(Дар ҳошияи Аҳдномаи дӯстии Тоҷикистону Қирғистону Узбекистон дар Хуҷанд ва аввалин ҳамоиши расмии «Осиёи Марказӣ-Иттиҳоди Аврупо» дар шаҳри Самарқанд)

Баҳори соли 2025 бо машъали фурӯзони сулҳу дӯстӣ аз шаҳри бостонии Хуҷанд дар партави мактаби сулҳофаринии Тоҷикистон оғоз гардида, дар натиҷаи он санаи 3-4 апрел дар шаҳри таърихии Самарқанд аввалин ҳамоиши расмии «Осиёи Марказӣ - Иттиҳоди Аврупо» бо ҳузури сарони кишварҳои Осиё Марказӣ, аз ҷумла Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва Президенти Шӯрои Аврупо Антониу Кошта баргузор гардид. Муносибатҳои гуногунҷанба ва ҳамкории амалии кишварҳои Осиёи Марказӣ бо тамоми кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла Осиё, Африқо ва Амрикову Аврупо ба таври ҳасана рушд ёфта, пайваста мавриди баррасӣ қарор дода мешавад. Масъалаҳои тавсеаи ҳамкории сармоягузорӣ ва афзоиши гардиши мол, пешбурди барномаҳои муштарак ва лоиҳаҳои ҳамкорӣ дар соҳаҳои инноватсия, энергетикаи сабз, саноати истихроҷ, кишоварзӣ, нақлиёт, логистика ва рақамисозӣ, идомаи табодули фаъол дар соҳаҳои фарҳанг, сайёҳӣ, илму маориф ва дигар соҳаҳои афзалиятнок баррасӣ мегарданд.

Мавриди зикр аст, ки минтақаи Осиё аз қораи бузуртарини ҷаҳон, шомили арзишҳову манобеии табиӣ ва дорои аҳамиятҳои стратегӣ баррасии масоилу ҳаводиси таърихии он хело муҳим арзёбӣ гардида, фарозу нишебҳои ҳаводиси геополитикии минтақа ва сулҳу субот ягона воситаи беҳбудӣ дар рушди иқтисодиву тиҷорат дар минтақа мебошад.

Бояд қайд кард, ки баъзе аз шаҳрҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла, Душанбе, Хуҷанд, Тошкант, Бишкек, Ашхобод, Бухорову Самарқанд дар ташкилу мизбонии форумҳои минтақавиву фароминтақавӣ саҳми сазовор мегузоранд, ки аз аҳамияти афзояндаи геосиёсии Осиёи Марказӣ ҳамчун "ҳаб"-и нави муносибатҳои байниминтақавӣ шаҳодат медиҳад.

Дар ин замина, сарони давлатҳои Тоҷикистон, Узбекистон ва Қирғизистон, охири марти соли 2025 дар шаҳри бостонии Хуҷанд мулоқоти судманд доштанд, ки дар соли нави хуршедӣ он як рӯйдоди муҳим таърихӣ баҳри ҳифзи наслҳову васлҳои мардумони минтақа ва ҷаҳон маҳсуб мешавад. Он заминаи хубро дар ҳамкориҳои дохили минтақа дар фазои сулҳу дӯстӣ фароҳам оварда, шароити нави рушди устувори иқтисодӣ ва фарҳангиро таъмин намуд.

Осиёи Марказӣ мардумони гуногунро муттаҳид сохта, бо мероси муштараки таърихӣ ва маънавии худ дар тӯли асрҳо чун минтақаи Мовароуннаҳр маъруфият пайдо карда, маркази муҳими тиҷоратӣ ва фарҳангӣ дар масири Роҳи Бузурги Абрешим саҳм гузоштаанд. Пас аз фурӯпошии собиқ Иттиҳоди Шуравӣ кишварҳои минтақа бо мушкилоти печида аз ҷумла муайян кардани сарҳадҳои давлатӣ бо назардошти хусусиятҳои қавмӣ ва ҷуғрофӣ дучор гардида буданд. Вале дар партави эҷоди мактаби сулҳу созандагии Тоҷикистон тавонистанд муносибатҳои худро дар асоси эҳтироми мутақобил ва ҳамсоягии нек бунёд кунанд.

Ҳамин тариқ, санаи 31-уми марти соли 2025 дар шаҳри Хуҷанди вилояти Суғд аввалин нишасти сетарафаи кишварҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон баргузор гардид, ки аз сабаби аҳамияти сиёсиву амниятӣ доштан қадами устувор дар раванди ҳамгироии кишварҳои Осиёи Марказӣ маҳсуб меёбад. Тибқи коршиносони соҳа нишасти Хуҷанд ба коҳиш додани масоили мубрам кӯмак намуда, соҳаҳои амният, экология ва фарҳанг имкониятҳои нави лоиҳаҳои муштаракро тақвият мебахшад. Сарони кишварҳо дурнамои лоиҳаҳои муштараки иқтисодӣ, фарҳангӣ ва инфрасохториро баррасӣ намуда, аҳамияти ҳамгироии минтақавиро баъд аз дарёфти Истиқлоли миллии худ як амри зарурӣ дар шароити шаклгирии низоми нави ҷаҳонӣ шуморида, таъкид карданд, ки аз тавсеа ва амиқсозии равобити мутақобилан судманд заминаҳои хуб бо кишварҳои ҷаҳон бо шумули Осиёи Ҷанубӣ, Африқову Амрикову Аврупо бештару беҳтар пайдо шуда, аҳамияти қабули “харитаи роҳ”-и муштарак мавриди қабули ҳамагон гардид.

Робитаҳои байни минтақаи Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ замони муноқишаву бозиҳои геополитикии Русия ва Британия дар канор монда, бо таъсиси давлатҳои соҳибистиқлоли Осиёи Марказӣ эҳё шуда, талошҳои барқарор намудани робитаҳо бештар роҳандозӣ шуд. Кишвари Покистон аз ташаккули давлатҳои нави Осиёи Марказӣ истиқбол намуда, шарикии геостратегиро бо Осиёи Марказӣ ва Озарбойҷон дар самти бозорҳои нави фурӯш ва манбаъҳои ашёи хом ва инчунин дастрасии умедбахш ба фазои Авруосиё қадами хуб медонад.

Мавриди зикр аст, ки масири Транс-Эрон минтақаи Осиёи Марказиро танҳо бо Ҳиндустон ва масири Транс-Чинӣ бо Покистон мепайвандад, ки дар рушди робитаҳои байниминтақавӣ зарур аст.Бо вуҷуди идомаи фазоҳои геополитикии минтақаҳои ҷаҳон роҳбарони кишварҳои ОМ саъй доранд то тарҳҳои банақшагирифтаро амалӣ карда, талошҳои ба даст овардани созиш бо кишварҳо дар мавриди бунёди роҳҳои иртиботӣ, бо бозидиду мулоқоти роҳбарони кишварҳо тавсеа ва таҳким мебахшанд.

Миёни кишварҳои ҷаҳони раванде бо номи “сиёсати сабз” ё ба ибораи дигар “энергияи сабз” хело шуҳрат ёфтааст, ки фарогири ҷанбаҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ ва иқтисодӣ буда, ташаббускорони он барномаҳоро баҳри рушди устувор таъкид карда, амалӣ месозанд.

Ба андешаи муҳаққиқ ва коршиноси покистонтабор Ҳамна Ғиёс Шайх матну мағзу мафҳум ва коркарди сиёсати энергияи сабз асосан аз иқлимшиносӣ, зистшиносӣ ё экологизм иборат буда, ҳадафи асосиаш ба даст овардани қонунгузории муфиду самарабахш бо дарназардошти коҳиш додани ифлосшавӣ, ҳифзи муҳиту атроф, ҳифзи нобудшавии ҷангалҳо ва ҳавасмандгардонии истифодаи такрорӣ дар ҳама ҷанбаҳои муҳими ҳаёти башар мебошад.

Ҳамин тариқ, сиёсати энергияи сабз дар асл ба он равона шудааст, ки кишварҳо бояд ба ҳадафҳои устувор барои ба даст овардани пешрафти экологӣ ноил гарданд. Бо вуҷуди пешрафти технология, нигарониҳо дар бораи ҳифзи муҳити атроф бештар гардидааст. Барои пешгирӣ аз он сиёсати сабз ҳамчун роҳи наве баҳри ҳифзи муҳит ва коҳиш додани олудагиҳо барномаҳоашро амалӣ месозад. Бояд қайд кард, ки раванду равиши иқтисодӣ бо арзишҳои инсонӣ муштарак аз корҳои дорои аввалиндараҷа маҳсуб шуда, бо иҷори саривақтии барномаҳои қабулшуда метавон сиёсати энергияи сабз муҳити атрофро тавсеаву тақвият бахшида, лоиҳаҳои муфиду созандаро барои зиндагии солими шаҳрвандон пешкаш кард.

Зимнан, санаи 17-уми ноябри соли 2022 дар шаҳри Самарқанд 18-умин ҷаласаи вазирони корҳои хориҷии кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо баргузор гардид, ки дар нишаст ҳолати кунунии муносибот ва дурнамои таҳкими ҳамкорӣ байни ду минтақаро дар соҳаҳои сиёсӣ, тиҷоратӣ-иқтисодӣ, обу энергетика, амният, мубориза бо терроризму ифротгароӣ, тағйирёбии иқлим ва ҳамкории минтақавӣ баррасӣ гардид, перомуни мавзӯоти байналмилалӣ табодули андеша шуд. Кишварҳо атрофи дурнамои равобити кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо дар чаҳорчӯби абзорҳои ҳамкорӣ ва дигар мавзуҳои мавриди эҳтимоми тарафайн гуфтугӯ доштанд.

Тибқи гузориши Форуми Умумиҷаҳонии Иқтисодӣ дар соли 2018 аксари шаҳрҳои олудаи ҷаҳон аз ҷумла Гвалиор, Аллоҳобод, Райпур ва Деҳлӣ ба Ҳиндустон тааллуқ дошта, ин кишвар дорои барномаи энергияи сабз марбут ба муҳити зистро ба таври хубу муассир роҳандозӣ накардааст. Бештари мардуми Ҳиндустон ин созмонҳоро чун фаъоли иҷтимоӣ медонанд, ки бе ягон барномаи сиёсӣ фаъолият мекунад.

Молдив хурдтарини кишвари минтақаи ОҶ буда, тақрибан 1200 ҷазираро дар бар гирифта, аз марказҳои сайёҳӣ мебошад, ки шумораи сайёҳон аз тамоми ҷаҳон аз он дидан мекунанд. Дар сурати афзоиши сатҳи баҳр, ифлосшавӣ ва баланд шудани ҳарорат кишвар зери об хоҳад монд. Бангладешу Шри-Ланка аз ҷиҳати ҷуғрофӣ хурд буда, аҳолӣ зиёд доранд. Покистон, ки дар феҳрасти кишвари осебпазиртарин ба тағйирёбии иқлим шомил буда, дар сатҳи расмӣ ва ҳам дар сатҳи ғайрирасмӣ бо фарогирии обу ҳаво ҷиддӣ мубориза мебарад. Ҳукумат ташаббус нишон дод, ки дар бораи тағйирёбии иқлим ҷиддӣ иқдоми саросарии ниҳолшинонӣ ба сӯи муҳити амаласозии энергияи сабз барои наслҳои ояндаи Покистон ба роҳ монад.

Ҳамин тариқ, мулоқоти нахустини сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо барои рушди муколамаи созандаи сиёсӣ ва шарикии гуногунҷанба дар рушди соҳаҳои рақамикунонӣ, коммуникатсияҳои нақлиётӣ, энергетика ва идоракунии обу иқлим таваҷҷӯҳи хоса зоҳир мегирад. Ҳамин тавр, лоиҳаҳои муҳими минтақавӣ дар соҳаи таҳсилоти оливу касбӣ ва системаи энергетикии устувор дар Осиёи Марказӣ оғоз гардида, форуми ҷомеаи шаҳрвандӣ, иқтисодӣ ва ҷаласаҳо бо идомаи муколамаи сатҳи баланд оид ба сиёсат ва амният байни Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ мунтазам баргузор мешаванд.

Иттиҳоди Аврупо, ки шомили 27 давлат бо шумули се кишвари бузурги иқтисодии G7 Олмон, Фаронса ва Италия аз бузургтарин иттиҳоди ҳамгироие мебошад, ки ҳамкориҳои системавиро бо бештари минтақаҳо, аз ҷумла Осиёи Марказӣ дар сатҳи байниминтақавӣ роҳандозӣ кардааст. Ҳамин тавр, мақсуду мавзӯъҳои аслии нишасти Осиёи Марказӣ ва Иттиҳодияи Аврупо дар Самарқанди бостонӣ савдову сайёҳату саноат, истифодаи энергияи сабз, истихроҷ ва коркарди маъданҳо буда, Иттиҳодияи Аврупо тасмим гирифтааст, то бастаи бузурги сармоягузориро барои кишварҳои Осиёи Марказӣ пешбарӣ намояд, ки сармоягузорӣ барои нақлиёт, захираҳои муҳими табиӣ, интиқоли барқ ​​ва рақамикунонӣ аз самтҳои муҳим ва афзалиятнок маҳсуб меёбанд.

Дар Саммити мазкур намояндагони олии Иттиҳоди Аврупо, аз ҷумла, раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Лейен, раиси Шурои Аврупо Антонио Коста ширкат карда, иброз намуданд, ки саммит ҷузъи стратегияи аврупоӣ буда, ба захираҳои бузурги ашёи хоми кишварҳои Осиёи Марказӣ барои рушди истеҳсолоти аз ҷиҳати экологӣ тоза бештар таваҷҷӯҳ дода шуда, сармоягузорӣ мегардад. Раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Лейен таъкид кард, ки “Аврупо дар пайи эҷоди як занҷири фарогири пурарзише аст, ки на танҳо шомили ашёи хоми минтақа буда, балки барои таъсиси ҷойҳои кории маҳаллӣ ва таъмини стандартҳои баланди экологӣ ва иҷтимоӣ низ муҳим арзёбӣ мегардад”.

Ноамниву ноустувории геополитикӣ, афзояндаи хатарҳои иқтисодӣ, тағйирёбии иқлим аз кишварҳои ҷаҳон шаклҳои нави ҳамкориҳои байналмилалиро тақозо мекунад. Зеро чунин хатарҳо бештари кишварҳоро бо шумули Аврупо мавриди таҳдид қарор медиҳад. Яке аз мавзуҳои рӯзномаи саммити Самарқанд масоили мубрами Афғонистон ва амнияту бехатарии минтақаи Осиёи Марказӣ буда, мавқеи расмии Тоҷикистон сулҳу субот ва ҳукумати фарогир буда, равандҳои иқтисодии байналмилалӣ ва тавсеаи бахши сармоягузорӣ бо Иттиҳоди Аврупо ва дигар шарикон ҷиҳати пешбурди некуаҳолии мардум муҳим арёзбӣ шуда, баҳри ҳамкории минтақавӣ мусоидат хоҳад кард.

Дар хулоса бояд зикр кард, ки кишварҳои минтақаи Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ дар ҳамкорӣ бо сармоягузории Иттиҳоди Аврупо метавонанд, аз захоири фаровони худ хуб истифода карда, бо амалисозии сиёсати энергияи забз ва ҳифзи муҳити зист лоиҳаҳои қабулшударо хубтару беҳтар амалӣ намуда, мардумону диёру Ватани худро зери сояи озодӣ, оромӣ ва ободӣ ба суи пеш роҳнамоӣ хоҳанд намуд. Ҳамин тариқ, ҳамгироии минтақавии кишварҳои Осиёи Марказӣ заминаи хубест дар рушди ҳамкориҳо бо давлатҳои ҷаҳон, ба хусус Иттиҳоди Аврупо хоҳад буд.

Дар ниҳоят тавсия дода мешавад, ки кишварҳои Осиёи Марказӣ чун узви фаъоли форуму созмонҳои байналмилалӣ ба хусус СММ ва СҲШ дар ташвиқу тарғиби сулҳу дӯстӣ, иқтисод, амалисозӣ, ҳамкорӣ ва маҳву бартарафсозии хатарҳои ҷомеа тавсеаву тақвият бахшанд.

Мирсаид РАҲМОНОВ - ходими калони шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Гули Лоларо мо ҳамчун гули «Аруси сол», «Маликаи табиат» ва «Зеби табиат» мешиносем, ки дар байни дигар гулҳои худрӯи баҳорӣ ва сабзаҳои навраста ҳар фасли баҳор, махсусан дар моҳи апрел ба шукуфтан шурӯъ мекунад. Дар фасли баҳор ин гул тамоми дашту саҳро, чаману гулгашт ва боғу боғчаҳоро махмалпуш намуда, табиатро боз ҳам зебову ҳаловатбахш менамояд. Фалсафаи ин гули худрӯи табии зебову ҳассос дар он аст, ки ӯ нисбатан умри кутоҳе дорад, чунки он на тоқати гармо ва на тоқати сармо ва на тоқати бодҳои тундро дорад. Табиати гули «Аруси сол» Лола ҳавои баҳоронаи нарму латиф ва муътадилро дӯст медорад ва барои вай бодҳои сахту шамолҳои тунд ва офтоби сӯзон душмани ҷон аст. Гули Лола гули муҳаббату ишқ ба табиат, гули ваҳдату ягонагӣ байни гиёҳону дигар гулҳои худрӯй мебошад ва ӯ ҳаргиз осебе ба ҳеҷ кадоми онҳо намерасонад ва то ҳастияш бо тамоми атрофиёнаш дар ваҳдату осоиштагӣ умри кутоҳи хешро ба сар мебарад. Мо инсонҳо бояд лаҷоми нафси хешро ба даст гирифта, аз ин падидаҳои табиат панду дарси ибрат бигирем. Аз ин ҷо, ин гули латифу нозуку меҳрубон дар фасли сол ду-се моҳе рӯи қолинҳои сабзи табиат бо дигар гулҳои худрӯ рангомезиву ҷавлон намуда, дар дили кас шодиву сурур, шодобӣ ва ишқу муҳаббатро нисбати табиату ватани хеш бедор намуда, ҳамчун як рамзе дар вуҷуди инсон ҳисси меҳанпарастӣ, ватандӯстӣ ва инсонпарвариро боз ҳам қавитар менамояд. Инсон чи қадар дӯст медорад, ки дар айёми шукуфои ин гули «Аруси сол» ба дашту саҳро ва боғу сабзазорҳои пургул баромада, аз зебоии табиат лаззат барад. Махсусан сурхии гули Лола ва ранги сабзи сабзаҳои худрӯ бо ҳам омезиш ёфта, хеле бо ҳам месозанд ва як бӯю зебоии хосеро ба машому дидаи кас мерасонанд. Вале мутаассифона, умри ин гули зебои табиат бо андак гармову вазидани бод барои сол ба поён мерасад. Гули Лола бо унвони машҳуртарин гули худру дар фарҳангу адаби тоҷику форс нуфуз ёфта, ки бисёре аз мутафаккирону шоирон рӯи лола шиносоӣ доштанд ва онро дар ашъори хеш таъбиру тасвир ва киноя карданд: лолаи доғдор, лолапуш, лоларух, лолазор, лолагун, лоласор, ҷом, қадаҳ, соғар ва ғайра таъбир шудааст:

Бихандад Лола ба саҳро,

Ба сони чеҳраи Лайло.

Бигиряд абр бар гардун,

Ба сони дидаи Маҷнун.

Ин мисраҳо аз тарафи сардафтари адабиёти классикии тоҷик устод Абуабдуллоҳи Рудакӣ ҳанӯз дар асри X дар васфи гули Лола ва иртиботи он ба табиату инсон бо забони ширину шево суруда шудааст. Ҳамчунин Умари Хайём дар «Наврӯзнома»-и хеш дар бораи Лола ва табиати айёми наврӯзӣ чунин сатрҳоро зам-зама намудааст:

Чун абр ба Наврӯз рухи Лола бишуст,

Бархезу ба ҷоми бода кун азми дуруст.

К-ин сабза имрӯз тамошогаҳи мост,

Фардо ҳама аз хоки мо бархоҳад руст.

Дар ҷои дигар омадааст:

Аз ҳасрати лаби ширин ҳанӯз мебинем,

Ки Лола медамад аз хоки турбати Фарҳод.

Гули Лола дар фарҳанги тоҷикон бо номи «Аруси сол» машҳур аст, вале дар замони муосир баробари пешрафти диду фаҳм ва муҳаббат нисбати табиату зебоиҳои он метавон онро «Маликаи гулҳои табиат» номид, ки дорои навъҳои зиёде аз 100 то 150 гуна аст. Ҷою макони аслии Лолаи худрӯ мувофиқи маълумоти сарчашмаву расонаҳои интернетӣ Осиёи Марказӣ дониста мешавад. Ин гули нарму латифи худрӯи айёми баҳорӣ бештар дар Эрон, Тоҷикистон, Афғонистон, Самарқанду Бухоро, Туркия, Сурия, дар соҳилҳои баҳрҳои Арал, Хазар, Сиёҳ ва ҳамчунин Юнону Италия, Ҳоланду Испания, Африка мерӯяд. Аммо дар байни кишварҳои Шарқи форсу тоҷик ва туркзабон Эрон, Тоҷикистон, Узбекистон, Туркия ва Озорбойҷон гули Лола нуфузу арзиши зиёде дорад. Мувофиқи маълумоти муҳаққиқони гули Лола Амана Ҳонда ва Э. Попов…дар Эрон 19 хел аз шаклҳои гули Лола рӯида мешавад. Аз нуқтаи назари гиёҳшиносӣ Лола ба ду гуруҳи калон – парваришӣ ва худрӯ тақсим мешавад. Баргҳои Лолаи худрӯ нозуку ҳассос ва зуд осебпазиру ранҷуршаванда аст. Аммо гулҳои Лолаи парваришшуда бузург ва гулбаргҳои нисбатан бақуввати тобовару пуртоқат дорад. Ҷоми ин гулҳои парваришӣ калонтар ва аз ҷиҳати рангомезӣ ғанитаранд. Лолаҳо ба таври умумӣ ба чор табақаи куллӣ тақсим мешаванд: а) лолаҳои зуд гулдиҳанда, ки ба ду гуруҳ ҷудо мешаванд: 1. Лолаҳои зудрӯяндаи такпар, нисбатан қадкутоҳ буда, 15-45 сантиметр баландӣ дорад. 2. Лолаҳои зудрӯяндаи серпар, ки бештар аз шаш гулбарг дорад; б) лолаҳои миёнрас, ки онҳо низ аз ду гуруҳ иборатанд: 1. Лолаҳои пирӯзӣ, ки аз ҷиҳати навъу аъдод бузургтарин гуруҳи гулҳои Лола мебошанд; 2. Лолаҳои дурагаи Дарвин - баландии ин гул ҳудуди 50-70 сантиметр аст; в) лолаҳои деррас - ба ҳафт гуруҳ тақсим шудааст: 1.Лолаҳои дерраси такпар, ки баръакси гуруҳи зудраси такпар гиёҳи қадбаланд аст, ки ҳудудан 45-75 сантиметр аст; 2. Гули лолаи савсанӣ, ки шакли ҷоммонанд дорад; 3. Гули ҳошиядор, ки дар лабаҳои гулбаргҳояш буридагиҳои зиёди начандон ба назаррас дорад; 4. Гули лолаи сабзи баҳорӣ – шакли нимпушида дорад ва гулбаргҳояш пурра сабзранг аст бо ҳошияе аз дигар ранг ё хатчаҳое аз ранги сабз дар қисмати миёнии гулбаргҳои он рангҳои дигар дида мешавад; 5. Гули Лолаи Рембранд – шикастагии рангӣ ва рах-рах будани рангҳо дар онҳо дида мешавад; 6. Гули Тутӣ- лабаҳои гулбаргҳояш тоб хурдагӣ ва ба Тутӣ монанди дорад; 7. Гули дерраси пурпар шаклҳои махсус дошта, ба се қисмат ҷудо мешаванд: 1. Лолаҳои нилуфари обӣ, ки ба лолаҳои худрӯ монандӣ доранд; 2. Лолаҳои импературии дурага; 3. Лолаҳои шинелқирмизи дурага.

Аз соли 1981 тақсимбандии гулҳои Лола тавассути Анҷумани салтанатии пиёз (реша)-и Лолаи Ҳоландӣ шурӯъ шуд ва лолаҳо бар асоси шакли гиёҳ ва шаклу замони кушода шудани гул ба 15 гурӯҳ тақсим шудаанд. Дар замони ҳозир аз лиҳози тавлид ва содирот решаву гулу шохаҳои Лолаи Ҳоландӣ ҷойгоҳи аввал дар байни кишварҳои ҷаҳон дорад.

Ҳамин тариқ, дар байни тамоми гулҳои баҳорӣ гули Лола ҳамчун гули «Ороиши соли нав», «Аруси сол» «Маликаи гулҳои табиат» ва ҳоло бо номи «Лола – ифодакунандаи чеҳраи Лайло» дар айёми баҳорӣ ба ҳисоб меравад.

Хотиррасон намудан зарур аст, ки гирду атрофи кучаву хиёбонҳо, гулгашту боғчаҳо ва боғу чаманзорҳои навободи шаҳри Душанбе ҳар сол дар айёми баҳор то тобистон бо лолаҳои ранго-ранг бо як санъату фарҳанги воло оро дода мешавад. Зебоиву таровати он ба шаҳр як нури биҳиштӣ эҷод мекунад, ки дар ин ҷо хизмати Раиси шаҳрамон муҳтарам Рустами Эмомалӣ ниҳоят бузург аст. Он кас бо заҳматҳову истеъдодҳои баланду бомаърифатонаи фарҳангии хеш тамоми фаслҳои солро мувофиқ бо ҳарорату бардошти онҳо аз табиат сабзу хуррам ва бо рангомезии гулҳо пурнақшу нигор мекунанд, ки мо шаҳрвандон аз Он кас сипосгузорӣ мекунем.

Аз фурсат истифода намуда, аз шаҳрвандандон эҳтиромона хоҳиш карда мешавад, ки ба меҳнату заҳматҳои модарону хоҳарон ва бародарони хеш, ки дар кишту кошти гулзору чаманзорҳо ва ободии шаҳр ширкат меварзанд, эҳтиромро ба ҷо биоранд ва рӯи гулгаштҳо, ки неъмат аст по нагузоранд, дигар пасмондаҳои даҳону чизҳои нозаруриро напартоянд. Зеро ки неъмати Худо танҳо нону об нест, балки ҳамаи табиат ва сохту созҳо неъмати ӯст. Махсусан гули Лола, ки мавзӯи баҳси мақолаи ҳозир аст, ниҳоят табиати нозук дораду зуд осебпазир аст ва бо андак беэҳтиромиву беэҳтиёти ӯ аз байн меравад. Умедворем, ки хонандаҳои азиз аз ин хоҳишҳои мо дилгир нашаванд ва ҳамчун як шаҳрванди бомаърифату бохиради табиатдӯст нисбати ободиву ҳифзи табиати сарзамини хеш амал кунанд.

Чунонки дар боло гуфтем гули Лола бо унвони машҳуртарин гули худрӯ дар фарҳангу адаби тоҷику форс нуфуз ёфта, ки бисёре аз мутафаккирону шоирон рӯи гули Лола шиносоӣ доштанд ва онро дар ашъори хеш дар шароиту лаҳзаҳои гуногун таъбиру тасвир ва киноя карданд: Лолаи доғдор, Лолапуш, Лоларух, Лолазор, Лолагун, Лоласор, ҳамчунин мафҳумҳои ирфонии паймона, ҷом, соғар, қадаҳ ва ғайра мавриди истифода мешуд. Ҳамчунин гули Лоларо дар лаҳзаҳои гуногуни пешомади зиндагӣ ба таври рамзӣ барои баёни ҳолатҳои рӯҳӣ-қалбӣ ва андешаҳои ахлоқӣ-иҷтимоии хеш истифода намудаанд. Аз он ҷумла Соиби Табрезӣ фармудаанд:

Мотаму сури ҷаҳон ба якдигар омехтааст,

Софу дурди ин чаман чун Лола як паймона.

Бисёр мутафаккирону шоирон барои обу ранг додан ва зебоии сухан гули Лоларо образ додаанд. Чунончи Сайидо навиштааст:

Эй шамъ, бар сари мани гирён хуш омадӣ,

Чашми чароғи шоми ғарибон хуш омадӣ!

Чун барги Лола доғи маро тоза сохтӣ,

Эй шохи гул ба сайри гулистон хуш омадӣ!

Маъно ва мафҳуми Лола. Лола ба туркӣ «Тулипо» ном бурда мешавад, ки то ба Аврупо расидааст ва дар он ҷо ҳам ин ном машҳур аст, вале худи туркҳо дар замони ҳозир монанди мардуми тоҷику форс ин гулро Лола меноманд. Номи «гули Лола» аз калимаи лол, ё лаъл аз забони санскрит ба маънои «қирмиз» гирифта шудааст. Лолаҳо дар байни гулбаргҳояшон доғи сиёҳ доранд, ки ин рамзи доғи ишқро дорад.

Лола пурпарчам аст, баргҳои он дорои буридагии амиқ ва камаш се қисмат, ё се баргча дорад. Ҳамаи гулҳои лолаи худрӯ дорои се гулбарг ва се косабарги рангин ба шакли гулбаргҳо ҳастанд. Хонаводаи навъҳои ранги гули Лола то дараҷае аст, ки метавон гуфт, ки қариб тамоми рангҳоро дороанд. Аз ин ҷо, гули Лола дар замони ҳозир дорандаи чунин рангҳо мебошад: сурх, сафед, норанҷӣ, суратӣ, суратии бунафшаранг, бунафшаӣ, сабз, кабуд, сиёҳ, қаҳваӣ, қаҳваранг, зард ва рангҳои омехта мебошанд. Ҳамаи ин гулбаргҳои рангӣ хатчаҳои сиёҳ доранд. Се номбурди гули Лола – шақоиқ, шақоиқи нуъмонӣ ва лоларо медонем, ки онҳо дар айни замон гиёҳони мутафовут ҳастанд. Ин се гул ҳамроҳ бо доғҳои сиёҳ, ки дар маркази гулашон ҳастанд, ба якдигар хеле шабоҳат доранд. Вале бояд гуфт, ки як донистани шақоиқ ва лола хатост, зеро номи илмии шақоиқ анемоне аст ва шақоиқи нуъмонӣ – номи илмиаш папеверсез мебошад.[1] (Аммо дар асл ҳамаи ин гулҳо аз як хонавода ба ҳисоб мераванд). Лолаи маъмулӣ бошад баргҳои нозуки зудранҷ ва зуд аз байн раванда дорад, аммо баргҳои гулҳои шақоиқҳо пурқувваттар ва пурбардошттар буда, умрашон дарозтар мебошад.

Маҳал ва макони гулҳои Лолаи худрӯ қариб дар ҳама ҷои Тоҷикистон, махсусан дашту теппа ва боғу чаманҳои Ҳисор, Шаҳринав, Файзобод, Данғара, Фахробод, Ховар, шаҳру рустоҳои ноҳияи Хатлон, Истаравшан, Исфара, қисматҳои куҳии Деваштич, теппаву доманаҳои Куҳистони Мастчоҳу Айнӣ, Ваҳдат, Норак, Ёвон, Ванҷу Дарвоз, Вахё, Рашт, аз куҳҳои Помир то Тияншон ва ғайраҳо воқеъ аст.

Дар Ванҷ дар совети қишлоқи Водхуд дар деҳаи Узбай мавзеи бо номи «Лолазор» воқеъ аст, ки мувофиқи гуфтаи муҳаққиқи озодандеши таърихи фалсафа Комил Бекзода, он маҳал аз зебоии худ касро ба ҳайрат меандозанд. Ҳамчунин дар ноҳияи Роштқалъа (Қалъаи сурх)-и Бадахшони боло тақрибан моҳи апрел лолаҳои куҳистон чун арусаки сол қомат меафрозанд. Ба ҷуз ин дар ҳамин Роштқалъа маҳаллае бо номи Тусиён аст, ки макони лолаҳои ранго-ранг мебошад.

Бояд гуфт, ки яке аз маҳаллаҳои Файзобод, қаблан як дашту теппаи пурсабзаву пургули Лолаи худрӯи қоматбаланд буд, ки бо номи «Лолагӣ» машҳур аст, ки қисмати зиёде аз он маҳалро ба ҷои гули Лола одамон бо хонаҳои истиқоматиашон ишғол намудаанд. Аммо бо вуҷуди ин аз роҳи мошингард, ки рад шудӣ дашту теппаҳои махмалини лолаҳо дили инсонро ба ваҷд оварда, вуҷуди шахсро як ҳисси меҳру муҳаббат нисбати табиати сарзамини Ватан фаро мегирад. Фалсафаи зебоиҳои табиат дар он аст, ки вай бо бӯи атру тароватҳои табии хеш ба рӯҳу дили инсон дар ҳар як фасли сол умеди зиндагии наву тоза ба тоза мебахшад.

Агар нигоҳе ба таърихи гули Лола андозем, нақши гули Лола дар қадимтарин осори бостонӣ низ ба назар мерасад. Нақши Лола дар муҳрҳои сангӣ ва биринҷие, ки сабт шудааст, қадимии онҳо беш аз 20 аср пеш аз мелодиро ташкил медиҳанд. Дар асрҳои дуюм ва сеюми пеш аз мелод низ нақши гули Лола бо як даста гули Лола ба даври сар ва ба рӯи сикаҳо тасвир ёфтааст. Дар асрҳои 3-5 мелодӣ нақши гули Лола дар зарфҳои нуқрагин, муҳрҳо ба се гулбарг ба тасвир кашида шудааст. Аммо дар осори аз сосониҳо боқӣ монда дар асрҳои 5-6 мелодӣ теъдоди гулбаргҳои нақши Лола ба 5 адад афзоиш ёфтааст, ки тасвири он дар тоқи бузург гули Лолаи бо панҷ гулбарг кандакорӣ шудааст.[2]

Дар замони ислом низ ишқу алоқа ба гули Лола дар кишварҳои Эрон, Мовароуннаҳру Хуросон ба назар мерасад, ки намоёнгари он ин осори мутафаккирону шоирони асрмиёнагӣ мебошад. Дар ин бора дар боло намуна аз осори классикони тоҷик оварда шуд. Замони подшоҳии Аҳмади сеюм (1703-1730) дар императури Усмонӣ ба номи «асри Лола» маъруф аст ва дар ҳамин давра таваҷҷуҳ ба гули Лола дар Туркия боло мегирад.

Дар ҳоли ҳозир ҳазорон навъи Лола бо рангҳои мутафовут вуҷуд дорад. Дарозии қади Лолаи худрӯ бештар аз 20 сонтиметр мебошад ва аз нигоҳи зоҳирӣ ҷоми гули Лола ба қисматҳо тақсим мешавад: такпари финҷоншакл; пурпари қадаҳшакл; ҷомшакл; ҳошиядор; гулбарги баланду борики нозук; ситораӣ ва ғ.

Муҳити зисти гули Лола: гули Лола нисбатан ба салқинӣ тобовар мебошад. Беҳтарин ҳарорати ҳаво барои решадиҳии ин гул 9 дараҷа, барои рушд 15-18 дараҷа гармӣ аст. Аммо гули Лола ба муҳити ниҳоят гарм тобовар нест. Лола гули нозуку ҳассос буда, дар ҷойҳои офтобии дур аз чангу хок ва бод мерӯяд ва ҳосилхез аст.

Навъҳои қадимии Лола аз таркиби ду навъ: Лолаи боғчаӣ ва Лолаи арманӣ гирифта шудаанд. Хонадони лолаҳои ҷадидтар се навъанд: Лолаи шинелқирмизӣ; Лолаи импературӣ ва Лолаи нилобӣ.

Ҳадаф аз навиштани ин мақола ин аст, ки табиат бо тамоми афзору унсурҳояш узви ҷудонашавандаи инсон аст ва аз ҳамин ҷиҳат масъалаи асосии фалсафаи ҳаёт – ин таносуби инсон, табиат ва кайҳони боло аст. Бинобар ин мо наметавонем қисмате аз ҳастии худро надида гирем ва по рӯи он гузорем. Аз ин ҷо, табиат ва неъматҳои онро мо баяд чун гавҳараки чашми хеш ҳимоят ва ҳифз кунем….

Муродова Тоҷинисо – номзади илмҳои фалсафа, дотсент ходими пешбари илмии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Пиряхҳо ҳамчун манбаи асосии оби тоза дар ҷаҳон нақши калидӣ доранд. Дар Осиёи Марказӣ, ки Тоҷикистон яке аз давлатҳои умда ба манбаи оби тоза арзёбӣ мегардад, пиряхҳо зиёда аз 60% захираҳои оби минтақаро таъмин мекунанд. Аммо раванди ташвишовари тағйирёбии иқлим ва гармшавии глобалӣ ба ин захираҳо таҳдиди ҷиддӣ эҷод кардааст. Дар чунин шароити нигаронкунанда, Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар пешбурди масъалаҳои обу иқлим дар сатҳи ҷаҳонӣ мавқеи созандаю фаъолро ишғол менамояд.

Эмомалӣ Раҳмон аз солҳои аввали соҳибистиқлолии кишвар ба масъалаҳои экологӣ ва захираҳои об таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуда, як қатор ибтикороти байналмилалӣ кардаанд. Яке аз муҳимтарин дастовардҳо дар ин арса саъю кӯшишҳо ҷиҳати қабули Қатъномаи Ассамблеяи Генералии СММ дар бораи эълон кардани соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” мебошад.

Нақши мусбати Эмомалӣ Раҳмон дар пешбурди масъалаҳои обу иқлим аз солҳои аввали роҳбариаш ба зуҳур пайвастааст. Яке аз нахустин ташаббусҳояшон пешниҳоди эълони соли 2003 ҳамчун “Соли байналмилалии оби тоза” буд, ки аз ҷониби СММ пуштибонӣ ёфт. Ин ибтикор ба ҷомеаи ҷаҳонӣ имкон дод, ки ба мушкилоти дастрасии оби тозаи ошомиданӣ таваҷҷуҳи бештар зоҳир намояд.

Минбаъд, бо пешниҳоди Тоҷикистон ва ибтикори Эмомалӣ Раҳмон, Даҳсолаи байналмилалии амалиёт “Об барои ҳаёт” (2005-2015) эълон гардид. Ин даҳсола ба ҳалли мушкилоти об дар сатҳи ҷаҳонӣ ҷиддан мусоидат кард ва мавқеи Тоҷикистонро ҳамчун давлати пешсафу пешгом дар ин соҳа мустаҳкам намуд. Дар идомаи ин иқдомот, соли 2013 бо ташаббуси Эмомалӣ Раҳмон “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об” эълон шуд, ки ба таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ дар ин самт равона гашта буд.

Яке аз муҳимтарин қадамҳо дар ин фароянд эълони Даҳсолаи байналмилалии “Об барои рушди устувор” (2018-2028) буд, ки аз ҷониби Эмомалӣ Раҳмон дар Ассамблеяи Генералии СММ чун ибтикор пешниҳод гардид. Ин ибтикорот нишон медиҳанд, ки Пешвои миллат на танҳо ба ҳифзи захираҳои об дар дохили Тоҷикистон, балки ба ҳалли мушкилоти глобалӣ низ таваҷҷуҳи махсус зоҳир кардаанд.

Ин ибтикорҳо на танҳо мавқеи Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ баланд бардоштанд, балки Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун роҳбари пешсаф дар масъалаҳои глобалии экологӣ муаррифӣ карданд. Ин омил заминаи мустаҳкамеро барои пешбурди масъалаи ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи СММ фароҳам овард.

Масъалаи ҳифзи пиряхҳо дар фаъолияти Эмомалӣ Раҳмон аз солҳои аввали асри XXI мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифт. Зимни суханронии худ дар Конфронси 15-уми ҷонибҳои Конвенсияи СММ оид ба тағйирёбии иқлим (COP 15) дар шаҳри Копенгаген (соли 2009), Сарвари давлат бори аввал пешниҳод кард, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ бояд ба ҳифзи пиряхҳо таваҷҷуҳи махсус зоҳир кунад. Пешвои миллат он замон қайд карда буданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо на танҳо ба Тоҷикистон, балки ба тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ ва ҷаҳон пайомадҳои манфӣ мерасонад.

Дар ин суханронӣ, Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки Фонди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо таъсис дода шавад, то ки давлатҳо ва созмонҳои байналмилалӣ дар ин маврид ҳамкорӣ намоянд. Ин пешниҳод дар он замон мавриди дастгирии васеъ қарор нагирифт, аммо заминаи муҳим барои корҳои минбаъда гузошта шуд.

Дар солҳои минбаъда Тоҷикистон таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон як қатор чорабиниҳои байналмилалиро дар мавзӯи об ва иқлим баргузор кард, аз ҷумла Конфронси байналмилалии сатҳи баландро оид ба Даҳсолаи “Об барои рушди устувор” дар Душанбешаҳр (2018). Ин чорабиниҳо ба ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба мушкилоти пиряхҳо мусоидат намуданд.

Пас аз солҳои корҳои ҳадафманди сиёсию дипломатӣ Эмомалӣ Раҳмон дар Ассамблеяи Генералии СММ соли 2022 расман пешниҳод кард, ки соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон карда шавад. Ин пешниҳод дар асоси таҳқиқоти илмии Тоҷикистон ва таҷрибаи он дар мубориза бо таъсири манфии тағйирёбии иқлим ба пиряхҳо таҳия шуда буд.

Раванди қабули қатънома бо ҳамкории фаъоли Тоҷикистон бо шарикони байналмилалӣ, аз ҷумла ЮНЕСКО, Барномаи экологии СММ (UNEP) ва дигар созмонҳо, сурат гирифт. 14 декабри соли 2022 Қатъномаи СММ “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо – 2025” (A/RES/77/158) бо дастгирии 153 давлат қабул гардид. Ин Қатънома инчунин 21 мартро ҳамчун “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо” муқаррар кард.

Нақши Эмомалӣ Раҳмон дар ин раванд на танҳо дар пешниҳоди ғоя, балки дар ташкили музокироти сиёсию дипломатӣ ва ҷалби дастгирии давлатҳои дигар низ зоҳир гардид. Ин дастовард нишон дод, ки Тоҷикистон таҳти роҳбарии ӯ қодир аст масъалаҳои муҳими глобалиро матраҳ созад ва ба ҳалли онҳо мусоидат намояд.

Қатъномаи СММ оид ба соли 2025 таъсири назаррас ба сиёсати ҷаҳонӣ ва минтақавӣ расонд. Дар сатҳи ҷаҳонӣ он ба баланд бардоштани огоҳии ҷомеа дар бораи аҳамияти пиряхҳо ва таъсири манфии тағйирёбии иқлим ба онҳо мусоидат кард. Инчунин, бо пешниҳоди Эмомалӣ Раҳмон, Сандуқи махсуси СММ барои ҳифзи пиряхҳо таъсис дода шуд, ки лоиҳаҳои марбут ба ин соҳаро маблағгузорӣ хоҳад кард.

Дар сатҳи минтақавӣ Қатъномаи СММ аҳамияти Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун манбаи асосии оби тозаи Осиёи Марказӣ таъкид кард. Пиряхҳои Тоҷикистон, аз қабили Пиряхи Федченко бо масоҳати 700 км мураббаъ, на танҳо барои кишвар, балки барои давлатҳои ҳамсоя низ ҳаётан муҳиманд. Ҳифзи онҳо ба таъмини амнияти об дар минтақа мусоидат мекунад.

Эмомалӣ Раҳмон инчунин дар Конфронси 29-уми ҷонибҳои Конвенсияи СММ оид ба тағйирёбии иқлим (COP 29) дар шаҳри Боку (соли 2024) даъваташонро ба ҳамкории муштарак бо давлатҳо ва созмонҳои байналмилалӣ такрор карданд. Ин нишон медиҳад, ки ӯ на танҳо ба қабули Қатънома, балки ба татбиқи амалии он низ таваҷҷуҳ дорад.

Илова бар ин, дар Ҳамоиши Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо дар таърихи 4 апрели соли соли 2025 дар шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Узбекистон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон зимни иштирок ва суханронӣ таваҷҷуҳи иштирокчиёни Ҳамоиши мазкурро бори дигар ба ибтикороти ҷаҳонии Тоҷикистон оид ба ҳалли мушкилоти глобалӣ, аз ҷумла ҳифзи пиряхҳо ҷалб намуда, мутахассисони минтақавӣ ва ҷаҳониро барои иштирок дар кори нахустин Конфронси байналмилалии баланд оид ба мавзуи зикргардида ба шаҳри Душанбе даъват намуданд.

Баргузории Конфронси байналмилалӣ дар Душанбе дар соли 2025, ки дар Қатънома пешбинӣ шудааст, як қадами муҳим дар роҳи амалӣ кардани ин ташаббус хоҳад буд. Ин чорабинӣ имкон медиҳад, ки Тоҷикистон таҷрибаи муфиди худро бо ҷаҳон мубодила кунад ва ҳамкориҳои навро ба роҳ монад.

Метавон гуфт, ки саҳми Сарвари давлат, Пешвои муаззами миллат Эмомалӣ Раҳмон дар қабули Қатъномаи СММ оид ба соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” бузург аст. Ӯ бо ибтикороти пайдарпай ва фаъолияти густурдаи сиёсию дипломатӣ тавонист Тоҷикистонро ҳамчун пешсафи ҳалли масъалаҳои экологӣ дар миқёси ҷаҳонӣ муаррифӣ кунад. Ин Қатънома на танҳо ба ҳифзи пиряхҳо, балки ба таҳкими мавқеи нуфузи Тоҷикистон дар сиёсати байналмилалӣ низ мусоидат намуд.

Акбар Салимов, - ходими калони илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Бахшида ба Рӯзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон — шаҳри Душанбе

Ҳар пойтахте ба таври куллӣ бо пойтахтҳои дигар кишварҳо шабеҳ мебошад, чунки тамаддунҳо дар таърихи башар бо якдигар шабоҳат доранд. Гузашта аз ин, ҳар пойтахте зимни баррасиҳои пайваста ба таври куллӣ бо мардумаш мушаххас мешавад, чунки шаҳрҳоро тибқи анъана тарзи тафаккур ва ҷаҳонбинии сокинонаш баҳогузорӣ мекунанд. Аз ин хотир, масали мардумӣ низ ҳаст, ки агар хоҳед аҳволи миллате ва давлатеро пай бубаред, ҳатман ба бозорҳояш равед, чунки дар бозорҳо одамон ҷамъ шуда, авзоро баррасӣ мекунанд. Илова бар ин, дар шаҳрҳое, ки мақоми пойтахти давлатҳоро соҳиб мебошанд, ё худ бо ҳар баҳона диққати хориҷиҳоро ба хеш ҷалб намудаанд, аз лиҳози тартиби иқоматкунандаҳояш ба аносири милливухориҷӣ ҷудо мешавад, аммо хориҷиҳое, ки дар дилхоҳ пойтахт зиндагӣ мекунанд, дар асл ба хориҷиҳо монанд намебошанд. Аз рӯйи ин шабоҳатҳо метавон шаҳри Душанберо бо дигар шаҳрҳо ва пойтахтҳо муқоиса намуд, ки дар гузашта тибқи сарчашмаҳои таърихӣ маркази тамаддун ва иқоматгоҳи афроди шуҷову матинирода буда, имрӯз ба мартабаи ҷанини илму маърифат ва ҷавлонгаҳи фарҳанги миллӣ баррасӣ мешавад.

Яке аз китобҳое, ки ин андешаро исбот мекунад, бо унвони “Душанбе - қалби Тоҷикистон” III. - Душанбе соли 2021 нашр гардидааст ва ҳадафи камина аз ин навиштаҳо мақолаи Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон профессор Қобилҷон Хушвахтзода бо номи “Бунёдкорӣ - рукне аз фарҳанги миллии тоҷикон” маҳсуб мешавад. Ба қавли муаллиф, Душанбе чун пойтахти кишварамон дар замони муосир ба яке аз шаҳрҳои соҳибнуфуз ва зебоманзари дунё табдил ёфтааст. Маҳз соҳибфарҳангӣ ва аз тамаддун бохабар будани тоҷикон онҳоро дар шаҳрсозӣ муваффақ гардонидааст: “Мусаллам аст, ки тоҷикон дар паҳнои таърих ҳамчун миллати шаҳрдору шаҳрсоз эътироф шудаанд ва ба гаҳвораи тамаддуни инсоният шоҳкориҳои нодиреро мерос мондаанд. Хушбахтона, ин асолатро онҳо давоми садсолаҳо боз побарҷо нигоҳ дошта, бо риояи накутарин анъанаҳо то ба замони мо расондаанд. Ба таври дигар, тоҷикон ҳар куҷое пой ниҳоданд, он маконро дар партави сарҷамъиву иттиҳод ва нангу номуси миллӣ ба мавзеи ободу зебо табдил доданд. Ҳамин аст, ки миллати моро Ҷаҳониён ба сифати мардуми ободгару созанда ва шаҳрсозу шаҳрдор мешиносанд ва эҳтиром мекунанд” (саҳ. 68).

Айни замон бобати шаҳрсозиҳо бештари муҳаққиқон машғул гардида хоҳишҳое пайдо мешаванд, ки тибқи онҳо таҳияи илми воҳид дар бораи пойтахтҳо мавриди баррасӣ қарор гирифтаанд. Масалан, ибораи “шаҳри оқил” имрӯз дар аксар шаҳрҳо мушоҳида шуда, раванди навсозии шаҳрсозӣ падид омадааст. Шаҳр ҳамҷун як падида мавзӯи омӯзиши амиқ буд ва боқӣ мемонад, зеро маҳз дар шаҳр соҳаҳои асосии ҳаёти инсон мутамарказ шудаанд. Дар илм тамоюлҳое ҳастанд, ки мувофиқи онҳо хусусиятҳои рушди пойтаҳт ва шаҳрҳои музофотӣ дар мавзуъҳои алоҳида баррасӣ карда мешаванд ва ин бо он шарҳ дода мешавад, ки мақоми шаҳр бештар тақдири тараққиёти онро муайян мекунад. Бисёр шаҳршиносон таҳқиқоти ҳудро ба омӯхтани пойтахтҳо бо мақсади ташхиси хусусиятҳои маданию таъриҳии дар он ба амаломада мебахшанд. Чунки тибқи анъана, пойтаҳт на танҳо шаҳри асосии ҳар як давлат, балки ҳамҷун маркази иқтисод, фарҳанг ва ҳамҷун ташаббускори фаъолияти инноватсионӣ дар кишвар маҳсуб мешавад. Пойтахт ҳамҷун як падидаи гуногунҷанба аз мавҷудияти равишҳои зиёде ба омӯзиши он шаҳодат медиҳад. Дар ин бобат, ки Душанбе чун маркази бунёдкорӣ дар замони соҳибистиқлолӣ кадом дигаргуниҳоро ба худ касб намудааст, профессор Қобилҷон Хушвахтзода чунин менигорад: “Дар ин миён шаҳри Душанбе пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба маркази воқеии ташаббусҳову бунёдкориҳо табдил ёфта, симои ҳудро комилан дигар намуд. Акнун он ба шаҳри умеду орзуҳо табдил ёфта, аз шаҳрҳои замонавии давраи нави инкишофи инсоният мондание надорад. Душанберо имрӯз ҷаҳониён ҳамҷун маркази бузурги илму фарҳанг ва таъриҳу тамаддуни давлати Тоҷикистон мешиносанду медонанд ва орзуи боре ҳам ба он сафар кардану аз наздик шиносоӣ бо онро доранд. Бо боварӣ метавон гуфт, ки шаҳри Душанбе дар ояндаи наздик ба бузургшаҳрҳои кишварҳои гуногуни Ҷаҳон ҳампо гашта беҳтарин анъанаҳои шаҳрсозии тоҷиконро дар худ инъикос мекунад” (саҳ. 68).

Муаллиф дар мақола нақши Сарвари давлатро дар рушду такмилёбии меъморӣ ва шаҳрсозӣ таъкид намуда, ба хулосае меояд, ки дар бартариҳои пойтахт саҳми сокинонаш кам нестанд. Чунки ҳар шаҳре тибқи мавқеъ ва тарзи зисту зиндагонии сокинон муаррифӣ мешавад. Зимни баррасӣ ва таҳқиқи хусусиятҳои хосси пойтахтамон, метавон хулоса кард, ки тафовути он аз шаҳрҳои минтақавӣ дар татбиқшавии фарҳанги пешқадам аст. Пойтахт ҳамчун намуна ва рамзи ҳама чизи пешқадам ва идеалӣ ғояву зебоии худро тавассути замону фазо мебарад, ба пеш саъй мекунад ва монеаҳои сари роҳро пай намебарад. Маҳз ҳамин омил, ки нақши созандаро дорост, ба шаҳри Душанбе нисбат дода мешавад ва ба ибораи профессор Қобилҷон Хушвахтзода, донишгоҳҳо ва дигар муассисаҳои илмию таълимӣ, ки дар пойтахт қомат афрохтаанд, омили ҷалбшавии ҷавонони минтақаҳо ба пойтахт мегардад: “Бо қаноатмандӣ метавон гуфт, ки миёни ин ҳама ташаббусу корҳои созандагӣ дар миқёси ҷумҳурӣ ва хусусан шаҳри Душанбе, таваҷҷуҳи бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Ҳукумати кишвар ба таъмиру таҷдид ва сохтмони муассисаҳои таълимии сатҳҳои гунотун махсус арзёбӣ мешавад. Хосатан, дар замони соҳибистиқлолӣ нисбат ба ин масъала чораандешиҳои саривақтӣ амали гардида, шумораи зиёди муассисаҳои таҳсилоти миёна ва олин касбӣ сохта ба истифода дода шуданд. Худ қазоват намоед, ки агар дар солҳои аввали Истиқлолияти давлатӣ миқдори донишгоҳу донишкадаҳо дар саро- сари кишвар ҳамагӣ 13 ададро ташкил медоданд, имрӯз танҳо дар ҳудуди шаҳри Душанбе 19 мактаби олии тахассусӣ фаъолият доранд” (саҳ. 69).

Бинобар андеша ва баррасиҳои муаллиф, дар рушди ҳамаҷонибаи шаҳри Душанбе нақши Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ хеле қобили қабул ва бо қаноатмандии хос арзёбӣ гардидааст. Дар воқеъ, аксар биноҳои баландошёна ва тарҳи нави муассисаҳо бо дарназардошти меъморӣ ва намуди зоҳирии онҳо дар солҳои охир пазируфта шуда, пойтахтамонро дар қатори бузурггарин пойтахтҳои ҷаҳон муаррифӣ хоҳад кард. Бинобар ин, профессор Қобилҷон Хушвахтзода нақши калидии Раиси шаҳрамонро дар самти бунёдкориҳои камназир таъкид намудааст: “Бо ибтикору раҳнамоии Раиси шаҳри Душанбе, Раиси Маҷлиси миллӣ, муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар арафаи 30-солагии ҷашни Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри Душанбе ба яке аз пойтахтҳои зеботарини дунё табдил хоҳад ёфт, ки ин иқдоми наҷиб барои рушду такомули илму фарҳанги миллати сарбаланди тоҷик заминаи мусоид фароҳам меорад. Симои пойтахт ба таври куллӣ дигаргун гардида, бунёди инфрасохтори муосир шароити зисти бошандагони ин шаҳри биҳиштосоро беҳтару хубтар месозад” (саҳ. 69).

Тағйироти босуръати иҷтимоӣ боиси мушкилисозии эътимоди шахс гардида, ҳангоми кӯшиши муайян кардани шахсияти худ, одамон ба таснифоти равшантарин, аз ҷумла ҳудудӣ муроҷиат мекунанд. Ин, дар навбати худ, масъалаи ҳуввияти шаҳрнишиниро актуалӣ месозад. Хусусияти шаҳр ҳамчун субъекти иҷтимоӣ мавҷуд набудани як ҷомеаи ягонаи шаҳрӣ ҳамчун манбаи намунаҳои якхела барои муайянкунӣ мебошад. Ҷомеаи иттилоотии муосир танҳо гуногунии мавҷудаи сокинони шаҳр ва ҷамоатҳоро афзоиш медиҳад. Аз ин рӯ, ғояҳои аслии шахсият аслан ғояҳо дар бораи шаҳр мебошанд. Яъне, шаҳр макони густариши ҳуввият аст ва инсон дар шаҳр зиста, чун шахсият такмил меёбад. Бинобар ин, фақат пойтахт имкон фароҳам меорад, ки тафаккур ва ҳуввияти миллӣ ташаккул ёфта, маркази ҳимояи манфиатҳои миллӣ гардад. Ба ибораи дигар, пойтахти кишварамон маркази бунёдкориҳо буда, имкон фароҳам овардааст, ки шаҳрвандон на аз рӯйи мансубияти маҳалли, балки аз дидгоҳи созандагӣ мавқеи сазоворро интихоб кунанд. Яке аз вижагиҳои ҳуввияти шаҳрнишинӣ дар замони муосир мубориза алайҳи падидаҳое маҳсуб мешавад, ки мафкураи рустоиро дар шаҳр тақвият мебахшанд. Аз ин хотир, бунёдкорӣ роҳи асосии пешрафти шаҳрамон буда, тибқи андешаҳои муаллиф, роҳи таъмини рушди бемайлон шинохта мешавад.

Лозим ба ёдоварист, ки баррасӣ ва таҳқиқи худогоҳии миллӣ тибқи андешаи сокинони пойтахт сурат гирифта, таваҷҷуҳ ба он торафт меафзояд, чунки имконоти пойтахт назар ба минтақа фарқ карда, хусусиятҳои ободкорӣ бештар дар шаҳрҳо густариш ёфтаанд. Бинобар падидаҳои навин дар сохтори меъморию корезии шаҳрҳо усули такмил додани бахши ақлии шаҳрҳо нуфуз пайдо кардааст ва ин омилҳоро ба инобат гирифта, метавон пойтахтамонро ба яке аз шаҳрҳои муосиртарин табдил дод.

Аҷаб шаҳри дилороӣ Душанбе!

Рӯзи пойтахт муборак, ҳамшаҳриҳои азиз!

Ширин ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

Рӯйхати адабиёти истифодашуда:

Душанбе қалби Тоҷикистон III. - Душанбе, 2021. - 344 саҳ.

(дар ҳошияи ҳамоиши сарони давлатҳои “Осиёи Марказӣ - Иттиҳоди Аврупо”)

Санаи 3-юми апрели соли 2025 дар масири ҳамкориҳои кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо боз як марҳалаи ҷадиди таърихӣ роҳандозӣ гардид, ки барои Тоҷикистон низ ҳамчун саҳифаи нави ҳамкориҳои мутақобилан судманд арзёбӣ мегардад.

Дар қаринаи баргузории Ҳамоиши сарони давлатҳои “Осиёи Марказӣ - Иттиҳоди Аврупо”, ки дар шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Узбекистон рӯи кор омад, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иштирок намуда, бо Президенти Шурои Иттиҳоди Аврупо Антониу Кошта ва Президенти Комиссияи Иттиҳоди Аврупо хонум Урсула фон дер Ляйен мулоқот намуданд.

Аз моҳият ва мундариҷаи мулоқоти Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо намояндагони олимақоми Иттиҳоди Авурпо бармеояд, ки ҷонибҳо вобаста ба рушду таҳкими самтҳои афзалиятноки ҳамкориҳои дуҷонибаву бисёрҷониба, ҳам дар доираи роҳбурдҳои Иттиҳоди Аврупо ва ҳам дар чорчӯбаи созмонҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ таваҷҷуҳи хоссаи густариши ҳамкориҳоро доранд. Дар иртибот ба ин маҳз, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намуданд, ки “мо Иттиҳоди Аврупоро аз ҷумлаи шарикони муҳими худ дар арсаи байналмилалӣ медонем” ва “Тоҷикистон аз ташаббуси ба сатҳи стратегӣ баровардани муносибатҳо ҷонибдорӣ менамояд”. Дар ин замина, тавсеаи бештари робитаҳои иқтисодиву тиҷоратӣ, ҷалби сармоя ва технологияҳои нави аврупоӣ ба иқтисоди Тоҷикистон дар меҳвари мулоқоту афкори тарафайн қарор гирифт.

Боиси тазаккур аст, ки Иттиҳоди Аврупо солҳои охир ҷиҳати таҳким ва тақвияти робитаҳои гуногунапаҳлу бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ва дарёфти роҳҳои нави ҳамкорӣ бо минтақа ҷаҳду самтгириҳои ҷиддӣ ва устувор дорад. Аз равиши феълии сиёсати хориҷии Иттиҳоди Аврупо чунин ба назар мерасад, ки Осиёи Марказӣ дар низоми нави муносибатҳои байналмилалӣ дар меҳвари таваҷҷуҳи Иттиҳод дар радифи стратегияҳои қишварҳои абарқудрат ба мисли Россия ва Чин қарор дорад.

Мусаллам аст, ки Тоҷикистон, яке аз кишварҳои калидӣ дар минтақаи Осиё Марказӣ ба ҳисоб меравад. Аз ин рӯ, дар қаринаи равандҳои геосиёсӣ ва геофарҳангии муосир дар маркази таваҷҷуҳи Иттиҳоди Аврупо ҷиҳати таҳкими ҳамкориҳои устувор қарор дорад.

Аслан, баррасӣ ва нишондоди дурнамои ҳамкориҳо байни кишварҳои ҷаҳон дар марҳалаи мураккабшавии низоми кунунии муносибатҳои байналмилалӣ то андоза пешгӯинашаванда ба назар мерасад. Аммо бо иртибот ба тамоюл ва таҳлили заминаҳои таърихӣ ва ҳолати кунуни муносибатҳои Тоҷикистон ва кишварҳои узви Иттиҳоди Аврупо дурнамои рудши ҳамкориҳоро метавон мутақобилан судманд байни ҷонибҳо дар самтҳои зерин:

- иқтисоди рақамӣ;

- зеҳни сунъӣ ва нерӯи зеҳнӣ;

- иқтисоди сабз;

- технологияҳои саноатӣ;

- амнияти энергетикӣ;

- технологияҳои коммуникатсионӣ;

- илмҳои муҳити зист;

- низомҳои устувори нақлиётӣ;

- тиб ва пешгирии бемориҳои сироятӣ;

- илм ва маориф, математика ва илмҳои бунёдӣ ва дар ин замина ба роҳ мондани таҳқиқот дар соҳаи физикаи назариявӣ ва истифодаи математика дар ояндабинии равандҳои техногенӣ ва табиӣ, ки ҳамчун самтҳои афзалиятноки таҳқиқотӣ илмӣ ва илмию техникӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2023 пешбинӣ гардидаанд арзёбӣ намуд.

Илова бар ин, Тоҷикистону Иттиҳоди Аврупо метавонанд ҳамкориҳи муассирро дар ҳошияи созмонҳои байналмилалӣ ба монанди СММ, ЮНЕСКО, САҲА ҷиҳати таҷлили чорабиниҳои байналмилалии муштарак, ҳифзи арзишҳои таърихӣ ва фарҳангӣ, робитаҳи илмиву адабӣ, таҳкими амнияти минтақа, масоили экологӣ, об, тағйирёбии иқлим ва ғайра тақвият бахшанд.

Аз ҷумла, таҳкими ҳамкориҳои иқтисодӣ яке аз мавзӯҳои меҳварӣ дар доираи муносибатҳои Тоҷикистону Иттиҳоди Аврупо маҳсуб меёбад. Зеро ҷонибҳо имконоти бузурги роҳандозии тиҷорат дар бахшҳои мухталиф доранд, ки истифодаи он барои кишварҳо ва мардуми онҳо суд хоҳад овард. Масалан, иқтидори бузурги энергетикӣ, маъданҳои куҳӣ, кишоварзӣ, туризм. Аз ин рӯ, ҷалби сармоя ва технологияи аврупоӣ ба ин бахшҳо манфиатбор барои кишвар арзёбӣ мешавад ва татбиқи лоиҳоҳои муштарак дар ин ҷодаҳо саривақтӣ мебошад.

Самти илму маориф дар доираи ҳамкориҳои Тоҷикистону Иттиҳоди Аврупо нақши калидӣ дорад. Аз ин рӯ, бо инобати имконоту таҷрибаи пешқадами ин соҳаҳо дар Аврупо ва дарёфти мусоидати амалии кишварҳои узви Иттиҳод дар роҳи инкишофи низоми маориф ва илми Тоҷикистон ва омодасозии кадрҳои баландихтисосу муосир барои кишвари мо судманд ва саривақтӣ арзёбӣ мегардад.

Яке аз самтҳои дигари мубрам ин тавсеаи тақвияти ҳамкориҳои илмӣ дар доираи ниҳодҳои таҳқиқотии Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо дар самтҳои иқтисоди рақамӣ, зеҳни сунъӣ ва нерӯи зеҳнӣ, иқтисоди сабз, технологияҳои саноатӣ, илму инноватсия ба ҳисоб меравад, ки ба манфиати ҷонибҳо хоҳад буд.

Ҳамин тариқ, дар шароити кунунии муносибатҳои байналмилалӣ, ҳамкориҳои густурдаи мутақобилан судманд миёни Тоҷикистон ва кишварҳои узви Иттиҳоди Аврупо дорои тамоюли шарикии стратегӣ арзёбӣ гардида, Тоҷикистон дар доираи самти аврупоии сиёсати хориҷии худ, тақвияти ҳамкориҳоро бо кишварҳои узви Иттиҳоди Аврупо тақвият мебахшад. Илова бар ин, масъалаи муҳим дар низоми нави равобити байналмилалӣ масъалаи рушди иқтисодиёти миллӣ нақши муҳим дорад. Аз ин рӯ, ҷалби сармояи кишварҳои аврупоӣ метавонанд ба рушди иқтисодиёти Тоҷикистон мусоидат намоянд. Дигар ин ки, тақвияти ҳамкориҳо бо Иттиҳоди Аврупо дар соҳаҳои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ барои амалигардонии ҳадафҳои стратегии Тоҷикистон, ҳамзамон Стратегияи миллии рушд барои то соли 2030 дар кишвар ба манфиат хоҳад буд. Бо ин назардошт, рушди ҳамкориҳо хусусан дар самтҳои тиҷорат, иқтисод, илм, маориф, тандурустӣ, сайёҳӣ, санъат, адабиёт ва ғайра дар солҳои оянда дар доираи муносибатҳои Тоҷикистону кишварҳои узви Иттиҳоди Аврупо судманд арзёбӣ мегардад.

Ардамеҳр Ашурзод- номзади илмҳои таърих, Котиби илмии

Институти омӯзишимасъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар шароити имрӯза масъалаҳои обу иқлим дар сархати хабарҳои расонаҳои маъруфи дохилу хориҷ қарор доранд. Равандҳои ҷаҳонишавӣ як қатор мушкилоти глобалӣ, аз ҷумла нарасидани оби тозаи ошомиданӣ ва обшавии пиряхҳоро, ба бор овардаанд. Ин мушкилот ҷомеаи ҷаҳониро водор месозанд, ки дар якҷоягӣ садди роҳи инҳоро бигиранд. Агар ин раванд чунин идома ёбад, пас аз чанд даҳсола сокинони сайёра аз истифодаи оби тозаи ошомиданӣ маҳрум мегарданд. Тағйирёбии иқлим боиси босуръат об шудани пиряхҳо мешавад, ки дар навбати аввал, ҷараёни дарёҳоро тағйир дода, сипас боиси камобӣ мегардад. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ аз ин мушкилот истисно нест ва мебояд бо тадбирандешиҳои дуруст аз ин ҳодисаҳои ногувор пешгирӣ кард.

Хушбахтона, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доимо ояндаи миллат ва инсониятро фикр карда, масъалаҳои зиёдеро ба миён гузошта, барои ҳалли онҳо чораҳои зарурӣ меандешанд.

Қайд карданд ба маврид аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон то соли 2021 оиди ин масъала 5 ташаббусҳои ҷаҳониро пешбарӣ намуданд: “Соли байналмиллалии оби тоза 2003”, “Соли байналмиллалии ҳамкорӣ дар соҳаи об 2013”, “Даҳсолаи байналмиллалии амалиёти об барои ҳаёт 2005-2015”, “Даҳсолаи байналмиллалии амал “Об барои рушди устувор 2018 - 2028” ва хушбахтона дар соли 2025 ташаббускори раванди азими байналмилалӣ “Соли 2025 - соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ” ва 21 март ҳамчун Рўзи умумиҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо мебошанд. Ҳар яке аз ин ташаббусҳо барои саломатии инсон аҳамияти ҳаётан муҳим доранд.

Об манбаи ҳаёт ва нерӯдиҳандаи инсон ба шумор рафта, 80 % бадани инсонро ташкил медиҳад. Дар солҳои охир бо афзоиши нуфузи аҳолӣ дар ҷаҳон ва тағйирёбии иқлим норасогии оби ошомиданӣ бошиддат афзуда, талаботи аҳолӣ ба он зиёд мегардад.

Мувофиқи маълумотҳои оморӣ бо сабаби сифати пасти об ва норасогии оби сифатнок 4,5 миллион одамон ҳалок гашта, тақрибан як миллиарду 200 миллион аҳолӣ ба бемориҳои мухталиф гирифтор шудаанд. Об аз як намуди захираи оддию дастраси табиӣ ба захираи ҳаётан муҳимми иқтисодӣ мубаддал шудааст. Аллакай маълум аст, ки об ҷузъи сиёсати ҷаҳонӣ ва минтақавӣ маҳсуб шудааст.

Дар атрофи ин масъала, Сарвари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии худ, ҳанӯз дар таърихи 30 сентябри соли 2003, Иҷлосияи 58-уми Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид чунин ибрози андеша намуданд: [1]

“Нарасидани оби тоза яке аз проблемаҳои ҳазорсолаи нав мебошад, ки ҷомеаи ҷаҳонро ба ташвиш овардааст. Дар саросари олам ҳар сол барои истеҳсоли миқдори зарурии озуқа, торафт бештар об лозим мешавад. Барои исботи ин далел чунин рақамҳоро мисол меорам, дар миқёси ҷаҳон тақрибан як миллиарду 200 ҳазор нафар аз истифодаи оби тоза маҳрум мебошад, ҳар сол зиёда аз панҷ миллион нафар аз бемориҳое вафот мекунанд, ки ба истифодаи оби ифлос вобастаанд. Аз рӯйи ҳисоби муассисаҳои озуқа ва кишоварзии СММ баъди 30 сол барои бо озуқа таъмин намудани аҳолӣ нисбат ба давраи ҳозира зарурати 60 фоиз бештари об ба миён хоҳад омад. Пешгӯйӣ карда мешавад, ки то соли 2030 ҳар панҷумин мамлакати рӯ ба рушд аз нарасидани об ба душвориҳои калон рӯ ба рӯ хоҳанд гашт”.

Тавре, ки маълум аст, яке аз масъалаҳои муҳиме, ки ҷомеаи ҷаҳониро ба ташвиш овардааст, ин бо суръат об шудани пиряхҳо мебошад ва Тоҷикистон низ дар ҳалли ин мушкилот худро бетараф гузошта наметавонад.

Вобаста ба масъалаи мазкур дар таърихи 3 марти соли 2021 бо иштироки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Дабири Созмони байналмилалии обуҳавошиносӣ Петери Таалас, Президенти Маҷористон Янош Адер, Президенти Хазинаи байналмилалии рушди кишоварзӣ (IFAD) Гилберт Ҳунгбо, сарони ҳукуматҳои як қатор кишварҳо, инчунин коршиносони байналмилалӣ нахустин ҷаласаи пешвоёни эътилофи обу иқлим сурат гирифта буд. Дар ҷаласа Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд: [2] ки “дар натиҷаи гармшавии иқлим обшавии пиряхҳо ба назар мерасанд”. Обшавии пиряхҳо ҳатто дар Антарктида, Арктика ва Гренландия низ ба қайд гирифта шудааст. Ҳамчунин баъзе аз пиряхҳое, ки дар хушкӣ ҷойгир шудаанд ба обшавӣ дучор шуда истодаанд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои мисол оид ба пиряхи калонтарин дар Тоҷикистон – Пиярхи Федченко гуфта баромаданд. Пиряхи Федченко яке аз калонтарин пиряхи куҳӣ дар ҷаҳон аст, ки дар шимолу ғарбии Помир ҷойгир аст.

Дарозии он зиёда ба 75 километр бараш 1700 то 3100 м ва ғафсии сатҳи миёнааш ба 100 м мерасад.

Тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки дар давоми 70-80 соли охир пиряхи Федченко 1 км пушт рафтааст ва майдони он ба 44 километри мураббаъ кам шудааст.

Сарвари давлат пиряхҳоро захираи асосии оби соф арзёбӣ карда, изҳор доштанд, ки дар баробари зиёдшавии истеъмоли об, ки бо афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, обшавии босуръати онҳо метавонад ба оқибатҳои манфӣ оварда расонад. Дар ин робита Пешвои миллат иброз намуданд, ки дар натиҷаи обшавии пиряхҳои Арктика ва Антарктида баландшавии сатҳи уқёнуси оби ҷаҳонӣ ба назар расида истодааст, ки ин омил метавонад ба ҳаёти садҳо миллион сокинони рӯи замин ва ба минтақаҳои хурди ҷазиранишин хатари ҷиддӣ таҳдид намояд”.

Барои пешгирии ин масъалаи муфид, Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки соли 2025, “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон гардида, санаи он маълум карда шавад. Бо ҳамин 14 декабри соли 2022 Маҷмуаи Умумии Созмони Миллали Муттаҳид зимни иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи “Соли 2025- Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод шуда буд, пешбарӣ кард. [3]

Дар қатънома зикр гардидааст, ки се рӯз пайи ҳам аз санаи 21 то 23 март ҷашнҳои марбут ба об, яъне Рӯзи пиряхҳо, Рӯзи захираҳои об ва Рӯзи обуҳавошиносон таҷлил карда мешавад. Инчунин, дар дар асоси ин қатънома ва пешниҳодҳои ироашудаи Сарвари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар назди бинои СММ Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряҳо таъсис дода мешавад. Дар назар аст, ки дар соли ҷорӣ дар шуҳри Душанбе, “Конфронси байналмиллаӣ оид ба ҳифзи пиряҳо” гузаронида мешавад. Ин иқдоми навбатии Пешвои миллат аз тарафи 153 кишвари узви Созмони Миллали Муттаҳид ҷонибдорӣ карда шуд.

Ҳадафи пешниҳод аз “Эълон гардидани соли 2025 - Соли ҳифзи пиряхҳо” ин пеш аз ҳама ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ин масъалаи мубрам ва муттаҳид сохтани талошҳо барои андешидани чораҳои қатъӣ ҷиҳати коҳиши ин раванд, устувор сохтани ҷомеа ва иқтисоди кишварҳо ба таъсири он мебошад. Ин пешниҳоди навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон агар аз як тараф ба ташаккул додани сиёсати экологии ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи байналмилалӣ равона гардида бошад, аз тарафи дигар ташаккул додани фазои илмӣ баҳри дарки омӯзиши пиряхҳои Тоҷикистон мебошад. Чунки Тоҷикистон кишвари саргаҳи об мебошад ва коршиносони соҳаро зарур меояд, ки дар заминаи ташаббусҳои Сарвари давлат ба омӯзиши ин масъалаи мубрами байналмиллаӣ таваҷҷуҳи хосса зоҳир намоянд.

Достиева Дилафруз, ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сарчашмаҳо:

1. Эмомалӣ Раҳмон “Суханронӣ дар чорабинии сатҳи баланд зери унвони “Дар роҳи татбиқи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028” https:// pr esident. tj/ event _ by _t heme/ international_structures/un/14900. 19.09.2017 . Иёлоти Муттаҳидаи Амрико.

2. Сомонаи Вазорати корҳои хориҷӣ. https:// mfa.tj/ tg/ 7222/ emomali-rahmon-soli-2025-soli-umumijahonii-hifzi-piryakhho-elon-gardad.

3. Эмомалӣ Раҳмон. Суханронӣ дар Конфронси 27-уми Тарафҳои Конвенсияи Чаҳорчӯбаи СММ оид ба тағйирёбии иқлим (КОП-27) аз 07.11.2022. //http:// president.tj/event/foreign_trips/26985.

Технологияи ҳастаӣ, ки яке аз дастовардҳои бузурги илмии асри муосир аст, имрӯз дар соҳаҳои гуногуни ҳаёт, аз тиб то энергетика, нақши муҳим бозида истодааст. Дар ин раванд, Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА) ҳамчун созмони калидии байналмилалӣ барои пешбурди истифодаи осоишта ва бехатари ин технология фаъолият мекунад.

Ба гуфтаи мутахассисон, технологияи ҳастаӣ дар илм барои кашфиётҳои нав роҳ кушодааст. Дар соҳаи тиб, дастгоҳҳои ташхиси бемориҳо ва радиотерапия барои муолиҷаи саратон аз ин технология истифода мебаранд. Дар энергетика бошад, нерӯгоҳҳои ҳастаӣ барои ҳазорҳо хонаводаҳо барқ тавлид мекунанд ва дар муқоиса бо манбаъҳои анъанавӣ камтар ба муҳити зист зарар мерасонанд. Ҳамчунин, дар кишоварзӣ, усулҳои радиатсионӣ барои беҳтар кардани ҳосили зироатҳо ва мубориза бо ҳашароти зараррасон кӯмак мерасонанд.
АБНА, ки соли 1957 таъсис ёфтааст, дар пешбурди ин технология ва ҷилавгирӣ аз истифодаи он барои ҳадафҳои низомӣ нақши муҳим дорад. Созмони мазкур тавассути санҷишҳои мунтазам барномаҳои ҳастаии кишварҳоро назорат мекунад, то итминон ҳосил шавад, ки онҳо танҳо барои мақсадҳои осоишта истифода мешаванд.

Инчунин, АБНА ба кишварҳои рӯ ба инкишоф барои татбиқи технологияи ҳастаӣ дар соҳаҳои тиб ва кишоварзӣ кӯмакҳои техникӣ мерасонад. Дар баробари ин, созмон стандартҳои байналмилалии бехатариро ҷорӣ карда, аз хатарҳои радиатсионӣ ва садамаҳои эҳтимолӣ пешгирӣ мекунад.
Мутахассисон мегӯянд, ки технологияи ҳастаӣ ҳам имконият ва ҳам хатар дорад. Аз ин рӯ, нақши АБНА дар ҳамоҳангсозии ҷаҳонӣ ва таъмини истифодаи он барои беҳбуди зиндагии инсонҳо беш аз пеш муҳим мешавад.

Самти дигари муҳими АБНА ин омӯзиши мутахассисон аст. Дар ин раванд, мутахассисони Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар чорабиниҳои ин ташкилоти бонуфузи байналмилалӣ иштирок намуда, донишҳои худро дар соҳаи бехатарии радиатсионӣ, амнияти ядроӣ ва истифодабарии технологияи ҳастаӣ дар илм такмил медиҳанд. Нишастҳои мазкур ба баланд бардоштани сатҳи касбияти олимони тоҷик низ мусоидат мекунад.

Мутахассисон ба ин назаранд, ки ҳамкории Тоҷикистон бо АБНА на танҳо ба рушди илм ва тиб, балки ба таъмини бехатарии радиатсионӣ ва амнияти ядроӣ, инчунин ҷалби сармоягузорон ба кишвар мусоидат мерасонад. Бо дастгирии АБНА, Тоҷикистон метавонад аз имкониятҳои технологияи ҳастаӣ барои ҳалли мушкилоти иҷтимоию иқтисодӣ истифода бурда ва дар ин раванд мавқеи худро дар арсаи байналмилалӣ мустаҳкам созад.

Илҳом Мирсаидзода - профессор, директори Агентии амнияти

ХБРЯ-и АМИТОлимҷон Азизов - н.и.т., мудири шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Ҷумҳурии Тоҷикистон тайи 20 соли охир таҳти сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро ба масъалаҳои марбут ба об ва муҳиммияти истифодаи оқилонаи захираҳои об ҷалб намудааст, ки ба рушди устувори ҷомеаи ҷаҳонӣ равона гардидаанд.

Дар доираи ташаббусҳои наҷиби Пешвои миллат аз ҷониби Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид эълон гардидани “Соли оби тоза (соли 2003)”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт”, солҳои 2005-2015 “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, соли 2013”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018 — 2028”, эътибори Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ ба сифати кишвари ташаббускор дар соҳаи ҳалли мушкилоти об боло бурд.

Об яке аз муҳимтарин моддаҳои рӯи замин аст, ки бидуни он ҳаёт, тавре, ки мо медонем, ғайриимкон аст. Он тақрибан 71% сатҳи сайераи моро ташкил медиҳад ва асоси тамоми организмҳои зинда мебошад.

Ғайр аз он, об барои равандҳои фотосинтез муҳим аст, ки дар он растаниҳо энергияи офтобро ба энергияи кимиёвӣ табдил дода, оксиген ва моддаҳои органикӣ истеҳсол мекунанд, ки барои организмҳои дигар ғизо мебошанд. Барои инсон об манбаи ҳаётан муҳим аст. Он барои нӯшидан, пухтупаз, кишоварзӣ, саноат ва энергетика зарур аст. Инсоният обро барои обёрии заминҳои кишоварзӣ истифода мебарад, ки ба истеҳсоли ғизо барои аҳолии афзоянда имкон медиҳад.

Аммо, дастрасӣ ба оби тозаи нӯшокӣ дар бисёр минтақаҳои ҷаҳон мушкилоти ҷиддӣ боқӣ мемонад. Мувофиқи маълумоти созмони умумиҷаҳонии тандурустӣ, зиёда аз чандин миллион одамон ба оби бехатар дастрасӣ надоранд, ки боиси паҳншавии бемориҳо ва фавти баланд мегардад.

Сарфи назар аз аҳамияти он, об бо мушкилоти зиёд рӯ ба рӯ мешавад:

1.Ифлосшавӣ: партовҳои cаноатӣ, кимиёвии кишоварзӣ ва канализатсияи маишӣ манбаъҳои оби тозаро ифлос мекунанд, ки ба саломатии одамон ва экосистемаҳо таҳдид мекунанд.

2.Хароҷоти зиёдатӣ: истифодаи аз ҳад зиёди захираҳои об, махсусан дар соҳаи кишоварзӣ ва саноат, боиси кам шудани обанборҳо ва бад шудани сифати об мегардад.

3.Тағйиребии иқлим: Тағйирёбии иқлим ба тақсимот ва мавҷудияти захираҳои об таъсир расонида, боиси хушксолӣ дар баъзе минтақаҳо ва обхезӣ дар минтақаҳои дигар мегардад.

Об на танҳо захира, балки асоси ҳаёт дар рӯи замин аст. Аҳамияти онро аз ҳад зиёд арзёбӣ кардан ғайриимкон аст ва ҳифзи захираҳои об бояд барои тамоми инсоният афзалият дошта бошад. Идоракунии устувори захираҳои об, ҳифзи экосистемаҳо ва дастрасӣ ба оби тоза барои ҳама вазифаҳое мебошанд, ки саъйи муштаракро дар сатҳи ҷаҳонӣ талаб мекунанд. Танҳо бо ин роҳ мо метавонем ояндаеро таъмин кунем, ки дар он об барои ҳама дастрас ва бехатар бошад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пирияхҳои бузургтарин аз қабили Федченко (651,7 метри мураббаъ), Грумм-Гржимайло (143 метри мураббаъ), Гармо (114,6 метри мураббаъ) ва даҳҳо пиряхҳои дигар, ки зиёда аз 30 метри мураббаъ - ро фарогиранд дар нуқтаҳои баландтарини Тоҷикистон бо номҳои Исмоили Сомонӣ (7495 метр) ва Абу Алӣ ибни Сино (7134 метр) ҷойгир мебошанд.

Дар ҳақиқат ҳам пиряхҳо яке аз манбаъҳои асосии обӣ дар тамоми кишварҳо ба шумор меравад. Аз ин лиҳоз, ташаббусҳои Сарвари давлатамон оиди ҳифзи пиряхҳо ва ҳалли мушкилоти норасоии об, сари вақт аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ пазируфташуда, мардумро аз тағйироти ҷиддии табиат ҳушдор мекунад. Аз ҷумла, иқдоми навбатии Пешвои миллат – сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати пешгирии хатари обшавии пирияхҳо, кишварҳои ҷаҳонро водор сохт, ки дар ин самт тадбирҳои таъхирнопазир ва муҳим андешанд. Президента Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар аксар суханрониҳои худ ба ҳалли мушкилоти глобалии экологӣ, махсусан, тағйирёбии иқлим ва норасоии оби нушокӣ таваққуф мекунанд. Сарвари кишвар зимни яке аз суханрониҳояшон теъдоди пиряхҳои ҳудуди кишварро 14 000 ном бурданд ва чанд пешниҳоди дигари муҳим, ба монанди дастгирии ҳамаҷонибаи истифодаи васеи манбаъҳои энергияи таҷдидшаванда, ки заминаи мусоидро барои рушди иқтисоди «сабз» мегузорад.

Қайд кардан ба маврид аст, пиряхҳо дар натиҷаи гарми обро ба миён меоранд. Об ин нерудиҳандаи инсон ба шумор рафта, 80% бадани инсонро об ташкил медиҳад. Агар инсон аз об танқисӣ кашад пас он зиндагонӣ карда наметавонад. Воқеан, вобаста бо афзоиши нуфуси аҳолӣ дар ҷаҳон ва тағйирёбии иқлим норасогии оби ошомиданӣ бошиддат меафзояд. Он рӯз дур нест, ки об мавқеи нафту газро, ки асбоби танзимкунандаи сиёсати ҷаҳониянд, иваз намояд. Бояд гуфт,ки об ҷузъи сиёсати ҷаҳонӣ ва минтақавӣ маҳсуб шудааст. Бинобар ин чи дар бобати беҳтар намудани технология ва чи идораи захираҳои об барои таъмини тараққиёти иқтисодӣ ва сабуктар сохтани бори гарони камбизоатӣ гузоштани маблағҳои зиёд зарур аст.

Ҳамаи моро зарур аст, ки аз таҳлилҳо ва суханрониҳои Пешвои миллат оиди об ва ҳифзи пирияхҳо саривақтона ва оқилона истифода барем, зеро масъалаи об ва пирияхҳо аз назари коршиносон имрӯзҳо муҳим арзёби мешавад.

Махмедов Муҳаммадҷон, ходими хурди илмии Шуъбаи Аврупои Институти

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Барномаи EMIS (Educational management information system - Системаи иттилоотии идоракунии маориф) як воситаи электронӣ ва муосир барои ҷамъоварӣ, таҳлил ва идоракунии маълумоти марбут ба соҳаи маориф мебошад. Ин барнома, ки барои беҳтар кардани равандҳои идоракунӣ ва равиши иттилоотӣ дар муассисаҳои таълимӣ ва мақомоти маорифи кишварҳо таҳия шудааст, имконият медиҳад, ки маълумот дар бораи муассисаҳои таълимӣ, хонандагон, устодон ва дигар марбутот бо соҳаи маориф зуд ва самаранок дастрас ва идора карда шаванд.

1. Натиҷа ва мақсадҳои барномаи EMIS

Барномаи EMIS дар пайи ташкили як системаи иттилоотӣ мебошад, ки барои ҷамъоварӣ, таҳлил ва интиқоли маълумоти маориф дар тамоми сатҳҳои мактабӣ, олии касбӣ ва муассисаҳои таълимӣ кӯмак мекунад. Мақсадҳои асосии барнома инҳоянд:

- Ҷамъоварии маълумоти марбут ба ҳамаи муассисаҳои таълимӣ дар сатҳи кишвар.

- Қобилияти таҳлил ва арзёбии сифати таълим.

- Пешбурди сиёсати маориф ва беҳсозии раванди таълим бо истифода аз маълумот.

- Ба роҳ мондани иттилоот дар бораи устодон, донишҷӯён ва манбаъҳои таълимӣ.

Барномаи EMIS барои роҳбарони соҳаи маориф, мактабҳо ва дигар ташкилотҳо дар соҳаи таълим кӯмак мерасонад, то онҳо кӯшиш кунанд, ки қарорҳо ва тадбирҳои таълимиро бар асоси маълумоти воқеӣ ва эътимоднок қабул кунанд.

2. Тафсири барномаи EMIS

Барномаи EMIS ҳамчун як системаи электронӣ омода шудааст, ки дар он маълумоти гуногуни марбут ба таълим ва муассисаҳои таълимӣ ҷойгир карда мешаванд. Системаи EMIS бо модулҳо ва бахшҳои гуногун тақсим мешавад:

- Модулҳои хонандагон: Маълумот дар бораи баёнот, сабти хонандагон, натиҷаҳои таҳсил ва ҳуҷҷатҳои марбут ба онҳо.

- Модулҳои омӯзгорон: Маълумот дар бораи устодон, таълими онҳо, тахассус ва нишондодҳои касбӣ.

- Модулҳои муассисаҳои таълимӣ:

Маълумот дар бораи муассисаҳои таълимӣ, шумораи муассисаҳо, шароити таълим, мутахассисон ва дигар маълумотҳо.

- Модулҳои захираҳои таълимӣ: Маълумот дар бораи манбаъҳои таълимӣ, китобхонаҳо, воситаҳои таълимӣ ва технологияҳои истифодаи таълим.

Барнома ба кормандони маориф ва муассисаҳои таълимӣ имконият медиҳад, ки маълумотро аз манбаъҳои гуногун ҷамъоварӣ ва таҳлил кунанд. Ҳамчунин, ин система миқдори аниматсионӣ, таълим ва маълумоти ба маблағгузорӣ ёрӣ мерасонад.

3. Воситаҳо ва имкониятҳои барномаи EMIS Барномаи EMIS як қатор воситаҳои муосир ва аниматсионӣ барои кӯмак дар равандҳои таълим ва таҳлил пешниҳод мекунад:

- Шумориш ва мониторинг: Ин барнома ба роҳбарони таълим имконият медиҳад, ки шумораи хонандагон, омӯзгорон ва дигар маълумотҳоро дар як ҷой ҷамъоранд ва мониторинги замонавии сифати таълимро таъмин кунанд.

- Таҳлил ва арзёбӣ: Барномаи EMIS ба роҳбарон кӯмак мекунад, ки маълумотро таҳлил намуда, натиҷаҳоро баҳогузорӣ кунанд. Ин таҳлилҳо барои дастгирии қарорҳои стратегӣ дар соҳаи маориф ва беҳтар кардани сифати таълим кӯмак мерасонад.

- Рақобатпазирӣ ва тарғиб: Бо истифода аз маълумоти ҷамъшуда, метавон нишондодҳои муассисаҳои таълимиро барои рақобатпазирӣ дар минтақа ё кишвар таҳлил кард. Ҳамчунин, барнома барои баргузории ҳамоишҳо ва тарғиб дар соҳави таълим кӯмак мекунад.

4. Таъсири барномаи EMIS дар рушди соҳаи маориф

Барномаи EMIS барои рушди соҳаи маориф дар кишварҳо, бахусус дар кишварҳои рушдкунанда, таъсиргузор буда, ба муваффақиятҳои зерин оварда мерасонад:

- Беҳтар кардани сифати таълим: Бо кӯмак аз таҳлилҳои дуруст ва саривақтӣ, муассисаҳои таълимӣ метавонанд дар шенасоии нуқсонҳо ва беҳбудии сифати таълим чораҳо андешанд.

- Роҳбарии самаранок: Барои роҳбарони соҳа, барномаи EMIS дар қабули қарорҳои дуруст ва ба нақша гирифтани стратегиҳо дар соҳаи маориф кӯмак мерасонад.

- Рафтани сӯи равиши технологӣ: Ин барнома самаранокии таъсир дар соҳаҳои маориф ва пешниҳод дар технологияҳои иттилоотиро беҳтар мекунад.

5. Масъалаҳо ва чолишҳо

Барномаи EMIS, гарчанде ки барои беҳтар кардани роҳбарӣ ва сифати таълим кӯмак мерасонад, бо чанд масъала ва чолишҳо рӯбарӯ аст. Ба монанди:

- Набудани имкониятҳои молиявӣ: Ҳалли дастрасии барнома ба як нуқтаи мукаммал эҳтимолан бо манъҳои молиявӣ пайванд дорад.

- Дастрасии маҳдуд ба технологӣ: Дар баъзе минтақаҳо дастрасӣ ба интернет ва технологиҳои муосир, ки барои иҷрои барнома зарур аст, маҳдуд мебошад.

- Амалиёти ифшои маълумот: Барои фаъол кардани барнома ва кор кардани он, зарур аст, ки маълумот аз ҳамаи муассисаҳои таълимӣ баробар ва дуруст пешниҳод карда шавад.

Хулоса

Барномаи EMIS як воситаи муосир ва самаранок барои идоракунии маълумот дар соҳаи маориф мебошад. Бо кӯмак аз ин барнома, муассисаҳои таълимӣ, мақомоти маориф ва омӯзгорон метавонанд маълумоти худро дар бораи ҷараёнҳои таълим ва раванди омодасозии хонандагонро таҳлил ва идора кунанд. Бо вуҷуди баъзе мушкилот ва чолишҳо, рушди EMIS метавонад ба беҳбудии сифати таълим ва равишҳои идоракунӣ дар муассисаҳои таълимӣ кӯмак кунад.

Шарипов Ҳокимҷон Балаҷонович

Магистранти соли аввали инистути

метематикаи ба номи А.Ҷураеви АМИТ

Дар замони муосир, ки ҷаҳонишавӣ ва вобастагии мутақобилаи давлатҳо афзоиш ёфтааст, сафарҳои кории сарони кишварҳо на танҳо воситаи дипломатӣ, балки воситаи муҳими ташаккули заминаи ҳуқуқии ҳамкориҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ гардидаанд. Сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Узбекистон рӯзҳои 3-4 апрели соли 2025 барои иштирок дар Ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Иттиҳоди Аврупо” намунаи равшани ин раванд аст. Ин чорабинӣ, ки бо ҳузури роҳбарони давлатҳои Осиёи Марказӣ ва намояндагони воломақоми Иттиҳоди Аврупо баргузор шуд, платформаи муҳим барои муҳокимаи масъалаҳои стратегӣ ва таҳкими ҳамкориҳо, аз ҷумла дар сатҳи ҳуқуқӣ арзёбӣ мегардад.

Яке аз дастовардҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои истиқлолият сиёсати хориҷии мустақили он аст, ки бар асоси сиёсати дарҳои кушод бунёд ёфтааст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумхури Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар паёми худ дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ санаи 28 декабри соли 2024 такид намуда буданд, ки: “Тоҷикистон дар заминаи сиёсати хориҷии «дарҳои кушода» ва таҷрибаи ҳамкории беш аз се даҳсола бо кишварҳои Аврупо, Амрико, Осиё, Ховари Миёна ва давлатҳои дигар қитъаҳои дунё омодагии хешро ҷиҳати идомаи таҳкими муносибатҳои гуногунҷанба бо онҳо ҳам дар сатҳи дуҷониба ва ҳам дар қолабҳои бисёрҷониба изҳор мекунад. Бо ин мақсад, мо аз тавсеаи робитаҳо, бахусус, дар самтҳои рушди «иқтисоди сабз», ҳифзи муҳити зист, технологияҳои навин, ҷалби сармоя ва тиҷорат истиқбол менамоем”.

Таърихи муносибатҳои Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо аз солҳои 90-уми асри гузашта, пас аз пошхӯрии ИҶШС ва эълони истиқлолияти Тоҷикистон оғоз меёбад. Тамосҳои расмӣ соли 1992 барқарор шуданд, вале ташаккули заминаи ҳуқуқии пурраи шарикӣ марҳилаи баъдӣ буд. Соли 2004 Созишномаи шарикӣ ва ҳамкорӣ миёни Тоҷикистону Иттиҳоди Аврупо ба имзо расид, ки аз 1 январи соли 2010 мавриди амал қарор гирифт. Ин санад ҳамчун асоси ҳуқуқии муносибатҳои дуҷониба хидмат карда, принсипҳои ҳамкориро дар соҳаҳои тиҷорат, иқтисод ва гуманитарӣ муайян намуд. Созишнома уҳдадориҳои ҷонибҳоро оид ба ҳамоҳангсозии санадҳои меъёрӣ, пешбурди муколамаи ҳуқуқи инсон ва таъмини суботи минтақавӣ муқаррар мекунад. Ин муносибатҳо бо Стратегияи Иттиҳоди Аврупо барои Осиёи Марказӣ (бори аввал соли 2007 ва амалкунанда 17 июни соли 2019 қабул гардидааст) пурра гардиданд, ки барои таҳкими низомҳои ҳуқуқӣ ва дастгирии ислоҳоти судӣ дар кишварҳои минтақа равона гардидааст. Яке аз ҳадафҳои асосии Стратегия таъсиси шароити ҳуқуқӣ барои мубодилаи иқтисодӣ аст. Тоҷикистон талош дорад ба низоми имтиёзҳои тиҷоратии Иттиҳоди Аврупо (GSP+) ҳамроҳ шавад, ки мутобиқати қонунҳои миллиро бо стандартҳои байналмилалии экологӣ, меҳнатӣ ва ҳуқуқи инсон талаб мекунад. Иттиҳоди Аврупо инчунин дар рушди низоми судии Тоҷикистон ва таҳкими волоияти қонун саҳм мегузорад. Барномаҳои мисли “Ташаббуси волоияти қонун” омӯзиши ҳуқуқшиносон ва табодули таҷриба бо муассисаҳои аврупоиро дар бар гирифта, ба ҳифзи ҳуқуқи инсон, аз ҷумла озодии сухан ва баробарии ҷинсӣ, диққат медиҳанд. Дар самти амният, Барномаи идоракунии сарҳадҳо дар Осиёи Марказӣ (BOMCA) ва Барномаи амалиёти мубориза бо маводи мухаддир дар Осиёи Марказӣ (CADAP) воситаҳои ҳуқуқиро барои муқовимат бо ҷиноятҳои фаромиллӣ, аз қабили терроризм ва гардиши маводи мухаддир такмил медиҳанд. Дар солҳои охир музокирот оид ба Созишномаи тавсеаёфтаи шарикию ҳамкорӣ миёни Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо оғоз шудааст, ки ҳамкориро дар соҳаҳои рақамисозӣ, энергетикаи “сабз” ва рушди устувор амиқтар мекунад. Ин санад Тоҷикистонро водор месозад, ки низоми ҳуқуқии худро ба стандартҳои Иттиҳоди Аврупо мутобиқ созад, ки як қадами муҳим дар рушди ҳуқуқии кишвар хоҳад буд.

Санаҳои 3-4 апрели соли 2025 Пешвои миллат бо сафари корӣ дар шаҳри Самарқанд ҳузур доштанд. Дар доираи сафар мулоқотҳои дуҷониба бо намояндагони Иттиҳоди Аврупо ва Узбекистон баргузор шуданд. Дар мулоқот бо Президенти Шурои Иттиҳоди Аврупо Антониу Кошта масъалаҳои шарикии стратегӣ ва заминаи ҳуқуқии лоиҳаҳои энергетикӣ баррасӣ шуданд. Мулоқот бо Президенти Комиссияи Иттиҳоди Аврупо хонум Урсула фон дер Ляйен ба созишномаҳои ҳуқуқӣ оид ба рақамисозӣ ва технологияҳо нигаронида шуд. Дар мулоқот бо Президенти Бонки аврупоии таҷдид ва рушд хонум Одил Рено –Бассо асосҳои ҳуқуқии 184 лоиҳаи муштарак бо арзиши беш аз 1 миллиард доллар таҳлил гардид. Бо Президенти Ҷумҳурии Узбекистон муҳтарам Шавкат Мирзиёев масъалаҳои ҳуқуқии ҳамкориҳои иқтисодиву фарҳангӣ мавриди баррасӣ қарор гирифтанд.

Рӯзи 4 апрели соли 2025 Президенти Тоҷикистон дар шаҳри Самарқанд Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Ҳамоиши Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо иштирок ва суханронӣ намуданд. Дар суханронӣ, Президенти Тоҷикистон рушди муносибатҳоро афзалиятнок номида, ба аҳамияти ҳуқуқии “Харитаи роҳ оид ба амиқсозии равобит” ишора карданд, ки асоси танзими ҳамкориҳоро ташкил медиҳад. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рушди муттасили муносибатҳо бо Иттиҳоди Аврупоро дар сатҳи дуҷониба ва бисёрҷониба яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистон номиданд. Таъкид гардид, ки Харитаи роҳ оид ба амиқсозии равобит миёни Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо санади калидӣ гардида, ҳамкории байниминтақавиро танзим менамояд. Дар робита ба вазъи ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо иброз доштанд, - “мо ҳадаф дорем, ки содироти маҳсулотро аз истеҳсолкунандагони тоҷик ба бозорҳои Аврупо, аз ҷумла тавассути истифодаи имтиёзҳои тиҷоратии ба ҳамдигар боз ҳам густариш бахшем”. Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба имкону захираҳои табиии кишвари мо, иқтидорҳои бахши саноат, энергетика ва кишоварзӣ андешаронӣ намуда, изҳор доштанд, ки Тоҷикистон барои ҷалби сармояи хориҷӣ, ворид кардани технологияҳои навини аврупоӣ ва истифодаи таҷрибаи ширкатҳои бонуфуз ҳавасманд мебошад. Иштироки Иттиҳоди Аврупо дар маблағгузории лоиҳаҳои соҳаҳои энергетика, кишоварзӣ, саноат, нақлиёт ва инфрасохтори коммуникатсионӣ муҳим дониста шуд. Ҳамоиш аз нигоҳи ҳуқуқӣ заминаи муҳим барои таҳкими шарикӣ фароҳам овард. Президенти Тоҷикистон таъкид карданд, ки созишномаҳои ҳуқуқӣ бо Иттиҳоди Аврупо барои рушди иқтисодӣ ва суботи минтақавӣ заруранд. Ин равиш ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки дар чаҳорчӯбаи ҳуқуқии байналмилалӣ технология ва сармояи аврупоиро ҷалб намояд. Дар суханронӣ масъалаи энергетикаи “сабз” ва асосҳои ҳуқуқии он мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифт. Президенти Тоҷикистон ба созишномаҳои мавҷуда оид ба гидроэнергетика (масалан, неругоҳҳои “Норак” ва “Қайроққум”) ишора карда, даъват намуданд, ки Иттиҳоди Аврупо дар доираи ташаббуси “Дарвозаҳои глобалӣ” шартномаҳои нави ҳуқуқӣ барои сохтмони иншооти энергетикӣ имзо кунад. Нақшаҳои ҳуқуқии афзоиши истеҳсоли энергияи офтоб ва шамол то 10% ва табдили Тоҷикистон ба кишвари “сабз” то соли 2037 низ эълон шуданд. Президенти Тоҷикистон ба ташаббусҳои ҷаҳонии худ, аз ҷумла Конфронси ҳифзи пиряхҳо дар Душанбе (майи 2025) таваҷҷуҳ зоҳир намуданд. Ин ташаббус дар чаҳорчӯбаи қатъномаҳои СММ амалӣ шуда, ҳамкориро бо Иттиҳоди Аврупо дар танзими масъалаҳои экологӣ тақвият медиҳад. Сарвари давлат ба лоиҳаи КАСА-1000 ишора намуданд, ки асоси ҳуқуқии он созишномаҳои байналмилалии Тоҷикистон бо Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои Осиёи Ҷанубист. Ин лоиҳа талаб мекунад, ки шартномаҳои нави ҳуқуқӣ барои интиқоли энергияи “сабз” таҳия шаванд. Дар соҳаи маориф пешниҳоди кушодани филиалҳои донишгоҳҳои аврупоӣ дар Тоҷикистон ва афзоиши бурсияҳо ба созишномаҳои ҳуқуқии дуҷониба такид гардид. Дар бахши сайёҳӣ низ таҳияи санадҳои ҳуқуқӣ барои ҳамкории фарҳангӣ ва иқтисодӣ зарур дониста шуд.

Ҳамоиш нишон дод, ки Тоҷикистон дар таҳкими ҳамкориҳои ҳуқуқӣ бо Иттиҳоди Аврупо фаъол аст. Стратегияи Иттиҳоди Аврупо барои кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Созишномаи шарикӣ ва ҳамкорӣ миёни Тоҷикистону Иттиҳоди Аврупо заминаи ҳуқуқии ин равандро ташкил медиҳанд, ки бо стандартҳои Иттиҳоди Аврупо ҳамоҳанг мебошанд. Ҳамоиши Самарқанд метавонад барои тезонидани музокироти Созишномаи тавсеаёфтаи шарикию ҳамкорӣ миёни Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо ва таҳияи санадҳои нави ҳуқуқӣ дар соҳаҳои энергетика, экология ва маориф замина гузорад. Ин раванди ҳуқуқӣ Тоҷикистонро ба фазои байналмилалии ҳуқуқӣ устувор пайванд менамояд.

Воқеан сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Самарқанд ва иштирок дар Ҳамоиши “Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо” қадами устувор дар таҳкими муносибатҳои ҳуқуқӣ бо Иттиҳоди Аврупо буд. Ин сафар заминаи ҳуқуқии ҳамкориҳоро дар самтҳои энергетикаи “сабз”, рушди устувор ва мубориза бо тағйирёбии иқлим мустаҳкам намуд, ки метавонад ба шукуфоии минтақа мусоидат кунад.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Рӯзҳои 3–4 апрел дар шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Ӯзбекистон саммити байни Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои Осиёи Марказӣ баргузор гардид, ки ин вохӯрӣ аввалин маротиба роҳбарони панҷ кишвари минтақаро бо роҳбарияти Иттиҳоди Аврупо дар як ҷой ҷамъ овард. Барои Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон, ин саммит имкони таҳкими сиёсати бисёрсамта ва марҳилаи нави шарикии стратегӣ мебошад. Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон, Шавкат Мирзиёев, ин чорабиниро як "фурсатҳои таърихӣ" хонда, таъкид кардааст, ки он метавонад заминаи ҳамкориҳои стратегии байни ду минтақа гардад. Барои Иттиҳоди Аврупо, саммити Самарқанд дорои аҳамияти стратегӣ мебошад ва мақсадҳои асосии зеринро дар бар мегирад:

а) дастрасӣ ба манбаъҳои алтернативии ашёи хом. Иттиҳоди Аврупо барои гузариш ба иқтисоди сабз ва пешрафти технологии худ ба ашёҳои хоме монанди литий, кобалт, уран ва ғайраҳо эҳтиёҷ дорад, аз ин рӯ барои таъмини он аз кишварҳои Осиёи Марказӣ, бахусус Қазоқистон ва Ӯзбекистон таваҷҷуҳ мекунад. Ин тамоюл ба коҳиши вобастагии технологӣ аз Чин, Иттиҳоди Аврупоро кӯмак мекунад. Дар Осиёи Марказӣ тақрибан 40% захираҳои ҷаҳонии марганес, литий, графит ва дигар канданиҳои фоиданок мавҷуд аст. Ба гуфтаи роҳбари Комиссияи Аврупо, бархе аз бозигарони ҷаҳонӣ танҳо ба истихроҷи захираҳои минтақа манфиатдоранд, дар ҳоле ки Аврупо ба рушди саноати маҳаллӣ, эҷоди ҷойҳои корӣ ва ифтитоҳи озмоишгоҳҳои илмӣ таваҷҷуҳ дорад.

Қазоқистон 175 намуди маҳсулотро ба Иттиҳоди Аврупо содирот мекунад. Ҳамзамон Қазоқистон 13% воридоти нафти Аврупоро тавассути лӯлаи Каспий таъмин мекунад. Ин лӯлаи гази бо дастгирии худи Иттиҳоди Аврупо устувор фаъолият мекунад, ҳамзамон Қазоқистон ва дигар кишварҳои минтақа роҳҳои алтернативии интиқоли ашёи хомро низ дар шароити ҳозира ҷустуҷӯ дорад. Аз 34 намуди ашёи хоми аҳамияти стратегӣ дошта барои иқтисоди Иттиҳоди Аврупо, Қазоқистон 19 намуди онро, аз ҷумла уран, мис ва литий таъмин менамояд. Ин худ аз рушди тиҷории ду минтақа ва давлатҳои минтақа далолат медиҳад;

б) диверсификатсияи энергетика ва нақлиёт. Барои Иттиҳоди Аврупо долони нақлиётии Транскаспий (Долони миёна) аҳамияти муҳими стратегӣ дорад. Дар чаҳорчӯби ташаббуси Global Gateway (Дарвозаҳои ҷаҳонӣ) барои ин масир 10 миллиард евро ҷудо карда шудааст. Ташаббуси Global Gateway-и Иттиҳоди Аврупо ҳамчун як алтернатива ба ташаббуси "Як камарбанд – як роҳ"- и Чин арзёбӣ мешавад, аммо аз ҷиҳати миқёси молиявӣ ва сатҳи амалӣ, он то ҳол суст ташаккул ёфта истодааст. Гарчанде 10 миллиард евро маблағи бузург ба назар расад ҳам, коршиносон, ба монанди Темур Умаров (Маркази Карнегии Русия ва АвруОсиё), таъкид мекунанд, ки ин барои исботи ҷиддияти Иттиҳоди Аврупо дар минтақа кофӣ нест. Дар ҳоле, ки Чин аллакай ба бузургтарин шарики тиҷоратии минтақа табдил ёфтааст;

в) тарғиби арзишҳо. Мавзӯъҳои демократия, волоияти қонун ва ҳуқуқи инсон дар рӯзномаи саммит ҳатман боқӣ хоҳад монд. Инчунин масоили тағйирёбии иқлим, ҳифзи муҳими зистӣ, рушд додани инфрасохторҳои сайёҳӣ дар муносибатҳои дуҷониба дар авлавият қарор мегиранд;

г) шарикӣ стратегӣ. Қабули "Эъломияи Самарқанд" метавонад як гоми бузург дар ташаккули муносибатҳои сифатан нав миёни ду минтақа бошад, аммо муҳимтар аз ҳама татбиқи амалии он ба шумор меравад. Кушодашавии дафтари Бонки сармоягузории Аврупо дар Тошканд ва нақшаи баргузор кардани форуми сармоягузорӣ дар Ӯзбекистон то охири сол — паёмҳои мусбате ҳастанд, ки уфуқҳои нави ҳамкории байнимитақавиро шакл медиҳад. Саммити Самарқанд танҳо як қадами рамзӣ нест, балки кӯшиши воқеии Иттиҳоди Аврупо барои тақвияти мавқеи худ дар минтақа мебошад. Баромадани сатҳи ҳамкориҳо то сатҳи шарикӣ аз он гувоҳӣ медиҳад, ки минтақаи Осиёи Марказӣ ба истиқлоли геосиёсӣ мушарраф гаштааст. Аз ин ҷиҳат, қудратҳои сиёсӣ, давлатҳои абарқудрат талош дорад, то ки дар минтақа нуфуз пайдо кунанд. Иттиҳоди Аврупо аз ин истисно набуда, талош дорад, ки тариқи барномаҳои гуногун бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ҳамкории густурда дошта бошад;

ғ) ҷалби сармоя. Пеш аз аввалин саммити "Осиёи Марказӣ – Иттиҳоди Аврупо" раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Ляйен фикрҳои худро баён карда, эълон намуд, ки барои Осиёи Марказӣ чаҳорчӯби ташаббуси "Team Europe" бастаи нави сармоягузорӣ пешниҳод карда мешавад. Ин санади муҳими стратегӣ чор самти ҳамкориҳои афзалиятнокро дар бар мегирад: 1) нақлиёт; 2) захираҳои табиӣ ва аҳамияти стратегӣ дошта; 3) шабакаи рақамӣ ва рақамикунонӣ; 4) интиқоли об ва энергетика. Ёдовар бояд шуд, ки беш аз 40 фоизи ҳамаи сармоягузориҳои кишварҳои Осиёи Марказӣ ба Иттиҳоди Аврупо рост меояд.

Илова бар ин, Урсула фон дер Ляйен чаҳор самти афзалиятнокро барои ҳамкории Иттиҳоди Аврупо бо кишварҳои Осиёи Марказӣ муайян кардааст:

— Долонҳои нақлиётӣ – Иттиҳоди Аврупо долонҳои нақлиётии Транскаспий, махсусан роҳҳои гузаранда тавассути Қазоқситон ва Ӯзбекистонро дастгирӣ мекунад;

— Ашёҳои хоми аҳамияти стратегӣ дошта – Иттиҳоди Аврупо харидорӣ ва коркарди захираҳои табиии минтақаро яке аз самтҳои афзалиятнокӣ ҳамкориҳои дуҷониба мешуморад ва барои омода намудани мутахассисон дар соҳаи канданиҳои фоиданоки Осиёи Марказӣ сармоягузорӣ мекунад;

— Энергияи сабз – Иттиҳоди Аврупо лоиҳаҳои тавлиди энергияи тоза, аз ҷумла энергияи бодӣ, офтобӣ ва гидроэнергетикиро маблағгузорӣ мекунад;

— Инфрасохтори рақамии ҷаҳонӣ – Иттиҳоди Аврупо мехоҳад, иқтидори Осиёи Марказиро бо рушди шабакаҳои мустақили интернетӣ ва ворид кардани интернети моҳвораӣ тақвият бахшад.

Ёдовар мешавем, ки Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нимаи дуюми рӯзи 3 - юми апрел ҷиҳати иштирок дар саммити "Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо" бо сафари корӣ ба шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Ӯзбекистон сафар намуданд. Зимни сафар бо Президенти Шӯрои Аврупо Антониу Кошта мулоқот анҷом дода, дар ин вохӯрӣ дурнамои таҳкими ҳамкории байни Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо баррасӣ карда шуд. Ҳамзамон ҷонибҳо қайд карданд, ки Созишнома дар бораи шарикии густаришёбанда дар марҳилаи ниҳоии мувофиқа қарор дорад. Ба истифодаи захираҳои табиӣ ва гидроэнергетикии Тоҷикистон барои рушди тиҷорат бо Иттиҳоди Аврупо, инчунин ба ҳамкории имконпазир дар соҳаҳои кишоварзӣ, саноат ва транзит таваҷҷуҳи махсус дода шуд. Ҳамкорӣ дар соҳаи энергетика, аз ҷумла лоиҳаҳои НБО-и Роғун ва Норак, ҳамчун намунаи шарикии устувор эътироф шуд. Тоҷикистон таваҷҷуҳи худро ба ҷалби сармоя ва технологияҳои Аврупо дар ин бахш пайваста изҳор менамояд. Ҳамчунин рушди "иқтисоди сабз", истеҳсол ва содироти "энергияи сабз", инчунин тавсеаи ҳамкориҳо дар соҳаҳои тандурустӣ, маориф, ҳифзи иҷтимоӣ ва омодасозии касбӣ баррасӣ гардиданд. Ҷонибҳо масъалаҳои тағйирёбии иқлим, офатҳои экологӣ ва ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон барои ҳалли онҳо, инчунин идомаи ҳамкорӣ дар барномаҳои BOMCA ва CADAP - ро муҳокима карданд.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Ляйен низ мулоқот анҷом дода, густариши равобити иқтисодию тиҷоратӣ, ҷалби сармоя ва технологияҳои Аврупо, имзои Созишномаи нави шарикӣ ва татбиқи "Харитаи роҳ" барои амиқсозии ҳамкориро баррасӣ карданд. Пешвои миллат аз гузариши муносибатҳо ба сатҳи стратегӣ истиқбол намуда, омодагии Тоҷикистонро барои иштирок дар лоиҳаи пайвасти моҳвораии байни Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ изҳор намуданд.

Ҳамзамон бо Раиси Бонки аврупоии таҷдид ва рушд Одил Рено-Бассо низ вохӯрӣ анҷом дода, бар асоси ҳамкории тӯлонӣ, бонк дар Тоҷикистон 184 лоиҳаро ба маблағи беш аз $1 млрд дар бахшҳои низоми молиявӣ, бахши хусусӣ, нақлиёт ва энергетика амалӣ намудааст. Лоиҳаҳои таъминоти об ва комуналӣ низ дар мулоқоти ҷонибҳо баррасӣ шуданд. Пешвои миллат зарурати васеъ кардани ҳамкориҳо дар шароити мушкилоти иқтисодии ҷаҳонӣ, ҷалби грантҳо ва маблағгузории имтиёзнокро таъкид карда, аҳамияти лоиҳаҳои муштаракро барои рушди иқтисодӣ ва устувории Тоҷикистон зикр намуданд. Инчунин бо сарони кишварҳои Қазоқистон ва Ӯзбекистон мулоқоти дуҷониба зимни сафар анҷом доданд.

Тибқи натиҷаҳои саммит, қарори таърихӣ дар бораи барқарор намудани шарикии стратегӣ байни Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо қабул карда шуд. Ҳамзамон дар ҷараёни суханронии худ, Урсула фон дер Ляйен эълон кард, ки Иттиҳоди Аврупо барои кишварҳои Осиёи Марказӣ дар чаҳорчӯби барномаи Global Gateway (Дарвозаҳои глобалӣ) бастаи сармоягузорӣ ба маблағи 12 миллиард евро омода намудааст ва ин маблағ ба самтҳои зерин равона карда мешавад: 3 миллиард барои бахши нақлиёт, 2,5 миллиард — барои ашёи хоми ҳаётан муҳим, 6,4 миллиард — ба лоиҳаҳои марбут ба энергетика ва 100 миллион — барои рушди интернети моҳвораӣ.

Тарафҳо мувофиқа карданд, ки чорабиниҳои иқтисодиро мунтазам баргузор мекунанд, аз ҷумла Форуми иқтисодии "Осиёи Марказӣ – Иттиҳоди Аврупо". Ҳамкории ду минтақа дар соҳаи масолеҳи хоми ҳаётан муҳим аҳамияти стратегии калон дорад. Роҳбарон тавофуқ карданд, ки эъломияи ҳамкориро дар ин соҳа амиқтар намуда, ба гузариш ба иқтисодиёти сабз ва рақамӣ мусоидат хоҳад кард.

Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои Осиёи Марказӣ устувории иртибототи нақлиётиро ҳамчун афзалият эътироф намуда, мувофиқа карданд, ки платформаи ҳамоҳангсозӣ оид ба долони нақлиётии Транскаспӣ ва лоиҳаҳои муҳими зерсохториро дар ин масир дастгирӣ хоҳанд кард.

Роҳбарон таъкид карданд, ки мубориза бо тағйирёбии иқлим, аз байнравии гуногунии биологӣ ва ифлосшавии муҳити зист бояд фаъолтар сурат гирад. Иттиҳоди Аврупо қарори ҳамаи шарикони Осиёи Марказӣ барои пайвастан ба ташаббуси глобалӣ оид ба метан (Global Methane Pledge)-ро истиқбол намуд.

Ҷонибҳо инчунин дар бораи таҳияи навовариҳо дар ҳамкории обу энергетикӣ бо ҳадафи ҳифз ва истифодаи самараноки захираҳои обӣ мувофиқа карданд. Онҳо ҳамчунин изҳор доштанд, ки ҳамкориро барои беҳтар намудани вазъ дар тамоми ҳавзаи Баҳри Арал тақвият хоҳанд дод.

Роҳбарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо бори дигар таъкид карданд, ки пешбурд ва ҳифзи қонуният, ҳуқуқи инсон ва озодиҳои асосӣ — арзишҳои умумӣ ва асосӣ мебошанд.

Шарифов Искандар Иброҳимович - ходими илмии шуъбаи ИДМ,

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

ДУШАНБЕ, 05.04.2025 /АМИТ «Ховар»/. Тавре қаблан иттилоъ додем, имрӯз Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар шаҳри Самарқанд дар Ҳамоиши Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо иштирок намуданд. Ҳамоиш таҳти раёсати Президенти Ҷумҳурии Узбекистон муҳтарам Шавкат Мирзиёев баргузор гардида, дар он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Президенти Қазоқистон Қосим-Ҷомарт Тоқаев, Президенти Қирғизистон Содир Жапаров, Президенти Туркманистон Сердар Бердимуҳамедов, инчунин раиси Шурои Аврупо Антонио Коста ва раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Лейен иштирок намуданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин саммит бештар таваҷҷуҳи иштироккунандагонро ба ҳамкорӣ дар соҳаи энергияи «сабз» ҷалб намуданд.

Иттиҳодияи Аврупо шарики калидӣ дар рушди ҳамкории Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Зимни суҳбат бо роҳбарони мамлакатҳои Осиёи Марказӣ ва роҳбарияти Иттиҳоди Аврупо Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба аҳамияти «Харитаи роҳ барои амиқтар намудани равобит байни Осиёи Марказӣ ва Иттиҳодияи Аврупо» таъкид карда, иброз намуданд, ки ин санад асоси густариши ҳамкории байниминтақавӣ гардида, барои ба ҳам омадани мамлакатҳои минтақа мусоидат хоҳад намуд.

Пешвои миллат изҳор доштанд, ки барои Тоҷикистон соҳаи энергетика, бахусус манобеи барқароршавандаи энергия, аз ҷумла гидроэнергетика ҳам барои рушди дохилӣ ва ҳам барои таҳкими ҳамкории минтақавӣ аҳамияти стратегӣ дорад. Иттиҳоди Аврупо аллакай дар татбиқи якчанд лоиҳаҳои муҳими энергетикии ҷумҳурӣ, аз ҷумла навсозии неругоҳҳои барқи обии «Норак», «Себзор» ва «Қайроққум» иштироки фаъол дорад.

Бояд ёдовар шуд, ки Президенти Тоҷикистон дар ин замина барои ҳамкории густурда дар соҳаи энергетика бо Иттиҳоди Аврупо дар чаҳорчӯби ибтикори созандаи ду ҷониб, яъне Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо ибрози андеша намуданд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баён намуданд, ки то соли 2030 ҳиссаи энергияи офтобу шамолро дар истеҳсолоти умумӣ дар ҷумҳурӣ ба 10 фоиз хоҳем расонд: «Мо ният дорем, ки то соли 2032 дар асоси Стратегияи рушди иқтисоди «сабз» истеҳсоли неруи барқро аз манобеи таҷдидшаванда пурра таъмин намуда, Тоҷикистонро ба мамлакати тавлидкунандаи неруи сабз табдил диҳем».

Роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар робита ба вазъи ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ байни мамлакатҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо иброз доштанд, ки ҳадафи Тоҷикистон ин аст, ки содироти маҳсулотро аз истеҳсолкунандагони тоҷик ба бозорҳои Аврупо, аз ҷумла тавассути истифодаи имтиёзҳои тиҷоратиро ба ҳамдигар боз ҳам густариш бахшад.

Пешвои миллат оид ба имкону захираҳои табиии Тоҷикистон, иқтидори бахши саноат, энергетика ва кишоварзӣ андешаронӣ намуда, изҳор доштанд, ки Тоҷикистон барои ҷалби сармояи хориҷӣ, ворид кардани технологияҳои навини аврупоӣ ва истифодаи таҷрибаи ширкатҳои бонуфуз ҳавасманд мебошад.

Бояд гуфт, ки Иттиҳоди Аврупо дар маблағгузории лоиҳаҳои бузург саҳми созгор дорад ва агар дар соҳаҳои энергетика, кишоварзӣ, саноат, нақлиёт ва инфрасохтори коммуникатсионӣ дар Тоҷикистон сармоягузорӣ намояд, ба манфиат хоҳад буд.

Инчунин Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масъалаҳои рушди энергетика, густариши ҳамкорӣ барои рушди бахши хусусӣ ва сармоягузорӣ ба таъсиси ҷойи кор, омодасозии коргарони баландихтисос ва тавсеаи робитаҳои фарҳангию гуманитарӣ, ҳамчунин оид ба тавсеаи ҳамкорӣ дар соҳаи маориф, аз ҷумла кушодани филиалҳои донишгоҳҳои аврупоӣ дар ҷумҳурии мо ва зиёд намудани квотаҳо барои таҳсил дар муассисаҳои таълимии Аврупо, ҳамкорӣ дар самти сайёҳӣ, ки ин самтҳо барои рушди соҳаҳои мазкур мусоидат хоҳанд намуд, ибрози андеша намуданд.

Бояд гуфт, ки моҳи октябри соли 2023 дар нишасти 19-уми вазирони корҳои хориҷии Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ дар Люксембург тасмим гирифта шуд, ки ин нишаст моҳи апрели соли 2024 дар Самарқанд баргузор шавад. Аммо бо сабабҳои гуногун он ба соли 2025 мавқуф гузошта шуд.

Гуфтан ба маврид аст, ки ин нахустин нишасти сарони Иттиҳоди Аврупо ва мамлакатҳои Осиёи Марказӣ аст, ки 4 апрели соли 2025 дар шаҳри бостонии Самарқанд баргузор гардид. Дар назар аст, ки ин нишаст равобити густурдаи ду минтақаро ба сатҳи баландтар бардорад.

Дар ин нишаст рушди ҳамкории Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ дар бахшҳои тиҷорат, иқтисод, сармоягузорӣ, нақлиёт, иртиботот, амният, энергияи «сабз», рушди устувор, маориф, илм ва инноватсия дар минтақаро дар бар мегирад.

Субҳиддин ЗИЁЕВ, мудири шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики
Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои
Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои филологӣ