхиси барвақтии саратони сина бо истифода аз технологияи ғайриинвазивӣ истифода мекунад. Он махсусан дар минтақаҳои дурдаст, ки дастрасӣ ба ташхиси тиббӣ маҳдуд аст, муфид аст.

- Mad Street Den: Ин ширкат ҳалли AI-ро барои тиҷорати электронӣ пешниҳод мекунад, аз ҷумла тавсияҳои фардӣ ва таҳлили визуалӣ барои беҳтар кардани таҷрибаи харидорон.

4. Дастгирии давлатӣ ва сармоягузорӣ

- Барномаи National Startup Awards дар Ҳиндустон стартапҳои инноватсиониро, аз ҷумла онҳое, ки дар соҳаи AI кор мекунанд, эътироф мекунад ва ба онҳо платформа барои ҷалби сармоягузорон медиҳад.

- Сармоягузорони байналмилалӣ, ба монанди BlackRock, Tiger Global ва General Atlantic, ба стартапҳои Ҳиндустон, аз ҷумла дар соҳаи AI, маблағҳои калон ворид кардаанд.

- Ҳукумат инчунин тавассути ташаббусҳои рақамикунонӣ, ба монанди Digital India, экосистемаи мусоид барои рушди AI ва стартапҳоро эҷод кардааст.

5. Алоқа бо Тоҷикистон

- Дар нишасти 4-уми Муколамаи Осиёи Марказӣ – Ҳинд (6 июни 2025, Ню-Деҳлӣ), ки дар он вазири корҳои хориҷии Тоҷикистон Сироҷиддин Муҳриддин иштирок дошт, масъалаҳои ҳамкорӣ дар соҳаи технология ва инноватсия, аз ҷумла зеҳни сунъӣ, баррасӣ шуданд. Ҳиндустон ва кишварҳои Осиёи Марказӣ ният доранд, ки Форуми ҳамкории рақамии Ҳинд – Осиёи Марказӣ-ро таъсис диҳанд, ки метавонад барои стартапҳои Тоҷикистон ва Ҳиндустон дар соҳаи AI имкониятҳои нав фароҳам орад.

- Мисоли мушаххаси ҳамкорӣ метавонад таъсиси озмоишгоҳи техникии Тоҷикистону Ҳиндустон дар Донишгоҳи техникии Тоҷикистон бошад, ки бо технологияҳои муосир муҷаҳҳаз шудааст ва метавонад барои таҳқиқоти AI истифода шавад.

Стартапҳо дар Ҳиндустон бо якчанд мушкилоти ҳуқуқӣ рӯбарӯ мешаванд, ки метавонанд ба фаъолияти онҳо таъсири манфӣ расонанд:

1. Сохтори тиҷоратӣ ва сабти ном. Интихоби сохтори мувофиқи тиҷоратӣ – хоҳ ширкати хусусӣ бо масъулияти маҳдуд (Private Limited Company), шарикӣ (Partnership), шарикии дорои масъулияти маҳдуд (LLP) ё соҳибкории якка (Sole Proprietorship) – яке аз аввалин мушкилоти ҳуқуқӣ барои стартапҳо мебошад. Ҳар як сохтор талабот, андозбандӣ ва масъулиятҳои гуногун дорад. Масалан, ширкати хусусӣ бо масъулияти маҳдуд: Барои ҷалби сармоягузорӣ мувофиқ аст, аммо талаботи мураккаби риояи қонунгузориро дорад [2, 20].

- LLP: Содда ва бо масъулияти маҳдуд, аммо барои баъзе сармоягузорон камтар ҷолиб аст [3, 25].

- Соҳибкории якка: Барои стартапҳои хурд мувофиқ, аммо соҳибкор масъулияти номаҳдуд дорад [4, 30].

Нодуруст интихоб кардани сохтор метавонад ба мушкилоти андозбандӣ, масъулиятҳои шахсӣ ё монеаҳо дар ҷалби сармоя оварда расонад. Олими ҳиндӣ Рави Шарма таъкид мекунад, ки аксар стартапҳо аз сабаби набудани машварати ҳуқуқӣ дар ин марҳила хато мекунанд [5, 35].

2. Ҳифзи моликияти зеҳнӣ (IP). Моликияти зеҳнӣ, аз қабили тамғаҳои тиҷоратӣ, патентҳо, ҳуқуқи муаллиф ва асрори тиҷоратӣ, барои стартапҳои зеҳни сунъӣ дороии асосӣ мебошанд. Бо вуҷуди ин, сабти IP дар Ҳиндустон мураккаб ва вақтталаб аст. Мушкилот инҳоянд:

- Набудани огоҳӣ: Бисёр стартапҳо аз зарурати сабти IP огоҳ нестанд, ки онҳоро ба дуздии идеяҳо ё вайронкунии ҳуқуқи дигарон осебпазир мекунад [6, 40].

- Арзиши баланд: Сабти патентҳо ва тамғаҳои тиҷоратӣ гарон буда, барои стартапҳо бо буҷети маҳдуд мушкил аст [7, 45].

- Вайронкунии IP: Стартапҳо метавонанд ба таври ноогоҳона IP-и дигаронро вайрон кунанд, ки боиси баҳсҳои ҳуқуқӣ мешавад [8, 50].

“Қонуни патентҳои Ҳиндустон” (1970) ва “Қонуни тамғаҳои тиҷоратӣ” (1999) ин соҳаро танзим мекунанд, аммо раванди сабт метавонад то чанд сол тӯл кашад [9, 55]. Масалан, стартапи Niramai, ки зеҳни сунъӣро барои ташхиси саратон истифода мекунад, барои ҳифзи алгоритмҳои худ бо мушкилоти патентӣ рӯбарӯ шуд [10, 60].

3. Риояи маълумот ва махфият

Стартапҳои зеҳни сунъӣ аксар вақт ба маълумоти калон такя мекунанд, ки онҳоро ба риояи қонунҳои ҳифзи маълумот вазифадор мекунад. “Қонуни технологияҳои иттилоотӣ” (2000) ва “Қонуни ҳифзи маълумоти рақамӣ” (DPDP Act, 2023) талаботи қатъӣ барои ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдории маълумот муқаррар мекунанд. Мушкилот инҳоянд:

- Ҷаримаҳои баланд: Нориояи DPDP Act метавонад боиси ҷарима то 250 миллиард рупия (тақрибан 3 миллиард доллари ИМА) гардад.

- Маҳдудиятҳои маълумот: Стартапҳо бояд ризоияти корбаронро гиранд ва маълумотро маҳаллан нигоҳ доранд, ки хароҷотро зиёд мекунад [11, 65].

- Набудани захираҳо: Стартапҳои хурд аксар вақт барои риояи ин талабот захираҳои кофӣ надоранд [12, 70].

Масалан, стартапи BYJU’S, ки зеҳни сунъӣро дар маориф истифода мекунад, бо нигарониҳои марбут ба ҳифзи маълумоти донишҷӯён рӯбарӯ шуд [13, 75].

4. Риояи қонунҳои меҳнатӣ

Стартапҳо бояд қонунҳои меҳнатӣ, аз қабили “Қонуни ҳадди ақали музди меҳнат” (1948) ва “Қонуни пешгирӣ аз таҳқири ҷинсӣ дар ҷои кор” (2013), риоя кунанд. Мушкилот инҳоянд:

- Набудани дониш: Бисёр стартапҳо аз талаботи қонунӣ огоҳ нестанд, ки боиси ҷаримаҳо ва баҳсҳо мешавад [14, 80].[](https://www.takelegal.in/legal-challenges-faced-by-startups-in-india/)

- Шартномаҳои меҳнатӣ: Стартапҳо аксар вақт шартномаҳои корӣро нодуруст тартиб медиҳанд, ки ба баҳсҳои корӣ оварда мерасонад [15, 85].

- Хароҷот: Риояи қонунҳои меҳнатӣ, ба монанди пардохти фонди иҷтимоӣ ва бима, барои стартапҳои хурд гарон аст [16, 90].

5. Бюрократия ва иҷозатномаҳо

Стартапҳо бояд иҷозатномаҳо ва литсензияҳои гуногун, ба монанди сабти GST, литсензияи FSSAI (барои стартапҳои хӯрокворӣ) ва коди воридот/содирот, гиранд. Ин равандҳо мураккаб ва вақтталабанд:

- Мураккабии раванди сабт: Масалан, сабти GST метавонад моҳҳо тӯл кашад, ки ба фаъолияти тиҷоратӣ халал мерасонад [17, 95].

- Фарқиятҳои маҳаллӣ: Қонунҳои маҳаллӣ дар иёлотҳои гуногун фарқ мекунанд, ки барои стартапҳо мушкили иловагӣ эхад мекунад [18, 100].

Ҳукумати Ҳиндустон ташаббусҳои зиёдеро барои дастгирии стартапҳо ҷорӣ кардааст, ки ба коҳиши мушкилоти ҳуқуқӣ нигаронида шудаанд:

- Ташаббуси Startup India (2016): Ин барнома имтиёзҳои андозӣ, сабти соддакардашуда ва дастрасӣ ба сармояро таъмин мекунад [19, 105]. Масалан, стартапҳои сабтшуда аз андоз аз даромад барои се сол озоданд (Қисми 80-IAC-и “Қонуни андоз аз даромад”, 1961) [20, 110].

- Сандуқи Startup India Seed Fund: Дар соли 2022–2023, 283.5 миллиард рупия барои дастгирии стартапҳои навтаъсис ҷудо шуд [21, 115].

- Портали Startup India: Барои сабти осон ва дастрасӣ ба машварати ҳуқуқӣ кӯмак мерасонад [22, 120].

Бо вуҷуди ин, бисёр стартапҳо аз ин имтиёзҳо пурра истифода намебаранд, зеро аз онҳо огоҳ нестанд ё бо мушкилоти бюрократӣ рӯбарӯ мешаванд [23, 125].

Барои бартараф кардани мушкилоти ҳуқуқӣ, стартапҳо метавонанд чораҳои зеринро андешанд:

- Машварати ҳуқуқӣ: Ҷалби коршиносони ҳуқуқӣ барои интихоби сохтори тиҷоратӣ, сабти IP ва риояи қонунгузорӣ [24, 130].

- Огоҳии қонунӣ: Иштирок дар семинарҳо ва барномаҳои таълимӣ, ба монанди онҳое, ки аз ҷониби Startup India пешниҳод мешаванд [25, 135].

- Автоматизатсияи риоя: Истифодаи нармафзорҳои ба монанди QuickBooks ё Tally барои идораи андоз ва риояи қонунгузорӣ [26, 140].

- Ҳамкорӣ бо платформаҳои LegalTech: Платформаҳои ба монанди Lawyered ва LawSeek машварат ва хидматҳои ҳуқуқӣро барои стартапҳо пешниҳод мекунанд [27, 145].

Стартапҳо дар Ҳиндустон бо мушкилоти зиёди ҳуқуқӣ, аз қабили мураккабии сохтори тиҷоратӣ, ҳифзи IP, риояи маълумот, қонунҳои меҳнатӣ ва бюрократия, рӯбарӯ мешаванд. Бо вуҷуди ин, ташаббусҳои давлатӣ, ба монанди Startup India, ва афзоиши платформаҳои LegalTech ба коҳиши ин мушкилот мусоидат мекунанд. Барои муваффақият, стартапҳо бояд машварати ҳуқуқӣро фаъолона истифода баранд, аз қонунгузорӣ огоҳ бошанд ва технологияҳоро барои риояи қонунгузорӣ истифода кунанд.

Дониёр САНГИНЗОДА, сарходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Адабиёт:

1. Гурмукхани А. Зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон: Ахлоқ ва ҳуқуқ. – Дели: 2021. – 120 с.

2. DPIIT. Startup India: Таърихи рушд. – Дели: 2025. – 50 с.

3. Niramai. Ташхиси саратон бо зеҳни сунъӣ. – Бангалор: 2021. – 50 с.

4. CropIn. Зеҳни сунъӣ дар кишоварзӣ. – Бангалор: 2020. – 50 с.

5. Шарма Р. Мушкилоти ҳуқуқии стартапҳо // Indian Law Journal. – 2020. – № 15. – С. 35-45.

6. BYJU’S. Зеҳни сунъӣ дар маориф. – Бангалор: 2021. – 50 с.

7. Қонуни патентҳои Ҳиндустон. – Дели: 1970. – 80 с.

8. DPDP Act. Қонуни ҳифзи маълумоти рақамӣ. – Дели: 2023. – 40 с.

9. PIPA. Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ. – Сеул: 2020. – 40 с.

10. Startup India. Ташаббуси дастгирии стартапҳо. – Дели: 2016. – 50 с.

11. Lawyered. Хидматҳои ҳуқуқӣ барои стартапҳо. – Дели: 2024. – 50 с.

12. LawSeek. Платформаи LegalTech. – Дели: 2025. – 50 с.

13. Чинмаянанда С. Веданта ва зеҳни сунъӣ. – Мумбай: 1980. – 100 с.

14. Бостром Н. Суперинтеллект: Стратегияҳо ва хатарҳо. – Оксфорд: Oxford University Press, 2014. – 352 с.

15. Виван М. Ахлоқи зеҳни сунъӣ дар Фаронса // French Philosophy Journal. – 2020. – № 15. – С. 110-120.

16. Шимизу Т. Буддоизм ва зеҳни сунъӣ // Philosophy East and West. – 2015. – № 65. – С. 105-115.

17. Чжан Вей. Ахлоқи зеҳни сунъӣ дар Чин // AI & Society. – 2021. – № 36. – С. 105-115.

18. Йекер У. Фалсафаи Олмон ва зеҳни сунъӣ // AI Ethics Journal. – 2020. – № 5. – С. 85-95.

19. Фрей К. Автоматикунонии зеҳни сунъӣ // Oxford Economic Review. – 2018. – № 20. – С. 70-80.

20. Иттиҳоди Аврупо. Стратегияи зеҳни сунъӣ барои Аврупо. – Брюссел: 2018. – 40 с.

21. METI. Стратегияи роботии Ҷопон. – Токио: 2015. – 100 с.

22. Ким Чин-Хёк. Кореяи Ҷанубӣ ва зеҳни сунъӣ // Korean AI Review. – 2025. – № 5. – С. 115-125.

23. PIPL. Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дар Чин. – Пекин: 2021. – 40 с.

24. Иттиҳоди Аврупо. Қонуни зеҳни сунъӣ. – Брюссел: 2021. – 50 с.

25. ISO. Стандартҳои байналмилалӣ барои зеҳни сунъӣ. – Женева: 2024. – 40 с.

26. QuickBooks. Нармафзори идораи андоз. – Дели: 2024. – 30 с.

27. Lawyered. Платформаи LegalTech барои стартапҳо. – Дели: 2025. – 50 с.

Дар марҳалаи муосири тараққиёти давлат ҳангоми интихоби самтҳои асосии сиёсати хориҷии худ дар асоси омилҳои гуногун амал мекунад, ки қарорҳои дахлдори роҳбарияти кишварро муайян мекунанд. Маҳз таҳлили омили Ваҳдати миллии давлат имкон медиҳад, ки равишҳои принсипиалии назариявии дарки фаъолияти он дар арсаи байналмилалӣ таҳия ва барои қабули қарорҳои сиёсати хориҷӣ тавсияҳои дахлдор тартиб дода шаванд.

Дар баробари ин ба масъалаи муайян намудани онҳо шумораи зиёди асарҳо ва таҳқиқотҳо бахшида шудаанд, зеро маҳз омилҳое мебошанд, ки заминаи асосии ташаккули сиёсати хориҷӣ мебошанд. Умуман, байни муњаќќиќон дар бархурдњояшон ба муайян намудани омилњо тафовути куллї вуљуд надорад, вале онњо афзалияти худро дар муайян кардани сиёсати хориљии давлат дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ ба таври гуногун ба назар мегиранд.

Марҳалаи муосири тағйирёбии муносибатҳои байналмилалӣ, ки аз солҳои 90-уми асри ХХ оғоз гардидааст, аз ҳамаи марҳалаҳои қаблӣ комилан фарқ мекунад. Ин марҳала ҳамчун идомаи табиии занҷири ногусастании таърихии рӯйдодҳо ва падидаҳо ҳанӯз муҳтавои пурра ва сурати асосии худро пайдо накардааст. Пеш аз ҳама ғайриодӣ будани он дар давомнокияш ифода меёбад. Имрӯз низ ин раванд дар ҳоли ташаккулёбӣ қарор дорад.

Воқеан Ваҳдати миллӣ омиле мебошад, ки тамоми пешрафту комёбиҳои давлат ва саодати рӯзгори мардум аз он ибтидо мегирад. Агар ба саҳифаҳои таърих назар афканем, воқеаҳои солҳои 90-уми асри гузашта диққати моро ба худ ҷалб месозанд. Гарчанде бо пош хурдани Иттиҳоди Шӯравӣ, дар бархе аз ин ҷумҳуриҳои иттиҳод Истиқлоли давлатӣ бе ҳеҷ гуна хунрезӣ ба даст омад, аммо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон масъала ранги дигар гирифт. Баъзе неруҳои хориҷӣ ва дохилӣ вазъи номусоиди иқтисодиву сиёсии давлатро баҳона карда, гурӯҳҳои мухолифинро ба шур оварданд. Қувваҳои иртиҷоии дохилӣ фароҳам овардани тартиботи демократиро шиори худ қарор дода, маҳалгароиро пеш гирифтанд. Дар натиҷа зумраҳое падид омаданд, ки аҳолии давлатро аз руи мансубияти миллӣ ва маҳаллӣ бар зидди ҳамдигар хезониданд. Ба даст овардани ҳокимияти сиёсӣ бо истифода аз фурсати мусоид дар он айёми ҳассос ҳадафи асосии зумраи ихтилофангез буд ва онҳо дар ин ҷода аз ҳеҷ чиз, ягон роҳу восита рӯ наметофтанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷанги хонумонсӯзи бародаркуш, ки мислашро таърих дар хотир надошт, ба вуқӯъ пайваст. Вазъи сиёсӣ ва иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон хеле вазнин гардида, буҳрони амиқи душворҳал ғyттавар шуда буд. Таҳдиди дастаҳои яроқнок ба пойтахти кишвар – шаҳри Душанбе равона гардид. Вакилони мардумии Шурои Олии Тоҷикистон хатари неруҳои ихтилофбаранггезу яроқнокро эҳсос намуда, дигар кори худро давом дода наметавонистанд. Ҳукумат тамоман фалаҷ гардида буд, на аз уҳдаи роҳбарӣ ба кишвар, на аз уҳдаи ҳимояи худ мебаромад.

Саволе ба миён меояд, ки чаро маҳз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо чунин мизон корбаст шудани воқеаҳо ба миён омад. Ҷавоби наздики инро мо дар нобаҳангом, ғайричашмдошт зуҳур намудани муносибатҳои нави сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ пайдо намуданамон мумкин аст. Дар мавридҳои аввал иддае аз мардум чунин ранг гирифтани авзои сиёсиро таҳаммул карда наметавонистанд. Авзои иқтисодӣ бошад дар кӯтоҳтарин муддат бо халалдор гардидани фишангҳои ҳафтодсолаи собиқ Иттиҳоди Шуравӣ яку якбора фурӯ рехта, нобасомониҳоро ба миён овард.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ки аз ҷиҳати хусусиятҳои геосиёсӣ нисбати дигар давлатҳои пасошуравӣ фарқ мекард, аз ин ҳисоб дар ин майлон бештаран хисорот медид.

Мувофиқи Консепсияи хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 27январи соли 2015, №332) бо назардошти мавқеи геосиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон, имкониятҳои табииву демографӣ ва сатҳи тараққиёти иқтисодию иҷтимоии он, сиёсати хориҷии кишвар ба таври воқеъбинона ва амалгароёна ба роҳ монда мешавад. Он бо эҳтиёҷоти иқтисодии давлат робитаи узвӣ пайдо намуда, таҳкиму тавсеаи ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар низоми робитаҳои иқтисодии ҷаҳонӣ ва дастгирии сиёсию дипломатии манфиатҳои иқтисодии онро ҳадафи худ қарор медиҳад.

Дар таърихи башарият дар бунёди давлат ва ташаккулёбии халқияту миллатҳо Ваҳдати миллӣ ҷойгоҳи махсус дорад. Инсоният борҳо дар масири таърих ба ҷангҳои қавмию дохилӣ ва байни давлатӣ рӯбарӯ гардида, талафоти зиёд дидааст. Аммо ягона омиле, ки ба хотимаёбии ҷангҳо асос шуда, инсонро аз талафот ва шаҳрҳоро аз харобшавӣ наҷот додааст ин Ваҳдати миллӣ аст. Ваҳдати миллӣ дар назар як вожаи оддӣ намояд ҳам, аммо дар асл як ибораи созанда, офарандаи шодию тараб, пайвангари инсонҳо ва васлкунандаи таърих дар арсаи ҷаҳон мебошад.

Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва махсусан, ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон имкон дод, ки роҳи бозсозӣ ва ободонии Ватанро дилпурона пеш баранд. Дар ин самт дар ҷумҳурӣ як силсила қарору қонунҳои зарурӣ, ки ба ҷалби сармоягузории хориҷӣ мусоидат менамуданд, қабул ва ба тасвиб расонда шуданд. Аз ин ҷиҳат, санаи 27 – уми июни соли 1997, ба назари мо, инчунин тасдиқи дигарбораи Истиқлоли давлатӣ ва якпорчагии ҳудудии онро ҳам собит намуд:

¾ ақли солим бар тафаккури золим ғолиб омад;

¾ ягонагӣ устувор шуд ва ҷудоӣ барканор шуд;

¾ низоми давлатдории миллӣ ва тоҷикӣ рӯйи кор омад;

¾ ҷанги шаҳрвандӣ сабаби порашавӣ ва тағйиротҳои ҳудудию марзӣ нагардид, баръакс миллатро муттаҳид кард;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун субъекти мустақили ҳуқуқ ва муносибатҳои байналмилалӣ эътироф гардид.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонистанд дар даврони соҳибистиқлолӣ на танҳо робитаҳои судманд бо ҷаҳони хориҷ барқарор созад, балки бо пайдо намудани равиши хоси дипломатияи худ, ки бар ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ асос ёфтааст, ҳамчун як кишвари фаъол ва таъсиргузор дар ҳалли масъалаҳои ҷаҳонӣ шинохта шавад.

Дар марҳалаи муосир принсипҳои асосӣ ва анъанаҳои сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳалли масъалаҳои афзалиятноки рушди кишвар, аз ҷумла таҳкими сулҳу субот ва Ваҳдати миллӣ, тақвияти ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ равона шудааст. Ваҳдати миллӣ ҳамчунин ба мо имкон дод, ки ҳамчун кишвари соҳибистиқлол ва узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ сиёсати “дарҳои кушода” – ро эълон ва пайгирӣ намуда, барои ҳимоя ва пешбурди манфиатҳои миллӣ бо тамоми кишварҳои ҷаҳон, созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва минтақавӣ муносибатҳои баробар ва мутақобилан судмандро ба роҳ монда, онҳоро барои сармоягузорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон даъват ва ташвиқ намоем. Сиёсати “дарҳои кушода” ва бисёрсамтӣ афзалияти худашро нишон дод, ки дар натиҷа сармоягузорони зиёде ба Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯ оварданд. Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати “дарҳои кушода”, сулҳхоҳона ва беғараз буда, зимни татбиқи он, Ҷумҳурии Тоҷикистон омодааст бо ҳамаи кишварҳои дуру наздик робитаҳои дӯстона ва эътирофи манфиатҳои тарафайнро дар асоси эҳтироми ҳамдигар, баробарӣ ва ҳамкориҳои мутақобилан судманд густариш диҳад.

Моҳи сентябри соли 1997 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи 52 – юми Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид суханронӣ намуда, дар ҳузури намояндагони беш аз 180 кишвари олам ва созмонҳои зиёди байналмилалӣ оид ба натиҷаҳои фараҳбахши истиқрори сулҳи пойдор дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маълумот дода, ҷомеаи ҷаҳониро ба омўзиши таҷрибаи сулҳи тоҷикон ва татбиқи он дар минтақаҳои доғи дунё даъват намуда буданд. Воқеан, раванди таҳкими Ваҳдати миллӣ нуфузи Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ баланд бардошт. Аз ин рў, коршиносон ва аҳли илми кишварҳои гунонгун таҷрибаи сулҳи тоҷиконро омўхтанду меомўзанд ва ба корномаҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи истиқрори сулҳ ва Ваҳдати миллӣ баҳои баланд медиҳанд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон қадамҳои устувор гузошта, бо пешбурди сиёсати мантиқӣ ва пешниҳодҳои созандааш нуфуз ва мавқеи худро мустаҳкам нигоҳ медорад. Бо назардошти вусъати рӯзафзуни равандҳои ҳамгироии сиёсиву иқтисодии бисёрҷониба ва гуногунсатҳ дар низоми муносибатҳои байналмилалии замони муосир, сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таъмини иштироки густурдаи кишвар дар фаъолияти созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ равона шудааст, то бад-ин васила Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳкими амнияту субот ва ҳамкориву муколамаи созандаи байналмилалӣ саҳм гузорад ва имкониятҳои созмонҳои мазкурро барои рушди устувори кишвар ҷалб намояд.

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон бо 186 кишвари ҷаҳон муносибатҳои дипломатӣ барқарор намудааст;

¾ Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро 192 давлат расман эътироф кардаанд;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз 2100 ҳуҷҷати дуҷониба бо кишварҳои гуногуни олам ба имзо расидааст, ки ҳамкориҳоро дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, тиҷоратӣ, амният ва дигар самтҳо фаро мегиранд;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар 57 созмони минтақавию байналмилалӣ узвият дорад;

¾ Бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон 25 май аз тарафи Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид Рӯзи ҷаҳонии футбол муқаррар карда шуд;

¾ Соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Созмони Милали Муттаҳид мизбони аввалин Конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо гашт.

¾ Бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи Қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон кардани соли 2025 ва 21 март ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо амалӣ гардид;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО ба дастовардҳои назаррас ноил шудааст. Аз ҷумла, соли 2003 “Шашмақом” ҳамчун шоҳкории шифоҳӣ ва фарҳангии мероси ғайримоддии башарият ба феҳристи ЮНЕСКО ворид карда шуд;

¾ Соли 2010 шаҳраки қадимаи “Саразм” ба феҳристи мусаввараҳои мероси фарҳангии умумиҷаҳонии ЮНЕСКО дохил гардид;

¾ Соли 2018 ЮНЕСКО “Чакан” – ро ба феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башарият ворид намуд.

Ваҳдати миллӣ дар омӯзиш ва таҳқиқи таърих низ таъсири бузурги худро расонид. Дар ин давра олимону муҳаққиқон ба пажӯҳиши баъзе аз саҳифаҳои норавшани он рӯ оварда асару мақолаҳои бунёдӣ офариданд. Хусусан Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон омӯзиши таърихро қарзи фарзандию роҳбарии худ дониста як силисала асарҳои бузургҳаҷм аз ҷумла, “Аз Ороиён то Сомониён”, Нигоҳе ба таърихи тамаддуни Ориёӣ”, “Чеҳраҳои мондагор” “Забон ҳастии миллат” ва даҳҳо асари таърихии дигар офариданд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асарҳои баланмазмуни худ исбот намуданд, ки тоҷикон як миллати бузурги таърихӣ буда, нақши онҳо дар тараққиёти тамаддуни башарият ва ташаккули низоми муносибатҳои байналмилалӣ беназир аст.

Имрӯз бо шарофати Ваҳдати миллӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро яке аз давлатҳои амнтарин дар дунё шинохта шуда, мардуми онро мардуми сулҳдӯсту инсонпарвар мешиносанд. Маҳз ваҳдатсолорию ваҳдатдорӣ ойини мо тоҷикон аст, ки аз тамоми дунё имрӯз сайёҳону ҷаҳонгардон ба Ҷумҳурии Тоҷикистон.

РАҲМОНЗОДА Азимҷон, ходими калони илмии Шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих

РӮЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

1. Консепсияи хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 27январи соли 2015, №332).

2. Мактаби давлатдории Эмомалӣ Раҳмон: масъалаҳои ташаккул ва рушд. Ҷилди 1. – Душанбе: “Фасл-4” 2021. – 392 с.

3. Мафҳумҳои бунёдии назариёти сиёсии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон. – Душанбе: Контраст, 2018. – 422 с.

4. Раҳмонзода А.Ш. Муносибатҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар марҳилаи муосир. Монография. Душанбе: «Дониш», 2022. – 172 с.

5. Раҳмонзода А.Ш. Нақши Пешвои миллат дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон // Осиё ва Аврупо №1(3), 2020. – С. 24–28.

6. Раҳмонзода А.Ш. Ваҳдати миллӣ – омили созанда дар самти бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ. Маводи семинари илмӣ-назаривии ҷумҳуриявӣ зери унвони “Мусолиҳаи миллӣ дар Тоҷикистон ва аҳаммияти он”– Душанбе, - 2024. – 111 с. – С. 39 – 52.

7. Раҳмонзода А.Ш. Сиёсати муваффақ ва ташаббусҳои ояндасози Пешвои миллат омили пайвандгари Тоҷикистон бо ҷаҳони муосир // Паёми ДМТ №11, 2023. –С. 307-314.

8. Раҳмонзода А.Ш. Хусусиятҳои муносибатҳои байналмилалии муосир ва раванди тағйирёбӣ // Паёми ДМТ №11, 2023. Қисми 2. – С. 68-76.

9. Раҳмонзода А.Ш. Омилҳои таҳаввули низоми муосири муносибатҳои байналмилалӣ // Паёми ДМТ №6, Қ.1. 2024. – С. 292-297.

10. Раҳмонзода А.Ш. Сиёсати хориҷии давлат дар марҳилаи муосир: Омилҳои объективӣ ва субъективӣ // Паёми ДМТ №7, 2024. – С. 274-279.

11. Сомонаи расмии Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон URL:https://www.mfa.tj/tg/main/sijosati-khoriji/ (Санаи муроҷиат: 10.06.2025).

“Расидан ба сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ яке аз нахустин дастовардҳои таърихӣ ва арзиши муқаддаси оғози даврони истиқлол мебошад, ки танҳо бо майлу хоҳиши мардуми сулҳхоҳу таҳаммулгарои тоҷик муяссар гардид, яъне ин дастоварди таърихӣ, пеш аз ҳама, хизмати бузурги халқи тоҷик мебошад”.

Эмомалӣ Раҳмон

Бино бар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид», 27 - уми июн ҳамчун «Рӯзи Ваҳдати миллӣ» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон иди расмии давлатӣ маҳсуб меёбад. Ба муносибати рӯзи ид бо ташаббуси мақомоти давлатӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ ва ҷузъу томҳои низомӣ чорабиниҳои фарҳангию сиёсӣ доир мешаванд. 27-уми июн, тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид», рӯзи истироҳат муқаррар шудааст. Рӯзи ваҳдати миллӣ яке аз ҷашнҳои бузурги миллӣ буда, ҳамасола дар саросари кишвари маҳбубамон бо шукӯҳу шаҳомати хосса таҷлил мегардад.

Бояд тазаккур дод, ки бо имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон марҳалаи ниҳоят душвору хатарбори даврони истиқлоли кишвар паси сар монда, саҳифаи тозаи таърихи навини давлату давлатдории тоҷикон оғоз гардид.

Қобили зикри хос аст, ки рӯзи ваҳдати миллӣ барои шаҳрвандони Тоҷикистон яке аз санаҳои муҳим ва таърихӣ ба шумор меравад. 27-уми июни соли 1997 санади сарнавиштсоз - Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ - ба имзо расид, ки ба шарофати он дар кишвар заминаи сиёсию ҳуқуқии сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ҳамдигарфаҳмиву ваҳдати миллӣ гузошта шуд.

Мусаллам аст, ки сулҳу суботи пойдор ва ваҳдати ҷовидонаи миллӣ барои мо имконият фароҳам овард, ки татбиқи даҳҳо барномаву нақшаҳои давлатии рушди иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвари озоди худро ба роҳ монда, обрӯву эътибор ва мақому ҷойгоҳи сазовори байналмилалии Тоҷикистони азизамонро дар арсаи ҷаҳон таъмин намоем.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз суханрониҳояшон чунин иброз намуданд: “Мо дар раванди таҳкими сулҳу субот ва давлатсозиву давлатдории навини худ омӯхтан ва омӯзонидан, инчунин таблиғи арзишҳо ва анъанаҳои неки таърихиву фарҳангиро ба сатҳи давлатӣ бардоштем. Ва чунонки имрӯз мебинем, мафҳумҳои истиқлолият ва озодӣ, ваҳдати миллӣ, сулҳу субот, тамомияти арзӣ, ободии Ватан ва созандагӣ на танҳо ҳамчун ғояҳои умумимиллӣ пазируфта шудаанд, балки ба ҳайси қутбнамо дар тафаккури мардумамон ҷой гирифтаанд”.

Бояд тазаккур дод, ки Тоҷикистон ҳанӯз аз қадамҳои нахустини даврони истиқлолу озодӣ дар натиҷаи фитнаву дасисаи душманони миллати тоҷик ва давлати тоҷикон ба зарбаи даҳшатноку фоҷиабори таърих - мухолифатҳои шадиди сиёсӣ ва баъдан ба гирдоби ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ - рӯ ба рӯ гардид. Дар як муддати кӯтоҳ шиддати ҷанги дохилӣ ба дараҷае расид, ки хатари аз байн рафтани давлати тозаистиқлоли тоҷикон ва пароканда гардидани миллати тоҷик метавонист ба воқеияти даҳшатбори рӯз табдил ёбад. Ҳамаи шохаҳои ҳокимияти давлатӣ аз боло то поён аз фаъолият боз монда, тамоми сохтору мақомоти давлатӣ, аз ҷумла мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, фалаҷ гардида буданд. Дар ҳамин замина зикр намудан ба маврид аст, ки бо ташаббуси фарзандони огоҳу ватандӯст даъват гардидану баргузор шудани Иҷлосияи шонздаҳуми таърихии Шӯрои Олӣ дар шаҳри бостонии Хуҷанд ва интихоби роҳбарияти нави сиёсии мамлакат дар он шароити бениҳоят вазнин роҳи ягона ва дурусти қатъи хунрезӣ, истиқрори сулҳу оромӣ, сарҷамъ кардани миллати тоҷик, бартараф намудани оқибатҳои ҷанг ва фароҳам овардани шароит барои рушди устувори Тоҷикистон буд. Бино бар ин, роҳи расидан ба сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва густариш додани раванди ваҳдати миллӣ масири бисёр вазнину пурпечутоб буд. Маҳз ба ҳамин хотир барои мардуми кишвар ва, хусусан насли ҷавони мо, ки дар шароити сулҳу субот ба воя мерасанд, донистану дарк кардани арзишу қимати сулҳу ваҳдат ва кӯшишу талоши пайваста ҷиҳати ҳифзу таҳкими он вазифаи муҳимтарин мебошад.

Дарвоқеъ, имрӯз ҷашни ваҳдати миллӣ ҳамчун дастоварди бузургу таърихии халқамон ба яке аз ҷашнҳои умумимиллии мо ва рамзи иттиҳоду ҳамбастагии мардуми шарифи тоҷик табдил ёфтааст.

Ҳамин тавр, ваҳдати миллӣ дар ташаккулу таҳкими давлатдории миллӣ, поягузори субот ва шукуфоии давлат нақши созанда дорад. Маҳз ваҳдати миллӣ имкон дод, ки кишвар дар тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа, бахусус дар арсаҳои маорифу фарҳанг, саноату энергетика, кишоварзӣ ва коммуникатсия, рӯз то рӯз истиқлоли хешро тавсеа бахшад, пойдору устувор гардад ва бо роҳи бунёдкорӣ ва навоварӣ пеш равад. Ҳамин аст, ки ваҳдати миллӣ асоси амну суботи давлатию ҷамъиятии ҷумҳурии соҳибистиқлоламон маҳсуб ёфта, дар баробари арзишҳои истиқлолу озодӣ ва ватану миллат ҷузъи таркибии хираду андешаи сулҳҷуёнаву таҳаммулгароёнаи мардуми Тоҷикистон ва равшангари роҳи пурифтихори созандагиву ободгаронаи аҳли ҷомеаи мо гардидааст.

Хулоса, ваҳдат калиди бунёди ҷомеаи пешрафтаву солим буда, дар ҳаёти он нақши муҳим дорад. Бино бар ин, таҳкими иқтидори ваҳдати миллӣ барои дурнамои ободи кишвар, эъмори ҷомеаи одилу демократӣ ва мутамаддин яке аз қувваҳои асосии пешбарандаи тараққиёти миллӣ ва омили ҳалкунандаи муваффақиятҳо ва устувории ҷомеаи дунявиву мардумсолор мебошад.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна, ходими пешбари илмии Шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои

«Тоҷикистон, ки 93 фоизи масоҳати онро кӯҳҳо ташкил медиҳанд, бо чунин шароити мураккаби ҷуғрофӣ яке аз осебпазиртарин кишварҳои дунё дар раванди тағйирёбии иқлим ба шумор меравад. Пиряхҳои мо бошиддат об шуда, захираҳои об рӯз ба рӯз маҳдуд гардида истодаанд, селу обхезӣ, хушксолӣ ва дигар падидаҳои гидрометеорологӣ пай дар пай афзоиш ёфта, ҳамасола ба иқтисодиёти кишвар хисороти зиёд ворид менамоянд ва ба ин васила ба саъю талошҳои мо ҷиҳати дастрасӣ ба рушди устувор монеа эҷод мекунанд».

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре, ки аз тариқи расонаҳо хуб огоҳӣ дорем, зимни суханронии пурмуҳтавои худ дар рафти баргузории Конфронси байналмилалии сатҳи баланд доир ба масъалаи ҷамъбасти раванди татбиқи амалии Даҳсолаи байналмилалии амалиёти «Об барои ҳаёт», солҳои 2005-2015 Сарвари давлати тоҷикон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таърихи 9-уми июни соли 2015 аз он ҷумла, иброз дошта буданд, ки мушоҳидаҳои 60 соли охир гувоҳӣ аз он медиҳанд, ки ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво дар кишвар ба андозаи 0,5 то 1 дараҷа баланд шудааст. Дар натиҷаи ин падида дар мавзеъҳои баландкӯҳи кишвар пиряхҳо ва боришоти сахти атмосферӣ босуръат об шуда, ҳамзамон боиси нест шудани зиёда аз ҳазор пирях гардидааст.

Тибқи арзёбии коршиносон, чунин раванди номатлуб ва инчунин хавфнок дар дурнамои миёна ва дарозмӯҳлат метавонад, ки ба кам шудани ҳаҷми оби дарёҳо боис гардад, ки ин раванд на танҳо барои Ҷумҳурии Тоҷикистон, балки барои тамоми минтақа хоҳ - нохоҳ пайомадҳои ногувору хатарноки худро дорад.

Агар ҳар кадоми мо аз нигоҳи илмӣ ифода намоем, айни замон дар ҳудуди кишварамон беш аз 10 ҳазор пиряхи хурду бузург мавҷуданд, ки масоҳаташон ба 11 146 км² баробар аст ва ин нишондиҳанда 8%-и ҳудуди кишварро дар бар мегирад. Тавре медонем пиряхҳо асосан дар Помири Шимолию Ғарбӣ ва ҳудуди кӯҳҳои Ҳисору Олой дар баландиҳои 3000 -3500 то баландиҳои 3500 - 5300 метр аз сатҳи баҳр ҷой гирифтаанд.

Ҳамин тавр, захираи умумии ях дар пиряхҳои кишвар ба 845км³ баробар буда, пиряхҳои хурд бо масоҳати 1 км² танҳо 20%-и шумораи умумии пиряхҳои кишварро ташкил менамоянд, вале 85%-и ҳаҷми ях дар онҳо мутамарказ гардидааст. Дар пиряхҳои Тоҷикистон 456,9 км³ об захира шуда, соле ин пиряхҳо ба дарёҳо 61,8 км³ об медиҳанд.

Тибқи мавқеи орографӣ (кӯҳшиносӣ) ва омилҳои иқлимӣ назар афканем Ҷумҳурии То­ҷи­кистон дар ҳудуди Осиёи Марказӣ яке аз бузург­та­рин мин­тақаҳои яхбандии замони муосир ба ҳисоб меравад. Зеро пиряхҳои ҳудудии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳимтарин манбаи обҳои нӯшо­кии Осиёи Марказӣ маҳсуб меёбанд.

Ҳифзи пиряхҳо на танҳо вазифаи экологӣ, балки масъулияти ахлоқӣ ва иҷтимоӣ барои наслҳои имрӯз ва оянда мебошад. Азбаски пиряхҳо нишонаи возеҳи тағйирёбии иқлим мебошанд, ҳифзи онҳо маънои мубориза бурдан бар зидди ифлосшавии муҳити зист, кам кардани партовҳои карбон ва нигоҳдории мувозинати табиии сайёраро дорад. Аз ин рӯ, дар давраи солҳои соҳибистиқлолӣ маҳз бо ибтикори Президенти мамлакат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳифзи муҳити зист ва муҳофизати пиряхҳо таваҷҷуҳи бештар равона гардид.

Бар замми ин гуфтаҳо ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин самт, ки роҳандозӣ гардиданд, аз ҷониби созмонҳои байналхалқӣ ҳам бо ҷонибдории зиёде қабул ва мавриди амал қарор дода мешаванд. Чунки пешниҳодҳои Тоҷикистон дар мавриди оби тоза чандин сол боз дар кишварҳои зиёде амалӣ шуда истодаанд, ки дар ҳифзи табиат, тозаву озода нигоҳ доштани муҳити сайёра саҳми беандоза муҳимро мебозанд. Зеро ҳар як қатраи обе, ки аз пиряхҳо ҷорӣ мешавад, барои зиндагии миллионҳо нафар инсонҳо, ҳосилнокии заминҳои кишоварзӣ ва устувории экосистемаҳо аҳаммияти бузурги худро дорад.

Тавре маълум аст, нахустин маротиба масъалаи омӯзиши пиряхҳои ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷи­кистон бо номи олимону сайёҳони маъруфи рус А. П. Федченко, В. Ф. Ошанин, И. В. Мушкетов ва дигарон иртибот дорад. Таҳқиқоти васеъ ва доманадори пиряхҳо ва тамоми сар­ватҳои табиии ҳудудии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи экспедитсияи То­ҷику Помир (солҳои 1928 - 1932) бевосита пайваст мебошад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пиряхҳо асосан дар баландкӯҳҳои Помир ва кӯҳистони Ҳисор воқеъ гардидаанд. Бештари пиряхҳо дар баландиҳои аз 3000- то 5300 метр аз сатҳ баҳр ҷой гирифтаанд. Захираи обии пиряхҳои кишварамон 456,9 километри мукааб обро ташкил дода, дар як сол аз ин пиряхҳо ба дарёҳо 61,8 километри мукааб об ҷорӣ мешавад. Дарёҳои калонтарини Тоҷикистон (Аму, Сир, Панҷ, Зарафшон ва ғайраҳо) аз пиряхҳо ибтидо мегиранд. Пиряхҳо дар ҳавзаҳои дарёҳо нобаробар тақсим шудаанд: Муғсу - 1004 адад пирях, Бартанг- 269 адад пирях, Сурхоб - 280 адад пирях, Ғунд - 1349 адад пирях, Мурғоб - 879 адад пирях, Зарафшон - 1227 адад пирях дар ҳавзаи дарёи Хингоб - 756 адад пирях мавҷуданд.

Дар ҳудуди Тоҷикистон пиряхҳо дар мавзеи кӯҳҳои баланд, дар он ҷойҳое, ки ҳарорати ҳаво доимо аз 0° паст аст, пайдо шудаанд. Аз сабаби он, ки 93%-и ҳудуди То­ҷи­­кистонро кӯҳҳо ишғол кардаанд ва қариб 50%-и онҳо зиё­да аз 3 000 метр аз сатҳи баҳр баландӣ доранд, кӯҳҳои ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷи­кистон яке аз калонтарин марказҳои яхбандии доимӣ мебошанд. Ҳоло масоҳати умумии пиряхҳои Осиёи Миёна 1 7000–1 8000 км² буда, 60%-и он (зиёда аз 10 ҳазор пирях) ба Тоҷи­кис­тон рост меоянд. Марказҳои асосии яхбандии ҳудуди То­ҷи­кистон – силсилакӯҳ­ҳои Помир, Ҳисору Олой, Туркис­тону Зарафшон мебошанд.

Лозим ба тазаккур аст, ки пиряхҳо ⅓ ҳиссаи оби солона ва қариб 50%-и ғизои то­бис­тонаи оби дарёҳоро ташкил медиҳанд. Мутаассифона, ҳаҷми захираи ях ва масоҳати онҳо доимӣ набуда, вобас­та ба тағйир ёфтани иқлим ҳаҷман кам ва инчунин масо­ҳаташон маҳдуд мешавад.

Бо супориши бевоситаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли 2018 дар назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Муассисаи давлатии илмии Маркази омӯзиши пиряхҳо ташкил карда шуд. Вазифаҳои асосии ин муассисаи илмӣ омода сохтани Феҳристи пиряхҳои Тоҷикистон, омода кардани кадрҳои глятсиологӣ дар соҳаи омӯзиш ва мониторинги пиряхҳо ва соҳаи метеорология мебошад.

Саидҷаъфар ШОҲЗОДА - ходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2024 аз ҳамкории Тоҷикистон бо ЮНЕСКО ёдовар шуда, ба вазорату идораҳои марбута супориш доданд, ки вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир маводи зарурӣ омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд, ки аҳамияти онро барои ҳувияти миллӣ ва эътирофи ҷаҳонӣ таъкид мекунад.

Эъломияи Куруши Кабир, ки соли 539 то мелод қабул гардида, дар Силиндри Куруш сабт шудааст ва соли 1879 дар Бобул аз ҷониби бостоншиноси бритониёӣ Хормуз Расам кашф гардид, ки ҳамчун нахустин ҳуҷҷати таърихӣ дар бораи ҳуқуқи инсон дар ҷаҳон эътироф мешавад. Ин осори бостонӣ аз 39 модда иборат буда, бо хати мехӣ ба забони аккадӣ навишта шудааст, сиёсати инсондӯстонаи Куруши II, ҳокими империяи Ҳахоманишиёнро инъикос мекунад, ки пас аз фатҳи Бобул роҳи таҳаммулпазириро ба ҷои зулми анъанавӣ интихоб кард.

Воқеан Эъломияи Куруши Кабир нахустин эъломияи ҷаҳонии ҳуқуқи башар», ки нақши онро дар фарҳанги ҳуқуқии миллӣ тасдиқ мекунад, чунон ки сеяки Конститутсия ба ҳуқуқи инсон бахшида шудааст ва соли 2009 мақоми Ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсон таъсис ёфт. Аз ҷиҳати таърихӣ Эъломия дар асри VI то мелод, дар давраи шукуфоии империяи Ҳахоманишиён пайдо шуд, вақте ки Куруш, пас аз шикасти мидиён, лидиён ва бобулиён, давлатеро аз Ҳинд то Миср муттаҳид кард ва ба ҷои худкомагӣ инсондӯстиро интихоб намуд, ки бо кӯчонидани ошӯриён фарқ мекунад ва дар матн омадааст: «Ман ба сокинон зарар нарасондам».

Матн аз озодӣ аз зулм («Ман ғорат ва зулмро манъ кардам» — моддаи 12), озодии дин («Ман ба мардумон худоёнашонро баргардондам» — моддаи 19) ва бозгашти муҳоҷирони маҷбурӣ («Ман муҳоҷиронро ба заминҳояшон баргардондам» — моддаи 20) муқарраротро фаро гирифтааст. Дар фарқият аз Эъломияи умумии ҳуқуқи башар, ки 10 декабри соли 1948 аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ дар Париж ҳамчун посух ба даҳшатҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ қабул шуд, ҳуқуқ ба баробарӣ («Ҳама одамон озод ва баробар таваллуд мешаванд» — моддаи 1), манъи ғуломӣ («Ҳеҷ кас набояд дар ғуломӣ нигоҳ дошта шавад» — моддаи 4), ҳаракат («Ҳар кас ҳақ дорад озодона ҳаракат кунад» — моддаи 13), озодии дин («Ҳар кас ҳақ дорад ба озодии дин» — моддаи 18)-ро муқаррар мекунад.

Баҳси авлавияти меъёрҳои ҳуқуқӣ то ҳол идома дорад. Аз нигоҳи таърихӣ, ин санад пас аз суқути империяи Бобул дар соли 539 то мелод пайдо шуд, вақте ки Куруш пас аз шикасти подшоҳ Набонид, фармонеро содир кард, ки дар Манифест инъикос ёфтааст: «Ман бо сулҳ ворид шудам, бидуни зарар расондан». Ин амал бо бозгашти яҳудиён ба Ерусалим ва барқарорсозии Маъбад ҳамроҳ буд, ки дар Китоби Ездро омадааст: «Куруш фармон дод, ки хонаи Худоро бисозанд» ва тафсилоти амалҳои Бобул дар бораи бозгашти худоёни Аккад аз ноябри 539 то марти 538 то мелод шаҳодат медиҳад.

Муҳокима дар бораи таъсири Эъломияи Куруш ба анъанаҳои ҳуқуқӣ аз сабаби гум шудани он то асри XIX душвор аст, ки пайванди мустақим бо Эъломияи умумии ҳуқуқи башарро истисно мекунад. Бо вуҷуди ин олимон дар авлавияти он иттифоқи назар доранд. Реза Шабани мегӯяд, ки «ниёгони тоҷикон 2550 сол пеш асосҳои меъёрҳои конститутсионӣ гузоштанд» (Шабани, 2005, с. 48), дар сиёсати таҳаммулпазирии Куруш решаҳои меъёрҳои ҳуқуқиро мебинад, ки барои Тоҷикистон, ки Конститутсияаш давлати дунявӣ (моддаи 1) ва ҳуқуқи инсон (боби 2)-ро муқаррар мекунад, муҳим аст. Ҷек Доннелли Эъломияро «оғози ҳуқуқҳои умумибашарӣ» медонад (Доннелли, 2013, с. 75), навоварӣ дар давраи худкомагиро таъкид мекунад, ки онро пешгузаштаи Эъломияи умумии ҳуқуқи башар месозад. Алексей Малашенко онро «қадами аввал ба сӯи ҳуқуқи тобеъон» меномад (Малашенко, 2020, с. 112), инсондӯстии Курушро ҳамчун асоси идоракунӣ фарқ мекунад, ки бо кӯчонидани ошӯриён муқоиса мешавад. Бобоҷон Ғафуров таҳаммулпазирии Курушро қайд мекунад: «Ҳахоманишиён маъбадҳои Бобул ва Яҳудистонро барқарор карданд» (Ғафуров, 1989, с. 157), ки бо сиёсати фарҳангии Манифест ҳамоҳанг аст. Майкл Харт Курушро дар ҷои 87-уми шахсиятҳои бонуфуз мегузорад ва ӯро ҳамчун инсондӯсте, ки идоракунии империяро тағйир дод, мебинад (Харт, 1978, с. 287). Хирад Абтахи «деспотизми Шарқ»-ро рад мекунад ва Манифестро пешгузаштаи моддаи 18-и Эъломияи умумии ҳуқуқи башар дар бораи озодии дин медонад (Абтахи, 2024), онро намунаи «нерӯи нарм» мешуморад. Э.Д. Кабутов ва У.Э. Бобозода пешниҳод мекунанд, ки принсипҳои Эъломия барои ҳифзи муҳоҷирон ва ақаллиятҳо истифода шаванд ва онро воситаи ҳуқуқи гуманитарӣ мебинанд (Кабутов, Бобозода, 2025). Н. Шарипов онро «манбаи аввалини ҳуқуқи инсон» номида, бо анъанаи тоҷикӣ, ки дар «Шоҳнома» реша дорад, мепайвандад (Шарипов, 2025). Зиёда аз 50 ғояи Куруш, аз ҷумла дипломатия («На ҷанг, балки дипломатия дар авлавият аст»), манъи кори маҷбурӣ («Ҳеҷ касро бе музд кор фармуда намешавад») ва баробарии ҷазо («Фақат гунаҳкор ҷавобгар аст») ба ҳуқуқи қадим ва меъёрҳои муосир, аз ҷумла Конститутсияи Тоҷикистон (Конститутсияи ҶТ, 1994) ва Қонуни «Дар бораи муроҷиатҳои шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ» аз 23 июли 2016 (моддаи 31) таъсир расонданд, ки ҳуқуқи муроҷиатро инъикос мекунанд.

Аҳамияти муосири Эъломияи Куруш бо муҳиммияти он дар сатҳи ҷаҳонӣ ва миллӣ тасдиқ мешавад. Намоишгоҳи соли 2010 дар Теҳрон, ки 500 ҳазор тамошобинро ҷалб кард, Рӯзи Куруш 29 октябр нақши онро дар мубориза бо «ғарбмарказӣ» ва таҳкими ҳувияти тоҷикӣ тасдиқ мекунад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҳамкории Тоҷикистон бо ЮНЕСКО ёдовар шуда, ба вазорату идораҳои марбута супориш доданд, ки вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир маводи зарурӣ омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд, ки эътирофи байналмилалӣ ва саҳми тоҷиконро дар таърихи ҳуқуқи инсон тақвият медиҳад.

Эъломияи Куруш асосҳои ҳуқуқи инсон — озодӣ, баробарӣ, манъи ғуломиро гузошт, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башар ифода ёфтанд ва саҳми онро дар меъёрҳои ҷаҳонӣ исбот мекунад ва барои нигоҳдории мерос илҳом мебахшад. Сарфи назар аз фосилаи таърихӣ он замина ба асосҳои ҳуқуқи инсон гузошт, ки дар меъёрҳои муосир. Аҳамияти он барои Тоҷикистон бо ташаббуси ЮНЕСКО тасдиқ мешавад, ки саҳми мардуми тоҷикро дар фарҳанги ҳуқуқии ҷаҳон нишон медиҳад.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ҷавонон, ҳамчун нерӯи созанда ва пешбарандаи ҷомеа, дар таҳкими Ваҳдати миллӣ нақши бузург доранд. Онҳо рушдёбандаи ояндаи кишвар мебошанд ва бо дониш, ҷаҳонбинӣ ва фаъолияташон метавонанд асоси суботи иҷтимоӣ ва пешрафти давлатро таъмин намоянд.

Аввалан, ҷавонон пайвандгари наслҳои гузашта ва оянда мебошанд. Бо гиромидошти арзишҳои таърихӣ ва фарҳанги миллӣ, онҳо метавонанд Ваҳдати миллиро дар ҷомеа мустаҳкам созанд.

Дуюм, ҷавонон дар рушди илмиву техникӣ ва инноватсионӣ саҳми арзанда доранд, ки ин бо баланд бардоштани иқтидори иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар мусоидат мекунад.

Сеюм, тавассути иштирок дар чорабиниҳои фарҳангӣ, варзишӣ ва муҳити иҷтимоӣ, онҳо метавонанд ҳамбастагӣ ва муҳаббат ба Ватанро дар дили дигарон бедор созанд.

Чорум, ҷавонон бояд пешсафи мубориза бар зидди экстремизм ва ҷудоихоҳӣ бошанд, зеро танҳо дар фазои сулҳу ҳамдигарфаҳмӣ давлат рушд мекунад.

Ваҳдати миллӣ яке аз омилҳои асосии пешрафти кишвар ба ҳисоб меравад. Ба муваффақият расонидани Ваҳдат, танҳо вазифаи як гурӯҳ ё ниҳод нест, балки масъулияти ҳар як шаҳрванди кишвар, махсусан ҷавонон ва олимони ҷавони соҳаҳои мухталиф мебошад.

Яке аз ин қишрҳо — олимони ҷавон дар соҳаи химия буда, нақши онҳо дар таҳкими Ваҳдати миллӣ бениҳоят бузург аст, ки имрӯз бо корҳои илмию таҳқиқотии худ на танҳо ба рушди илм ва истеҳсолот саҳм мегузоранд, балки воситаҳои ҳифзи муҳити зист, таҳияи доруҳои нав ва маводи безараргардонандаро месозанд, ки бевосита ба беҳбудии ҳаёти ҷомеа равона шудааст.

Яке аз вижагиҳои олимони ҷавони дар он аст, ки онҳо таҷрибаи ҷаҳонӣ ва донишҳои муосирро фаро гирифта, метавонанд дар назди ҷомеа намунаи ватандустӣ, масъулиятшиносӣ ва ахлоқи нек бошанд. Бо иштироки фаъол дар конфронсҳои байналмилалӣ, барномаҳои мубодилаи дониш ва лоиҳаҳои илмии бисёрмиллатӣ, онҳо барои муаррифии Тоҷикистону дастовардҳои он миёни кишварҳои дигар саҳми муҳим мегузоранд.

Ғайр аз ин, онҳо метавонанд барномаҳои донишгоҳӣ ва мактабиро бой гардонида, донишҷӯёну хонандагони зиёдро ба илм ҷалб намоянд ва дар шукӯҳи илми Ватан саҳм гузоранд. Ҳамин тариқ, олимони ҷавон на танҳо ҳамчун мутахассиси соҳаи худ, балки ҳамчун ҳимоятгар ва паҳнкунандаи арзишҳои Ваҳдати миллӣ ва дӯстии байни миллатҳо хизмат мекунанд.

Қиссаҳои муваффақият ва ҳамкориҳои олимони ҷавон дар лоиҳаҳои илмие, ки гуногунмиллатонро муттаҳид сохтааст, дар амал исбот мекунанд, ки илм ва ҷавонон метавонанд як ҷо ҷамъ оянд ва барои амнияти илмӣ, тараққиёти иқтисодӣ ва сулҳу суботи оромии ҷомеа хидмат намоянд.

Хулоса: Олимони ҷавони бо фаъолияти эҷодӣ, афкори ҷадид ва муносибати ватандӯстона метавонанд дар пойдории Ваҳдати миллӣ нақши муассир дошта бошанд. Ҷавонон василаи муҳими таҳкими Ваҳдати миллӣ мебошанд. Онҳо бояд дар рӯҳияи дӯстӣ, таҳаммулпазирӣ ва эҳтиром ба ҳама ақидаву миллатҳо тарбия ёбанд, то Ваҳдати миллӣ ҳамеша поянда бошад.

Аминова Нигора Аминовна н.и.т, мудири озмоишгоҳи “Маводшиносӣ”, МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои иноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Сарчашмаҳои таърихӣ ва мадракҳои бостоншиносӣ далолат бар он мекунанд, ки мардуми тоҷик яке аз куҳантарин ва мутамаддинтарин миллатҳо дар Осиёи Миёна буда, тӯли ҳазорсолаҳо ба офаридани шаҳрҳо ва фарҳангу тамаддун машғул буданд. Ин нукта аз нигоҳи илмӣ низ, исботи худро ёфтааст. Аз он ҷумла академик Бобоҷон Ғафуров дар китоби худ “Тоҷикон” ин паҳлуҳои таърихии миллати тоҷикро бо далелҳо ва такя ба ёдгориҳои таърихӣ исбот намудааст. [3. 3-970]

Соли 2025 аллакай 32 сол мешавад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон узви комили Созмони Миллали Муттаҳид оид ба масъалаҳои илм, маориф ва фарҳанг (минбаъд ЮНЕСКО) мебошад. Тавре маълум аст, дар охири соли 2023 30 –солагии ҳамкориҳои фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар сатҳи байналмилалӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо шаҳомати хосса ҷашн гирифта шуд. Агар давраи ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро бо ЮНЕСКО ба се марҳала тақсимбандӣ намоем, марҳалаи аввал марҳалаи аъзошавӣ ва барқарор кардани муносибатҳо, марҳалаи дуюм марҳалаи омӯзиш ва муайян кардани самтҳои афзалиятноки ҳамкориҳо ва марҳалаи сеюм марҳалаи инкишоф ва рушди ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар бахши мероси фарҳангӣ арзёбӣ карда мешаванд.

Зикр кардан ба маврид аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти муносибатҳои байналмилалӣ пас аз иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар он нуктаҳои бунёдии сиёсати хориҷӣ баён гардида буданд, ба дастовардҳои назаррас ноил гаштааст ва тибқи сиёсати усулии «дарҳои боз» равобит ва ҳамкории густурда ва мутақобилаи судмандро бо ҳамаи мамлакатҳои ҳавзаҳои марбута ва дигар мамлакатҳои ҷаҳон ба роҳ мондааст. Натиҷаи чунин сиёсати ҳамгироӣ ва мутавозин аст, ки имрӯз Тоҷикистон узви созмонҳои бонуфузи минтақавӣ ва байналмилалӣ буда, бо зиёда аз 140 мамлакати дунё ҳамкории иқтисодию технологӣ ва фарҳангӣ дорад. [4.20]

Махсусан солҳои 2021-2023 ва шашмоҳаи аввали соли 2024 нуқтаи авҷ ва рушди он мебошад. Дар ин марҳала таваҷҷуҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба мероси фарҳангӣ (мероси фарҳанги моддӣ ва ғайримоддӣ) бештар гардида, зери назорати ҷиддӣ ва қатъии роҳбарияти олии мамлакат, Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Комиссияи миллӣ оид ба корҳои ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифт. Шахсан сафар намудани Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба қароргоҳи ЮНЕСКО дар шаҳри Парижи Ҷумҳурии Фаронса ва мулоқоту вохӯриҳо бо Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле ва Президенти Ҷумҳурии Фаронса ҷаноби Эмануэл Макрон далеле аз ин гуфтаҳо мебошад. Танҳо дар соли 2023 якбора 15 унсури фарҳангӣ ва ёдгориҳои таърихии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Феҳристи асосии мероси ҷаҳонӣ ва Рӯйхати репрезентавии ЮНЕСКО шомил шуданд, ки заминаи асосии он маҳз бо талошҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон гузошта шудааст.

Намунаи дигари дар маркази таваҷҷуҳ қарор гирифтани соҳаи мазкур татбиқи амалии “Барномаи давлатии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ барои солҳои 2021-2025” мебошад, ки мувофиқи банди 22 нақша-чорабиниҳои Барномаи мазкур, ворид намудани ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО ва, мувофиқи банди 23 –и он, тарғибу ташвиқи ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ дар сатҳи шоиста (Қарори Ҳукумати ҶУмҳурии Тоҷикистон аз 01 майи соли 2020, №253) пешбинӣ шудааст. [2. 20]

Таъсиси Намояндагии доимии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди ЮНЕСКО ва таъин намудани намояндаи доимӣ аз ҳисоби мутахассиси соҳаи мероси фарҳангӣ иқдоми барҷастаи дигар барои рушди ҳамкориҳо арзёбӣ мешавад, ки ин иқдомот охири соли 2023 ва аввали соли 2024 рӯйи кор омад. [7]

Баргузории чорабиниҳои сатҳи байналмилалӣ бахшида ба бузургдошти 815 солагии Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар қароргоҳи марказии ЮНЕСКО дар шаҳри Парижи Ҷумҳурии Фаронса аз 03 то 10 июни соли 2024 маҳз бо ташаббуси ҷониби Тоҷикистон саҳифаи тоза боз намуд. Дар ҳамоиши мазкур мероси хаттии мутааллиқ ба эҷодиёт ва осори Мавлоно, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳфуз аст, ба шаҳри Париж муваққатӣ бурда шуда, ба намоиш гузошта шуд. Ин иқдом диққати оламиёнро ба мероси гаронбаҳои хаттии ниёгони мо бештар ҷалб намуд. Тоҷикон бори дигар ҳамчун миллати соҳибфарҳангу соҳибтамаддун ва соҳиби шахсиятҳои барҷастаи адабиёт ва таърих, ки ба ҷаҳониён адабу маърифат бахшидаанд, қабулу эътироф шуданд.

Далели дигари таваҷҷуҳи умдаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ ва ҷаҳоникунонии унсурҳои фарҳангӣ дар Паёми Сарвари давлат, Пешвои миллат ба Маҷлисии Олии кишвар дар соли 2023 зоҳир мегардад. Зеро дар ин Паём Пешвои миллат баҳри рушд додани соҳаи ҳифзи ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ ва ҷаҳоникунонии мероси фарҳангии тоҷикон пешниҳод намуданд, ки Агентии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ дар назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шавад. [6. 19]

Дар ҳамин росто ташрифи босамари Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати иштирок дар Конфронси сеюми байналмилалӣ оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028” аз 10 то 13 июни соли 2024 ба вуқуъ пайваст. Дар ҳошияи ин чорабинӣ мулоқоти хонум Одри Азуле бо Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сурат гирифт. Дар мулоқот паҳлуҳои гуногуни ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО мавриди таҳлил ва баррасӣ қарор гирифта, мавзуъ ва масъалаи мероси фарҳангӣ ва ҳифзи пиряхҳо дар меҳвари мулоқот қарор гирифт. Дар мулоқот Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд: “Тавсеаи робитаҳо бо ЮНЕСКО дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон ҳамчун яке аз самтҳои афзалиятнок муайян гардида, сатҳу муҳтавои имрӯзаи он боиси қаноатмандии мост”. [9]

Ҳамчунин, барои пуштибонии доимии ЮНЕСКО аз иқдомҳои Тоҷикистон дар соҳаҳои илму маориф, ҳифзи мероси моддӣ ва ғайримоддии фарҳангӣ изҳори қаноатмандӣ карда шуд.

Гуфта шуд, ки “Шашмақом”, “Фалак”, “Гулдузӣ”, санъати бофтани атласу адрас, ҷашнҳои “Наврӯз”, “Сада”, “Меҳргон”, “Тиргон”, ёдгориҳои зиёди таърихӣ аз ҷумлаи мероси гаронбаҳои моддиву маънавии арзишманди тоҷиконанд, ки эътирофу эътибори ҷаҳонӣ пайдо намудаанд.

Дар ин зимн саҳм ва дастгирии ЮНЕСКО дар ҳифзи фарҳангу анъанаҳои ниёгони мо ва таҳвили онҳо ба наслҳои оянда амри муҳим шумурда шуд.

Дар мулоқот таъкид гардид, ки кишвари мо ба ҳамкории судманди минбаъда бо ЮНЕСКО дар арсаи нигоҳдорӣ ва пешгирӣ аз нобудшавии мавзеъҳои таърихӣ ва ганҷинаҳои фарҳангии миллӣ манфиатдор мебошад. Дар ин ҷода истифодаи зарфиятҳои фанноварию техникии Созмон дар доираи барномаи “Таҳкими иқтидор барои мудирияти мероси таърихӣ” зарур шумурда шуд.

Дабири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле аз изҳороти мавқеъ, таклифу пешниҳодҳо ва гомҳои устувори Ҷумҳурии Тоҷикистон вобаста ба мероси фарҳангӣ изҳори қаноатмандӣ намуд. Ҳамзамон меҳмони вижа аз намоишгоҳ-фестивали баргузорнамудаи ҷониби Тоҷикистон боздид ба амал овард, ки дар он тамоми унсурҳои фарҳанги миллӣ, аз қабили “Оши палоб”, “Санъати кашидадӯзӣ ва абрешимбофӣ”, “Адрасу атлас”, “Чакан”, “Шашмақому фалак”, ки аллакай ба Рӯйхтаи репрезентативии ЮНЕСКО шомиланд, бо ташаббуси Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва сохторҳои дахлдор ба намоиш гузошта шуда буданд.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай пурра дар марҳалаи рушди ҳамкориҳои густурда, махсусан ҳамкориҳо дар самти мероси фарҳангӣ ва ҷаҳоникунии он, қарор гирифтааст. Айни ҳол парвандаи номинатсионии 11 адад ёдгориҳои таърихии моддии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз нигоҳи техникӣ комил арзёбӣ шуда, ба Феҳристи пешакии ЮНЕСКО ворид гардидаанд. Ҳамзамон онҳо ба рӯзномаи Иҷлосияи дахлдори ЮНЕСКО ворид буда, давоми соли 2025 ҷиҳати ворид шудан ба Феҳристи асосии ЮНЕСКО мавриди баррасӣ қарор мегиранд. [10]

Лозим ба зикр аст, ки парвандаи номинатсионии ин ёдгориҳо таҳти унвони “Хуттали қадим” пешниҳод гардидааст. Лоиқи диққат ин аст, ки дар фарқият бо дигар номинатсияҳо ин номинатсия ба таври мустақим пешниҳод гардида, хусусияти бештари миллиро касб намудааст. Аз тарафи дигар, таҳлили объектҳои парвандаи номинатсияи “Хуттали қадим” нишон медиҳад, ки он намунаҳои гуногуни унсуроти фарҳанги миллӣ ва идеологияи таҳаммулгароиро доро мебошад. [8]

Яке аз самтҳои асосие, ки дар марҳалаи нави рушди Тоҷикистон метавонад мавриди диққат ва корбарӣ қарор гирад, ин зарфиятҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсӣ-фарҳангии ЮНЕСКО мебошад.

Барои ин моро зарур аст, ки ҷанбаҳои иқтисодӣ ва иқтидории ЮНЕСКО–ро омӯхта, барои рушди соҳа пешниҳодҳои мушахас манзур намоем, зеро ки дар ин раванд нақши муҳаққиқони соҳа ва олимон калидӣ аст.

Номзади илмҳои таърих, Сайҳомид Ҷаъфаров дар рисолаи илмии хеш аз ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар соҳаҳои илм, маориф ва фарҳанг маълумот манзур кардааст. Аз ҷумла, дар рисолаи эшон зикр гардидааст:

“Ба хотири таъмини пойгоҳи моддиву техникии мактабҳои кишвар дар доираи ҳамкориҳои судманд бо ЮНЕСКО як қатор кумакҳои башардӯстона расонида шуд. Вазорати маорифи ҷумҳурӣ тавассути ЮНЕСКО 200 комплекти мизу курсии талабагӣ бо арзиши 13040 доллари америкоӣ, 100 дона тахтаи синф бо маблағи 4320 доллари америкоӣ, 400 дона журнали синф бо нархи 540 доллари америкоӣ, 30 ҳазор дона дафтари талабагӣ бо арзиши 1980 доллари америкоӣ, 20 ҳазор дона ручка бо маблағи 1320 доллари америкоӣ, 1100 дона куртка (бона) ба миқдори 1100 доллари америкоӣ, 1100 дона курта бо арзиши 2200 доллари америкоӣ, 1100 дона шим бо маблағи 4400 доллари америкоӣ, 1100 ҷуфт пойафзол бо арзиши 11200 доллари америкоӣ ва, дар маҷмуъ ба миқдори 50 ҳазор доллари америкоӣ кумаки башардӯстона гирифт.” [5.64]

Ҳамчунин, дар давраи фаъолияташ ЮНЕСКО ба Тоҷикистон дар соҳаи маориф ва илм кумакҳои зиёд кардааст, ки дар он ин матлаб дарҷ шудааст.

Аз рисола маълум мешавад, ки зарфиятҳои иқтисодии ЮНЕСКО-ро кишвари мо бештар дар самту соҳаи маориф истифода намудааст. Гарчанде айнан ҳамин хел зарфиятҳо ва имконотро барои ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ истифода бурдан мумкин аст, вале то имрӯз аз он истифода нашудааст. Чунончӣ, зимни таҳқиқи бойгонии Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон (мақоми ваколатдори давлатӣ) дар бастаҳои ҳисоботӣ, гузоришӣ, ахборотӣ ва дигар оид ба кумакҳои иқтисодӣ, молиявӣ ва техникии ЮНЕСКО ҳеҷ иттилооте пайдо нашуд.

Дар ин масъала муаллифон ду омили асосиро мебинанд, ки сабаби асосии бебаҳра мондани Ҷумҳурии Тоҷикистон аз имконият ва имтиёзҳои молиявии ЮНЕСКО гаштаанд:

- Коҳилӣ ва бетаваҷҷуҳии мутахассисони идораҳои масъули соҳа;

- Норӯшан будани мавзуъ, масъала ва надонистани зарфиятҳои иқтисодӣ.

Омили якум ба мушкилот вобаста ба салоҳияту масъулиятдории мутахассисону кормандони вазорату идораҳо иртибот дорад.

Дар омили дуюм, масъала ё мушкилот аз мо, муҳаққиқон аст, ки то имрӯз дар сатҳи илмӣ-таҳқиқотӣ ҷанбаҳо ва зарфиятҳои молиявии ЮНЕСКО ва роҳҳои истифодаи мақсадноки онҳоро мавриди омӯзиш қарор дода, пешниҳодоте накардаем.

Ба ин хотир мавриди таҳлил ва баҳс қарор гирифтани ин мавзуъ саривақтӣ арзёбӣ мегардад.

Бояд қайд кард, ки яке аз имконот ё имтиёзи ЮНЕСКО ин “Фонди мероси ҷаҳонӣ” мебошад. Ин Сандуқ дар асоси моддаи 15 ва 16 Конвенсия оид ба мероси ҷаҳонӣ (16 ноябри соли 1972, Вена) таъсис дода шудааст.[1.15]

Ҷумҳурии Тоҷикистон узви фаъоли Конвенсияи мазкур буда, имкони бевоситаи иштирок дар лоиҳаҳо ва дастрас кардани сармояҳои Сандуқро доро мебошад. Буҷети Фонд аз ҳисоби маблағҳои аъзоҳаққии кишварҳои аъзо ва маблағгузориҳои кишварҳои тавоно, инчунин ташкилотҳои байналмилалӣ ғанӣ гардонида мешавад.

Аъзоҳаққии кишварҳои аъзо аз рӯйи 8 категория пардохт карда мешавад. Ҳаҷми пардохт аз 500 доллари ИМА оғоз ёфта, то 999, 999 ҳазор доллари ИМА дар як солро ташкил медиҳад. Албатта, барои кишварҳои рӯ ба тараққӣ ба монанди Ҷумҳурии Тоҷикистон, пардохтҳои болозикр дархур аст, ки он ҳам дар ду сол як маротиба сурат мегирад.

Барои иштирок дар барномаи дастрасии маблағҳои Фонд шарти асосӣ пардохт кардани аъзоҳаққӣ мебошад.

Боиси таассуф аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон тайи чандин сол аст, аъзоҳаққии худро на ин ки ба Фонд, балки аъзоҳаққии ба худи Созмони ЮНЕСКО-ро пардохт накардааст. Тавре тавассути бойгонии Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва маълумоти дастрасгардида аз ҳуҷҷатҳои Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян, шуд дар Нақшаи солонаи Комиссияи миллӣ оид ба умури ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021, 2022, 2023 ва 2024 яке аз бандҳо мушаххасан ба мавзуи пардохт кардани аъзоҳаққии кишвар ва ҷӯстани роҳҳои ҳалли масъалаи мазкур бахшида шудааст.

Яке аз сабабҳои пардохт нагардидани аъзоҳаққӣ ин то ҳол вуҷуд надоштани суратҳисоби махсуси Комиссияи миллӣ оид ба корҳои ЮНЕСКО дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Бо вуҷуди ҳама ҳолатҳо, вазъияти ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО – ро метавон мусбӣ ва дар марҳилаи рушди бемайлон дар бахши мероси фарҳангӣ арзёбӣ намуд. Танҳо қадамҳои минбаъдаро дар ин арса устувортар ва мақсаднок гузоштан зарур аст, то тавонем дар ҳифз ва муаррифии арзишҳои таърихию фарҳангӣ ва дар маҷмуъ дар ҳифзи арзишҳои миллӣ муваффақ шавем.

Адабиёт:

1. Абдусаломов М. Дастурамали меъёрию ҳуқуқии миллӣ ва байналмилалӣ дар самти ҳифз ва истифодаи мероси таърихию фарҳангӣ/М. Абдусаломов. – Душанбе, 2022. 206 с.

2. Абдусаломов М. Аз таҳия то татбиқи “Барномаи давлатии ҳифзи мероси таърихию фарҳангӣ барои солҳои 2021-20255”/М. Абдусаломов, З. Отахон. – Душанбе, 2023. 87 с.

3. Ғафуров Б. Тоҷикон/Б. Ғафуров. – Душанбе, 2020. 971 с.

4. Сайидзода З. Тоҷикистони муосир: масъалаҳои мубрами истиқлоли миллӣ / З. Сайидзода. – Душанбе, 2016. 608 с.

5. Ҷаъфаров С. Самтҳо ва пешомадҳои ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ЮНЕСКО дар соҳаҳои илм, маориф ва фарҳанг / С.Ҷаъфаров. – Душанбе, 2022. 192 с.

6. Юсуфӣ Х. Ҳифзи мероси таърихию фарҳанги-мароми ҲХДТ// Мероси ниёгон №26/ Х. Юсуфӣ. – Душанбе, 2024. 147 с.

7. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи кушодани Намояндагии доимии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди Созмони Милали Муттаҳид оид ба масоили маориф, илм ва фарҳанг (ЮНЕСКО)” аз 12.01. 2024, №672

8. Бойгонии ҷории Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон // Парвандаи номинатсионии “Хуттали қадим” соли 2024. 725 с.

9. Мулоқот бо Мудири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле// аз санаи 10.06.2024 https://mfa.tj/tg/main/view/15183/muloqot-bo-mudiri-kulli-yunesko-khonum-odri-azule

10. Ancient Khuttal, Tentative Lists. Date of Submission: 12/07/2023 https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6685/

Абдусаломов Мирзошариф Муҳабатович, муҳаққиқи ЮНЕСКО, Докторант (PhD) –и соли сеюми Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.