Наврӯз таърихи беш аз 7 ҳазорсола дорад ва он ҳамасола аз лаҳзаи аввалини дар бурҷи Ҳамал ҷо гиртфтани хуршед фаро мерасад, ки он ба 21-уми моҳи марти мелодӣ баробар меояд. Зери истилоҳи Наврӯз ғояҳои ғании умумибашарӣ, аз қабили муносибати дилсӯзона ба замин, ҳаво, обу оташ ва умуман дигар муқаддасоти табиату ҷомеа нуҳуфтааст.

Чеҳраи баҳорона, азму қавӣ, барномаи хеле ҷолиби зиндагисози ӯ ба дилу дидаҳои пиру барно, хоса марди деҳқон наврӯзона роҳ ёфта, ба дилҳо фараҳу шодӣ мебахшад.

Тавре Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд: ”Наврӯз падидаест,ки аз ҷониби худи табиат барои аҳли саёйраи Замин тақдим шудааст”. Анъана ва урфу одатҳои наврӯзӣ дар ҳама давру замон тамаддуни Шарқу Ғарбро ба ҳам пайваста, баҳри бою ғанӣ гардонидани он саҳми назаррас гузоштаанд. Аҳмияти ин зуҳуротро ба эътибор гирифта, 30-сентябри соли 2009 бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва пешниҳоди як гурӯҳ давлатҳои Шарқу Ғарб маркази фарҳангии СММ-ЮНЕСКО Наврӯзро ба рӯйхати ёдгориҳои ғайримоддии инсоният ворид сохт. 23 феврали соли 2010 дар иҷлосияи 71-уми Ассамблеяи Генералии СММ санаи 21-уми мартро Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон намуд. Ин ҳуҷҷати таърихӣ аз эътирофи ташкилоти бонуфузтарини ҷаҳон аз аҳамияти Наврӯз гувоҳӣ медиҳад.

Наврӯз бешак бузургтарин ҷашни ҷаҳонӣ аст. Зеро дар хурдтарин расму оини он ҳам зебоӣ, ишқ ва ободкорӣ талқин карда мешавад. Ҳоло зиёда аз сесад миллион аҳолии Шарқи Наздику Осиёи Марказӣ, Қафқозу соҳили Баҳри Сиёҳ ва дигар мамолики Шарқу Ғарб Наврӯзро ҷашн мегиранд.

Маъракаи ниҳолшинонӣ дар шаҳру деҳот, поккорӣ, тартибу танзими ҷойҳо, ташкили ҳашарҳои умумихалқӣ, мусобиқоти варзишӣ, пӯшидани либосҳои наву тоза, идона оростани хеш, омодасозии шириниҳо аз қабили гулгардонӣ, тухмпазӣ, афрӯхтани гулхан, сайру гашти саҳро, қабл аз ҳама таҳияи сабзаи навруста, ки нишонаи сарсабзӣ, майманату баракат, тозагиву комгорӣ ҳама аз табарукоти аҳди Наврӯзи дилафруз аст. Наврӯз қабл аз ҳама ҷашни кишоварзон аст, зеро он айёми эҳёи табиат, фарорасии кишту кори Бобои Деҳқон аст. Наврӯз бо нақши созандаи хеш мардумро ба шудгор ва киштукори замин, пошидани донаи умед, шинонидани ниҳол ва гулу гулбуттаҳо хулас оғози ободкориҳо ҳидоят менамояд.

Хушпай, эй Наврӯз, дунёро баҳористон бикун,

Тоҷикистонро навӣ бахшой, гулистон бикун!

Саидалӣ Гулов - узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои биологӣ, профессор

Навруз яке аз ҷашнҳои қадимтарини инсоният буда, он аз ҷониби мардуми ориёӣ кашф ва мавриди ҷашнгирӣ қарор дода шудааст. Албатта метавон чандин ҷашнҳои шабеҳи солинавиро метавон бо ҳам муқоиса намуд. Ҳар як халқу миллат ҷашну маросимҳои хоси худро дорад, ки аз менталитет, анъанаву таърих, дину фарҳангаш бармеояд. Масалан соли нави насронӣаз тавлиди Исои Масеҳсоли 1 –уми мелодӣ, солшумории ҳиҷрӣ дар кишварҳои мусалмоннишин аз ҳиҷрати Паёмбар Муҳаммад аз Макка ба Ясриб (Мадина) соли 622 мелодӣоғоз гардида, сарчашмаи динӣ дорад ва аз воқеаи тавлид ва ҳиҷрат оғоз гирифтааст.

Дар тафовут аз солшумориҳои зиёде, ки аллакай дар оғози асрҳои миёна аз ҷониби Абурайҳони Берунӣ дар «Осор ул-боқия» таҳлилу таҳқиқ шудаанд, соли нави ориёӣ-тоҷикӣ манбаҳои муътамаду устувори воқеӣ-табиӣ дорад. Навруз ба оғози кори деҳқон, оғози киштукор ва ободкорӣ рост меояд. Аз ин лиҳоз, Навруз ҷашнест, ки ба растохези табиат рост омада, бо кулли табиат ҷур мегардад дар дамидани алафу сабза, бедор шудани дарахтону оғози маросими кори деҳқон.

Навруз рамзист, ки инчунин ба ҳодисаи нуҷумии баробар гаштани шабу рӯз –лаҳзаи мизони табиат рост омада, дар ҳамин росто, инчунин бо мафҳуми адолати судӣ пайванд гаштааст. Бесабаб нест, ки рамзи адолати судӣ- Рашан дар даст тарозу дорад, ки ҳар ду паллаи он бояд баробар бошад. Яъне додрас бояд ба ҷазо сазои баробар бар кирдори содиршударо муқаррар намояд. Адолати судӣ таъмин намудани баробарӣдар кирдору сазои он мебошад.

Наврӯз на танҳо ҷашни рӯзи нав, Соли нав, ҷашни баҳору кишт, ҷашни кишоварз аст. Наврӯзро метавон ҷашни адолати судӣ номид. Алоқамандии адолати судӣ ва Наврӯз дар тӯли таърихи бисёрҳазорсолаи мардуми ориёӣ мавриди мушоҳида ва ифтихори ҳуқуқшиносон аст.

Алоқамандии Наврӯз ва падидаи адолати судӣ решаи амиқи таърихӣ дорад. Ҳарчанд андешаи мутафаккирони бузурги тоҷик азҷумла Абулқосими Фирдавсӣ, Хайём ва дигарон оид ба Наврӯз вуҷуд дорад ва заминаҳои пайдоиши он аллакай маълум ҳастанд, ба андешаи мо Наврӯз ҷашнест, ки дар пайдоиш ба ягон дин алоқамандӣ надошт. Вале таърихи минбаъдаи Наврӯз баёнгари алоқаманд намудани он бо дини Зардушт ва ислом аст. Дар кишварҳои мусалмоннишин Наврӯз дар баробари ҳафтсину ҳафи шин боз ҳафт мим таҳия мекарданд, ки як ҷузъи техникии он аст.

Вале муҳимтарин ҷанбаи алоқаманд намудани Наврӯз бо дини Зардушт ин амали намудани адолати судӣдар раванди тайёрӣбарои пешвозгирии Наврӯз мебошад.

Азбаски дар таълимоти Зардушт адолати судӣ аҳамияти Хосса дошта, амалисозандаи адолати судӣ Худованд Аҳура Маздо мебошад, пас, ҳокимият ки сарчашмаи илоҳӣ дорад, ин ваколатро ҳадя гирифтааст.

Сарварони давлати ориёӣ ба гумони ғолиб дар оғози давлатдории ориёӣ бевосита ба амалисозии адолати судӣ машғул гардида, минбаъд бо мураккаб гардидани масоили идоракунии давлатӣ барои амалисозии он додрасҳоро тайин мекарданд.

Вале тайин намудани додрасҳо маънои тамоман даст кашидани сарвари давлат аз амалисозии адолати судиро надошта, шоҳони ориёӣ соле якчанд маротиба ба фаъолияти амалисозии адоалти судӣ машғул мешуданд.

Шахс тибқи таълимоти Зардушт то аз гуноҳон пок нашавад, агар ҷинояте содир карда бошад барои он ҷазо гирифта пок нагардад, ё шахсеро ранҷонида бошад, узр хоста бахшиш нашавад, нопок ва ё бо гуноҳ қадам гузоштан ба соли нав барояш нек нахоҳад буд. Аз ин хотир мардуми зардуштӣ кушиш мекарданд, ки дар арафаи Наврӯз аз ҳама гуна гуноҳу ранҷиш пок шаванд, то Наврӯз як соли дигар барои онҳо зиндагии пур аз баракот ато намояд.

Наврӯзро рӯзи адолати судӣ нисбат ба шоҳ ва Рузи адолати судии шоҳ нисбат ба амалдолрони давлатӣ номидан мумкин аст. Чунки Шоҳони зардуштӣ пеш аз ҳама, кӯшиш доштанд худро пок созанд ва минбаъд ба амалисозии адолати судӣнисбат ба дигарон машғул гарданд.

Ҷараёни амалисозии адолати судӣнисбат ба Шоҳ маънои онро дошт, ки ягон нафари қонуншиканӣ содирнамуда аз ҷазо халосӣ надорад, қонун ва Суд – Додрасӣ барои ҳама як буда, ҳама дар назди қонун баробар ҳастанд.

Баргузор гаштани суди шоҳӣ нисбат ба амалдорони давлатӣ, ашхоси бонуфузи кишвар, муштзӯрон маънои дар ҷомеа барқарор намудани адолати иҷтимоиро дошт, ки кишоварзу амалдор, толибилму вазир, шоҳу гадо баробар ҳастанд, ҳар яке бояд дар доираи чаҳорчӯбаи қонун амал кунанд.

Суди шоҳӣ дар асрҳои минбаъда, махсусан Ҳахоманишу Паҳлавиҳо, Сосониён идомат ёфта асосан дар Наврӯз ва Меҳргон баргузор мешуд. Минбаъд дар марҳилаи исломии рушд ин ниҳод бо номи мазолим то таърихи нави давлатдории тоҷикон амал мекард.

Дар амали шудани ҳадафҳои Наврӯзи ориёӣ падидаҳои адолати иҷтимоӣ, ҳуқуқ, қонун, сарвари давлат ва ниҳоди судӣ нақши бузург доранд. Он ҷашни адолат, ғолибияти некӣ ба бадӣ, ҳак ба ноҳақ, ҳуқуқ ба ноҳаққӣномидан раво аст.

Хулоса, Наврӯз на танҳо як ҷашни мондагори таърихии мардуми точиқи ориёӣ аст, балки он ҷашни бузурги тантанаи адолат, ҳуқуқ, адолати судӣ мебошад.

Буризода Эмомалӣ Бозор– доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор, Мудири шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Холинова Мижгона Муборакшоевна – номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, Ходими пешбари илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Эмомализода Наврӯз – номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, Судяи суди иқтисодии вилояти Суғд

Инсон бо табиат зинда аст, зеро табиат манбаи ҳаёт, сарчашмаи асосии қонеъ гардонидани талаботи моддию маънавии ӯ ба ҳисоб меравад. Инсоният дар марҳилаҳои ҳамешагиаш бо табиат алоқаҳо ва муносибатҳои гуногуне пойдор менамояд, ки онҳо имконият медиҳанд, ки инсон ҳамчун мавҷудоти биологию иҷтимоӣ умр ба сар барад. Ин муносибатҳо ва алоқамандиҳо ба тағйироте дучор меоянд, ки онҳо ба ҳаёти инсон хатар эҷод менамоянд. Аз ин рӯ, одамон дар муддати тӯлонии таърихии худ кӯшиш намуданд, ки сирру асрори табиат, сабабҳои ба амал омадани ҳодисаҳои табиӣ ва моҳияти онҳоро дарк намоянд.

Дар оғози ҳазорсолаи сеюм ҷомеаи инсонӣ ба як қатор мушкилоте дучор омадааст, ки яке аз онҳо ба муносибати байни инсону табиат вобастагии зич дошта, масоили экологӣ ном гирифтааст.

Инсоният ҳоло беш аз пеш дарк менамояд, ки вазъи саломатии ӯ ба вазъи муҳити зист, тағйирёбии иқлим алоқаманд аст. Тақдири ояндаи ҳастии ҷомеаи инсонӣ ба ҳифзи муҳити зист вобастааст. Дар ҳаллу фасли ин масъалаҳо чораву тадбирҳои гуногуне андешида мешавад, ки яке аз онҳо ташаккулёбии шуури экологӣ ва дар заминаи он ба вуҷуд омадани маданияти экологӣ мебошад.

Мусаллам аст, ки ҳар шакли таърихии тарзи истеҳсолот вобаста ба тараққиёти моддию иҷтимоӣ, тағйирёбии муҳити атроф, маҳорати аз ҷониби одамон дигаргун сохтани табиат рафтори муносиберо нисбат ба табиат ташаккул медиҳад.

Ҳоло бештар аз 55 фоизи масоҳати Замин дар зери таъсири инсон қарор дошта, тавассути он вазъи экологӣ ҳам дигаргун шудааст. Мудохилаи антропогенӣ ба мавҷудоти зинда сабабгори он гардид, ки бисёр намуди растаниву ҳайвонот миқдоран кам ва баъзеашон ба дараҷаи нестӣ расанд. Ба Китоби Сурхи Тоҷикистон (соли 2024) 242 намуди ҳайвон ва 304 намуди растанӣ шомиланд. Истифодаи нодурусти сарватҳои табиӣ боис шуд, ки захираи заминҳои ҳосилхез кам гардида, таркиби обу ҳаво ифлосу заҳролуд, ҷангалзору чарогоҳҳо хароб ва марғзору сабзазорон ба биёбону дашту урён табдил ёбанд.

Имрӯз дар назди инсоният вазифаи муҳимтарин – ҳифзи муҳити зист ва тамаддун аз таҳдидҳои фалокатовари экологӣ мебошад. Маҳз ҳамин омилҳо зарурияти ташаккулёбии шуури экологиро тақозо менамояд.

Мафҳуми маърифати экологӣ аз ҳифзи табиат, истифодаи дурусти сарватҳои гаронбаҳои он, аз нав бавуҷудорию кабудизоркунии мавзею маҳалҳои кишвари худ, аз худкунию омӯхтани қонунҳои табиат, аз овони кӯдакӣ ташаккулёбии рафтору муносибатҳои ғамхорона ба табиат бармеоянд.

Таи солҳои соҳибистиқлолӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои тарбияи маърифату фарҳанги экологии сокинони ҷумҳурӣ ва ҳалли масъалаҳои экологӣ таваҷҷӯҳи махсус зоҳир намуда, зиёда аз 40 асноди меъёриву ҳуқуқӣ дар бораи экология ва сарватҳои табиӣ, аз қабили қонунҳо «Дар бораи ҳифзи табиат» (1993), «Дар бораи ҳифзи ҳавои атмосфера» (1996), «Дар бораи истифода ва ҳифзи олами ҳайвонот» (1997), «Дар бораи экспертизаидавлатии экологӣ» (2003), «Кодекси замин» (1996), «Кодекси ҷангал» (1997), «Кодекси об» (2000) ва ғайраҳо қабул гардидаанд. Тоҷи кистон чун давлати соҳибистиқлол дар як муддати кӯтоҳ ба 10 Конвенсияҳои СММ оид ба ҳифзи муҳити зист ҳамроҳ шуд.

Барои баланд бардоштани маърифати экологии сокинони ҷумҳурӣ, иҷрои Қонуни ҶТ «Дар бораи ҳифзи табиат» (27.12.1993 қабул шудааст) ва «Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Тоҷикистон дар солҳои 2000-2010» ҳоло дар ҳама муассисаҳои таълимӣ омӯзиши асосҳои экология ва ҳифзи табиат ба роҳ монда шудаст. Ҳадафи тарбияи экологӣ он аст, ки инсонро ба ҳаллу фасли масъалаҳои экологогӣ ҷалб намуда, дар ниҳоди ӯ муносибати ғамхоронаю оқилонаро ба табиат ва сарватҳои он (об, ҳаво, замин, набототу ҳайвонот ва ғ.) ташаккул дода, муҳити зист ва манзараю мавҷудоти онро ҳифз намояд.

Боиси ифтихор аст, ки ташаббуси хирадмандонаи Президенти мамлакат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз минбари бонуфузи СММ оид ба «Соли байналхалқии оби тоза» эълоннамудани соли 2003 аз ҷониби 180 давлати ҷаҳон дастгирӣ ёфт. Ва ҳамзамон бо ташаббуси ӯ даҳсолаи амалиёти «Об барои ҳаёт» солҳои 2005-2015 эълон гардида, чорабиниҳои байналмилалӣ дар шаҳри Душанбе гузаронида шудаанд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 23 сентябри соли 2009 дар иҷлосияи 64 – уми СММ «Оид ба мушкилот ва пешомади тағйирёбии иқлим» чунин таъкид намуданд, ки 70 фоизи нерӯи барқ дар нерӯгоҳҳои Осиёи Марказӣ дар нерӯгоҳҳои ҳарорати истеҳсол шуда, боиси ба атмосфера хориҷ гаштани миллионҳо тонна партовҳои газӣ шудааст. Имрӯз танҳо 10 фоизи иқтидори гидроэнергетики минтақа мавриди баҳрабардорӣ қарор дорад. Тоҷикистон, ки аз рӯи захирараҳои гидроэнергетикӣ бо 527 млрд. кВт/соат дар ҷаҳон ҷои 8 – умро ишғол менамояд, ҳолор камтар аз 5 фоизи ин имкониятро истифода мебарад. Азхуднамоии иқтидори гидроэнергетики Тоҷикистон на танҳо боиси кам шудани партови газҳо ба атмосфера мешавад, балки имкон медиҳад, ки нерӯи барқи арзони аз ҷиҳати экологӣ тоза истеҳсол шавад. Арзёбии таъсири тағйирёбии умумии иқлим ба пиряхҳои Тоҷикистон нишон дод, ки аз соли 1930 майдони умумии пиряхҳои кишвар тақрибан аз се як ҳисса кам шудааст. Ҳамзамон, афзоиши аҳолӣ ва тавсеъи майдонҳои кишт ба зиёд гардидани истеъмоли об оварда, дар давоми садсолаи гузашта ҳаҷми заминҳои обёришаванда аз 2,5 то 9 млн. гектар зиёд гардида, шумораи аҳолӣ дар Осиёи Марказӣ аз 20 млн. соли 1956 ба зиёда аз 63 млн. ҳозира расидааст. Ба кишварҳои минтақа зарур аст, ки ба истифодаи об дар соҳаи кишоварзӣ диққати асосӣ диҳанд, зеро сабаби асосии фоҷиаи экологии Арал азхудкунии зиёди замин барои зироатҳои обталаб, ба мисли пахта ва шолӣ мебошад. Ҳамаи ин тадбирҳо дар ташаккули шуури экологӣ ва маданияти экологии ҷомеа саҳми арзандае мегузоранд. Дар шароити ҳозира, ки ҷомеаи мо ба давраи масъулиятноки дигаргунии қатъии таърихии худ – давраи таҳаввулоти демократӣ қадам ниҳод, тарбияи экологии шахсият, ташаккули инсони дорои тафаккури экологӣ ва дар тарбияи ҳамаҷонибаи ӯ истифодаи самараноки имкониятҳои моддию маънавӣ аҳамияти бағоят муҳим пайдо менамояд.

Ташаккулёбии шуури экологӣ ва дар асоси он бунёди маданияти экологӣ дар заминаи субъектҳои зерин сурат мегирад: оила, мактаб, макотиби олӣ, коллективҳои меҳнатӣ, воситаҳои ахбори умум, иттиҳодияҳои эҷодӣ, муассисаҳои фароғатӣ, маданӣ ва умури давлатӣ. Бахусус нақши воситаҳои ахбори омма дар тарбия ва ташаккули маърифати экологӣ торафт меафзояд. Аз имконоти ин воситаҳо истифода бурда, мо бояд ҷомеаро аз натиҷаҳои даҳшатовари муносибатҳои бераҳмона ба табиат огоҳ созем. Бояд ба журналистони оянда маърифати экологӣ ба ҳайси курси махсус таълим дода шавад, то онҳо донишҳои замонавиро дар ин бахш соҳиб шуда, ҳангоми фаъолият онҳоро истифода баранд.

Имрӯз мо ҳамагон бояд дарк намоем, ки дар табиати носолим солим зистан мумкин нест. Баҳри қонеънамоии манфиатҳои шубҳанокии инсонӣ мо набояд ҳайвоноту набототро нобуд созем. «Ҳамагуна ҳаётро ҳифз намо» - ин шиор бояд ҷавҳари шуури экологии мо бошад.

Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар якҷояги бо Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми сайу кушиши худро баҳри баланд бардоштани маърифати экологӣ шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон равона мекунад.

Мирзораҳимзода А.К. доктори илмҳои биологӣ, - ноиби президент – Раиси Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадимӣ ва ифтихории мардуми тоҷик мебошад, ки таърихи беш аз шашҳазорсола дорад. Аз қадимулайём дар қатори дигар идҳои мардуми тоҷикзамин, аз ҷумла Меҳргон, Сада ва Тиргон, Наврӯз бо як шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн гирифта мешуд. Мафҳуми калимаи Наврӯз аз калимаи тоҷикӣ гирифта шуда, маънои “рӯзи нав”, “тоза”, ”рӯзи нахустин” буда, ин таҷлилу тантанаи иди баҳор ва сароғози соли нав аст, ки он ифодагари эҳёи табиат, бедоршавии набототу ҳайвонот мебошад.

Наврӯз решаҳои амиқи таърихӣ дошта, пайдоиши он ба давраҳои қадим, замони пеш аз ислом рост меояд. Бино ба баъзе манбаъҳо, ин ҷашн ба давраи Ҳахоманишиён (асрҳои VI-IV пеш аз милод) рост меояд. Дар он замон, Наврӯз ҳамчун оғози солшумории офтобӣва фарорасии баҳор таҷлил мешуд. Бо мурури замон, ин ҷашн дар байни халқҳои ориёӣ, аз ҷумла тоҷикон паҳн гардид ва ба як ҷузъи ҷудонашавандаи фарҳанги онҳо табдил ёфт.

Наврӯз дар фарҳанги тоҷикон рӯзи нав, оғози зиндагии нав, рӯзи шодӣ, адлу эътидол, бахшоиши гуноҳҳои якдигар ва рӯзи оштӣаст. Дар ин рӯзи пур аз нуру сафо табиат, таърих ва инсон ҷони тоза меёбанд.

Фарҳангу тамаддуни тоҷикон аз даврони бостонӣ то кунун бо табиату коинот ва муҳити атрофи сарзаминаш пайванди ногусастанӣ дорад. Бахусус бунёди ҷашнҳои миллии тоҷикӣ хислати мавсимӣ дошта, аслан таҷлили тағйир ёфтани фаслҳои сол мебошанд. Агар Меҳргон аз омадани тирамоҳи зарринсор мужда диҳад, Сада-гардиш ба сӯи фасли баҳор бошад, пас Наврӯз – фаро расидани баҳори дилафрӯз аст. Ба ибораи дигар, ин ва дигар ҷашнҳои ориёӣ ҳеҷ гуна асосу пояи диниву мазҳабӣ надоранд ва сирф ҷашнҳои милливу табиӣ мебошанд.
Дар робита бо ин Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд, ки «далели асосии умри тӯлонӣ доштани Наврӯз табиӣ будани он аст. Зеро маҳз дар арафаи Наврӯз табиат эҳё шуда, замин қабои сабз ба бар менамояд, марди деҳқон ба кишти баҳорӣ оғоз мекунад ва бо умеду нияти ба даст овардани ҳосили фаровон ба замин дона кишт мекунад».

Муҳимият ва асолати ҷашни Наврӯз он аст, ки давоми мавҷудияти беш аз шашҳазорсола дар баробари пурра нигоҳдоштани оину анъанаҳои худ номи таърихию мантиқии худро низ нигоҳдошт. Имрӯз халқҳои гуногуни дунё ҷашни Наврӯзро чун Рӯзи нав аз Соли Нав, бедоршавии табиати хуфта ва аз хоби тӯлонии пирию карахтӣ ҷавону нарм ва сабзпӯшу гулафшон бархостани он, ҳамчунин дилкашу назаррабо ва тозаву озода гардидани замину замон ҷашн мегиранд. Ба ақидаи Абӯрайҳони Берунӣ- «Наврӯз ибтидои офариниши олам аст» . Дар воқеъ Наврӯзро ҳамчун нахустрӯзи офариниши олам, оғози Соли Нав, ғолибияти равшанӣ бар торикӣ, гиристани абри найсону хандаи замину замон, рӯидани сабзаву майса, гулу себарга, насими форами боди баҳорӣ, чаҳ-чаҳу хониши паррандагон, хушҳолии кӯдакон, сайри дашту даман, насими тоза ва парниён гаштани табиат ҳисобидан равост.

Дар фарҳанги тоҷикон, Наврӯз на танҳо як ҷашни оддӣ, балки як маросими пур аз маъно ва рамзҳо мебошад. Дар ин рӯз, мардум хонаҳои худро тоза мекунанд, либосҳои нав ба бар мекунанд, таомҳои махсус омода мекунанд ва ба аёдати якдигар мераванд. Яке аз расму оинҳои муҳими Наврӯзӣ пухтани суманак мебошад, ки рамзи фаровонӣва баракат аст. Ин анъанаҳо на танҳо ба зебоии ҷашн зебоии дигаре зам мекунанд, балки арзишҳои инсониро низ инъикос менамоянд.

Бо ба даст овардани истиқлолият, Тоҷикистон ба эҳёи арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуд. Дар ин замина, Наврӯз ҳамчун ҷашни миллӣбо шаҳомати хос таҷлил мегардад. Ҳар сол дар саросари кишвар чорабиниҳои гуногуни фарҳангӣ, варзишӣ баргузор мешаванд, ки ба таҳкими худшиносии миллӣ ва ваҳдати ҷомеа мусоидат мекунанд. Дар мактабҳо ва донишгоҳҳо дарсҳои махсус бахшида ба таърихи Наврӯз ва аҳамияти он гузаронида мешаванд, ки насли наврасро бо мероси фарҳангии худ ошно месозанд.

Мояи ифтихори мо тоҷикон аст, ки бо саҳм ва талошҳои ҳамаҷонибаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 30-юми сентябри соли 2009 Наврӯз аз ҷониби ЮНЕСКО ба феҳристи ёдгории ғайримоддии фарҳанги башарият дохил карда шуд ва дар Иҷлосияи 64-ум аз ҷониби Маҷмааи Умумии СММ ҳамасола 21 март Рӯзи байналмиллалии Наврӯз эълон карда шуда, дар саросари ҷаҳон бо як шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардад.

Наврӯз на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар байни дигар халқҳои минтақа низ ҷашн гирифта мешавад. Ин ҷашн ҳамчун омили муттаҳидсозии миллатҳо ва халқҳо нақши муҳим дорад. Дар даврони ҷаҳонишавӣ, ки баъзан арзишҳои миллӣ таҳти хатар қарор мегиранд, чунин ҷашнҳо метавонанд ба нигоҳдории ҳувият ва фарҳанги миллӣ мусоидат кунанд. Дар Тоҷикистон, Наврӯз ҳамчун омили таҳкими ваҳдати миллӣва ҳамгироии иҷтимоӣ хизмат мекунад.

Наврӯз ҳамчун ҷашни қадимӣ ва пурмазмуни тоҷикон дар даврони муосир аҳамияти бештар пайдо кардааст. Ин ҷашн на танҳо мероси таърихӣ, балки омили муҳими рушди фарҳангӣ, таҳкими ҳувият ва ваҳдати миллӣ мебошад. Бо таҷлили Наврӯз, мардуми тоҷик на танҳо гузашта ва фарҳанги худро эҳтиром мекунанд, балки ба наслҳои оянда низ арзишҳои волои инсониро мерос мегузоранд.

Саидзода Муҳаббат Шералӣ -ходими пешбари илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ.

Наврӯз қадимтарин ва зеботарин ҷашни ориёиҳо мебошад. Наврӯз дар фарҳанги мо тоҷикон рӯзи нав, рӯзи зиндагии нав, рӯзи шодӣ, рӯзи адлу эътидол, рӯзи бахшоиши гуноҳҳои якдигар, рӯзи оштӣ аст. Табиат дар ин рӯз ҷони тоза меёбанд. Ин навшавӣ ҷузъи фарҳанги қадимаи мост, ки имрӯз ҷаҳонро ба беҳтар зистан даъват мекунад.

Бо пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон 30 сентябри соли 2009 ва баъдан 23 феврали соли 2010 дар иҷлосияи 64-умин Сессияи генералӣ аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид - Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон карда шуда, аз ҷониби ЮНЕСКО ба феҳристи ёдгории ғайримоддии фарҳангии башарият, ки дар доираи барномаи ин ташкилоти бонуфуз, тартиб дода мешавад, дохил карда шуда, ҷашни миллӣ “Наврӯз” дар саросари ҷаҳон бо шукӯҳу шаҳомат таҷлил мегардад.

Ҳамаи ҷашнҳо бешак дар андозаи макону замон (фазову вақт) мавқеи муайянро дороянд. Ин ҳолат барои ҷашни Наврӯз ангуштнамост, чароки он дар гунбази фалак (сфераи осмон) мақоми хосаеро дорад, ки он ба оғози соли навӣ астрономӣ мувофиқ омада, ба ин маъни дорои заминаи боэътимоди илмию амалист. Мутобиқи маълумотҳои фарҳанги бостон, гузаштагони мо аз замонҳои қадим дар кураи осмон чаҳор ҳолати нисбатан хосаи аз ҳамдигар фарқкунандаи мавқеъгирии Офтобро зимни ҳаракати солонааш миёни бурҷҳои ситоравӣ, дақиқ медонистанд. Олимон барои муайян намудани мавқеъгирии Офтоб ва низоми он дар андозаи фазову вақт, муайян намудани фаслҳои сол, методҳои таҳқиқ, дастгоҳҳои мушоҳидавӣ ва иншоотҳои махсусро ҳанӯз аз замонҳои қадим бунёду мавриди истифода қарор медоданд, ки дар ин маврид далелҳои зиёде мавҷуданд.

Дар байни мардуми ориёиҳо чаҳор ҳолати мавқегирии хосаи Офтоб дар кураи осмон аз қадим хамчун ҷашнҳои Наврӯз, Меҳргон, Сада ва Тиргон маъруфу маъмул буданд. Ҳатто дар замони салтанати Ҳахоманишиён дар Эрони ғарбӣ, ҷашни соли нав дар эътидоли тирамоҳӣ бо унвони ҷашни Митракон ё Меҳргон таҷлил мегардид. Маъруфият ва фосила миёни дар асари авастошиносӣ номии Эрон Ҳошими Разӣ “Ҷашнҳои об” чунин таъкид шуда: “Ду ҷашне (Наврӯзу Меҳргонро дар назар дорад), ки солро ба ду бахш тақсим мекарду миёни ҳиндувон низ собиқа дошт…”, ки аз ин иқтибос мутаалиқ будани ҷашни Меҳргон ба баробаршабу рӯзии тирамоҳӣ аён аст. Дар илми астрономия (ситорашиносӣ) нуқтаи баробаршабонарӯзии баҳорӣ ҳамчун нуқтаи сарҳисоби вақт ва муайянкунандаи мавқеи ҷирмҳои мунири осмон зимни тадқиқотҳои илмӣ миёни тамоми олимон ва муҳаққиқон сарфи назар аз дину оин, нажоду миллаташон пазируфта шудааст. Ин тақвим аз оғози рӯзи нави сол – яъне ҷашни Наврӯз, ки Офтоб аз нимкураи ҷанубӣ хатти экватори оламро буррида ба нимкураи шимолӣ осмон ворид мешавад, шурӯъ гардида давомнокии сол 365 рӯзу, 5 соату, 48 дақиқаву 46 сония баробар аст.

Наврӯзи имсола (2025) санаи 20 уми март соати 14:01:25 бо вақти Душанбе фаро мерасад, ки дар ин лаҳза Офтоб аз нимкураи ҷанубӣ хатти экватори оламро буррида ба нимкураи шимолӣ осмон мегузарад. Астрономҳо ин мавқеъгирии Замину Офтобро нуқтаи эътидоли баҳорӣ (Баробаршавии шабу рӯз) мегуянд.

Оғози Наврӯз -нуқтаи эътидоли баҳорӣ - Баробаршавии шабу рӯз мутобиқи ҳисоботҳо ҳар сол тақрибан 20-22 март фаро мерасад, ки ин тафовуд ба далели таъсири қувваи ҷозиба ҳангоми гардиш Замин дар мадор аз тарафи дигар сайёраҳо ба амал меояд.

Маълум аст, ки нуқтаи сарҳисоби вақт, ки дар шумори (пайдарҳамии) рӯзҳову моҳҳо,солу солшумориҳо ба таври анъанавӣ дар шакли тақвим ба хидматгузории миллатҳои гуногун вобаста ба дину оину анъанаҳои миллашон пешниҳод карда шудаанд, хело ҳам гуногунанд. То имрӯз ба ҳамагон зиёда аз даҳҳо тақвимҳои (ҳисоби вақт), маълуманд, ки бархе аз онҳо вобаста ба шахсҳои маъруфи таърихӣ ба хусус пайғомбарон ва ё ровиёни маъруфи динҳо асос ёфтаанд. Вале новобаса аз интихоби оғози солшумориҳо ҳамаи ин тақмимҳо вобаста ба ҳаракати Замин дар атрофи тири меҳвари худ (шабонарӯзӣ) ва дар атрофи Офтоб, ҳаракати Моҳтоб дар атрофи Замин ва ҳаракати якҷояи Замину Моҳтоб дар атрофи Офтоб тартиб дода мешавад. Ва дар ин замина ба ҳамагон се намуди тақвим- қамарӣ, қамарӣ- шамсӣ ва Шамсӣ маълуманд, ки дар Тоҷикистон тақвими Шамсӣ ва Қамарӣ мустақиман мавриди истифода қорор доранд.

Тақвими қамарӣ ба навшавии фазаҳои Моҳ, ки дар натиҷаи ҳаракати Моҳтоб дар атрофи Замин ба амал меояд тартиб ёфтааст. Ин навшавии моҳ дар тӯли сол 12 маротиба сурат гирифта теъдоди рӯзҳо дар ин тақвим ба 355- 356 баробар аст. Тағйирёбии фазаҳои Моҳ, яъне аз як навшавӣ то навшавии навбатиро моҳи синодӣ гӯянд, ки давомнокии он ба 29,53059 ё худ 29 рӯзу 12 соату, 44 дақиқаю 2,9 сония баробар аст.

Тақвими шамсӣ бошад ба ҳаракати солонаи Замин дар атрофи Офтоб асос ёфта теъдоди рӯзҳои сол 365- 366 рӯзро ташкил медиҳад. Бо назардошти он ки теъдоди рӯзҳои тақвими қамарӣ аз шамсӣ 10 -12 ш.р фарқ доранд, ҳар сол идҳои рамазону қурбон бо ин теъдод пештар фаро мерасанд.

Дар соҳаи илми астрономия ва кайҳоншиносӣ бошад, тамоми олмони Дунё новобаста ба дину оин ва миллияти хеш зимни коргузорӣ ва муайян намудани замону маконӣ (координатаҳои), ҷирмҳои мунири осмон аз тақвими астрономӣ, ки дар он давомнокии сол дар асоси мушоҳидаҳо ва омилҳои ба саҳеҳии вақт таъсиркунанда дақиқ муайян карда мешавад, истифода менамоянд. Вақтҳои охир олимон маҳз ҳамин тақвими астрономиро барои истифода ба тамоми мамлакатҳои олам пешниҳод намуда истодаанд, ки микдори рӯзҳои солҳои оддӣ дар он ба 365 ш.р баробар буда, дар соли қабиса ба он боз як рӯз илова мешавад, ва ин тақвими пешниҳодшуда тақвими шамсӣ буда бартарияти он аз тақвимҳои пешин дар саҳеҳияти он буда зарурияти нашри ҳамасолаи онро аз миён мебарад.

Ҳамин тариқ аз ваҷҳҳои болоӣ чунин бар меояд, ки оғози сол Наврӯз дар сарзамини бостонии мо бунёди фарҳангӣ дошта (он бо далелҳои илмӣ- мушоҳидавӣ асос ёфта) на ин ки он ҷашни мардумии кишварамон, балки ҷашни кулли фарҳангиёни сайёраю байналмиллалӣ маҳсуб меёбад ва дар ҳар баромадашон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон қайд карда мегузаранд “Тоҷикистон ватани Наврӯз аст”.

Букризода Анвар Маҳмад - директори Институти астрафизикаи АМИТ

Дар ҷаҳони муосир, ки равандҳои ҷаҳонишавӣ дар он бо суръати баланд идома доранд, масъалаи ҳифзи ҳувияти миллӣ ва фарҳангӣ барои ҳар як давлат аҳамияти хос пайдо мекунад. Наврӯз, ҳамчун ҷашни бостонии мардумони эронитабор, ки таърихи беш аз шашҳазорсола дорад, имрӯз ба яке аз рамзҳои муҳими фарҳангӣ ва ҳувияти миллии тоҷикон табдил ёфтааст. Чуноне ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми шодбошӣ ба ифтихори Наврӯзи соли 2024 таъкид намуданд: “Мо ифтихор мекунем, ки ҷашни Наврӯз маҳсули тафаккур ва андешаи мардуми ориёинажод буда, таърихи беш аз шашҳазорсола дорад”. Эътирофи байналмилалии ин ҷашн ва саҳми Тоҷикистон дар густариши он, на танҳо боиси баланд шудани обрӯи кишвар дар арсаи ҷаҳонӣ гардидааст, балки василаи муҳими дипломатияи фарҳангии Тоҷикистон низ мебошад.

Наврӯз – пули пайвандгари фарҳангҳо ва тамаддунҳо

Яке аз ҷанбаҳои муҳими Наврӯз, ки имиҷи Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ тақвият бахшидааст, арзишҳои умумибашарии он мебошад. Наврӯз дар моҳияти худ ҷашни сулҳ, дӯстӣ, ҳамзистии мусолиматомез, эҳтироми табиат ва инсон аст. Чунон ки Пешвои муаззами миллат дар Паёми шодбошӣ қайд мекунад: “Моҳияту ҳикмат ва табиати ҷашни Наврӯз ҳамчун рамзи бузургдошти инсон, пайки пирӯзии гармӣ бар сардӣ ва нур бар зулмот, ойини бедории табиат, эҳёи тамоми мавҷудоти олам дар тӯли ҳазорсолаҳо ба мардуми мо чун омили иттиҳоду сарҷамъӣ хизмат кардааст”.

Ин арзишҳо дар шароити имрӯза, ки ҷаҳон ба мушкилоти зиёди экологӣ, низоъҳои байнидавлатӣ ва байнифарҳангӣ рӯ ба рӯ шудааст, аҳамияти бузурги сиёсӣ ва иҷтимоӣ пайдо мекунанд.

Наврӯз ҳамчун оинаи ҳувияти миллии тоҷикон

Тавре ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд: “Бояд гуфт, ки дар масири таърихи тӯлонии халқамон Наврӯзи Аҷам дар баробари забони тоҷикӣ бунёди худшиносии тоҷиконро ташкил додааст. Агар забони тоҷикӣ ҳомии осори фаровону ҷовидонаи илмиву адабӣ ва ҳофизаи таърихии мардуми мо бошад, ҷашни Наврӯз дарбаргирандаву нигоҳдорандаи суннатҳои зиндаи халқ, расму ойинҳо ва фарҳанги миллӣ мебошад”.

Ин ақида нишонгари он аст, ки Наврӯз на танҳо як ҷашни миллӣ, балки воситаи муҳими ҳифзи ҳувияти миллӣ ва арзишҳои фарҳангӣ низ мебошад. Дар шароите ки равандҳои ҷаҳонишавӣ ба арзишҳои миллӣ таъсири манфӣ мерасонанд, чунин ҷашнҳои суннатӣ барои ҳифз ва густариши фарҳанги миллӣ аҳамияти хос доранд.

ДИПЛОМАТИЯИ ФАРҲАНГӢ ВА НАВРӮЗ

Наврӯз дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон ба унсури калидии дипломатияи фарҳангӣ табдил ёфтааст. Ҳамасола баргузории ҷашни Наврӯз бо иштироки намояндагони кишварҳои мухталиф, сафирон ва ташкилотҳои байналмилалӣ, имкони муаррифии фарҳанги ғанӣ ва суннатҳои миллии тоҷиконро фароҳам меорад. Дар муносибатҳои мусоири байналмилалӣ Наврӯз ҳамчун унсури неруи нарм мебошад.

Эътирофи байналмилалии Наврӯз, ки дар натиҷаи талошҳои пайгиронаи дипломатии роҳбарияти сиёсии Тоҷикистон ба даст омадааст, имкон додааст, ки кишвар ҳамчун ташаббускор ва пайравгори арзишҳои умумибашарии Наврӯз дар арсаи байналмилалӣ шинохта шавад. Ин амр дар навбати худ ба тақвияти мавқеи Тоҷикистон дар созмонҳои байналмилалӣ мусоидат намуда, барои густариши ҳамкориҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ заминаи мусоид фароҳам меорад.

Самтҳои дигари дипломатияи фарҳангӣ дар робита бо Наврӯз. Наврӯз ҳамчун воситаи муҳими дипломатияи фарҳангии Тоҷикистон на танҳо ба тақвияти мавқеи кишвар дар созмонҳои байналмилалӣ, балки ба тавсеаи равобити дуҷониба ва бисёрҷонибаи фарҳангӣ низ мусоидат менамояд. Дар ин замина, чанд самти муҳими дипломатияи фарҳангӣ тавассути Наврӯз амалӣ мегардад.

Нахуст, Наврӯз ҳамчун пули иртиботӣ барои тавсеаи ҳамкориҳои илмӣ-фарҳангӣ хидмат карда, ҳамасола дар арафа ва ҷараёни ҷашнгирии Наврӯз дар Тоҷикистон ҳамоишҳои байналмилалии илмӣ баргузор мегарданд, ки дар онҳо донишмандону муҳаққиқони кишварҳои гуногун ширкат варзида, дар хусуси ҷанбаҳои гуногуни таърихӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоии Наврӯз мубоҳиса менамоянд.

Дуюм, Наврӯз ба таҳкими равобити фарҳангии Тоҷикистон бо ҷомеаи тоҷикон ва форсизабонони муқими кишварҳои хориҷӣ мусоидат менамояд. Ҳамасола намояндагиҳои дипломатии Тоҷикистон дар кишварҳои хориҷӣ бо ҷалби тоҷикони муқими он кишварҳо чорабиниҳои фарҳангиро баргузор намуда, тавассути Наврӯз ҳисси ҳамбастагии миллиро тақвият мебахшанд.

Сеюм, Наврӯз ҳамчун василаи муаррифии ҳунар ва эҷодиёти мардумии тоҷикон хидмат мекунад. Ҳамасола дар доираи ҷашнгирии Наврӯз намоишгоҳҳои ҳунарҳои мардумӣ, санъати тасвирӣ ва амалии тоҷикон, инчунин барномаҳои фарҳангӣ бо иштироки ҳунармандони касбӣ ташкил карда мешаванд, ки тавассути онҳо мероси фарҳангии халқи тоҷик ба ҷаҳониён муаррифӣ мегардад.

Чаҳорум, истифодаи Наврӯз барои ҷалби сайёҳони хориҷӣ ба Тоҷикистон аз самтҳои муҳими дипломатияи фарҳангӣ мебошад. Ҷашнвораҳои наврӯзӣ, ки бо шукӯҳи хоса баргузор мегарданд, таваҷҷуҳи сайёҳонро ба фарҳанг ва табиати зебои Тоҷикистон ҷалб намуда, ба рушди саноати сайёҳӣ мусоидат мекунанд.

Дар солҳои охир таҷлили байналмилалии Наврӯз дар Тоҷикистон ба ҳукми анъана даромадааст. Яке аз муҳимтарин чорабиниҳо – Фестивали байналмилалии “Наврӯз – мероси фарҳангию ҷаҳонгардӣ” мебошад, ки бо иштироки олимону мутахассисони кишварҳои гуногун бо ташаббуси Мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Душанбе дар Муассисаи давлатии “Китобхонаи миллии Тоҷикистон” баргузор мегардад. Дар доираи ин чорабнии муҳим масъалаҳои гуногуни марбут ба таърих, фалсафа ва арзишҳои Наврӯз мавриди баррасӣ қарор гирифта, барои ҳамкориҳои минбаъдаи илмӣ-фарҳангӣ заминаҳои нав ба вуҷуд меоянд.

Форуми байналмилалии “Наврӯзи Душанбе – меҳвари робитаҳои фарҳангию сайёҳӣ” низ аз рӯйдодҳои муҳим дар арсаи дипломатияи фарҳангӣ ба шумор меравад. Дар ин форум ҳунармандони касбӣ аз кишварҳои гуногуни олам ширкат варзида, намунаҳои беҳтарини ҳунари миллии худро пешкаши тамошобинон мегардонанд. Дар баробари ин, дар доираи фестивал намоишгоҳҳои кулолгарӣ, қолинбофӣ, чакандӯзӣ ва дигар навъҳои ҳунарҳои мардумии кишварҳои минтақа ташкил карда мешаванд. Дар ин чорабинӣ мутахассисон ва намояндагони ширкатҳои сайёҳии кишварҳои Осиёи Марказӣ, Афғонистон, Эрон, Чин ва диг. иштирок намуда, имкониятҳои ҳамкориро дар самти эҳё ва истифодаи мероси фарҳангии тоҷикон дар рушди сайёҳӣ мавриди баррасӣ қарор медиҳанд.

Таърихи эътирофи байналмилалии Наврӯз бо талошҳои пайгиронаи Тоҷикистон алоқаманд аст. Соли 2009 бо ташаббуси муштараки Тоҷикистон, Эрон, Озарбойҷон, Афғонистон ва дигар кишварҳои минтақа, Наврӯз дар феҳристи мероси ғайримоддии фарҳангии ЮНЕСКО шомил гардид. Сипас, дар соли 2010 Маҷмаи Умумии СММ қатъномаи махсусро оид ба эълон намудани 21 март ҳамчун “Рӯзи байналмилалии Наврӯз” қабул кард. Роҳбарияти сиёсии Тоҷикистон дар ин раванд нақши ташаббускориро бар дӯш дошт ва дар мулоқотҳои сатҳи баланд бо роҳбарони ЮНЕСКО ва СММ аҳамияти ҷаҳонии Наврӯзро таъкид менамуд. Соли 2023 Тоҷикистон бо ташаббуси муштарак бо Туркманистон, қатъномаи нави СММ-ро оид ба таҳкими ҷойгоҳи Наврӯз дар тақвияти сулҳ ва ҳамдигарфаҳмии фарҳангӣ пешниҳод намуд, ки аз ҷониби 105 кишвари узви СММ дастгирӣ ёфт.

Наврӯз ба пойдории сулҳ ва ҳамкориҳои байни кишварҳои метавонад таъсири калон назаррас бошад минтақа. Дар шароити муосири геополитикӣ, Наврӯз ба яке аз омилҳои муҳими таҳкими сулҳ ва ҳамкориҳои минтақавӣ табдил ёфтааст. Фалсафаи Наврӯз, ки дар асоси эҳтиром ба табиат, инсон ва ҳамзистии мусолиматомези халқҳо бунёд ёфтааст, барои ҳалли масъалаҳои гуногуни минтақавӣ заминаи мафкуравӣ ва фарҳангӣ фароҳам меорад.

Баргузории чорабиниҳои муштараки Наврӯзӣ дар кишварҳои Осиёи Марказӣ, Қафқоз ва Шарқи Наздик ба густариши ҳамкориҳои байнидавлатӣ дар соҳаҳои гуногун мусоидат менамояд. Дар доираи чунин чорабиниҳо на танҳо масъалаҳои фарҳангӣ, балки мавзӯъҳои сиёсӣ ва иқтисодӣ низ мавриди муҳокима қарор мегиранд. Масалан, дар форумҳои Наврӯзӣ масъалаҳои ҳамкорӣ дар соҳаи истифодаи оқилонаи захираҳои обӣ-энергетикӣ, ҳифзи муҳити зист, мубориза алайҳи терроризм ва экстремизм мавриди баррасӣ қарор мегиранд.

Дар сатҳи минтақавӣ, Наврӯз ба ҳамгироии миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ мусоидат менамояд. Дар солҳои охир ба ташаббуси роҳбарони кишварҳои минтақа муносибатҳои байнидавлатӣ тақвият ёфта, масъалаҳои сарҳадӣ, обӣ-энергетикӣ ва иқтисодӣ ҳалли худро меёбанд. Дар ин равандҳо Наврӯз ҳамчун унсури муттаҳидкунандаи фарҳангӣ нақши муҳим мебозад. Ҳамасола дар арафаи Наврӯз сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ мулоқотҳои расмӣ ва ғайрирасмӣ гузаронида, масъалаҳои мубрами минтақавиро муҳокима менамоянд.

Тоҷикистон дар истифодаи Наврӯз барои таҳкими сулҳу субот дар минтақа фаъолона иштирок менамояд. Ташаббусҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба истифодаи анъанаву суннатҳои Наврӯзӣ дар таҳкими сулҳ ва ҳамкориҳои минтақавӣ аз ҷониби кишварҳои минтақа ва созмонҳои байналмилалӣ дастгирӣ меёбанд.

Наврӯз инчунин дар густариши ҳамкориҳои фаросарҳадӣ ва ҳалли масъалаҳои умумӣ нақши муҳим дорад. Масалан, дар минтақаҳои наздисарҳадии Тоҷикистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон ва дигар кишварҳо баргузории маросимҳои муштараки Наврӯзӣ ба тақвияти ҳамкориҳои иқтисодӣ ва тиҷоратӣ мусоидат менамояд.

- Дурнамои истифодаи Наврӯз дар стратегияи дипломатии Тоҷикистон басо равшан ва умедбахш мебошад. Тоҷикистон дар оянда низ метавонад Наврӯзро ҳамчун унсури калидии стратегияи дипломатии худ ҳамчун “неруи нарм” итифода барад. Дар ин замина, чанд самти ояндадор мавҷуд аст:

- Густариши ҷуғрофии дипломатияи Наврӯзӣ. Тоҷикистон метавонад доираи кишварҳоеро, ки дар чорабиниҳои Наврӯзии сатҳи байналмилалӣ иштирок меварзанд, васеътар созад. Хусусан муҳим аст, ки дар ин раванд кишварҳои Аврупо, Амрико, Хитой, Ҳиндустон ва ғайра ҷалб карда шаванд. Ин ба тақвияти мавқеи байналмилалии кишвар дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат хоҳад кард.

- Таъсиси “Фонди байналмилалии Наврӯз” барои маблағгузории барномаҳои илмӣ-фарҳангии марбут ба омӯзиш ва тарғиби анъанаҳои Наврӯзӣ дар кишварҳои гуногуни ҷаҳон дар стратегияи дипломатияи фарҳангии Тоҷикистон метавонад нақши муҳим бозад. Фаъолияти ин Фонд ба густариши “неруи нарм”-и Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ таъсири мусбат хоҳад расонд.

- Сеюм, дар шароити муосири рушди технологияҳо ва шабакаи ҷаҳонии Интернет, муҳим аст, ки дипломатияи Наврӯзии Тоҷикистон дар фазои маҷозӣ низ густариш ёбад. Дар ин замина, таъсиси платформаҳои маҷозӣ (онлайнӣ), шабакаҳои иҷтимоӣ, барномаҳои мобилӣ ва воситаҳои дигари иттилоотӣ-технологӣ барои тарғиби Наврӯз ва арзишҳои он дар сатҳи ҷаҳонӣ метавонад ба тақвияти имиҷи мусбати кишвар дар арсаи байналмилалӣ таъсири мусбат расонад.

- Дар оянда Наврӯз метавонад ҳамчун василаи муҳими ба роҳ мондани ҳамкориҳои иқтисодӣ истифода шавад. Дар ин самт, таъсиси Намоишгоҳи доимии маҳсулоти истеҳсоли Тоҷикистон ва кишварҳои Наврӯзӣ, баргузории форумҳои соҳибкорӣ дар арафаи Наврӯз, таъсиси платформаҳои тиҷорати электронӣ барои фурӯши маҳсулоти ҳунарҳои мардумӣ ва ғайра метавонанд ба рушди иқтисодиёти кишвар мусоидат намоянд.

Ниҳоятан, Наврӯз метавонад дар тақвияти мавқеи Тоҷикистон ҳамчун макони баргузории форумҳои байналмилалии сулҳу ҳамкорӣ нақши муассир дошта бошад. Дар ин замина, дар оянда баргузории конфронсҳо, мизҳои мудаввар ва ҳамоишҳои байналмилалӣ доир ба масъалаҳои сулҳу амният, ҳифзи муҳити зист, рушди устувор ва ғайра дар доираи ҷашнгирии Наврӯз метавонад идомаи мантиқии стратегияи дипломатии Тоҷикистон бошад.

Наврӯз ва сиёсати дохилии Тоҷикистон

Дар сиёсати дохилии Тоҷикистон, Наврӯз ҳамчун омили муҳими таҳкими ваҳдати миллӣ ва баланд бардоштани рӯҳияи ватандӯстӣ хизмат мекунад. Чи тавре ки Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон фармудаанд: “Ин ҷашни фархунда ба қалби хурду бузурги ҷомеа умеду орзуи зиндагӣ, хушҳоливу сурур ва рӯҳияи ҳамзистиву осоиш бахшида, мардумро ба дӯстиву самимият ва муҳаббату садоқати инсонӣ нисбат ба ҳамдигар ҳидоят мекунад”. Ойинҳои наврӯзӣ сарчашмаи бузурги ахлоқиву тарбиявӣ буда, онҳо аҳли башарро ба таҳаммулгароӣ, бунёдкориву созандагӣ, яъне офаридани зебоӣ ва зебоипарастӣ ҳидоят менамоянд. Ин ҷанбаи маънавии ҷашн, ки ҳамоҳангии иҷтимоӣ ва адолати иҷтимоиро тарғиб менамояд, дар замони муосир, ки нобаробариҳои иҷтимоӣ яке аз масъалаҳои ҷиддӣ мебошанд, аҳамияти хос дорад.

Наврӯз ва зебоипарастии миллӣ

Дар фарҳанги тоҷикон, Наврӯз ҳамеша бо мафҳуми зебоӣ ва зебоипарастӣ пайванди ногусастанӣ дошт. Дар айёми Наврӯз ва фасли баҳор пӯшидани либосҳои миллии идона, тозаву озода кардани хонаву кошона, кӯчаву хиёбон, боғу гулгашт ва маҳалли зисти худ аз ойинҳои зебоипарастии ниёгонамон маншаъ мегирад. Ин ҷанба, яъне тарғиби зебоипарастӣ ва ободкорӣ, дар сиёсати дохилии Тоҷикистон нақши муҳим бозида, ба ташаккули имиҷи Тоҷикистон ҳамчун кишвари тамаддунсоз низ мусоидат менамояд.

Наврӯз ҳамчун омили рушди сайёҳӣ ва иқтисодӣ

Эътирофи байналмилалии Наврӯз ва баргузории ботантанаи он дар Тоҷикистон имкони ҷалби сайёҳони хориҷиро бештар гардонидааст. Ҳамасола дар айёми Наврӯз сайёҳони зиёд барои шиносоӣ бо тарзи ҷашнгирии Наврӯз, анъанаҳо ва урфу одатҳои мардуми тоҷик ба Тоҷикистон меоянд, ки ин барои рушди соҳаи сайёҳӣ ва иқтисодиёти кишвар мусоидат мекунад.

Наврӯз ҳамчунин ба рушди ҳунарҳои миллӣ, ҳунарҳои дастӣ ва истеҳсоли молҳои анъанавӣ мусоидат менамояд. Ин амр на танҳо барои ҳифзи мероси фарҳангӣ, балки барои фароҳам овардани ҷойҳои корӣ ва даромад барои ҳунармандони мардумӣ низ муҳим аст.

Наврӯз ва ҳифзи муҳити зист

Дар фалсафаи Наврӯз, эҳтиром ба табиат, ҳифзи муҳити зист ва ҳамоҳангӣ бо он ҷойгоҳи махсус дорад. Муқаддас донистану эҳтиёт кардани табиат, поккории ҷӯйбору чашмаҳо ва тоза нигоҳ доштани дарёву обанборҳо барои мардуми бостонии мо суннати дерина ва бисёр муҳим мебошад. Дар шароити муосир, ки масъалаҳои экологӣ аҳамияти ҷаҳонӣ пайдо кардаанд, ин ҷанбаи Наврӯз метавонад барои баланд бардоштани огоҳии ҷомеа дар бораи муҳити зист мусоидат намояд. Тоҷикистон аз минбарҳои байналмилалӣ ва чорабиниҳои марбут ба Наврӯз барои ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба масъалаҳои экологӣ, аз ҷумла об ва тағйироти иқлим, фаъолона истифода мебарад. Ташаббуси Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, 2018-2028”, ки аз ҷониби Тоҷикистон пешниҳод шуда буд, намунаи равшани ин амр мебошад.

Наврӯз ва амнияти озуқаворӣ

Таъкиди Пешвои муаззами миллат дар Паёми шодбошӣ ба мушкилоти глобалии амнияти озуқаворӣ – “Имрӯз сокинони беш аз 80 кишвари дунё аз мушкилоти қаҳтиву гуруснагӣ азият мекашанд” – нишон медиҳад, ки Наврӯз ҳамчун ҷашни анъанавии кишоварзӣ метавонад барои ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ин масъала истифода шавад. Мувофиқи таъкид аст, ки Наврӯз, пеш аз ҳама, ҷашни марди деҳқон – давомдиҳандаи кори Бобои Одам ба ҳисоб рафта, бо соҳаи кишоварзӣ робитаи мустақим дорад. Аз ин рӯ, Наврӯз метавонад ҳамчун василаи тарғиби кишоварзии устувор, таъмини амнияти озуқаворӣ ва мутобиқшавӣ ба тағйироти иқлим истифода шавад, ки ба баланд бардоштани имиҷи Тоҷикистон ҳамчун кишвари пешсаф дар ин соҳаҳо мусоидат менамояд.

Ҳамин тариқ, Наврӯз дар раванди баланд бардоштани имиҷи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ нақши муҳим бозидааст. Эътирофи байналмилалии ин ҷашн, ки дар натиҷаи талошҳои пайгиронаи роҳбарияти кишвар ба даст омада, ба Тоҷикистон имкон додааст, ки ҳамчун кишвари дорои фарҳанги қадима ва ғанӣ, арзишҳои волои инсонӣ ва сулҳхоҳ муаррифӣ шавад.

Наврӯз, ки дар моҳияти худ ҷашни эҳёи табиат, нав шудани сол ва оғози корҳои кишоварзӣ мебошад, имрӯз ба рамзи муҳими фарҳангӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ табдил ёфтааст, ки ҳам дар сиёсати дохилӣ ва ҳам дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон нақши муҳим мебозад.

Тавре ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Паёми шодбошӣ ба ифтихори Наврӯзи соли 2024 қайд намуданд: "Маҳз ба ҳамин сабаб ин падидаи асили табиӣ ва фарҳангӣ ҳаргиз куҳна намегардад ва дар ҳама давру замонҳо ҳамқадаму ҳамқисмати инсоният боқӣ мемонад". Аз ин рӯ, Наврӯз на танҳо ҳамчун ҷашни миллӣ, балки ҳамчун воситаи муҳими дипломатия, ҳифзи ҳувияти миллӣ ва тақвияти мавқеи Тоҷикистон дар ҷомеаи ҷаҳонӣ аҳамияти хос дорад ва бояд ин ҷанбаҳои он мавриди таваҷҷуҳ ва истифодаи бештар қарор гиранд.

Юсуфҷонов Фаридун Муҳаммадиевич, - ходими пешбари шуъбаи ШМА ва Канадаи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои сиёсӣ

Таърихи пайдоиши Наврӯз

Наврӯз яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардумии ориёинажод аст, ки таърихи беш аз 3000-сола дорад. Он аз даврони қадим ҳамчун оғози сол ва эҳёи табиат таҷлил мегардад. Бар асоси манбаъҳои таърихӣ, Наврӯз дар даврони Ҳахоманишиён (солҳои550–330 то милод) ҳамчун ҷашни расмии давлатӣ пазируфта шуда буд.

Бо гузашти асрҳо, Наврӯз дар ҳудуди васеи фарҳанги Осиёи Марказӣ, Эрон, Қафқоз, Туркия ва ҳатто Ҳиндустон ривоҷ ёфт. Дар замони Сомониён (асрҳои IX–X) он аҳамияти хосса пайдо кард ва ба яке аз ҷашнҳои муҳимми мардумони форсизабон табдил ёфтааст.

Наврӯз яке аз куҳантарин ва муҳимтарин ҷашнҳои мардумони ориёинажод мебошад, ки бо фарҳанг, таърих ва расму анъанаҳои гуногуни миллӣ омехта шудааст. Он рамзи оғози зиндагии нав, эҳёи табиат ва ваҳдати мардумон аст. Наврӯз на танҳо ҷашни оғози баҳор, балки як рукни муҳими фарҳангии мардуми Осиёи Марказӣ ва Шарқи Наздик мебошад. Он аз қадим то ин замон ҳамчун рамзи эҳё, зиндагии нав ва ваҳдати инсон бо табиат таҷлил мегардад.

Саҳми Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаҳонишавии ҷашни Наврӯз

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар солҳои гуногун дар бораи Наврӯз суханронӣ намуда, онро на танҳо як ҷашни миллии тоҷикон, балки як падидаи муҳими фарҳангӣ ва умумибашарӣ арзёбӣ намудаанд. Пешвои миллат нақши Наврӯзро дар таҳкими ваҳдат, дӯстӣ ва худшиносии миллӣ махсус таъкид мекунанд:

- Наврӯз – ҷашни ваҳдат ва худшиносӣ - Эмомалӣ Раҳмон борҳо гуфтаанд, ки Наврӯз ҳамчун ҷашни миллии тоҷикон яке аз омилҳои муҳими ҳифзи ҳувият ва фарҳанги миллӣ мебошад. Наврӯз дар тӯли ҳазорсолаҳо ба мардум нур, муҳаббат ва умед овардааст.

Дар яке аз суханрониҳои худ Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд, ки "Наврӯз ҷашнест, ки инсонро ба покию нафосат, некию накӯкорӣ, дӯстиву бародарӣ ва ваҳдату ҳамдилӣ ҳидоят мекунад."

Инчунин, лозим ба ёдоварист, ки ҷашни Наврӯз рамзи эҳёи табиат ва шодии мардум, арзёби гардида, ин ҷашн баёнгари пиндори нек, гуфтори нек ва рафтори нек мебошад.

Бо талошҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар кишварҳои ҳавзаи Наврӯз, соли 2010 Созмони Милали Муттаҳид онро ҳамчун ҷашни байналмилалӣ эътироф кард. Эмомалӣ Раҳмон ин рӯйдодро ифтихори миллии тоҷикон номида, гуфта қайд намуданад:

- “Наврӯз бо ташаббуси мо ва дигар кишварҳои ҳавзаи Наврӯз мақоми байналмилалӣ гирифт ва имрӯз онро на танҳо дар минтақа, балки дар тамоми ҷаҳон ҷашн мегиранд.”

Ҳукумати Тоҷикистон бо роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон ҳамасола чорабиниҳои бошукӯҳи Наврӯзиро дар сатҳи байналмилалӣ баргузор менамояд. Саҳми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар эҳёи анъанаҳои миллӣ ва Наврӯз назаррас буда бо тибқи дастуру супоришҳои Ҷаноби Олӣ, дар солҳои истиқлолият анъанаҳои суннатии Наврӯз, ки дар даврони Шӯравӣ то андозае заиф шуда, эҳтимоли аз байн рафтан доштаанд, дубора эҳё шуданд. Ба хусус:

- Таҷлили расмии Наврӯз ҳамчун ҷашни давлатӣ;

- Эҳёи расму оинҳои суннатӣ, аз ҷумла суманакпазӣ, гулгардонӣ, оростани хони наврӯзӣ;

- Бунёди "Наврӯзгоҳ"-ҳо барои баргузории чорабиниҳои оммавӣ.

Эмомалӣ Раҳмон Наврӯзро як ҷузъи муҳимми фарҳанг ва худшиносии миллӣ медонанд. Бо талошҳои Пешвои миллат, ин ҷашн дар Тоҷикистон бо шукӯҳ таҷлил мешавад ва мақоми ҷаҳонӣ гирифтааст. Пешвои миллат Наврӯзро рамзи сулҳ, дӯстӣ ва ваҳдат дониста, ҳамеша мардумро ба гиромӣ доштани ин ҷашни бузург даъват мекунад.

Бо ҷаҳонишавии фарҳангҳо, Наврӯз низ марзҳоро убур намуда, ба як ҷашни байналмилалӣ табдил ёфтааст. Маҳз бо дастгирии бевоситаи Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар соли 2010 Созмони Милали Муттаҳид Наврӯзро ҳамчун ҷашни расмии байналмилалӣ эътироф кард. Пеш аз ин, дар соли 2009, ЮНЕСКО Наврӯзро ба Феҳристи мероси ғайримоддии умумибашарӣ ворид намуд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар густариш ва ҳифзи анъанаҳои Наврӯз нақши муҳим дорад. Бо ташаббуси Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва кишварҳои ҳамсоя, соли 2010 дар сатҳи байналмилалӣ таҷлили расмии Наврӯз эълон гардид. Ҳамасола дар Душанбе ва дигар манотиқи кишвар чорабиниҳои бузурги Наврӯзӣ баргузор мешаванд, ки на танҳо тоҷикон, балки меҳмонони хориҷиро низ ба худ ҷалб мекунанд.

Дар сатҳи фарҳангӣ ва сиёсӣ, Наврӯз ба як воситаи муҳими таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ табдил ёфтааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дигар кишварҳои минтақа ҳамкорӣ намуда, барои таблиғ ва ҳифзи арзишҳои Наврӯз талош мекунад. Ин ҷашн ба мустаҳкам шудани робитаҳои фарҳангӣ ва дӯстонаи кишварҳои гуногун мусоидат менамояд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун яке аз кишварҳои бунёдгузори ин ҷашни бузург дар сатҳи ҷаҳонӣ барои ҳифзи арзишҳои Наврӯз ва густариши он нақши босазо дорад. Наврӯз имрӯз низ, мисли ҳазорсолаҳо пеш, мардумро ба ҳам меорад, ба онҳо шодиву нишот мебахшад ва эҳсоси ҳамдилӣ ва дӯстиро таҳким мебахшад.

Нақши Наврӯз дар замони имрӯза

Имрӯз Наврӯз на танҳо як ҷашни миллии мардуми форсизабон, балки як падидаи умумибашарӣ шудааст. Он дар кишварҳои гуногуни ҷаҳон, аз ҷумла Тоҷикистон, Эрон, Афғонистон, Ӯзбекистон, Туркия, Озарбойҷон ва баъзе кишварҳои Аврупо бо шукӯҳ таҷлил мегардад.

Наврӯз дар Тоҷикистон яке аз ҷашнҳои асосӣ ба ҳисоб меравад ва бо баргузории маросимҳои суннатӣ, намоишҳои фарҳангӣ ва бозиҳои варзишӣ таҷлил мешавад. Мардуми тоҷик дар ин рӯз хонаҳоро тоза мекунанд, хӯрокҳои махсус, ба монанди суманак, ош ва ширбиринҷ омода месозанд. Омилҳои аслии Наврӯз – дӯстӣ, эҳтироми табиат ва ҳамгироии иҷтимоӣ – имрӯз низ аҳамияти худро гум накардаанд.

Ин ҷашн имкони хубест барои эҳёи расму анъанаҳои миллӣ ва мустаҳкам кардани риштаҳои дӯстӣ байни мардумони гуногун. Ба хусус, дар замони муосир, ки ҷаҳонишавӣ ва тағйироти иҷтимоӣ идома доранд, чунин ҷашнҳо дар ҳифзи ҳувияти миллӣ ва фарҳангӣ нақши муҳим мебозанд.

Дар шароити ҷаҳонишавӣ, Наврӯз аҳамияти нав пайдо кардааст, зеро он на танҳо як ҷашн, балки як василаи таҳкими дӯстӣ ва ҳамкориҳо байни миллатҳои гуногун мебошад. Тоҷикистон ҳамчун як кишвари дорои фарҳанги бой ва таърихи куҳан дар ҳифз ва густариши суннатҳои Наврӯз нақши муҳим мебозад.

Наврӯз на танҳо як ҷашн, балки як мактаби худшиносӣ, эҳтиром ба гузашта ва пайвастагии инсон бо табиат ва ҷомеа мебошад. Ин ҷашн ҳамеша мардумро ба сӯи якдигар наздик мекунад, рӯҳияи дӯстиву ҳамбастагиро таҳким мебахшад ва барои ҳар як шахс шодиву хушбахтӣ меорад. Имрӯз, дар шароити ҷаҳонишавӣ, Наврӯз аҳамияти бештар пайдо карда, ба як омили муттаҳидкунандаи халқҳо ва рамзи дӯстиву ҳамдигарфаҳмӣ табдил ёфтааст.

Муродов Мирамон Қосимович - ходими илмии Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Наврӯз яке аз идҳои аҷдодии қадимтарини миллати тоҷик ба шумор меравад, ки онро бори аввал шоҳ Ҷамшед ҷашн гирифта аст. Он тибқи тақвими солшумори ҳаракати сайёраҳо дар атрофи Офтоб тақрибан санаи 21-уми март ҳангоми баробаршавии шабу рӯз фаро мерасад. Аз ин рӯ иди Наврӯзро дар Тоҷикистон ба таври расмӣ ҳарсол 21 март ҷашн мегиранд.

Бояд қайд намуд, ки бо саъйу талошҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иди Наврӯз бо қарори Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид ба як иди ҷаҳонӣ табдил ёфт. Наврӯз ба унвони иди баҳор ва эҳёи табиат дар кулли кишварҳои Осиёи Марказӣ ҷашн гирифта мешавад. Ҳар иде аз ҷумла иди Наврӯз дар Тоҷикистон бо руҳияи сиёсӣ доир карда мешавад.

Бо таваҷуҳ ба ин ки мардумони Осиёи Маркази равобити хуби таърихӣ доштанд, ҷашни Наврӯз дар миёни кишварҳои минтақаи Осиёи марказӣ, аз ҷумла ӯзбекҳо, қирғизҳо, қазоқҳo ва туркменҳо низ дарнатиҷаи равобити фарҳангию иҷтимоӣ ва иқтисодию ҷуғрофӣ густариш ёфтааст. То ҳол дар ин манотиқ суннат ва анъанаҳои Наврӯз ҳифзшуда, дар байни мардум бо чунин расм Наврӯзро таҷлил менамоянд.

Калимаи «Наврӯз» маънои «Рӯзи нав»-ро дошта, он иди баҳор, якум рӯзи соли нав, рӯзи баробарии шабу рӯз мебошад, ки рӯзҳоиасосии ид 21-ум ва 22-юми март ба ҳисоб мераванд. Аммо дар ҳар як минтақаонро одамон бо расму русуми гуногун ҷашн мегиранд. Ҳоло дар Точикистон асосан Наврӯз аз 21 то 24-уми март ҷашн гирифта мешавад.

Чунонеки аз таърих бармеояд иди Наврӯз аз китоби муқаддаси зардуштиён «Авесто» сарчашма гирифта, он таърихи зиёда аз 3000 сола дорад. Инчунин таърихи гузаштаи Наврӯз аз «Наврӯзнома»-и Умари Хайём ва «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ аён аст, ки бо шоҳигарии Ҷамшед пайвастагӣ дорад.

Чи тавре ки ба ҳамагон маълум аст, санаи 21-уми март дар баҳорон шабу рӯз баробар мешавад. Вақте, ки Ҷамшед тахти тилогини худро сохт дар вақти баромади офтоб дар куҳи баланд бардошт, ки зару зевари ороишии атрофи он дар нурҳои офтоб ҷилва дода ба мисли равшании офтоб шунаъ медоданд. Аз ин сабаб ин рӯзро Наврӯз номид ва ҳамчунаввалин соли нав ҷашн гирифт. Дар «Наврӯзнома» гуфта шудааст, ки Ҷамшед ин рӯзро Наврӯз номид ва ӯро ба расми оин дохил кард. Шоҳону одамон ин идро ҷашн мегирифтанд. Ва одамон ҳаргуна бозиҳои варзишию фарҳангиро барои дилхуши анҷом медоданд.

Инчунин барои ороиши дастархони идона ҳаргуна хӯрокворҳои гуногун омода намуда, ба рӯи хони Наврӯзӣ мегузоштанд. Ҳамчунин, таъомҳое омода менамуданд, ки бо ҳарфҳои«С»- син ва «Ш»- шин номи онҳосар шавад. Ҳамчун қоида дар ид 2 намуди дастархон оро дода мешавад: Ин «Ҳафтсин»ва «Ҳафтшин» мебошад. Дар алифбои форсӣ «Син» ва «Шин» ҳарфҳои«С» ва «Ш» мебошад. Дар дини зардуштӣ ва исломӣ рақами 7 ҳамчун рақами муқаддас шуморида мешавад. Иди Наврӯз ба маънии тасдиқи ҳамбастагии зиндагӣ бо табиат, дарки пайванди ногусастании меҳнати созандагиву таҷдиди табиӣ ва муносибати ғамхоронаю эҳтиромгузорӣ ба сарчашмаҳои табиии ҳаёт аст.

Ботуров Кодир - х. п. и., МОТМБЭ назди ИФТ ба номи С.У. Умарови АМИТ.

Сафаров А. Ғ. с. х. и., МОТМБЭ назди ИФТ ба номи С.У. Умарови АМИТ.

Ба ифтихори 700-солагии Ҳофизи Шерозӣ

Дар як нусхаи нафис ва рангину мунаққаши “Девон”-и Ҳофиз, ки дар таърихи 19 моҳи раҷаби соли 1202 ҳиҷрии қамарӣ, мутобиқ ба соли 1787 мелодӣ дар сарзамини Ҳинд китобат шудааст, ғазали дилнишине бо радифи “секинак” ба мушоҳида мерасад. Ин ғазал дар нусхаи мавриди назар наққошии ҷолибе ҳам ҳамроҳ дорад, ки мазмуни онро мунъакис мекунад. Ногуфта намонад, ки ғазали мазкур дар байни тоҷикони Осиёи Миёна маҳбубияти зиёд дорад ва дар маҳфилу маъракаҳо суруда мешавад:

Ман дӯш пинҳон мешудам то қасри ҷонон секинак,

Нармак ниҳодам пойро рафтам бар айвон секинак.

Дидам нигори хешро бар тахти зар дар хоби хуш,

Ман аз ниҳеби ишқи ӯ чун бед ларзон секинак.

Кардам ду ангуштак дароз оҳистакак - оҳистакак,

Бардоштам бурқаъ ба ноз аз рӯйи ҷонон секинак.

Гуфто: Куҷоӣ, бехабар? Гуфтам: Манам мискини ту,

Ногаҳ касе ёбад хабар, эй роҳати ҷон секинак.

Як нимнаргис боз кард, аз хоб ҷунбонид сар,

Шуд бар рухи ҳамчун маҳаш зулфи парешон секинак.

Тарсон даҳон бурдам ҳаме то назди лаъли дилкашаш,

Бӯса рабудам ногаҳон аз шаккаристон секинак.

Гуфтам: Ҳамехоҳам буто, к-андар барат гирам, вале

Гуфто, ки аввал шамъро бархезу биншон секинак.

Боре ба коми хештан овардамаш дар бар, вале

Бонгу наво зад он замон мурғи саҳархон секинак.

Гуфто, ки Ҳофиз хезу рав то хидмати айвони шоҳ,

Бар шоҳ хон ин қиссаро аз халқ пинҳон секинак.

Дар нусхаҳои муътамади “Девон”-и Ҳофиз, ки бо тасҳеҳи донишмандони маъруф Қосими Ғанию Муҳаммади Қазвинӣ ва ҳофизшиносону ҳофизпажуҳони дигар дар Теҳрон ба нашр расидаанд, ин ғазал ба назар намерасад ва дар баъзе нусхаҳо танҳо дар шумори ғазалҳои мунтасаб, яъне ба Хоҷа нисбатдодашуда оварда шудааст. Яке аз сабабҳои ба “Девон” ворид нашудани ин ғазал шояд бастагӣ ба вожаи баҳсангези “секинак” дорад, ки ба сифати радифи ғазал дар он даҳ бор мавриди корбурд қарор гирифтааст.

Вожаи “секинак”, аслан дар шеваи баёни тоҷикони Осиёи Миёна ба маънии “оҳистакак” истифода мешавад ва дар дар “Ғиёс-ул-луғот”-и Ғиёсиддин Муҳаммад ба гунаи “сиканак” ба ҳамин маънӣ лафзи туркӣ дониста шудааст.

Шарҳи ин вожа дар “Фарҳанги анҷуманорои Носирӣ”-и Ризоқулихони Ҳидоят ба маънии “оҳиста” истеъмол шудани онро сареҳан таъйид мекунад: “сиканак – ба касри син ва фатҳи кофи порсӣ ва нуни мафтуҳ ба кофи зада ба луғати Қоиноти Хуросон хосса Тун ва Тибс ба маънии оҳиста-оҳиста аст.

Ва дар силки ғазалиёти Ҳофизи Шерозӣ ғазале аст, ки матлаи он ин аст: “Дӯшина ман пинҳон шудам дар қасри ҷонон сиканак // Нармак ниҳодам пойро рафтам ба айвон сиканак”. Ва ҷамъе надониста “санкинак” мехонанд, бо “шин” низ мехонанд”.

Дар “Луғатнома”-и аллома Алиакбари Деҳхудо ҳам вожаи “сиканак” бо истинод ба “Фарҳанги Онандроҷ” ва “Ғиёс-ул-луғот” “оҳиста” маънӣ шуда, дар зимн ҳамон тавзеҳи дар боло ёдшудаи Ризоқулихони Ҳидоят аз “Анҷуманорои Носирӣ” бо каме ихтисор айнан дарҷ гардидааст.

Дар баъзе нусхаҳои “Девон”-и Ҳофиз вожаи “секинак” – “сангинак” ва “шангинак” сабт шудааст, ки дуруст ба дид намеояд. Котибон ва нусханависоне, ки аз асли ин вожа огоҳ набуданд, онро “сангинак” ва “шангинак” хонда, ба ҳамин ду шакл дар нусхаҳо сабт кардаанд. Калимаҳои “сангинак” дар “Луғатнома”-и Деҳхудо аслан ба маънии ғалладонаи “ҳабб-ул-бақар” ё “говдона” омадааст.

Дурустии таъйину ташхиси ин вожа аз тарафи муаллифи “Фарҳанги анҷуманорои Носирӣ” Ризоқулихони Ҳидоят шояд ба ин алоқаманд аст, ки вай солҳо ба сифати фиристода дар Хоразм маъмурият дошт ва аз шеваи баёни тоҷикони Осиёи Миёна ба хубӣ огоҳ буд.

Гузашта аз ин, ин вожа дар баъзе қисматҳои Хуросон ҳам роиҷ будааст ва Ризоқулихони Ҳидоят ёдовар мешавад, ки дар Қоиноти Хуросон, ба хусус дар маконҳои Туну Тибси Хуросон ҳам вожаи “сиканак” ба маънии оҳиста-оҳиста дар истеъмол қарор доштааст.

Вожаи “секинак” (дар гӯйиши тоҷикӣ бо йо-и маҷҳул) ва “сиканак” (дар гӯйиши форсӣ бо йо-и маъруф) бар хилофи гуфтаи муаллифи “Ғиёс-ул-луғот”, ки онро туркӣ донистааст, комилан вожаи туркӣ нест ва дар қолаби калимасозии форсӣ-тоҷикӣ аз калимаи эҳтимолан туркиасли “секин” бо афзудани пасванди -aк (< умумиэронии -аkа) ба маънии оҳистакак сохта шудааст. Нуктаи ҷолиб ин аст, ки дар забонҳои имрӯзаи туркӣ, аз ҷумла ӯзбекӣ ва қирғизӣ ин калима бештар бо ҷуфти муродифии тоҷикии “аста” (кӯтоҳшудаи оҳиста) истифода мешавад: аста-секин, секин-аста.

Пасванди асили форсӣ-тоҷикии -ак ба калима асосан маънии хурдию навозиш мебахшад ва дар ғазали зикргардида дар чанд маврид: секинак, нармак, ангуштак ва оҳистакак-оҳистакакба кор рафтааст. Зикри ин нукта ҳам муҳим аст, ки пасванди мазкур дар калимаҳое, ки бо садоноки -а анҷом меёбанд, шакли -как мепазирад: оҳистакак.

Як вежагии дигари нусхаи мавриди назари “Девон”-и Ҳофиз ин аст, ки бар хилофи нусхаҳои нашри Теҳрон ба он ғазалҳои дар байни мардуми мо маъруф бо матлаи “Ин чи шӯрест, ки дар даври Қамар мебинам / Ҳама офоқ пур аз фитнаву шар мебинам” ва “Баъд аз ин ҳаргиз набинад ҳеҷ майхори дигар / Ҳамчу ман майхораву мисли ту хуммори дигар” ворид гардидааст. Дар ин нусха ғазал бо матлаи “Ин чи шӯрест, ки дар даври Қамар мебинам...” аз ҳафт байти зер иборат мебошад:

Ин чи шӯрест, ки дар даври Қамар мебинам,

Ҳама офоқ пур аз фитнаву шар мебинам.

Ҳеҷ меҳре на бародар ба бародар дорад,

Ҳеҷ шафқат на падарро ба писар мебинам.

Духтаронро ҳама ҷанг асту ҷадал бо модар,

Писаронро ҳама бадхоҳи падар мебинам.

Аблаҳонро ҳама шарбат зи гулобу қанд аст,

Қути доно ҳама аз хуни ҷигар мебинам.

Аспи тозӣ шуда маҷруҳ [ба] зери полон,

Тавқи заррин ҳама бар гардани хар мебинам.

Мардумон рӯйи беҳӣ металабанд аз айём,

Мушкил ин аст, ки ҳар рӯз батар мебинам.

Панди Ҳофиз шунав, эй хоҷа, бирав некӣ кун,

З-онки ин панд беҳ аз ганҷу гуҳар мебинам.

Ғазал бо матлаи “Баъд аз ин ҳаргиз набинад ҳеҷ майхори дигар...” ҳамагӣ панҷ байт дорад:

Баъд аз ин ҳаргиз набинад ҳеҷ майхори дигар,

Ҳамчу ман майхораву мисли ту хуммори дигар.

Соқие дорем чандоне ки май аз дасти вай,

Мехурему боз мегӯяд, ки як бори дигар.

Хирқаи пашмина мепӯшему бифрӯшем зуҳд,

Аз сари кӯйи ту мепӯшем зунноре дигар.

Кор агар ин аст, к-ин мастӣ, азизон мекунанд,

Пас намедонем мо ҷуз ошиқӣ кори дигар.

Ҳурмати дастори Ҳофизро бидор, эй майфурӯш,

К-ӯ ҷуз ин куҳна надорад ҳеҷ дастори дигар.

Дар мисраи шашуми ғазали мавриди назар эҳтимол бо саҳви қалами нусханавис калимаи “мебандем” – “мепӯшем” сабт шудааст, зеро зуннор ба маънии ришта ё камарбандест, ки масеҳиён ва зардуштиён онро ба миён мебанданд.

Ба андешаи мо, маъруфияти зиёди ин се ғазал дар байни мардуми мо шояд бастагӣ ба он дорад, ки шуруъ аз асрҳои миёна то ибтидои садаи бист сокинони Осиёи Миёна ба нусхаҳои Ҳинд дастрасии бештар доштанд. Илова бар ин, аксари котибону нусханависони Ҳинд ҳам касоне будаанд, ки аз ҷавру бедоди замон ба хотири рӯзгори орому осуда аз сарзамини аҷдодии мо ба Ҳиндустон паноҳ овардаанд ва ҳатто дар нусхаҳои китобати онҳо шеваи баён ва талаффузи тоҷикон риоя шудааст (масалан, дар нусхаи мазкур бо таваҷҷуҳ ба шеваи баёни тоҷикӣ калимаи “ҳеч” ба гунаи “ҳеҷ” корбаст шудааст).

Албатта, дар бобати комилан ба Хоҷа мансуб донистани ин се ғазал ҳанӯз ҷойи баҳс боқист, вале дар хусуси шуҳрату маҳбубияти ин ғазалҳо дар байни тоҷикони Осиёи Миёна ва вожаи фарорӯдии “секинак” ба маънии “оҳистакак” ё “оҳиста-оҳиста” будани радифи ғазали якум шакку шубҳа вуҷуд надорад.

Ҳамчунин дар робита ба маҳбубияти сурудаҳои Ҳофиз дар байни тоҷикони Осиёи Миёна бояд таъкид кард, ки баъзеи онҳо ба ганҷинаи мусиқии миллии мо – “Шашмақом” ворид шудаанд ва то ба имрӯз аз тарафи мақомсароён суруда мешаванд.

Масалан, ғазали “Сабо зи манзили ҷонон гузар дареғ мадор...”, матни “Насри уззол”, сурудаи “Ки Ҳофиз чу мастона созад суруд...” матни супориши аввалини “Насри уззол”-и шуъбаи “Уззол” ва сурудаи “Муғаннӣ куҷоӣ, ки вақти гул аст...” матни “Соқиномаи муғулчаи бузрук”-и мақоми аввали “Шашмақом” – “Бузрук”-ро ташкил медиҳанд.

Ғазали “Соқӣ ба нури бода барафрӯз ҷоми мо...” дар ҳавои “Сарахбори рост”, ғазали “Агар он турки шерозӣ ба даст орад дили моро...” дар ҳавои “Насри ушшоқ”-и шуъбаи “Ушшоқ”, ғазали “Сабо ба лутф бигӯ он ғизоли раъноро...” дар ҳавои “Наврӯзи сабо”, рубоии “Рӯзе, ки фироқ аз ту дурам созад...” дар ҳавои “Талқинчаи сабо”, ғазали “Соқӣ биёр бода, ки омад замони гул” дар ҳавои “Талқинчаи савти ушшоқ”, ғазали “Сабо вақти саҳар бӯе зи зулфи ёр меовард...” дар ҳавои “Савти сабо”-и шуъбаи “Сабо” ва сурудаи “Муғаннӣ, навои тараб соз кун...” дар ҳавои “Соқиномаи савти наво” суруда мешаванд, ки ба мақоми дувуми “Шашмақом” – “Рост” иртибот доранд.

Рубоии “Дар сунбулаш овехтам аз рӯйи ниёз...” матни таронаи яки “Талқини баёт”-и шуъбаи “Баёт”, ғазали “Ҳумои авҷи саодат ба доми мо афтад...” матни “Орази наво”, сурудаи “Шаби суҳбат ғанимат дон, ки баъд аз рӯзгори мо...” матни таронаи дуи “Орази наво”, ғазали “Эй офтоб, ойинадори ҷамоли ту...” матни “Талқинчаи савти наво”, ғазали “Чун шавам хоки раҳаш доман бияфшонад зи ман...” матни “Қашқарчаи савти наво”, сурудаи “Муғаннӣ куҷоӣ, ки вақти гул аст...” матни “Соқиномаи савти наво”, ғазали “Тоби бунафша медиҳад турраи мушксои ту...” матни “Уфари савти наво” ва сурудаи “Биё соқӣ аз май надорам гузир...” матни “Соқиномаи муғулчаи наво”-ро аз мақоми севуми “Шашмақом” – “Наво” ташкил медиҳанд.

Ғазали “Дарахти дӯстӣ биншон, ки коми дил ба бор орад...” матни таронаи дуи “Орази дугоҳ”, сурудаи “Биё, соқӣ, акнун ки шуд чун биҳишт...” матни “Соқиномаи савти калон” ва сурудаи “Биё, соқӣ, он роҳи райҳоннасим...” матни “Соқиномаи муғулчаи дугоҳ” аз мақоми чорум – “Дугоҳ” мебошанд.

Ғазали “Ба чашм кардаам абруи моҳсимое...” матни “Сарахбори сегоҳ” ва ғазали “Равоқи манзари чашми ман ошёнаи туст...” матни “Насри сегоҳ”-ро аз мақоми панҷум – “Сегоҳ” ташкил медиҳанд.

Ғазали “Ман тарки ишқбозию соғар намекунам...” дар ҳавои “Савти гиря” ва ғазали “Дилбари ҷонони ман, бурда дилу ҷони ман...” дар ҳавои таронаи шаши “Сарахбори Ироқ” суруда мешаванд ва ин ҳар ду наво аз мақоми шашум – “Ироқ” мебошанд.

Дар робита ба берун мондан ва роҳ наёфтани баъзе сурудаҳои Ҳофиз дар китобҳои банашррасида ҳамчунин бояд ёдовар шуд, ки ин воқеиятро донишманди маъруф, узви вобастаи АИ ИҶШС Е.Э. Бертелс ҳам ба мушоҳида гирифта, дар ин бобат навишта буд: “Шеърҳои Ҳофиз, ки дар шуъбаҳои ҷудогонаи “Шашмақом” истифода бурда мешаванд, ба ин муаллиф тааллуқ дошта бошанд ҳам, ба нашри танқидии лирикаи ӯ баъзан мувофиқат намекунанд”.

Дар маҷмуъ, Хоҷа Ҳофиз аз маҳбубтарин шоирони миллии мост, ки доманаи шукӯҳу шуҳрати сурудаҳои дилпазираш аз дирӯз ба имрӯз кашида мешавад ва аз имрӯз ба фардо ва фардоҳои дур идома пайдо хоҳад кард.

Ҳасани СУЛТОН, узви вобастаи АМИТ

Модар нахустин мураббӣ ва ғамхорест, ки бо дилу ҷон барои хушбахтии фарзандон заҳмат мекашад. Ҳар сухан ва ҳар амали модар саршор аз муҳаббату дилсӯзист. Бе муҳаббати модар зиндагӣ холӣ аз гармиву меҳрубонӣ буда, гулзори бе насими баҳорро мемонад.

Меҳрубонии модар беинтиҳост. Аз он лаҳзае, ки тифл дар батни ӯ офарида мешавад, модар бо тамоми вуҷудаш ғамхориву дилсӯзиро ба ӯ мебахшад. Дардҳои таваллуд, бедорхобиҳои шабона, афғону зории кӯдак, ҳама ва ҳама бо муҳаббати беандозаи модар сабук ва хушоянд мешаванд. Ин муҳаббатест, ки дар миёни ҳама мавҷудоти олам беназир ва муқаддас аст. Фарзанд, новобаста ба синну сол, барои модар ҳамон кӯдаки хурдсол боқӣ мемонад. Вай ҳамеша бо дили пур аз умед ба сӯи фарзанд менигарад, ба камол расидани ӯро орзу мекунад ва аз сидқи дил талош менамояд, ки ӯро дар роҳи рост ҳидоят кунад.

Ҳамаи неъмати дунё ҳамон лаҳзаи кӯчаке, ки дар лабони модар табассум меорад, арзиш дорад. Шоир чуноне ки мегӯяд:

Сад ҷону дил фидои як муддаои модар,

Фатҳу кушоиш орад, дасти дуои модар,

Бишнид гар садоям дунёи сахтгӯшон,

Ангезаест шояд аз аллаҳои модар.

Ин мисраъҳо баёнгари онанд, ки муҳаббати модар чун баҳри беканор аст. Ҳар чӣ қадар фарзанд кӯшиш кунад, наметавонад меҳрубониҳои модарро пурра посух диҳад. Аммо бо амалҳои нек, суханони нарм ва ғамхорӣ нисбат ба модар метавонем каме ҳам бошад, заҳматҳои ӯро қадрдонӣ намоем. Дуои модар калиди ҳамаи дарҳои бастаи зиндагист. Ҳар нафаре, ки дуои модарро гирад, дар ҳама кор муваффақ ва хушбахт мегардад. Қиссаҳои зиёде дар ҳаёт ва таърих шаҳодат медиҳанд, ки дуои модар чӣ гуна фарзандро ба қуллаҳои баланд мерасонад. Баръакс, беэҳтиромӣ ба модар инсонро дар зиндагӣ аз баракат ва саодат маҳрум месозад.

Зарбулмасале ҳаст, ки мегӯяд: "Осмон аз дуои модарон баракат меёбад". Ин маънои онро дорад, ки дуои модар на танҳо барои фарзанд, балки барои тамоми хонадон ва ҳатто ҷомеа таъсири нек мегузорад.

Ҳар фарде, ки мехоҳад зиндагии хушу обод дошта бошад, бояд азизтарин шахси худро – модарашро қадр кунад. Ҳурмату эҳтироми модар на танҳо дар сухан, балки дар амал ҳам бояд зоҳир гардад. Ҳар лаҳза бояд аз саломатии модар огоҳ бошем, муҳаббат ва ғамхориро ба ӯ нишон диҳем.

Дар фарҳанги мо, модар мақоми хеле баланд дорад. Ғамхориҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Пешвои муаззами миллат ин таваҷҷӯҳи махсусест, ки назираш дар дигар лавлатҳои дунё нест. Ин ғамхорӣ ва таваҷҷӯҳ дар ҳама суханрониҳои Пешвои муаззами миллат эҳсос мегардад. Дар тамоми суханрониҳо ва сиёсати Пешвои миллат мақоми модар ҳамчун шахсияти муқаддас таъкид мешавад.

Президенти кишвар борҳо иброз доштаанд, ки модарон дар рушди маънавӣ ва иқтисодии ҷомеа нақши муҳим доранд. Аз ин рӯ, давлат пайваста мекӯшад, ки шароити зиндагии занону модаронро беҳтар гардонад, ҳуқуқ ва манфиатҳои онҳоро ҳифз намояд ва саҳмашонро дар ҷомеа баланд бардорад.

Яке аз самтҳои муҳими сиёсати иҷтимоии Ҳукумати Тоҷикистон ин баланд бардоштани мақому манзалати занону модарон ва фароҳам овардани шароити мусоид барои онҳо мебошад. Бо дастгирии бевоситаи Пешвои миллат дар солҳои охир як қатор қонунҳо ва қарорҳо ба тасвиб расидаанд, ки ҳифзи ҳуқуқ ва манфиатҳои занонро таъмин мекунанд. Ба хусус, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кафолатҳои давлатии баробарҳуқуқии занон ва мардон ва имкониятҳои баробарии амалии онҳо» як санади муҳими ҳуқуқиест, ки барои беҳтар кардани вазъи иҷтимоии занон ва модарон равона шудааст. Ғайр аз ин, таъсиси Кумитаи кор бо занон ва оила, татбиқи Барномаи давлатӣ оид ба баланд бардоштани мақоми занон ва дастгирии онҳо дар соҳаҳои гуногуни ҷомеа намунаи возеҳи ғамхории Пешвои миллат нисбат ба модарон ва занон мебошад.

Албатта, вобаста ба таваҷҷӯҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба модарон ва умуман ҷойгоҳи модар дар ҳаёт метавон садҳо китоб навишт, як мақола ва ҳазорон достон наметавонад ифодагари пурраи сифатҳои модар бошад. Ҳанӯз, ки фурсати ба модар ба ягона ғамхорӣ беинтиҳо будан ҳаст, бояд ғамхорию меҳрубонӣ кард.

Бузургтарин дарди башар низ, ки ҳамсафари инсон аст дарди бемодарӣ будааст. Аз ин рӯ, шоире навишта:

Расида рӯзи Модар, Модарам нест.

Шукӯҳи ид дар бому дарам,нест.

Ба ҷузъ як каф дуои гиряолуд.

Барояш армуғони дигарам нест.

Модар оинаи муҳаббат, даргоҳи саодат ва чароғи равшани зиндагист. Ҳар касе, ки мехоҳад умри пурбаракат ва хушбахтӣ дошта бошад, бояд модарашро дӯст дорад, эҳтиром намояд.

Ситора Абдумуминзода, номзади илмҳои педагогӣ, Корманди ИФСҲ АМИТ

“Зан - Модар гавҳораву оламро бо ҳам мепайванданд, рисолати пурзаҳмати парвариши наслҳоро ба дӯш кашида, бо сиришту замири покаш барои ҳастии фарзанд, ободии хонадон ва осоиши ҷомеа талош менамояд”

Эмомалӣ Раҳмон

Нақш ва мақоми зан дар ҳамаи давру замонҳо дар ҳаёти ҷомеаи башарӣ ҳамчун офарандаи ҳаёт, пайвандгари наслҳо ва низомбахши рӯзгор ниҳоят бузург аст. Зан- модар худ гул ва баҳори зиндагии башар аст. Дар ин маврид яке аз файласуфони гузашта фармудааст: “Ҳеҷ гуле атр, ранг ва зебогии модарро надорад”. Дар урфият низ мегӯянд, ки “Зани соҳибмаърифату боиффат, гавҳар ва зани ҳунарманду кадбонуи сариштакор, хазина аст”. Дар ҳақиқат ҳам занон ва модарони мо хазинаи бебаҳое мебошанд, ки тамоми қувваи худро барои тарбияи фарзандони соҳибмаърифату ватандӯст, дорои ахлоқи ҳамида ва ба ҳаёти мустақилона омода намудани онҳо сарф менамояд.

Ба саҳифаҳои гузаштаи таърихи халқи тоҷик каме назар намоем. Зан ва модари тоҷик ҳам шоҳ будаасту ҳам сарвари шуҷоъ ва хирадпешаи сарзамини худ. Далели ин бонувони тоҷик мебошад, ки дар замонҳои ҳассос ватандӯстона ҷавшан ба тан кардаву силоҳ ба даст гирифта, далерона ба ҳимояи ватани худ бархоста, дар майдонҳои набард на кам аз мардон қаҳрамониву шуҷоат ва ҷоннисорӣ нишон дода, ватанро аз истилои таҷовузгорон эмин доштаанд.{1}

Мисоли яке аз онҳо, шуҷоату корномаи таърихии Томирис мебошад, ки тавонистааст барои дифоъи кишвари худ ва интиқоми фарзанди шаҳидаш бо тавонотарин шоҳи таърихи замон Куруши Кабир ба майдони набард барояд ва ӯро мағлуб кунад.

Мисоли дигар номдортарин зани низомӣ дар замони Ҳахоманишиён бону Ортамис буд, ки дар лашкаркашиҳои Хушёршоҳ ба Юнон бевосита ширкат доштааст. Падари таърих Ҳеродот аз далерию шуҷоати занони форс ёдовар шуда, аз забони Хушёршоҳ нақл мекунад, ки: “Эй кош, мардони иронӣ ба андозаи Ортамис шуҷоат доштанд”.

Инчунин дар даврони Сосониён низ зан дар баробари мард аз ҳуқуқҳоиболотрае бархӯрдор буд. Ҷуръату ҷасорати занон онҳоро дар ҷомеа соҳиби ҷойгоҳ ва мақоми баланд карда буд. Дар таърихи миллӣ занонро дар симои шоҳони мамлакат ҳам вохӯрдан мумкин аст. Масалан, Бӯрондухт дар замони Сосониён зане буд, ки тибқи ривоёт, дар беш аз даҳ кишвари Осиёи имрӯз подшоҳӣ кардааст.

Дар асрҳои7-уми мелодӣ Бӯрондухт ва Озармидухт ҳамчун духтарони Хусрави Парвиз ба тахти подшоҳӣ расидаанд. Ҳумо, Данёк ва Ортамис аз ҷумлаи заноне буданд, ки дар ҷойгоҳи фармондеҳии сипоҳиён қарор дошта низоми подшоҳиро бар даст гирифта буданд. Илова бар ин метавон аз таърихи халқи тоҷик якчанд занону бонувони шуҷоъро ба мисли Понтео, Истотиро, Пари Сотис ва ба мисли инҳо даҳҳо нафаронеро ном бурд, ки бо ҷасорат, матонат ва заковати худ салтанат ронда дар набардҳои низомӣ бо сарбаландӣ ғолибият ба даст оварданд.

Дар замони Иттиҳоди Шуравӣ (солҳои 1924-1991) занон ва модароне буданд, ки бо кору заҳмати шабонарӯзӣсоҳибэҳтиром буданд. Махсусан дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ32 ҳазор бонувони тоҷик ширкат варзиданд. Аз ин теъдод 350 нафар нишонзан, 1420 нафар автоматчӣ, 435 нафар хаткашон, 3750 нафар алоқачӣ, 4195 нафар тирандоз ва теъдоди зиёдашон ҳамшираи шафқат буданд. Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ занон тамоми ҷанговаронро бо маводи ғизоӣ ва яроқу аслиҳа таъмин мекарданд. Ҳазорон зан баробари мардҳо ба майдони ҷанг рафта, бо душмани инсоният – фашизм мубориза бурданд. Занони шуҷои миллат ҳам дар ақибгоҳ ва ҳам дар майдони ҷанг фаъолона ҷангида, ҳатто бо номаю муроҷиатномаҳои худ ҳамаро ба мардонагию қаҳрамонӣ даъват мекарданд.

Хушбахтона дар даврони соҳибистиқлолӣниз чунин занони фидокору қаҳрамон кам нестанд. Занону модарони бонангу номуси мо ҳанӯз дар солҳои ниҳоят мушкили оғози истиқлол обрӯ ва шарафи мамлакатро нигоҳ доштанд ва ба хотири ҳифзи ҳуқуқи худ мисли Гурдофарид устувор истоданд ва дар таҳкими рукнҳои давлат, сулҳу субот, ваҳдати миллӣ саҳми арзишманд гузоштанд. Барҳақ бузурге фармудааст: “Агар мехоҳед андозаи тамаддун ва пешравии миллатро бидонед, ба занони он миллат нигаред”.

Маврид ба зикр аст, ки дар Паёми имсолаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон саршор аз таҷассуми бузургиву матонати модарону бонувон буда, ва ҷойгоҳи онҳо дар ташфиқу тарғиби пойдории оила ва ҷомеаи солим замина гузоштанд. Пешвои муаззами миллат, муҳтарамЭмомалӣ Раҳмон зикр намуданд, ки “Мо ба азму ирода ва масъулиятшиносии бонувону духтарони тоҷик ҳамчун неруи бузург эътимоди комил дорем ва дастгирии ҳамаҷонибаи онҳоро идома медиҳем. Бовари дорем, ки бонувону занон ва модарону духтарони азизи мо, дар амалисозии талаботу муқаррароти қонунҳои миллӣ, пешгири кардани бегонапарастӣ, аз ҷумла сару либос ва ойинҳои барои мардуми мо бегона, ба камол расонидани наслҳои солим, таҳкими сулҳу субот дар ҷомеа, пешрафти давлат ва ободии Ватан минбаъд низ саҳми арзишманди худро мегузоранд”.{2}

Таъкидҳои пайвастаи Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баланд бардоштани ҷойгоҳи зан–модар ва ба ин васила эҳтиром гузоштан нисбат ба онҳо ҷиҳати ба қуллаҳои мурод расидани ҳар як шахс гувоҳӣ медиҳад. Аз ин ҷост, ки ҷашни бонувон бо “Рӯзи модар” номгузорӣ шуд, то ки эҳтироми эътимод ва арҷгузорӣ нисбат ба бузургиву зебоӣ ва олиҳимматии модарони поксиришту поктинат зиёд гардад.

Бигзор, дилҳои шумо модарони азиз ҳамеша ба монанди чашмаҳои кӯҳистони тоҷик поку мусаффо ва мисли табиати ҳамешабаҳори Тоҷикистони азизамон зебову муҷалло бошад!

Адабиёти истифодашуда

1. Б. Ғафуров. “Тоҷикон”. Таърихи қадим ва асри миёна. Китоби 1. - Д., 1973;

2. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ», 28.12.2024.

Достиева Дилафруз - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

“Мо ба азму ирода ва масъулиятшиносии занон ҳамчун неруи бузурги ҷомеа эътимоди комил дорем. Баробари ин, медонем, ки зан модар аст, яъне ягона мавҷудест, ки инсонро ба дунё меорад ва ба ӯ ҳаёт мебахшад. Ба ин хотир, мо масъул ҳастем, ки ба ин мавҷуди офарандаи инсоният арҷ гузорем ва эҳтиромашро ҳамеша ба ҷой орем”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре ҳамагон хуб медонем баъди соҳибистиқлолии кишварамон ба тасвиб расидани Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз таърихи 3-юми декабри соли 1999 “Дар бораи баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа” дар сиёсати иҷтимоии давлату Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба масъалаи боз ҳам баланд бардоштани мақоми занон дар ҷомеа таваҷҷуҳи бештар дода мешавад.

Зеро Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон маҷмӯи тадбирҳои мушаххасро бо мақсади боз ҳам баланд бардоштани мақоми занон дар ҷомеа, таъмини риояи ҳуқуқҳои конститутсионии онҳо, густариши фаъолияти ҷамъиятию меҳнатӣ, инчунин ҳалли масоили демографӣ, ташаккули тарзи ҳаёти солим ва баланд бардоштани сатҳи маърифатнокӣ, пешбарии онҳоро ба мансабҳои роҳбарикунанда амалӣ гардонида истодааст.

Чунки ҳуқуқҳои занон қисми таркибии ҳуқуқҳои умумии инсон маҳсуб ёфта, бо мақсади фароҳам овардани шароити мусоид баҳри иштироки ҳамаҷониба ва баробарии занон дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷомеа самти афзалиятноки сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад, ки ин гуфта асоси воқеии худро низ дорад.

Беҳуда нест, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷумла ҳангоми шиносоӣ бо кору фаъолияти бонувони эҷодкори мамлакат зимни суханронии пурмуҳтавои худ аз он ҷумла чунин иброз дошта буданд: “Давлате, ки нисбат ба Модар – сарчашмаи ҳаёт ва бақои насли инсонӣ бепарво бошад, ояндаи худро аз даст медиҳад”.

Дар ҳамбастагӣ ба ин гуфтаҳо Роҳбарияти давлату Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи сиёсати иҷтимоии худ бо мақсади ҳалли бисёр масъалаҳои марбут ба ҳаёти занон як қатор барномаҳои муҳимми давлатиро амалӣ намуда, ҳамзамон ба таври пайваста низ кӯшиш ба харҷ медиҳад, ки ҷиҳати боз ҳам баланд бардоштани мақому манзалати занон дар ҷомеа беш аз пеш мусоидат намояд.

Зимнан бояд қайд кард, ки аз оғози соҳибистиқлолии кишвар бо саъю талош ва инчунин ба туфайли ғайрату кӯшишҳои пайвастаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон яке аз вазифаҳои аввалиндараҷаи Ҳукумат ин пеш аз ҳама баланд бардоштани ҳуқуқи зан ва мақоми ӯ дар ҷомеа маҳсуб меёфт.

Аз ин рӯ, бо мақсади иҷроиши масъалаи мазкур Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати пешбарандаи рушди баробар ва одилонаи ҷинсҳоро тавассути мустаҳкам кардани мавқеи зан бо меъёрҳои конститутсионӣ ва минбаъд такмил додани онҳо тавассути қонунҳои соҳавӣ пеш гирифт. Ин амалкарди Роҳбари давлати тоҷикон ва шахсияти шинохта баҳри боз ҳам баланд бардоштани ҳуқуқ ва мақоми зан дар ҷомеаи Тоҷикистон низ ҳамчун асоси ҳуқуқӣ гардид, гӯем ҳам ягон хел иштибоҳ нахоҳем кард.

Лозим ба тазаккур аст, ки дар баробари ин дар сатҳи қонунгузории алоҳида низ ҳифзи ҳуқуқи занон дар як қатор санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва санадҳои зерқонунӣ низ қабул гардиданд, ки аз он ҷумла, тибқи муқаррароти қонунҳои амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи кафолатҳои давлатии баробарҳуқуқии мардону занон ва имкониятҳои баробари амалигардонии онҳо” аз санаи 1-уми марти соли 2005, таҳти рақами 89, “Стратегияи миллии фаъолгардонии нақши занон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2030” аз 30-юми апрели соли 2021, таҳти рақами 167, “Дар бораи грантҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати дастгирӣ ва рушди фаъолияти соҳибкории занон барои солҳои 2021 – 2025” аз таърихи 28-уми январи соли 2021, зери рақами 5 дарҷ гардидаанд.

Бар замми ин гуфтаҳои зикршуда дар “Стратегияи миллии фаъолгардонии нақши занон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2030” аз санаи 30-юми апрели соли 2021, таҳти рақами 167 бошад ҳамзамон самтҳои асосии сиёсати давлатӣ оид ба фаъолгардонии нақши занон муайян гардида, он ба татбиқи принсипи баробарии ҳуқуқу озодиҳои мардону занон ва фароҳам овардани имкониятҳои баробар барои амалисозии он аз ҷониби занон, таъмини намояндагии баробари мардон ва занон дар соҳаҳои мухталифи фаъолият, пешгирӣ ва аз байн бурдани зӯроварӣ нисбати занон равона гардидааст.

Стратегияи мазкур ҷиҳати иҷрои дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки зимни суханронӣ дар маросими савгандёдкунии худ баён доштанд, дар асоси муқаррароти Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кафолатҳои давлатии баробарҳуқуқии мардону занон ва имкониятҳои баробари амалигардонии онҳо» ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, инчунин санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофнамудаи Тоҷикистон таҳия гардидааст.

Лозим ба тазаккур аст, ки ҳадафи асосии Стратегия аз фароҳам овардани замина ва шароитҳои зарурӣ барои ба пуррагӣ нишон додани қобилияти занон дар ҳама соҳаҳои ҳаёти ҷомеа, татбиқи сиёсати давлатии гендерӣ, механизмҳои татбиқи кафолатҳои конститутсионии баробарҳуқуқии мардону занон, пешгирӣ ва аз байн бурдани зӯроварӣ дар оила, рушди соҳибкории занон, баланд бардоштани сатҳи маърифатнокии занон, таъмини иштироки васеи онҳо дар тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ ва ҳамзамон ба ин васила таъмини рушди устувори давлат мебошад.

Иди саидатон муборак, модарону хоҳарони азизу меҳрубон!

РАҲИМЗОДА Алишер Орзу - номзади илмҳои физикаву математика, директори Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон