Январь 10, 2025 16:26

ДУШАНБЕ, 10.01.2025 /АМИТ «Ховар»/. Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2024 таъкид шуд, ки ба ҷумҳурии транзитӣ табдил додани Тоҷикистон ва истифодаи имконияти транзитии он ҳамчун яке аз ҳадафҳои асосии рушди мамлакат пазируфта шудааст. Бинобар ин, Вазорати нақлиёт вазифадор шуд, ки барои татбиқи сифатноки лоиҳаҳои сармоягузорӣ, сари вақт ва бо риояи меъёрҳои муосир амалӣ намудани бунёду навсозии роҳҳои дорои аҳамияти байналмилалӣ, нигоҳдорӣ ва истифодаи дурусти роҳҳо, ташаккули долонҳои нақлиётии транзитӣ ва инфрасохтори онҳо тадбирҳои зарурӣ андешад.

Воқеан ҳам ин таъкиди Пешвои миллат бамаврид ва масъалаи муҳим дар марҳилаи нави рушди мамлакат мебошад. Зеро дар «Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030» ба сифати яке аз таҳдидҳои асосӣ дар роҳи рушди мамлакат чунин иброз шудааст: «Дурдастии ҷуғрофӣ аз баҳр ва бозорҳои бузурги фурӯш ва рушд наёфтани коммуникатсияи нақлиётӣ дар самти бозорҳо рақобатпазирии иқтисоди миллиро маҳдуд месозад. Ҳоло зарурати воридсозии тағйироти калон дар консепсияи иқтисодии фаъолияти намудҳои нақлиёт дар асоси аломатҳои бозоргонии талаботи пардохтпазир ба миён меояд».

Бартараф намудани ин таҳдид барои истифодаи самараноки имконияти иқтисоди транзитии ҷумҳуриамон шароити мусоид фароҳам меорад. Истифодаи имконияту шароити мавҷудаи таъмини рушди иқтисоди транзитӣ манбаи рушди ҳаёти иҷтимоию иқтисодии мамлакат мебошад.

Рушди иқтисодиёти транзитӣ пайваста бо тавсеаи тиҷорати байналмилалӣ, афзудани ҳаракати ҷаҳонии ҳаҷм ва навъҳои молҳои истеъмолӣ, инчунин тақсимоти байналмилалии меҳнат, ҷудошавии ҷуғрофии ҷойҳои истеҳсол ва истеъмоли мол, мавҷудияти воситаҳои нақлиёт, ки имкони фарохи гардиши ҳаҷми калони молҳо ва бастаи ашёи гаронбаҳоро ба масофаҳои дуру дароз рӯи кор меорад, амалӣ мешавад.

Ба рушди иқтисоди транзитӣ ҷойгиршавии ҷуғрофии ҷумҳурӣ дар муҳимтарин роҳҳои тиҷоратӣ ё дар чорроҳаи онҳо, наздикӣ ба «марказҳои рушди ҷаҳонӣ» ва ё «дарвоза»-ҳои минтақаҳои муайяни ҷаҳонӣ таъсир мерасонад. Иқтисоду бозори транзитӣ тавассути Тоҷикистон, ки дар миёнароҳи Роҳи бузурги абрешим қарор дорад, вуҷуд дорад ва ҳаҷми он хеле назаррас аст.

Барои ғанӣ гардонидани сатҳу сифати системаи транзитии мамлакат ва баланд бардоштани самаранокии он соҳаи нақлиёти ҳавоӣ нақши муҳим дорад.

Мувофиқи маълумоти Созмони байналмилалии авиатсияи гражданӣ (ICAO), нақлиёти ҳавоӣ ҳоло тақрибан 35 фоиз тиҷорати ҷаҳониро аз рӯи арзиш ташкил медиҳад. Ҳаҷми мусофиркашонии ҷаҳонии авиатсия ҳар сол тақрибан 5-7 фоиз афзоиш меёбад.

Тибқи ҳисобҳои Ассотсиатсияи байналмилалии нақлиёти ҳавоӣ (IATA), ҳар 10 фоиз афзоиши ҳамлу нақли ҳавоӣ ба маҷмуи маҳсулоти дохилии ҷумҳурӣ 0,5 банди фоизӣ изофа менамояд. Дар мамлакатҳои Аврупо нақлиёти ҳавоӣ 7 фоизи маҷмуи маҳсулоти дохилиро ташкил дода, 5 фоизи шуғлро таъмин мекунад.

Тибқи пешгӯии дарозмуддати навшудаи Ассотсиатсияи байналмилалии нақлиёти ҳавоӣ (IATA), то соли 2037 шумораи мусофирон дар хизматрасониҳои ҳавоӣ дар ҷаҳон ду баробар афзуда, гардиши солонаи онҳо тақрибан 8,2 миллиард нафарро ташкил медиҳад. Тамоюли асосии тараққиёти соҳа аз нав тақсим кардани ҳаракати ҳавоӣ ба тарафи шарқ ва ҳаракаткунандаи асосӣ минтақаи Осиё ва уқёнуси Ором хоҳад буд. Дар айни замон локомотиви ин равандро Чин ташкил медиҳад, ки он Иёлоти Муттаҳидаи Амрикоро аз мақоми бузургтарин истифодабарандаи бозори нақлиёти ҳавоӣ барканор карда истодааст.

Пайваста бо татбиқи стратегияи раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ нишондиҳандаҳои бозори ҳавопаймоии Тоҷикистон низ хеле хушбин ба назар мерасанд. Солҳои охир афзоиши интиқоли мусофирони ҳавопаймоҳо мушоҳида мешавад. Соли равон гардиши мусофирон нисбат ба соли гузашта 11,7 фоиз афзуд.

Комплекси авиатсионӣ бо суръати баланди кашонидани мусофиру бор аз дигар намудҳои нақлиёти ҷумҳурӣ фарқ мекард. Зеро хизматрасониҳои он бо равишу арзиши хубу олӣ, риояи шароити обу ҳаво ва инчунин сифату вазни борҳои интиқолшаванда амалӣ мегардад. Аз ин лиҳоз, соҳаи комплекси нақлиёти ҳавоӣ асосан ба таъмини мусофиркашонии масофаи дур, инчунин ба зудӣ расонидани борҳои хурд ва гаронбаҳо нигаронида шудааст.

Бори аввал экипажҳои ҳавопаймоҳои ҷумҳурӣ дар нахустин даврони соли истиқлолият зери нишони ширкати ҳавопаймоии «Тоҷикистон» 15 майи соли 1992 ба парвоз шуруъ намуданд. Соли 1995-1999 ба Ҷумҳурии Исломии Покистон, Ҳиндустон, Афғонистон, инчунин ба як қатор давлатҳои Аврупо ва мамлакатҳои баҳри Миёназамин хатсайрҳои ҳавопаймоии байналмилалӣ кушода шуданд. То соли 1999 аз 47 фурудгоҳи ҷумҳурӣ 10-тоаш фаъолият мекард ва парки ҳавопаймою чархболҳо аз 40 воҳиди таҷҳизоти корӣ иборат буд. Ҳамин тариқ, соли 2004 ширкати давлатии авиатсионии «Тоҷикистон» ба Корхонаи воҳиди давлатии «Тоҷикистон» ва соли 2006 ба Корхонаи воҳиди давлатии «Тоҷик Эйр» табдил дода шуд.

Бо мақсади рушди соҳаи авиатсияи граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби Раёсати авиатсияи граждании Вазорати нақлиёт якчанд корҳо тибқи қонунгузории амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва талаботи байналмилалӣ ба анҷом расонида шуда, санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳа ба таври зарурӣ таҳия ва татбиқ карда шуданд. Вобаста ба ин, дар асоси талаботи Ташкилоти байналмилалии авиатсияи гражданӣ (ИКАО) зиёда аз 200 усулу қоидаҳои умумии авиатсияи гражданӣ, дастурамалҳо, низомномаҳо ва дастурҳо ба тавсиб расонида шуда, дар корхонаҳои авиатсионии ҷумҳурӣ мавриди амал қарор доранд. Дар соҳаи авиатсияи граждании ҷумҳурӣ дар давраи соҳибистиқлолӣ як қатор корҳои назаррас ба итмом расидаанд. Ин таъсиси Агентии авиатсияи граждании назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, алоқаҳои нави ҳавоӣ ва зиёд гардидани хатсайрҳои мунтазам, бо таҷҳизоти муосиргардонидаи аэронавигатсионӣ, аз ҷумла таҷҳизоти рақамии «СМАРТ–Т», 2 стансияи нави метрологии аэродромӣ, 4 таҷҳизоти самтнамоӣ (радиоплигатор) дар 4 фурудгоҳи байналмилалӣ, муҷаҳҳаз гардонидани ҳафт системаи радиостансияи алоқаи ҳавоӣ (ДМДМ) дар 4 фурудгоҳи байналмилалӣ ва мавзеъҳои ноҳияи Данғара, шаҳри Истаравшан ва ноҳияи Мурғоб, терминали нави байналмилалӣ дар Фурудгоҳи байналмилалии шаҳри Душанбе (бо иқтидори иҷозат додани 500 нафар дар 1 соат), маркази идораи ҳаракатҳои ҳавоӣ «Мастер», ба масофаи 160 м дароз намудани фурудгоҳи Бохтар, ба истифода додани терминали боркашонӣ дар фурудгоҳи шаҳри Душанбе, ба аъзогӣ қабул гардидани ширкатҳои миллӣ дар ташкилоти байналмилалии ИАТА ва бунёди толорҳои (транзитӣ) мусофирқабулкунанда ва гуселкунанда дар фурудгоҳҳои байналмилалии ҷумҳурӣ мебошанд.

Аммо дар айни замон имконияти бозори транзитии моро асосан ширкатҳои бузурги ҳавоии хориҷӣ истифода мебаранд. Дар аксар мавридҳо парвозҳои анъанавӣ аз Аврупою Осиё ба Тоҷикистон тавассути ширкатҳои байналмилалӣ амалӣ мешаванд. Дар бозори ҷаҳонии транзитӣ комплекси авиатсионии Тоҷикистон бо рақобати шадид рӯ ба рӯ мешавад. Барои ширкатҳои ҳавопаймоии мо дар ин ҷо бо ширкатҳои боркашонии ҷаҳонӣ, ки навъҳои муосири ҳавопаймоҳоро истифода мебаранд ва барои фурудгоҳҳои мо – бо чунин шабакаҳои тақсимкунандаи парвозии мамлакатҳои Шарқи наздик ( Шарҷа ва Дубай) рақобат кардан душвор аст.

Масалан, таблиғи фурудгоҳҳои байналмилалии мо ҳамчун маркази ҳавоии транзитӣ имрӯз ба таври возеҳ нокифоя мебошад. Онҳо ҳам дар боркашонӣ ва ҳам дар интиқоли мусофирон аз фурудгоҳҳои мамлакатҳои Ховари Миёна қафо мемонанд. Агар дар доираи созишномаҳои байниҳукуматӣ ширкатҳои ҳавопаймоии ватанӣ ҳуқуқҳои дахлдори тиҷоратӣ барои парвоз ба мамлакатҳои хориҷи дур дошта бошанд ҳам, аммо бо сабаби рақобати шадиди бозори байналмиллалии транзит ҷараёни онҳо, бахусус транзит ба самти муқобил хеле маҳдуд мебошад.

Мушкилоти дигари пешбурди ҷараёни транзитӣ аз тариқи Тоҷикистон рушди заифи системаи фурӯши хизматрасониҳои мусофиракашонию боркашонии ширкатҳои ҳавопаймоии ватанӣ дар бозори байналмилалӣ мебошад. Барои бомуваффақият ташкил намудани парвозҳо он бояд тавассути экспедиторҳои маҳаллӣ, брокерҳо, агентиҳои байналмилалӣ ва филиалҳои минтақавии онҳо амалӣ гардад. Ҳоло танҳо як сегменти хурди истеъмолгарони хизматрасонии нақлиёти ҳавоӣ дар бораи интиқолдиҳандагони комплексии авиатсионии мо медонанд. Бозори мутамаддини фаъолияти нақлиёт ва экспедиторӣ дар сатҳи зарурӣ рушд наёфтааст. Тибқи арзёбии аксар иштирокчиёни бозори хизматрасониҳои нақлиёти ҳавоии боркаш, барои рушди ҷараёни транзитӣ бояд ширкатҳои бузурги байналмилалӣ манфиатдор бошанд. Дохилшавӣ ба бозори хориҷӣ як раванди гаронарзиш буда, ҳалли якчанд масъалаҳои марбут ба ворид намудани тағйирот ба созишномаҳои дахлдори байналмилалию байниҳукуматиро оид ба гирифтани иҷозат барои парвозҳои озоди панҷум ва шашум, инчунин ҳалли мушкилоти барасмиятдарории гумрукии борҳоро тақозо мекунад.

Рушди транзит барои ширкатҳои ҳавопаймоии мамлакат тавассути ташкили шарикии интермодали хабӣ имконпазир аст.

Интиқолдиҳандагони ҳавоӣ, роҳи оҳан ва автомобилӣ, ки дар ҷойҳои гуногуни як занҷири ягонаи логистикӣ қарор доранд, рақиб нестанд. Бартариҳои татбиқи модели интермодали хабӣ дар паст шудани хароҷот барои логистикаи борҳо, паст шудани муҳлати таҳвил нисбат ба муҳлати таҳвил ба як намуди нақлиёт (автомобилӣ, ҳавоӣ, роҳи оҳан) ва баланд бардоштани рақобатпазирии операторони боркашонии мамлакат дар бозори ҷаҳонии логистика мебошад.

Тибқи ҳисобҳои коршиносони Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва рушд (OECD), афзоиши 10 фоиз самаранокии системаи нақлиётии мамлакат ба афзоиши маҷмуи маҳсулоти дохилӣ 0,8 фоиз изофа хоҳад кард. Бо назардошти мавқеи беназири ҷуғрофии ҷумҳуриамон – дар чорроҳаи масирҳои асосии фаромиллии байни Шарқу Ғарб – ҳамлу нақли мусофиркашонии ҳавоӣ барои расидан ба ҳадафҳо мусоидат хоҳад кард. Барои таъмини рушди иқтисоди транзитӣ дар мамлакат таҷдиди инфрасохторӣ мувофиқи фурудгоҳҳо ва барои рушди транзит – ташкили хабҳои байналмилалӣ тақозо мешавад. Коршиносон иброз медоранд, ки мафҳуми хаб на танҳо мавҷудияти инфрасохтори фурудгоҳро дорад, он, пеш аз ҳама, мавҷудияти ширкати ҳавопаймоии заминавӣ ва маҷрои калони интиқоли мусофиронро ифода мекунад.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки бозингари асосии бозори хизматрасониҳои нақлиёти ҳавоӣ, пеш аз ҳама, аэрофлот мебошад. Он барои таъмини дастрасии нақлиётии минтақаҳо ва ташаккули ҷараёни ҳатмии парвозҳо барои рушди на танҳо транзити дохилӣ, балки барои транзити фоиданоки байналмилалӣ низ имконияти нав фароҳам меорад. Дар баробари мавқеи мусоиду имкони ҷуғрофии мамлакат дар айни замон зарур аст, ки ба такмилу таҷдиди инфрасохтори фурудгоҳ, рушди парвозҳои транзитӣ ва интиқолдиҳандаҳо таваҷҷуҳ намуд, то ин ки тавонанд ин имконро амалӣ намоянд. Ин ҷо сухан дар бораи як ширкати ҳавопаймоии базавӣ меравад, ки ба истилоҳ интиқолдиҳандаи хабташкилкунанда мебошад. Агар чунин ширкати ҳавопаймоии базавӣ вуҷуд надошта бошад, пас амалӣ кардани иқтидори транзитӣ имконпазир мегардад. Маҳз интиқолдиҳандаи базавӣ имкон медиҳад, ки ҷараёни транзитӣ дар самти дилхоҳ амалӣ шавад ва дар бозори ҷаҳонии транзитӣ ҷойгоҳи муассир пайдо гардад. Фурудгоҳҳои калон метавонанд иқтисоди ҷумҳуриро комилан диверсификатсия кунанд. Намунаи беҳтарин шаҳри Дубайи Амороти Муттаҳидаи Арабӣ аст, ки даромади нафт камтар аз як дарсади маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ва туризм беш аз 20 дарсадро ташкил медиҳад. Бо вуҷуди ин, таъсири иқтисодии фурудгоҳ 26,7 миллиард долларро ташкил медиҳад.

Хизматрасониҳо тавассути нақлиёти ҳавоӣ дар логистикаи байналмилалӣ дар айни замон соҳаи махсуси ҳаракати бор ва мусофирон дар саросари ҷаҳон мебошад, ки мутобиқи таҳаввулоти логистика, назария ва амалияи он дар фазо ва замон инкишоф ва паҳн мегардад. Нақлиёти ҳавоӣ намуди зудтарини нақлиёт мебошад. Самти асосии истифодаи нақлиёти ҳавоӣ интиқоли мусофирон ба масофаи зиёда аз ҳазор километр мебошад. Ба воситаи ҳаво асосан маҳсулоти тезвайроншаванда ва махсусан борҳои қиматбаҳо, инчунин почта кашонида мешаванд. Одатан, ҳамлу нақли ҳавоӣ як ҳамлу нақли мултимодалӣ мебошад, ки аз интиқоли бор аз ҷониби ирсолкунанда, коркарди терминал дар фурудгоҳи парвоз ва ба фурудгоҳ омадан, барасмиятдарории гумрукӣ, расонидан ба қабулкунанда иборат аст, ки дар ташаккули арзиши нав ва ё иловагӣ иштирок менамояд. Ҳамин тариқ, комлекси нақлиёти ҳавоӣ дар таъмини рушди иқтисодиёти транзитӣ нақши муҳим дорад.

Юсуф РАҲМОН, - ходими пешбари илмии шуъбаи таҳқиқоти инфрасохтории Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои иқтисодӣ

Тоҷикон аз зумраи миллатҳои қадимтарин маҳсуб мешаванд, ки дар гузаштаи басе тӯлонии таърих ба ҳайси гурӯҳи этникии соҳибтамаддун ва дорои ҳувияти хосси фарҳангӣ маъруф гардидаанд. Шояд аз ҳамин хотир аст, ки манобеъи таърихӣ бештар аз вижагиҳои фарҳангии онҳо қиссаҳо навишта, онҳоро чун нахустин бошандагону сокинони Осиёи Марказӣ муаррифӣ намудаанд. Бо унвони “Тоҷикон” дар садаи XX бархе аз ховаршиносон асарҳо таълиф намуда, таърихи кӯҳан ва муосири миллати моро ба риштаи таҳқиқ кашидаанд. Бавижа, ховаршиноси маъруф В. В. Бар- толд очерки таърихии худро таҳти унвони “Тоҷикон” нашр намуда, он ҷо муътақид аст, ки ориёиҳои қадим нахустин сокинони минтақа будаанд. Қабл аз ӯ, А. Шишов низ номи асари хешро “Тоҷикон” номгузорӣ карда, он ҷо тазаккур медиҳад, ки “тоҷикон қадимтарин кишоварзони хитта мебошанд. Онҳо дар ин амр муаллими ҳамаи қавмҳои дигар буданд” [6].

Устод Айнӣ бобати маънии луғавии “тоҷик” иктифо намуда, дар очерки таърихии худ таҳти унвони “Маънои калимаи тоҷик” ба аксар ховаршиносон ва муҳаққиқони Осиёи Марказӣ хитоб менамояд. Пасон, академик Бобоҷон Ғафуров асари мукаммали таърихиро навишта, онро бо унвони “Тоҷикон” мунташир месозад. Маҳз ҳамин китоб ва нақши муаллифи он дар ин мақола мавриди баррасӣ қарор гирифта, омилҳои таълифи шоҳасар таҳқиқ хоҳад шуд.

Бидуни донистани таърихи мардуми худ сохтани ояндаи миллӣ ғайриимкон аст. Таърихи башар гувоҳӣ медиҳад, ки халқи тоҷик аз қадимулайём ба унвони мардуми созандаву бунёдкор шинохта шудааанд ва ин анъанаи неку бостонии хешро идома медиҳанд. Китоби “Тоҷикон”, ки муаллифаш Қаҳрамони Тоҷикистон мавриди арзёбӣ шудааст, намунаи бебаҳотарин ва безаволи таърихӣ буда, даҳсолаҳост, ки арзиши худро гум накардааст ва чунонки муҳаққиқон зимни пажуҳиш хулоса кардаанд, ин шоҳасар безавол буда, минбаъд ҳам умри ҷовидонӣ хоҳад дошт. Дар он таърихи на танҳо халқи тоҷик, балки тамоми инсоният дарҷ гардидааст. Асари мазкур аз муқаддима ва 6 фасл иборат буда, аз таҳқиқи асри санги қадим (палеолит) дар минтақа оғоз мегардад. Минбаъд мо баррасии илмии давраи мезолиту неолит ва асри биринҷиро мушоҳида карда, эҳсос менамоем, ки гузаштагони мо аз даврони бостон маскуни ин сарзамин будаанд. Махсусан, сарлавҳаҳое чун “муборизаи халқи тоҷик бо аҷнабиён” авомили дифоъ ва ҳифзи давлатдории миллиро исбот менамоянд.

Бобоҷон Ғафуров дар баробари омӯзиши таъриху тамад- дун ва фарҳанги миллӣ ба масъалаи гирдоварӣ ва эҳёи нашри бузургтарин ганҷинаи фарҳанги миллӣ таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир мекард. Вай ҳанӯз солҳои сӣ ба омӯзиши ин мавзуъ шуруъ намуда, соли 1952 дар мавзуи “Таърихи халқи тоҷик” рисолаи докторӣ дифоъ намудааст. Асарҳои ӯ дар нашрияҳои гуногуни байналмилалӣ ба табъ расида, ба бисёр забонҳои хориҷӣ тарҷума шудаанд. Ин як далели раднопазир аст, ки ки- тоби “Тоҷикон” аз шоҳасарҳои таърихи миллӣ маҳсуб меша- вад ва дар байни қишрҳои гуногуни ҷомеаи тоҷикон мавқеи хеле муҳим дорад. Ин асар ба забонҳои инглисӣ, ҷопонӣ, лаҳи- стонӣ, чинӣ, арабӣ ва фаронсавӣ тарҷума шуда, бо таваҷҷуҳ ба муҳтавои асар дар заминаи мадракҳои таърихӣ таърихи тоҷикон аз аҳди бостон то садаи XX дар он инъикос ва таҳқиқ шудааст. Китоби аввал аз чаҳор фасл иборат буда, фасли авва- ли он ба тавсифи сохти ҷамъияти ибтидоӣ дар Осиёи Миёна бахшида шудааст. Фасли дувум наёгони моро зимни ташак- кул ёфтани муносиботи ғуломдорӣ баррасӣ мекунад. Фасли савум бобати сарнавишти таърихии Осиёи Миёна дар давраи пайдоиши муносиботи феодалӣ нақл менамояд. Фасли чаҳо- рум вазъияти Осиёи Миёнаро дар давраи инкишоф ва барқа- роркунии сохти феодалӣ матраҳ сохта, китоби дувум фаслҳои панҷуму шашумро дар бар гирифтааст. Фасли панҷум таъ- рихи халқи тоҷикро дар оғози садаи XVI дар бар карда, ин таҳқиқи илмиро то нимаи қарни XIX идома медиҳад. Фасли шашум бошад, аз густаиши муносиботи копиталистӣ оғоз гардида, ба вижагиҳои ҳамроҳшавии минтақа ба импероту- рии Русия иттихоз ёфтааст.

Аввалан, лозим ба ёдоварист, ки таваҷҷуҳи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба китоби мазкур бағоят бузург асту нақши ховаршиносро бобати омӯзишу таҳқиқи осор ва таърихи ниёгон зарур медонанд. Гузашта аз ин, мавсуф дар таълифоти хеш ба шахсияти академик Бобоҷон Ғафуров баҳогузорӣ намуда, саҳми ӯро дар татбиқи фарҳанги миллӣ дар шароити муосир воҷиб донистаанд. Масалан, китоби “Тоҷикон” бо дастуру ибтикори Пешвои миллат дар соли 2020 аз нав нашр гардида, ба ҳар хонаводаи тоҷик аз номи Сарвари давлат тақдим гардид. Илова бар он, таҳти унвони “Шиносномаи миллат” мақолаи Сарвари давлат оид ба муаррифии ҳақиқати таърихӣ чун пешгуфтор ба асар ҷой дошта, дар он омилҳои таълифи асар ва нақши он дар илми ховаршиносии шуравӣ баррасӣ шудаанд. Бинобар қавли номбурда, академик Бобоҷон Ғафуров дар асари мазкур алайҳи аксар консепсияҳои ховаршиносони қаблӣ баромад карда, равиши илмии хешро пешниҳод менамояд: “Дар бахши таҳлили таърихи давраи истилои муғул академик Бобоҷон Ғафуров консепсияи комилан, нав ва илмии мактаби таърихнигории шуравиро пеш мегузорад, ки аз назарияи пешниҳодкардаи гурӯҳе аз шарқшиносони шинохта, аз ҷумла, академик В.В. Бартолд фарқи куллӣ дорад. Ӯ дар асоси манбаъҳои дақиқи маъхазшиносӣ ва бо далелҳои илмӣ хулоса менамояд, ки истилои муғул ба мардуми ориёинажод зарбаи ҳалокатовар зад ва боиси харобиву таназзули ин минтақаи пешрафта гардид. Оқибати фоҷиабори истилои муғул, ба ақидаи донишманд, пешрафти минбаъдаи иқтисодӣ ва иҷтимоии минтақаро ба муддатҳои бисёр тӯлонӣ ақиб партофт” [3, с. 13].

Пешвои миллат дар таълифоти вижа таҳти унвони “Чеҳраҳои мондагор” бобати ховаршинос ва китоби ӯ “Тоҷикон” таваққуф намуда, дар ду мақола ба фаъолияти илмии академик Бобоҷон Ғафуров баҳогузорӣ мекунанд. Мақолаи аввал бо унвони “Фарзанди фарзонаи миллат” саҳифаҳои 329-335-ро дар бар гирифта, истифода аз таҷрибаи пурғановати донишманд дар даврони соҳибистиқлолиро мавсуф баррасӣ менамояд: “Вазъи имрӯзаи илму техникаи ҷаҳонӣ тақозо дорад, ки мо ба ин масъала аз мавқеи соҳибистиқлолӣ назар андозем ва дар ин бобат аз таҷрибаи Бобоҷон Ғафуров ҳарчи пурсамар истифода карда, соҳаҳои наву замонавии илму техникаро дар ҷумҳурӣ инкишоф диҳем. Бо вуҷуди мушкилоти имрӯза Ҳукумати ҷумҳурӣ ба инкишофи соҳаҳои нави илму фарҳанг таваҷҷуҳи хос зоҳир мекунад. Зеро бе равнақи илму фарҳанг рушди минбаъдаи ҷомеаи мо амри муҳол аст. Инкишофи тамаддун ва равнақи илму фарҳанги мо дар оғози асри XXI ба неруи офарандаву созанда ва ақлу заковати ҷуяндаву навовар аз ҳарвақта бештар ниёз хоҳад дошт. Чунки асри XXI асри дастовардҳои бузурги истиқлолу худшиносӣ, асри имтиҳону озмоишҳои мушкили созандагиву бунёдкорӣ, асри рушду камол ва эҳёи илму фарҳанги тоҷикон хоҳад буд” [7, с. 330].

Ба қавли Пешвои миллат, дар замони шуравӣ, ки ҳама гуна равандҳои хештаншиносии миллӣ саркуб гардида, имкони баррасӣ ва таҳқиқи аққалиятҳои миллӣ қобили қабул набуд, даст задани донишманд ба омӯзиши сарнавишти миллат аллакай қаҳрамонӣ шинохта мешавад: “Дар он даврае, ки ғояҳои интернатсионализми сохта мағзу устухони низоми мавҷударо фаро гирифта буд ва ҳама гуна кӯшишҳои худшиносии миллӣ саркуб мешуданд, аз ҷониби роҳбари мақоми аввали ҷумҳурӣ даст задан ба омӯзиши мавзуи тақдири таърихии миллати тоҷик худ як қаҳрамонӣ буд. Ин асар шуълае буд, ки ба саҳифаҳои торику фаромӯшгаштаи таърихи миллати тоҷик равшанӣ андохта, падидаҳои худшиносию ифтихори миллиро такмил дод ва ба фарзандони бедордилу фидоӣ рӯҳ бахшид” [7, с. 331].

Соли 1947 роҷеъ ба таърихи тоҷикон аз ҷониби Бобоҷон Ғафуров асаре бо номи “Таърихи мухтасари халқи тоҷик” мунташир ёфт. Дар ин китоби пурмуҳтавою васеъманзар муҳаққиқ бо далелҳои раднопазир илман исбот кардааст, ки тоҷикон қадимтарин халқи бумии Осиёи Миёна мебошанд. “Таърихи мухтасари халқи тоҷик” аз зумраи асарҳоест, ки дар авроқи он саҳифаҳои хираи халқи тоҷик инъикос шуда, бо ин васила муаллифи он бунёдгузори илми тоҷикшиносии ватанӣ маҳсуб мешавад. Барои бештар муаррифӣ кардани таърихи халқи тоҷик муаллиф ин асарро соли 1949 бо забони русӣ ба табъ мерасонад, ки баъдан солҳои 1952, 1955 бо тавзеҳу иловаҳо боз ду маротибаи дигар бо ин забон чоп мешавад. Бо ин васила ҳам нуфузи нигоранда афзун ва ҳам доираи мутолиакунандагонаш аз ҳисоби хонандагону муҳаққиқоне, ки забони русиро хуб балад буданд, васеъ мегардад.

Зимни баррасии аҳаммияти таърихию таҳқиқии “Тоҷикон”, Пешвои миллат ибораҳои сарнавиштсозе аз қабили “шоҳасари безавол”, “шиносномаи миллат”, “китоби рӯйимизӣ” ва амсолашонро истифода намуда, омилҳои ба унвони “Қаҳрамони Тоҷикистон” ноилгардии донишмандро дар ҷасорату маҳорати олимонаи ӯ мебинад: “Китоби “Тоҷикон” барои болоравии худшиносӣ ва худогоҳии миллии халқи мо дар ҳақиқат такони ҷиддие гардид. Маҳз аз ҳамин хотир ба Бобоҷон Ғафуров унвони олии Ватан - “Қаҳрамони Тоҷикистон” дода шуд. “Тоҷикон” воқе- ан шиносномаи миллат аст. Ин шоҳасари безавол, ки самараи меҳнати сисолаи олим аст, аз ҷумлаи таҳқиқоти бунёдӣ ва фарогирандаи таърихи халқҳои Осиёи Марказӣ ба шумор меравад. Ин асар, барҳақ, китоби рӯйимизии ҳар як фарди соҳибмаърифати тоҷик мебошад” [7, с. 334].

Бобоҷон Ғафуров бо таълиф намудани асари худ “Тоҷикон” ба ҳамаи фарҳангсозии тақаллубӣ ва таърихсозию бузургтарошии сунъии бархе аз пажуҳишгарони таърих нуктаи интиҳо гузошта, аҳли ҷомеаро водор намуд, ки зимни баррасии таърих бидуни далелу нуктасанҷӣ ҳарф назананд. Бо ҳамин далел, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мақолаи дувуми хеш, ки “Олими тавоно ва арбоби барҷастаи сиёсиву давлатӣ” ном дошта, саҳифаҳои 336-343-ро дар бар кардааст, иқрор мекунад, ки донишманд бо санаду далоили таърихӣ исбот намудааст, ки тоҷикон дорои таърихи тӯлонӣ ва фарҳангу адаби пурғановат ҳастанд: “Академик Ғафуров бо овардани садҳо далелу бурҳони қотеъ ва дар асоси ҳазорҳо сарчашмаву манбаъҳои асил собит намуд, ки миллати фарҳангсоз ва тамаддунофари тоҷик ба таҳрифи огоҳонаи таърих ё ба ибораи дигар, таърихсозӣ ва бузургтарошӣ умуман ниёз надорад. Зеро ин миллат соҳиби таърихи тӯлонӣ ва фарҳангу адабиёти пурғановат мебошад, ки ҳатто бо шинохту ошноии мухтасар нақши онро дар тамаддуни ҷаҳонӣ эҳсос кардан мумкин аст ва барои худогоҳии миллӣ ва рушди тафаккури таърихии мардуми мо чун обу ҳаво зарур аст” [7, с. 338].

Дигар пажуҳиши хос бобати нақши академик Бобоҷон Ғафуров дар илми ховаршиносии муосир, суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Симпозиуми байналмилалии “Бобоҷон Ғафуров - бузургтарин муҳаққиқ ва муаррифгари таърихи халқи тоҷик” мебошад, ки моҳи ноябри соли 2023 ба ифтихори 115-солагии академик баргузор шуда буд. Зимни суханронӣ Пешвои миллат аз таълифоти гуногуне, ёдоварӣ мекунанд, ки академик бобати ошкорсозии баъзе паҳлуҳои ноаёни таърихи миллӣ сахткӯш будааст: “Ӯ дар марҳалаи нави рушди илму фарҳанги тоҷик риштаи тоҷикшиносиро густариш бахшид, ки аввалин падидаи дурахшони он эҷоди асари бунёдии “Таърихи мухтасари халқи тоҷик” мебошад. Ин асар бори аввал соли 1947 дар шаҳри Душанбе ба забони тоҷикӣ нашр гардид. Арзиши баланди илмии китоби мазкур ҳамчун дастоварди илми таърихшиносии тоҷик дар он ифода меёбад, ки се маротиба - солҳои 1949, 1952 ва 1955 ба забони русӣ дар Москва ба нашр расидааст” [5].

Ба қавли Сарвари давлатамон, аҳаммияти илмии шоҳасари безаволи академик Бобоҷон Ғафуров дар он ифода мегардад, ки бинобар татбиқгардии раванди ҷаҳонишавӣ ҷиҳати худогоҳии миллӣ ин асар беҳтарин маводи омӯзишӣ хоҳад буд: ““Тоҷикон” асарест, ки таърихи миллати тоҷикро аз замонҳои қадимтарин то ибтидои асри ХХ-ум дар бар мегирад ва дар заминаи маводи зиёди бостоншиносӣ, осори фаровони хаттии таърихиву адабӣ ва таҳқиқоти олимони маъруфи Шарқу Ғарб ба таври хеле муфассал таълиф шудааст. Дар ин асари безавол ҷараёни ташаккулёбии миллати тоҷик, рушди фарҳанги миллӣ ва ҳамзамон бо ин, лаҳзаҳои фоҷиабори ҳаёти мардуми мо ва қаҳрамониҳои таърихии фарзандони ҷоннисори он возеҳу равшан ва бо истифода аз сарчашмаҳои муътамади таърихӣ баён гардидаанд. Аҳаммияти ин асар имрӯз, яъне дар шароити вусъати рӯзафзун пайдо кардани паҳлуҳои манфии раванди ҷаҳонишавӣ барои худшиносиву худогоҳии миллии мардум, хусусан, наврасону ҷавонон ва тавсеаи тафаккури таърихии онҳо торафт меафзояд” [5].

Воқеан, шоҳазари безаволи академик Бобоҷон Ғафуров имкон фароҳам овард, ки ҷаҳониён тавассути он дар шинохту баррасии тоҷикон пешгом шуда, гузаштаву имрӯзи миллати моро амиқан дарк намоянд. Чунончи, Сарвари давлатамон дар ин бобат таваққуф намуда, чунин изҳор мекунанд: “Бобоҷон Ғафуров дар асоси садҳо далели холисонаи илмӣ дар шоҳасари худ исбот намуд, ки миллати фарҳангиву тамаддунофари тоҷик бо доштани чунин таърихи пурифтихор, мероси ғании илмиву адабӣ ва анъа- наву арзишҳои асилу пурбор ҳаргиз ба таърихсозӣ, яъне таҳрифи огоҳонаи таърих ва афзалиятхоҳиву бузургтарошии бебунёд эҳтиёҷ надорад. Арзиши ба- ланд ва таҳлилу таҳқиқи фарогири илмии ин асар аз ҷониби маъруфтарин мутахассисони тамаддуни халқҳои Шарқ ба таври сазовор истиқбол ва эътироф гардид” [5].

Академик Бобоҷон Ғафуров бо таълиф намудани китобе ба унвони “Тоҷикон” исбот мекунад, ки Осиёи Марказӣ аз овони бостон сарзамини тоҷикон, буда, дар оинаи таърих набардҳои аҷдодони ин миллатро бобати ҳифзи ин сарзамин аз ғасби бегонагон мушоҳида мекунем. Номбурда дар аксар баррасиҳо дидгоҳҳои илми таърихро бознигарӣ намуда, мутобиқ ба далоил ва манобеи таърихӣ ҳақиқати таърихиро ошкор месозад. Таърихи минтақа тибқи маохизу мадракҳои бостоншиносӣ ва сарчашмаҳои хаттӣ аз ин далолат мекунад, ки қадимтарин маскунони Осиёи Марказӣ ақвоми эронинажод аз қабили суғдиёну бохтариҳо ва марғиёну хоразмиҳо будаанд. Аммо масъалаи баҳспазир дар асари мазкур ин нест, балки тавассути кадом роҳҳо кӯчидани тоифаҳои ҳиндуэронӣ аст, ки бобати он байни ховаршиносон ақидаҳои мухталиф вуҷуд дорад. Ба қавли Бобоҷон Ғафуров, аксар донишмандон аҷдоди тоифаҳои мухталифи ҳиндуэрониро то замони азҳамҷудошавӣ ба таври гуногун баррасӣ намудаанд. Бинобар ин, баъзе ховаршиносон андешаи аз Осиёи Миёна кӯчидани гурӯҳи ҳиндуориёиро ба Ҳиндустон инкор карда, муътақиданд, ки тоифаҳои эронӣ на аз шарқ, яъне аз Осиёи Миёна, балки аз шимол тавассути Қафқоз ба сарзамини Эрон ворид шудаанд: “Тибқи чунин мулоҳиза, онҳо изҳори ақида менамоянд, ки дар ҳазораи II пеш аз милод тоифаҳои эронӣ ё қисми онҳо дар ҷанубу шарқи Европа умр ба сар бурдаанд. Дар ин маврид ҳам муътақиданд, ки қисми дига- ри тоифаҳои эронӣ он вақтҳо дар Осиёи Миёна ва ноҳияҳои ҳамсояи шимолии он сукунат дошта, гуза- штагони ҳиндуориёиҳо ба Ҳиндустон аз Осиёи Миё- на омадаанд. Аммо чанде аз олимони дигар ақидае доранд, ки гӯё тоифаҳои эронӣ аз тарафи Қафқоз ба Эрон омада, сипас, аз ҳамин ҷо ба маҳалҳои ҷануби Назди Урал ва дигар вилоятҳои Осиёи Миёна рафта- анд (Ф. Алтхайм, К. Йеттмар)” [3, с. 55].

Омили асосии нуфуз доштани асар дар миёни уламо баррасии ҳамаҷонибаи масоили матраҳшуда маҳсуб мешавад. Бобоҷон Ғафуров дилхоҳ мавзуъро зимни таҳқиқ аз чандин дидгоҳ баррасӣ намуда, сипас, фикри қобили қабулро изҳор менамояд. Ин гуна баррасиро зимни таҳқиқи Ҳайтолиён метавон мушоҳида кард, ки муаллиф афкори таҳқиқии чиниву ҷопониҳоро мисол оварда, пасон, андешаи қобили таваҷҷуҳро матраҳ месозад: “Дар сарчашмаҳои гуногун Ҳайтолиён, ғайр аз номи “гуннҳои сафед”, боз номҳои бисёре доранд (ки худи ҳамин боиси мушкилоти калон аст). Дар маъхазҳои суриёнӣ номи онҳо абдол ё эпталит; дар маъхазҳои юнонизабон абдел ё эфталит, дар маъхазҳои арманӣ ҳаптал, идал ва тетал; дар забони миёнаи форсӣ ефтол ва ҳефтол, дар забони арабӣ ҳайтал ва яфтал; дар забони тоҷи- кию форсӣ ҳетал ва ҳайтал, дар маъхазҳои хитоӣ е-да (талаффузи қадимияш ^ер-1а1) ва е-диен (талаффузи қадимияш ^ер-1 ^еп). Ғайр аз ин, бояд гуфт, ки дар маъхазҳои паҳлавию зардуштӣ онҳоро хиёниён, дар ҳиндӣ хуно номидаанду маъхазҳои арабӣ онҳоро бо таркҳо ва маъхазҳои арманӣ бо Кушониён омехта кардаанд” [3, с. 237].

Дигар масъалае, ки дар китоби “Тоҷикон” пайваста инъикос мешавад, мавзуи ғасби сарзамин ва муқовимати тоҷикон ва соири сокинони минтақа бо ғосибон мебошад. Дар воқеъ, сарзамини мо дар тӯли ҳаводиси таърихӣ ба истилои ақвоми бодиянишину саҳрогарду аҷнабӣ бештар мубтало гардида, дар заминаи муқовимат бо бегонагон корнамоиҳои фарзандони нексиришти он баррасӣ шудаанд. Чунонки аз манобеъ маълум аст, аҷдоди тоҷикон алайҳи ғосибони Мақдунӣ таҳти сарварии Спитаман, бар зидди арабҳои истилогар таҳти сарварии Ғураку Диваштак, алайҳи истилои муғул бо раҳбарии Темурмалик ва ғайра муқовимат намудаанд. Махсусан, муқовимати Ибни Муқаннаъ алайҳи ғосибони араб лозим ба ёдоварист, ки пайравонашро сафедҷомагон ном мебурдаанд. Бобоҷон Ғафуров нигоҳи душманонаи аксар муаррихони асримиёнагиро ба ашхоси муқовиматкунанда таъкид намуда, хотирнишон месозад, ки исёни Муқаннаъ ормонҳои табақаи заҳматкаши Хуросону Мовароуннаҳрро дар бар мегирифтааст: “Агар дар марҳилаи аввал баъзе гурӯҳҳои ашрофияи Суғд аз наҳзати Муқаннаъ пуштибонӣ карда бошанд, пас дар марҳилаи дуюм онҳо аз тарси вусъати ҷунбиши халқ, комилан, ба тарафи хилофат гузаштанд. Аммо табақаҳои васеи барзгари Суғд торафт бештар ба сафи муборизон дохил мешуданд” [3, с. 371].

Бинобар ин, Сарвари давлати тоҷикон зимни суханронии хеш бобати 115-солагии ховаршинос чунин ақидаро изҳор мекунад, ки овардани онро қобили қабул медонем: “Ҳадафи Бобоҷон Ғафуров аз нашри ин китоб ва асарҳои минбаъда ба ҷаҳониён собит намудани ин ҳақиқати илмӣ буд, ки тоҷикон яке аз қадимтарин миллатҳои дунё буда, дар раванди рушди тамаддуни башарӣ нақши басо арзишманди таърихӣ бозидаанд” [5].

Азбаски ховаршиноси шинохтаи тоҷик зимни баррасии ҳаводиси таърихӣ ва таҳқиқи давраҳои мухталифи таърихӣ дар асари хеш ба аксар манотиқи курраи Замин рӯ оварда, аксар аҷдоди миллатҳоро мавриди пажуҳиши илмӣ қарор додааст, дилхоҳ давлат тасмим гирифтааст, ки асарро бо забони худ тарҷума кунад. Ҳанӯз дар даврони шуравӣ китобро бо забонҳои гуногуне тарҷума кардаанд ва ҳоло бо тасмиму ҳидоятҳои Сарвари давлатамон раванди тарҷимаи он бо забонҳои дигар татбиқ мегардад. Масалан, дар санаи 4 ноябри соли 2024 зимни сафари Пешвои миллат ба Кувайт ин масъала баррасӣ ёфта, тарҷумаи китоби “Тоҷикон” бо забони арабӣ матраҳ гардид ва муаррифӣ шуд, ки китоб воқеаҳои таърихиро дар пояи сарчашмаҳо баррасӣ намудааст. Чунки таҳрифи таърих қобили қабул набуда, умри он ҳам кӯтоҳ мебошад. Бинобар ин, аксар таърихнависон, ки бинобар омилҳои гуногуне ба таҳриф намудани ҳақиқати таърихӣ рӯ овардаанд, дер боқӣ намонда, зуд аз хотираи одамон зудуда мешаванд.

Маҳз ҳамин ҳақиқатнигории муаллиф буд, ки пас аз интишори китоб бағоят шуҳрат ёфту он ҳангом ҳар фарди соҳибмаълумот аз растаҳои китобфурӯшӣ асари мазкурро пурсон мегардид. То кунун аҳаммияти илмии китоб боқӣ монда, ҳанӯз ҳам таваҷҷуҳи олимонро ба худ ҷалб мекунад, чунки таълифи асар тибқи таҳқиқи ҳамаҷониба сурат пазируфта, ҳодисаҳои таърихӣ дар он тибқи истифода аз муқоисаи афкори ховаршиносон ва ҷамъбасти муаллифи асар баррасӣ мешаванд.

Ширин Қурбонова - доктори илмҳои таърих Муовини КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ

Санаи 28 декабри соли 2024, Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бинои нави мақоми олии қонунгузори мамлакат – Маҷлиси Олӣ ироа гардид.

Сараввал Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат қайд намуданд, ки мардуми шарафманди Тоҷикистон 30-юмин солгарди қабули нахустин Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли худро бо ифтихору шукргузорӣ аз соҳибватаниву соҳибдавлатӣ таҷлил намуданд. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун сарчашмаи қонунгузории мамлакат ва заминаи асосии рушди муносибатҳои ҳуқуқӣ дар таҳкими рукнҳои давлатдории навини тоҷикон, яъне бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона нақши устувор дорад.

Дар Паёми имсолаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат тамоми паҳлуҳои ҳаёти ҷомеаи Тоҷикистон дар пайванди мантиқӣ бо шароити ҷаҳони муосир мавриди таҳлил қарор гирифтанд. Агар ба муҳтавои Паёми навбатӣ эътибор диҳем, мебинем, ки дар он ба ҳар якбахши ҳаёти ҷомеа қисмате ҷудо гардида, муҳимтарин самтҳои фаъолияти бахшҳо барои ояндаи наздик вазифагузорӣ шудаанд.

Бо мақсади боз ҳам беҳтар кардани сифати таълим дар Паёми солҳои гузаштаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, солҳои 2020 – 2040 «Солҳои омӯзиш ва рушди фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи илму маориф» эълон намуданд. Илова бар ин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат ба хотири боз ҳам бештар ба омӯзиши илмҳои риёзиву дақиқ ва табиӣ ҷалб кардани наврасону чавонон, олимону муҳаққиқон ва устодону омӯзгорон ҳамасола озмуни ҷумҳуриявӣ зери унвони «Илм – фурӯғи маърифат» эълон намуда, зарур шумориданд, ки ташкил ва баргузории ин чорабинӣ дар сатҳи бисёр баланд ба роҳ монда, маблағи барои ҷоизаҳо пешбинигардида зиёд карда шавад. Мо шоҳид аз он ҳастем, ки озмун дар сатҳи баланд ва сол ба сол теъдоди иштирокчиён дар озмуни ҷумҳуриявии «Илм – фурӯғи маърифат» хело зиёд гардидааст.

Маҳс бо дастгириҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мукофотпулӣ барои ғолибони озмунҳои «Тоҷикистон – Ватани азизи ман», «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» ва «Илм – фурӯғи маърифат» аз мактабҳо сар карда, то сатҳи ҷумҳуриявӣ 100 фоиз зиёд карда шуд.

Таваҷҷӯҳи бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нисбат ба насли ҷавон аз рӯзҳои нахустини соҳибистиқлолии кишвар бе назир ва бе собиқа буда, дастуру ҳидоятҳо ба пешниҳодҳои созандае, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат зимни ироаи паёмҳои хеш ба Маҷлиси Олии иброз доштанд, дар ҳаёти ҷавонон як қатор рӯйдодҳои муҳим ва дастовардҳои нав рӯи кор омадаанд.

Маҳз бо дастгири ва раҳнамоиҳо Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар соли 2024 ҷавонону варзишгарони кишвар низ дар баробари дигар қишри фаъоли ҷомеа бо ҳисси баланди ватандӯсти барои ҳимояи сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ, таҳкими ваҳдати милли, ҳимояи манфиатҳои миллату давлат ва муаррифии шоистаи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ содиқона талош намуданд.

Тавре, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар Паёмашон ба Маҷлиси Олии кишвар баён доштанд "Барои расидан ба мақсадҳои гузошта шуда зарур аст, ки Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиш якҷоя бо мақомоти иҷроияи маҳаллӣ ҳокимияти давлатии барномаҳои кор бо ҷавононро таҳия ва амалӣ намояд". Дар ин замина, ҷиҳати боло бурдани сатҳу сифати тарбияи наврасону ҷавонон бояд ба масъалаи баланд бардоштани ҳисси худшиноси миллӣ ватандӯстиву ватанпарастӣ ва инсонпарварии онҳо таваҷҷӯҳи аввалиндараҷа дода шавад.

Таъмин намудани рушди соҳаи варзиш яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати иҷтимоии Ҳукумати мамлакат буда, ҳадафи он оммавигардонии варзиш, таҳкими тарзи ҳаёти солим мусоидат, намудан ба омодасозии варзишгарони касби тоҷик барои иштирок дар мусобиқаҳои сатҳи ҷумҳуриявию байналмилалӣ мебошад. Иштироки фаъоли ҷавонони мо пирӯзии онҳо дар мусобиқаҳои сатҳи байналмилалӣ, бешубҳа, ба болоравии обрӯи кишварамон мусоидат менамояд.

Дар шароити муосири рушду таҳкими тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа ва дар ин ҷода вусъат бахшидан ба раванди рақамикунонии иқтисоди миллӣ ва рушди равандҳои инноватсионии кишвар, бо ибтикори навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар Паём санаи 28 декабри соли 2024 солҳои 2025-2030 «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон намуданд.

Имрӯз Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст ва татбиқи саривақтии ташаббуси мазкур имкон медиҳад, ки дар панҷсолаи минбаъда ба раванди мазкур вусъат бахшида шуда, заминаҳои ҳуқуқӣ такмил ёбад ва санадҳои дахлдор дар самти гузариш ба иқтисоди рақамӣ қабулу амалӣ карда шаванд.

Бояд қайд намуд, ки олимони мо пайваста мақолаҳои илмии худро дар маҷаллаҳои бонуфузи ҷаҳон ба нашр расонида ва дар конфронсҳои давлатҳои хориҷа ширкат варзида илми тоҷикро муаррифи намуда истоданд, ки гувоҳи аз рушди илм дар даврони истиқлолият медиҳад.

Тамоми тадбирҳое, ки аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар Паём баён гардиданд, маҳз ба хотири ҳифзи сулҳу субот, рушду пешрафти илму маориф, тандурустӣ, фарҳанг, амнияти ваҳдати миллӣ, ҳимояи истиқлолияти давлатӣ, беҳтар намудани сатҳи зиндагии мардум, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, таъмини амнияти минтақа ва ҷаҳон ва баланд бардоштани нуфузу эътибори кишвар дар арсаи байналмилалӣ равона гардидааст.

Бояд ҳамагӣ ба қадри талошу заҳматҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат бирасем, шукргузори аз замину фазову ҳавои меҳану сарзамини хеш кунем ва ҳама ҳамдилу яктан гашта дар ободонии ин диёри ҳамешасабз ва хурраму зебо заҳмат ба харҷ диҳем.

Раҳимов Фирӯз номзади илмҳои техникӣ муовини директор оид ба илм ва таълим Маркази таҳқиқоти технологияҳои иноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Паёми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон санаи 28-уми декабри соли 2024 ироа гашт, ки он дастоварду комёбиҳо ва камбудиҳои соли гузашта, самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии кишвар барои давраҳои оянда барномарезӣ карда, ба тамоми соҳаҳои хоҷагии халқи кишвар рабт дошт.

Қобили қайд аст, ки заминаи ҳуқуқииироаи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷаласаи якҷояи Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон Президент дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ аз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (қисми 3 моддаи 55 ва сархати 1 қисми 1 моддаи 69 Конститутсия) сарчашма мегирад.[1]

Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон«Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» имрӯзҳо ҳамчун як барномаи мукаммали як ва якчандсолаи ҳаёт ва фаъолияти минбаъда аз Сарвари давлат, кормандони тамоми мақомоти давлатӣ ва механизми давлат, инчунин ташкилоту муассисаҳо, то ба шаҳрвандон ва кӯдакони хурдсолро муайян менамояд, зеро Сарвари давлат дар он ба таври мушаххас ва ошкоро тамоми самтҳои ҳаракати ҳокимияти давлатӣ, мақомоти давлатӣ, корхонаву ташкилотҳои дигар, тадбирҳо ва пешниҳодҳоро баҳри ба давлати иҷтимоӣ, демократӣ ва аз лиҳози иқтисодӣпешрафта мубаддал кардани мамлакат нишон медиҳанд.

Ҳамасола онро ҳар як сокини мамлакат дар қатори хизматчиёни давлатӣ дар маҷмуъ бо диққат ва таваҷҷуҳи хосса ироаи Паёмро тамошо карда, нақшаҳо, дастуру супоришҳои қайдшударо сармашқи кори худ қарор дода, ҳамчун дастури рӯимизӣ онро дар давоми сол мавриди истифода қарор медиҳанд.

Пешвои миллат дар Паёми мазкур таъкид намуданд, ки “Соли 2024 мардуми шарафманди Тоҷикистон 30-юмин солгарди қабули нахустин Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли худро бо ифтихору шукргузорӣ аз соҳибватаниву соҳибдавлатӣ таҷлил намуданд. Конститутсия ҳамчун санади тақдирсози давлати тоҷикон заминаи ҳуқуқии давлатдории мустақил, соҳибихтиёрии миллӣ ва рушди ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеаи кишварро фароҳам овардааст. Ҳоло кишвари мо дар марҳалаи нави тараққиёти худ қарор дошта, бо амалӣнамудани стратегияву барномаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ба дастовардҳои назаррас ноил гардида истодааст. Дар баробари ин, нооромиву низоъҳо дар минтақаҳои гуногуни олам, шиддат гирифтани мухолифатҳои сиёсӣ ва таҳримҳо миёни кишварҳои абарқудрат, мусаллаҳшавии бошитоб, «ҷанги сард», тағйирёбии иқлим, инчунин, канда шудани занҷираҳои таҳвили молу маҳсулот ва дигар омилҳои берунӣ моро водор месозанд, ки барои пешгирӣ кардани таъсири манфии онҳо ба иқтисодиёти кишвар тадбирҳои саривақтӣ андешем[2]”.

Бо назардошти ҳолати номбурда Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд: “Дар соли 2025-ум доир ба масъалаҳои пешгирӣ кардани таъсири хавфҳои эҳтимолӣ ба иқтисоди миллӣ, ташаккули «иқтисоди сабз», рақамикунонии хизматрасониҳои давлатӣ ва истифодаи васеи ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдӣ тадбирҳои мушаххас андешида шаванд”.

Таъкид карда шуд, ки сарфи назар аз таҳаввулоти дар иқтисоди ҷаҳон идомадошта ва таъсири манфии омилҳои берунӣ ба иқтисоди миллии мо, дар натиҷаи татбиқи самараноки ислоҳоти иқтисодӣ, амалӣ намудани стратегияву барномаҳо ва тадбирҳои зиддибуҳронӣ дар панҷ соли охир рушди иқтисодиёти Тоҷикистон ҳамасола ба ҳисоби миёна дар сатҳи 7,7 фоиз таъмин гардида, маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ миллиард ба 150 миллиард сомонӣ расид. Аз ҷумла соли 2024 корҳо ҷиҳати устувор нигоҳ доштани нишондиҳандаҳои макроиқтисодӣ, коҳиш додани таъсири хавфҳои эҳтимолӣ ба иқтисоди миллӣ, фаъолияти босуботи низоми бонкӣ, афзоиши истеҳсоли маҳсулоти саноативу кишоварзӣ, беҳтар гардонидани фазои сармоягузорӣ ва дастгирии соҳибкорӣ тақвият пайдо карда, рушди иқтисоди миллӣ дар сатҳи 8,4 фоиз таъмин карда шуд.

Сарвари давлат такроран махсус зикр намуданд, ки “Дар заминаи амалисозии ҳадафҳои миллиамон, пеш аз ҳама, амнияти миллӣ ва рушди устувори иқтисодиро таъмин намоем ва сатҳу сифати зиндагии мардумро боз ҳам баланд бардорем. Зеро мардуми мо мисли халқҳои дигар мамолики мутамаддин ҳуқуқи маънавии зиндагии шоистаро доранд. Ин аст ҳадафи олии сиёсати давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон”.

Инчунин таъкид карда шуд, ки Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст.

Дар робита ба суръат бахшидан ба раванди рақамикунонии бахшҳои иқтисодиёт Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми қаблӣ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 21-уми декабри соли соли 2021[3] ва 23 декабри соли 2022[4]иброз намудаанд: «Рушди соҳаҳои воқеии иқтисодиёт, фаъолнокии бахши хусусӣ ва гардиши савдои хориҷӣ аз манбаи бонкӣ вобаста мебошад, вале то ҳанӯз дар самти татбиқи сиёсати пулию қарзӣ, солимгардонии манбаи бонкӣ ва пешниҳоди қарзҳои дастрасу дарозмуддат мушкилоти зиёди ҳалталаб боқӣмемонад. Аз ин лиҳоз, зарур аст, ки ҷиҳати зиёд намудани қарзҳои имтиёзноки дарозмуҳлат, хусусан, барои соҳибкории истеҳсолӣ, пешниҳоди хизматрасониҳои босифат бо истифода аз технологияҳои рақамӣ ва гузариши пурра ба ҳисоббаробаркунии ғайринақдӣ, инчунин, ҳарчи бештар ҷалб кардани сармояи дохиливу хориҷӣ ба манбаи бонкӣ тадбирҳои қатъӣандешида шаванд».

Гузашта аз ин, дар Паёми навбатӣ Сарвари давлат нақшаи мукаммали расидан ба ин ҳадафро пешниҳод карданд. Аз он ҷумла, таъкид карда шуд, ки “Дар панҷсолаи минбаъда ҷиҳати пешбурди иқтисоди рақамӣ бояд ба самтҳои зерин диққати аввалиндараҷа дода шавад: якум, такмили фаврии заминаҳои ҳуқуқӣ ва қабули санадҳои дахлдор дар самти гузариш ба иқтисоди рақамӣ. Дуюм, то шабакаҳои панҷ – ҷӣ (5G) инкишоф додани инфрасохтори рақамӣ, рушди марказҳои коркарди маълумот, таъсиси махзани мукаммали миллии маълумот. Сеюм, рақамикунонии пурраи хизматрасониҳои давлатӣ ва ташкили махзани ягонаи хизматрасониҳои давлатӣ. Чорум, рушди сармояи инсонӣ бо роҳи омӯзиш ва бозомӯзии кадрҳо доир ба технологияҳои иттилоотӣ дар дохил ва хориҷи кишвар ва баланд бардоштани маърифати истифодаи технологияҳои рақамӣ. Панҷум, истифодаи васеи зеҳни сунъӣ дар пешниҳоди хизматрасониҳо ва низоми бақайдгирии давлатӣ. Шашум, андешидани чораҳо дар самти таъмин намудани амнияти киберии махзанҳои маълумот. Ҳафтум, ташаккул додани соҳибкории рақамӣ ва рушди савдои электронӣ[5].

Дар заминаи ин, бо назардошти расидан ба ин мақсад, вазоратҳои рушди иқтисод ва савдо, адлия, молия, Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамӣ, Бонки миллӣ, хадамоти алоқа, гумрук, Кумитаи андоз ва дигар вазорату идораҳо муваззаф карда шуданд, ки асосҳои ҳуқуқиву ташкилӣ, танзими давлатӣ, маблағгузории ташкили инфрасохтори иқтисоди рақамӣ фароҳам созанд, инчунин, муносибатҳои иштирокчиёни соҳибкории рақамӣ ва савдои электрониро таъмин намоянд.

Ҷиҳати вусъат бахшидан ба равандҳои инноватсионӣ ва истифодаи ҳамаҷонибаи имкониятҳои технологияҳои рақамӣ дар иқтисодиёт пешниҳод менамоям, ки солҳои 2025 – 2030 «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон карда шаванд.

Илова ба ин, пешниҳод карда шуд, ки дар заминаи Донишкадаи технология ва менеҷменти инноватсионии шаҳри Кӯлоб Донишгоҳи инноватсия ва технологияхои рақамӣ таъсис дода шавад.

Қобили қайд аст, ки бо аз муҳтавои Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28-уми декабри соли 2024 бармеояд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон соли2025 ба марҳилаи нави таърихии худ, рақамикунонии бахшҳои иқтисодиёт, истифода аз технологияҳои рақамӣ ва гузариши пурра ба ҳисоббаробаркунии ғайринақдӣ, инчунин, пешбурди иқтисоди рақамӣ, дар маҷмуъ ташаккул ва рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид гашта, онро то моҳи майи соли 2027 ба анҷом хоҳад расонид.

Ҷиҳати расидан ба ин ҳадафҳо Сарвари давлат махсус таъкид доштанд, “Бо мақсади дастгирии давлатии фаъолияти соҳибкорӣ, фароҳам овардани фазои мусоид барои ҷалби сармоя ва таъсиси ҷойҳои корӣ ба ҳама намуди санҷишҳои фаъолияти субъектҳои соҳибкорӣ (ба истиснои санҷишҳои мақомоти андоз) то 1-уми январи соли 2027-ум мораторий эълон карда шавад. Инчунин қайд карда шуд, ки имтиёзҳои андози аз оғози фаъолияти истеҳсолии корхона оғоз карда шавад[6]”.

Маҳз ба шарофати ба даст овардани соҳибистиқлолӣ, гузариш аз иқтисодиёти нақшавӣ ба иқтисодиёти бозорӣ, зарурати пурра ва ё қисман тағйир додани қонунгузорӣ ва низоми идоракунии иқтисоди бозориро ба миён овард. Аз ҷумла, яке аз санади меъёрии ҳуқуқии муҳимтарин дар соҳаи иқтисодиёти бозорӣ ин Кодекси гражданӣ мебошад, ки қисми якуми он бори аввал дар замони соҳибистиқлолии Тоҷикистон соли1999 қабул қарда шуда, он аз 1 январи соли 2000 мавриди амал қарор дода шуд. Дар кодекси мазкур институти замонат ҳамчун навъи тарзи таъмини иҷрои уҳдадорӣ дар моддаҳои 390 – 396, зербоби 5, боби 22, зерфасли 1, фасли сеюм муқаррар карда шудааст . Ҳамчунин қобили қайд аст, ки дар даврони соҳибистиқлолӣ Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон аз эътибор соқит дониста шуда, Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда шуда, дар он низ бо тағйиротҳо ҷузъӣ институти замонат дар фасли 4, зерфасли 1, боби 28 тарзҳои таъмини иҷрои уҳдадорӣ параграфи 5 моддаи 418 – 424 танзими худро ёфтааст. Аз ин рӯ, қобили зикр аст, ки замонат ва кафолати бонкӣ дар замони муосир яке аз элементҳои дастгирии фаъолияти соҳибкорӣ буда, тибқи қисми 2, м. 390 КГ ҶТ ва қисми 2, м.418 КМ ҶТ «Шартномаи замонат инчунин ҷиҳати таъмини уҳдадорие, ки дар оянда ба вуҷуд меояд, баста мешавад» мебошад[7].

Ғайз аз ин, таъкид карда шуд, ки аз моҳи майи соли 2027-ум аз ҳисоби истеҳсоли неруи барқ дар «Роғун» ва силсилаи неругоҳҳои дарёи Вахш норасоии неруи барқ дар кишвар пурра бартараф ва Тоҷикистон ба истиқлоли комили энергетикӣ ноил мегардад. Ин яке аз пешравӣ ва расидан ба давраи дигари таърихии давлат буда, метавонад дар оянда барои ҷалби сармоя ва пешравии ҳама соҳаҳои хоҷагии халқ мусоидат намояд. Зеро айни замон дар тамоми қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон воситаҳои нақлиёти энергетикӣ ва насби таҷҳизотҳои барқӣ барои нақлиётҳои мазкур дар ҷойҳои махсус барои қувва додани онҳо дида шуда, мардуми шарафманди тоҷик ба эраи нави ҷаҳонӣ, яъне энергияи сабз дар ҳама соҳаҳои хоҷагии халқ қадамҳои устувор гузошта истода, дар ин замина албатта истиқлоли комили энергетикӣ зарур аст.

Қобили зикр аст, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2011, № 643 Консепсияи ташаккули ҳукумати электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон[8] тасдиқ шудааст, ки ҳадафи Консепсияи мазкур мақсад ва афзалияти инкишофи ташаккули ҳукумати электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистонро барои ояндаи дарозмуҳлат, стратегияи амалиётро ҳангоми иҷро кардани дурнамоҳо ва барномаҳо муайян мекунад.

Консепсияи мазкур барои дигар соҳаҳои давлатӣ ва электронӣ кунии онҳо мусоидат намуда, дар заминаи он Қоидаҳои ягона барои сомонаҳои расмии вазорату идораҳо, мақомоти иҷроияи маҳалии ҳокимия давлатӣ ва мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот дар шабакаи интернет, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон[9] аз 10 июли соли 2017, № 344 тасдиқ шудааст, Қоидаҳои муомилоти маҳсулоти нафту газ ва талабот нисбат ба низоми компютерӣ оид ба назорати хизматрасониҳои электронии онҳо[10], ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 марти соли 2018, № 82 тасдиқ шудааст, Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон[11], ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2019, № 642 тасдиқ карда шудааст, Қоидаҳои пешбурди феҳристи ягонаи давлатии электронии иҷозатномаҳо[12], ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 июли соли 2020, № 409 тасдиқ шудааст, Консепсияи гузариш ба таҳсилоти рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2042[13], ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи соли 2022, № 439 тасдиқ шудааст, Қоидаҳои пешбурди феҳристи ягонаи электронии молу мулки давлатӣ[14], ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 ноябри соли 2023, № № 525 тасдиқшудааст, Қоидаҳои реҷаи махсуси танзимӣ дар соҳаи инноватсия ва технологияҳои рақамӣ[15], ки бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 марти соли 2024, № 798 тасдиқ шудааст қабул карда шуда, айни замон мавриди амал қарор доранд.

Мувофиқи Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2019, № 642 тасдиқ карда шудааст, ҷорикунии ҳамаҷонибаи технологияҳои рақамӣ, аз ҷумла технологияҳои пешқадам бояд асоси таъмини рушди устувори иқтисодӣ ва рушди рақобатнокии байналмилалии кишвар гардад. Рақамикунонии иқтисодиёт барои таъсиси модели нави рушди иқтисодӣ, ҷалби сармояи хориҷӣ, такон додан ба табодули намудҳои мавҷуда ва рушди намудҳои нави истеҳсолот, таҳкими тамоюли содиротӣ ва ҳамзамон қонеъ гардонидани талаботи дохилӣ бо роҳи воридотивазкунӣимконият фароҳам меорад.

Қобили зикр аст, ки амалисозии иқтисоди рақамӣ имкон медиҳад, ки хизматрасониҳои давлатии рақамӣ, рушди соҳаҳои иқтисоди миллӣ, даромади буҷет, шаффофият, содагардонии расмиёт, омода кардани мутахассисони лаёқатноки соҳаҳои гуногун, ҷалби технологияҳои муосир ва дар маҷмуъ сатҳи зиндагии аҳолии кишвар беҳтар гардад.

Зикр намудан зарур аст, ки айни замон раванди рақамигардонии соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқ идома дошта, идомаи мантиқии онро қабули Консепсияи гузариш ба таҳсилоти рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2042, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи соли 2022, № 439 тасдиқ шудааст, шаҳодат дода метавонад. Консепсияи мазкур дар марҳилаи ҷаҳонишавии босуръати замони муосир барои рушди ҳаёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ хизмат намуда, дар он рушди ҷомеа ва навсозии низоми ҷаҳони таҳсилот, арзишҳои миллию умумибашарӣ, эҳёи дарки худшиносии таърихӣ, ҳуввият ва анъанаҳои миллӣ, дастовардҳои илмию техникӣ ба инобат гирифта шудааст. Консепсия тамоюли рушди низоми таҳсилоти рақамиро дар шароити муносибатҳои нави ҷамъиятӣ ва ташаккули фазои ягонаи таҳсилоти ҷаҳонӣ, бо назардошти рақобатпазири ба талаботи бозори меҳнати байналмилалӣ амалӣ гардонидан мусоидат менамояд.

Гузашта аз ин, тибқи банди 45 Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028[16], ки бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 марти соли 2024, № 798 тасдиқ карда шудааст, барои рушди фаъолияти соҳибкорӣ заминаи мусоид фароҳам меорад, мувофиқи мақсадшуморида шудааст, ки рушди инфрасохтори инноватсионӣ - шабакаи интиқоли технологияҳо, миёнаравҳои технологӣ, системаҳои экспертизаҳо, сертификатсия, стандартизатсия ва аккредитатсия; инчунин бо мақсади рушди фаъолияти соҳибкорӣ такмили санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар самтҳои бақайдгирии электронии соҳибкорон, гирифтани иҷозатномаҳо, сертификатҳо ва дигар ҳуҷҷатҳои зарурӣ тариқи электронӣ, супоридани ҳисоботҳои электронӣ ба мақомоти андоз, омор ва дигар сохторҳои марбута, фаъол намудани истифодабарии имзои электронӣ, рушди идоракунии электронии корпоративӣ, рушди савдои электронӣ ва ғайраҳо.

Аз ин рӯ, Сарвари давлат дар Паёмашон барои соли 2023 пешниҳод намуда буданд, ки бо мақсади мусоидат ба рушди бахши молиявӣ зарур аст, ки аз 1-уми июли соли 2023 пардохти ҳамаи андозҳо ва боҷҳои давлатӣ барои додани иҷозат ва иҷозатномаҳо, ҷаримаҳо, маблағи суғуртаи ҳатмии давлатӣ, хизматрасониҳои коммуналӣ ва дигар намудҳои хизматрасонии давлатӣ пурра ба таври ғайринақдӣ ба роҳ монда шавад. Гузашта аз ин, то имрӯз ба онҳо беш аз 120 намуди имтиёзу сабукиҳои андозиву гумрукӣ пешниҳод шуда, шумораи сохторҳои бақайдгирии давлатии фаъолияти соҳибкорӣ аз 4 ба 1 кам гардида, хизматрасонӣ дар ин самт ба таври ройгон ба роҳ монда шудаанд.

Дар Паёми навбатӣ Сарвари давлат – муҳтарамЭмомалӣ Раҳмон таъкид доштанд, ки “То охири соли 2025 пардохтҳои ғайринақдӣ дар соҳаҳои буҷетӣ ва хизматрасониҳои давлатӣ пурра таъмин карда шаванд”.

Гузашта аз ин, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паймашон вобаста ба рақамикунонии бахшҳои иқтисодиёт ва дар маҷмуъ соҳаҳои соҳибкорӣ Ҳукумати мамлакатро вазифадор намуданд, ки ҷиҳати боз ҳам беҳтар намудани фазои сармоягузориву соҳибкорӣ, махсусан, сармоягузории мустақим, таъмин намудани иҷрои кафолату имтиёзҳо ва чораҳои дастгирии давлатӣ, ҳавасмандгардонӣ ва қадрдонии соҳибкорон, инчунин, рушди инфрасохтори сармоягузориву соҳибкорӣ тадбирҳои иловагиро роҳандозӣ намояд. Аз ин лиҳоз дар ин самт, пешниҳод намуданд, ки бо мақсади дастгирии давлатии фаъолияти соҳибкорӣ, фароҳам овардани фазои мусоид барои ҷалби сармоя ва таъсиси ҷойҳои корӣ ба ҳама намуди санҷишҳои фаъолияти субъектҳои соҳибкорӣ (ба истиснои санҷишҳои мақомоти андоз) то 1-уми январи соли 2027-ум мораторий эълон карда шуд.

Дар маҷмуъ, ҳамаи пешниҳодҳо вобаста ба мусоидат ба рушди бахши молиявӣ ва рақамикунонии бахшҳои иқтисодиёт вазъи иқтисодии мамлакатро метавонад, дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам баланд бардошта, барои ба зинаи дигари рушд расидани мамлакат мусоидат менамоянд. Дар ин замина гуфтан мумкин аст, ки рушди бахши молиявӣ ва рақамигардонии иқтисодиёт он қисми низоми мураккаби ҷаҳонишавӣ дар ҷаҳони муосир дар шароити таҳдиду хатарҳо мебошад, ки унсурҳои он ба ҳам дар алоқамандии зич қарор дорад. Вазъи кунунӣ ва муосир, инкишоф ва рушди он ҳама вақт ба рушду пешравии давлат бевосита таъсиргузор буда, фаъолияти ниҳодҳои давлатӣ ва дигар бахшҳои иқтисодиётро ба таври ошкоро нишон медиҳад. Ҷиҳати гузариш ба марҳилаи нави иқтисодиёт ва рушди бахши молиявӣ моро зарур аст, ки раванди рақамикунонии бахшҳои иқтисодиётро суръат бахшида ва дар ин радиф хизматрасониҳои давлатӣ пурра ба таври ғайринақдӣ ба роҳ монда шаванд, ки ҳамаи ин дар якҷоягӣ дар Паёми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон садо доданд.

Ҳамин тавр, ҳамаи ин пешниҳодҳо ва ташаббусҳои андешидаи наҷибонае, ки дар Паём аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон садо доданд, ба сарсабзии диёри аҷдодӣ ва пешрафту некӯаҳволии рӯзгори мардуми тоҷик мусоидат менамоянд. Дар ин замина, Паёмҳои Роҳбари давлат ба Маҷлиси Олӣ чун дастури рӯйимизии ҳар хизматчии давлатӣ, дар дили ҳар як сокини кишвар шуълаи умедро ба ояндаи дурахшон фурӯзон намуда, ба кас эътимоду боварӣмебахшад, ки кишвари мо новобаста аз вазъи мураккаби сиёсию иқтисодии ҷаҳони муосир таваҷҷуҳи худро ба беҳбуд бахшидани зиндагии мардум сол ба сол зиёдтар намуда, кафолати ҳаёти осоишта ва сулҳу амниятро таҳким мебахшад.

Буризода Эмомалӣ Бозор – д.и.ҳ., профессор,

Эмомализода Навруз Эмомалӣ - номзади илми ҳуқуқ, судяи Суди иқтисодии вилояти Суғд

Паёми Пешвои миллат санадест, ки дар он нишондиҳандаҳо ва самту равиши тараққиёти ҳамаҷонибаи соҳаҳои гуногуни мамлакатамон таҳлил карда мешавад. Ин ҳуҷҷати муҳим таконбахши пешрафт ва инкишофу тараққиёти ҳамаи мамлакати азизамон маҳсуб меёбад.

Зимни ироаи Паём ба самтҳои асосии сиёсати ҳаётан муҳими ҷомеа дар зери таассуроти беандоза ҷаззобу роҳнамоикунандаи каломи шевои Пешвои муаззами миллат қарор дошта, раванду равиш ва амалисозии онро дар ҷараёни зиндагӣ ҳар фарди бонангу номус бояд дар ҷодаи хеш ривоҷу равнақ бахшад.

Воқеан ҳам, Паём ҳуҷҷати асосии Стратегии тамоми ҷабҳаҳои ҷомеа буда, кулли соҳаи хоҷагии халқи кишварро дар бар гирифта, вазифаҳо ва амалиётҳои дар пеш истодаро бо пуррагӣ мурратабу матраҳ сохта, ҳолати кунунӣ ва фардои мамлакатро бо дарназардошти мушкилоти мавҷуда ба аҳолии кишвар ва ҷомеаи ҷаҳони расонид.

Дар ин маврид махсус таъкид бояд кард, ки имрӯз ҷомеа дар марҳилаи ниҳоят ҳасос ва мураккаб қарор дорад. Аз ин рӯ, баҳри пешрафти соҳаҳои иқтисодӣ – иҷтимоӣ, муносибатҳои истеҳсолӣ, пулию қарзӣ, раванди истифодаи қувваи корӣ дар хориҷи кишвар тавваҷҷуҳ бояд зоҳир сохт.

Дар соли 2025 –ум доир ба масъалаҳои пешгирӣ кардани таъсири хавфҳои эҳтимолӣ ба иқтисоди миллӣ, ташаккули “иқтисоди сабз”, рақамикунонии хизматрасониҳои давлатӣ ва истифодаи васеи ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдӣ тадбирҳои мушаххас андешида шавад.

Ва яке аз хусусиятҳои хос ва фарқкунандаи Паёми Сарвари давлат дар он аст, ки дар вазъияти фавқулоддаи ба амаломада ҷомеаро ба ҳисси масъулиятшиносӣ ва коршиносӣ даъват ва роҳнамоӣменамояд.

Боиси қайд аст, ки тибқи таъкидҳои пешвои миллат соҳаи таҳсилоти ибтидоии касбӣяке аз самтҳоиафзалиятноки фаъолияти Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб рафта, дар ин самт корҳо боз ҳам тақвият бахшида мешаванд.

Дар Паём пеш аз ҳама роҳу паҳлӯҳои асосии раванди таъсиррасонии манфии буҳрони молиявии ҷаҳонӣ ва баромадан аз он, кору фаъолият ҷиҳати истифодаи мақсаднок ва самараноки иқтидорҳои истеҳсолию захираҳои мавҷуда, сарфакорӣ, камхарҷии маблағу мавод, ташкилу омода ва бакордарории корхонаю иқтидорҳои нави саноатию энергетикӣ, кишоварзӣ, соҳаҳои хизматрасонӣ, дастгирӣ ва рушди ботамоми соҳибкорӣ, пешгирӣ ва парҳез кардан аз ҳама гуна исрофкорӣ, хароҷотҳои нодаркору зарур набуда, муайяну нишон дода шудааст.

Солҳои охир, пайваста бо бунёди инфрасохторҳои азими стратегӣ ва такмили асосҳои институтсионалӣ барои рушди соҳибкории истеҳсоливу саноатӣ заминаҳо ва шароити мусоид пайдо шудааст. Гуруҳи муаяйни соҳибкорони ташаббускору неруманд ва силсилакорхонаҳои саноатӣ, ки дар минтақаҳои мамлакат дар ин самт фаъолияти босубот пайдо намуданд, аз ин шаҳодат медиҳад.

Илова бар ин, бо мақсади беҳтар намудани вазъи иҷтимоии аҳолӣ пешниҳод намуданд, ки:

- аз 1-уми сентябри соли 2025:- маоши вазифавии кормандони муассисаҳои томактабӣ ва таҳсилоти миёнаи умумии соҳаи маориф 30 фоиз зиёд карда шавад; - маоши вазифавии кормандони дигар муассисаҳои соҳаи маориф, соҳаҳои илм, фарҳанг, варзиш, тандурустӣ, муассисаҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ, мақомоти ҳокимият ва идоракунии давлатӣ ва дигар муассисаҳои буҷетӣ, инчунин стипендияҳо 20 фоиз зиёд карда шавад; музди меҳнати амалкунандаи кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, хизматчиёни ҳарбӣ ва дигар кормандони ин мақомот 20 фоиз зиёд карда шавад; ҳадди аққали музди меҳнат барои тамоми соҳаҳои иқтисодву иҷтимоӣ ба андозаи 1000 сомонӣ дар як моҳ муқаррар карда шавад.

Аз 1- уми сентябри соли 2025 нафақаҳои суғуртавӣ, меҳнатӣ ва иҷтимоӣ, инчунин, иловапулӣ ба онҳо тибқи муқаррароти моддаи51 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи нафақаҳои суғуртавӣ ва давлатӣ” ва андозаи нафақаи заминавӣ 10 фоиз зиёд карда шавад;

Мусаллам аст, ки рушди маориф бо пешрафти соҳаи илм пайванди ногусастанӣ дорад.

Ҳамаи пешравию пирӯзии ҳар як давлат ва ҷомеаро мактабу маориф ва илму дониш таъмин мекунад.

Дар шаш сол дар озмуни “Тоҷикистон– Ватани азизи ман” 21 ҳазору500 нафар иштирок карда, қариб500 нафари онҳо соҳиби ҷойҳои яку, дуюм ва сеюм гардидаанд. Дар озмунҳои дигар , аз ҷумла“Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Илм фурӯғи маърифат” ва “Тоҷикон - оинаи таърихи миллат” низ то имрӯз 2 миллиону 60 ҳазор нафар шаҳрвандони кишвар, хусусан, наврассону ҷавонон иштирок карда, қариб 1000 нафар соҳиби шоҳҷоиза, ҷойҳои намунавӣ ва ҷоизаҳои пулӣ гардидаанд.

Мо мактабро ба ҳайси боргоҳи илму дониш, саводу маърифат ва омӯзгорро чун шахси мафкурасозу тарбиятгари насли наврас эътироф карда, ба онҳо арҷу эҳтиром гузоштанро аз ҷумлаи масъалаҳои муҳимтарин медонем.

Зеро агар мактаб ва омӯгор набошад, сатҳи маърифатнокии мардум паст мегардад, миллат бесавод мемонад, ҷомеа ба ҷаҳолат гирифтор мешавад ва дар натиҷа оромиву сулҳу субот, амнияту осоиш ва муҳимтар аз ҳама, рушди давлат сахт халалдор мегардад.

Бинобар ин, ғамхорӣ кардан ба илму маориф, яъне ҳалли масъалаҳоидар ин самт ҷой дошта- сармоягузорӣ ба хотири рушди неруи инсонӣ мебошад.

Бо истифода аз имкониятҳое, ки давлат ва Ҳукумати мамлакат фароҳам оварда истодааст, муассисаҳои илмиву таҳқиқотӣ ва таҳсилоти олӣ бояд бо роҳи анҷом додани кашфиёту ихтироот, ҷорӣ намудани усулҳои инноватсионии пешбурди таҳқиқоти илмӣ ва техникаву технологияҳои муосир дар рушди минбаъдаи иқтисоди моллиамон саҳми фаъолтар гузоранд.

Вазъи имрӯзаи илми кишвар тақозо менамояд, ки ҷиҳкати ба равандҳои ҷаҳони имрӯза мутобиқ намудан ва тибқи талаботи замони муосир ба роҳ мондани фаъолияти муассисаҳои илмӣ ва таҳсилоти олӣ тадбирҳои муассир андешида шаванд.

Дар ин самт, вазоратҳои маориф ва илм, меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолиро зарур аст, ки дар ҳамкорӣ бо дигар вазорату идораҳо тавасути роҳандозии барномаҳои таълими касбу ҳунарҳои муосир ва васеъ ҷорӣ намудани омӯзишиамалии донишҷӯён бо роҳи пайванди илм ва истеҳсолот ҷиҳати баланд бардоштани сатҳу сифати омодасозии мутахассисони соҳаҳои саноат ва технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ, инчунин, иқтисоди рақамӣ тадбирҳои судмандро амалӣ созанд.

Таъкидҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи қаноатмандӣ ва ташаббусҳои созандаи мардуми кишвар, аз ҷумла ҷавонон ва бонувони саодатманду ватандӯст, боиси сарфарозист.

Яъне мо бояд боз ҳам бештар заҳмат кашем ва барномаҳои созандаву нақшаҳои бунёдкоронаи барои рушди давлат ва ободии Ватан тарҳрезикардаи худро саривақт ва бо сифати баланд ба анҷом расонем.

Мо бояд ватандӯсту ватанпараст бошем ва ҳар гиз фаромӯш насозем, ки эҳсоси гарми ватандӯстӣ ва ҳисси баланди миллӣ омили асоситарин ва роҳи муҳимтарини рушди давлат ва ҷомеа мебошад. Бесабаб ҳам нест, ки Пешвои муаззам пайваста таътаъкид менамоянд, ки “Ин Ватанро аз ҳарвақта бештар дӯст мебояд дошт!”.

Илова бар ин, ҳифзи истиқлолу озодии Тоҷикистони маҳбубамон ва дастовардҳои он – сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ бояд қарзи инсонӣ, вазифаи шарҳвандӣ ва рисолати имонии ҳар як фарди бонангу ному ва ватандӯсту ватанпарасти ҷомеа бошад.

Итминони комил дорем, ки дар партави сиёсати созанда ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳар яки мо дар фазои иттиҳоду сарҷамъӣ ва сулҳу салоҳ барои ҳифзи истиқлоли миллӣ бо саъю талош ва кӯшишу ғайрат ва заҳмати фидокорона саҳми сазовори хешро мегузорем. Дар ин замина мо кормандони соҳаи илм низ аз Паёми навбатии Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ рӯҳу илҳоми тоза гирифта, кӯшиш ба харҷ медиҳем, ки аз имкониятҳои мавҷуда самаранок истифода бурда, нуктаҳои дар ин ҳуҷҷати муҳим баёнгаштаро дар амал ҷорӣ намоем ва бад ин васила дар пешравию шукуфоии Тоҷикистони маҳбубамон саҳм гузорем.

Расулов Т.М. номзади илмҳои иқтисодӣ, Муассисаи давалатии Маркази таҳқиқоти технологияҳои инновасионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Расули Ф. Т. ходими илми Муассисаи давалатии Маркази таҳқиқоти технологияҳои инновасионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Металлургияи ранга - як соҳаи муҳими саноати вазнин буда, процессҳои ҳосил ва бойгардонии маъдан, истеҳсолу коркарди металлҳои ранга ва хӯлаи онҳо, инчунин ҳосил кардани алмосро дар бар мегирад. Металлургияи Ранга дар баробари истеҳсоли металлҳо ва хӯлаи онҳо маҳсулоти прокату мошинавӣ, хӯлаҳои сахт, хокаи металлҳо, намакҳо ва пайвастҳои гуногуни металлҳои ранга, металлҳои нодиру асил, химикатҳо низ ҳосил мекунад.

Металлҳои ранга ва хӯлаи онҳо дар саноати мошинсозӣ, тайёр намудани асбобҳо, саноати электрикӣ, радиотехникӣ, электроника, техникаи атомӣ, дар биологияю тиб аҳамияти калон доранд. Истифодаи васеъи металлҳои ранга махсусан дар асри 20 боиси тараққии босуръати Металлургияи Ранга гардид. Дар маъдани металлҳои ранга одатан миқдори металли асосӣ ниҳоят кам аст. Танҳо маъдани алюминий, магний ва титан 10—30% металл дорад. Хусусияти хоси маъдани металлҳои ранга дар он аст, ки ба ғайр аз металлҳои асосӣ (мис ё сурб) металлҳои рангаи дигар низ дорад.

Маъданро вобаста ба хусусият ва шароити ҷойгирӣ бо усулҳои кушод, зеризаминӣ, гидравликӣ ва бо ёрии мошинҳои хокканӣ ҳосил мекунанд. Маъданро баъди кандан бо усулҳои флотационӣ, гравитационӣ, электромагнитӣ, электростатикӣ, химиявӣ ва ғ. аз металлҳои асосӣ бой мегардонанд. То Инқилоби Октябр Металлургияи Ранга дар Россия хеле суст тараққӣ мекард ва захираҳои ашёи хоми он танҳо дар якчанд ноҳия маълум буд. Муассисаҳои истеҳсоли маъданӣ металлҳои ранга ва коркарди онҳо асосан тобеи капитали хориҷӣ буд. Қисми зиёди маҳсулоти Металлургияи Рангаро Россия аз хориҷа мегирифт. Солҳои Ҳокимияти Шуравӣ дар аксарияти ноҳияҳои ИҶШС, аз ҷумла дар Тоҷикистон, конҳои бисёри металлҳои ранга тадқиқ шуда, ҳамаи соҳаҳои Металлургияи Ранга босуръат пеш рафт. ИҶШС аз ҷиҳати захираи ашёи хоми мис, сурб, руҳ, алюминий, қалъагӣ, волфрам, молибден, сурма ва симоб дар ҷаҳон ҳоло ҷои намоёнро ишғол мекунад. Конҳи асосии мис дар РСФСР, Қазоқистон, Ӯзбекистон ва Арманистон, сурб ва рӯҳ дар Қазоқистон, ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна, Сибир ва Шарқи Дур, ашёи хоми алюминий (бокситҳо) дар РСФСР, РССУ, РСС Қазоқистон, маъдани нефелин дар кишвари Красноярск, нимҷазираи Кольск, дар РССУ., РСС Қазоқистон, РСС Озарбоёҷон, маъданҳои никелу кобалт дар Урал, Қазоқистон, Украина, конҳои қалъагӣ дар ноҳияҳои шарқӣ ва шимолу Шарқии мамлакатамон, молибден дар Кавкази Шимолӣ, Закавказия, Сибири Ғарбӣ, РСС Қазоқистон., симоб дар РССУ, РСС Қирғизистон, дар шимолу ғарбии РСФСР, Украина ва РСС Қазоқистон воқеъ гаштаанд.

Инчунин конҳои бисёри тилло ва металлҳои нодир кашф шудаанд. Саноати Металлургияи Ранга, ки дар солҳои Ҷанги якуми ҷаҳонӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ хароб шуда буд, барқарор гардида, босуръат тараққӣ кард. Дар охири панҷсолаи 2-юм (1937) мисгудозӣ дар ИҶШС нисбат ба соли 1913 3,5 маротиба афзуд, истсҳсоли махсусан сурб, рӯҳ зиёд шуд. Соҳаҳои нави алюминий, никел, қалъагӣ, истеҳсоли металлҳои нодир ба вуҷуд омаданд. Соли 1932 аввалин заводи алюминии Волхово, 1937 заводи Днепровск (Запорожия) ва аввалин заводи никели Уфалйск (дар Урал) ба кор даромад. Ҳанӯз солҳои 5-солаи 1-ум заводҳои мисгудозии Красноуральск, Белово (Сибири Ғарбӣ), заводи рӯҳ дар Константиновск (РССУ) ва ғ. сохта шуданд. Солҳои минбаъдаи панҷсолаҳои пеш аз ҷанг муассисаҳои зиёди Металлургияи Ранга, аз ҷумла заводҳои мисгудозии Карсакпанск ва Балхаш, заводи сурб дар Чимкенти Қазоқистон, як қатор заводҳои мисгудозӣ ва заводҳои дигар (алюминий, рӯҳ, комб. «Южно-урал-никель») дар Урал, Сибир ва Шимол («Североникель»), Кавкази Шимолӣ, Украина ва дигар ноҳияҳои мамлакат сохта шуданд.

Дар солҳои баъди ҷанг Металлургияи Ранга босуръат тараққӣ кард. Соли 1950 истеҳсоли мис, алюминий, никел, рӯҳ, сурб ва дигар металлҳои ранга нисбат ба солҳои пеш аз ҷанг хеле афзуд. Саноати титан ва нимноқил ба вуҷуд омад. Металлургияи мис никелу кобалт, рӯҳу сурб, алюминий, қалъагӣ, волфраму молибден, тиллою платина, алмос, магний, симобу сурма, металлҳои нодир ва ғ. тараққӣ кард. Як қатор муассисаҳои калону нав, масалан, комбинати никелу миси Норильск, заводхои қалъагии Новосибирск, алюминии Богословск, Новокузнецк (вилояти Кемерово), комбинати рӯҳу сурби Усть-Каменогорск ва ғ. сохта шуданд. Соли 1960 маҳсулоти умумии Металлургияи Рангаи Иттифоқи Советӣ нисбат ба 1950 хеле афзуд. Дар Ёқутистон яке аз калонтарин дар ҷаҳон маркази истеҳсоли алмос ҳаст. Солҳои 1966—75 ҳаҷми истеҳсоли металлҳои ранга ду маротиба зиёд шуд. Структураи маҳсулоти саноати металлҳои нодир хеле васеъ шуда, истеҳсоли металлҳои нодир ва элементҳои махсусан холис (кадмий, индий, селений, теллур, висмут, рений, германий, галлий ва ғ.) аз худ карда шуд.

Солҳои 70 аз 105 элементҳои химиявӣ 74-тоашро дар маҳсулоти тайёр ва нимфабрикатҳо истифода мебаранд. Инкишофи истеҳсоли металлҳои ранга интенсивонии процессҳои технологӣ, азнавсозӣ ва аз нав таҷҳизонии муассисаҳо ва ба истифода додани қувваҳои навро таъмин менамояд. Комплексҳои калони саноатии дорои дараҷаи баланди концентрация ва махсусгардонии истеҳсолот (комбинатҳои рӯҳу сурби Усть-Каменогорск, комбинатҳои кӯҳию металлургии Норильск, Олмалик, Незказган, Балхаш) ба вуҷуд омаданд. Ҳосилнокии меҳнат солҳои 1966—75 қариб 2 маротиба афзуд.

Металлургияи Рангаи Тоҷикистон асосан муассисахои муштараки цикли нотамоми металлургӣ ва концентратҳои коркардабарориро муттаҳид менамояд. Як қатор фабрикаҳои бойгардонии маъдан, муассисаҳои ҷустуҷӯю эксплуатацнонии «Тоҷиктилло» ва заводи гидрометаллургии Исфара мавҷуданд. Дар РСС Тоҷикистон фабрикаҳои коркардабарории рӯҳу cyрб, мису молибден, волфрам, симобу сурма ва маъдани флюоритӣ кор мекунанд. Маҳсулоти истеҳсол шударо ба заводҳои металлургӣ мефиристанд, ба ғайр аз металлҳои асосӣ, инчунин элементҳои нодир ва пароканда низ ҳосил менамоянд. Заводи гидрометаллургии Исфара концентратҳои целистийро бе бойгардонии пешакӣ ҳосил мекунад. Фабрикаҳои истеҳсоли волфрам ва сурма, идораҳои маъданӣ Чоруқдарон (1942), Челав (1945), кони Майхура (1943) ва комбинати Анзоб (1945) асосан дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ сохта шудаанд. Нишондиҳандаҳои технологии аз маъдан ҷудо кардани компонентҳои гаронбаҳо баробари муассисаҳои пешқадами Иттифоқи Советӣ мебошад. Дар фабрикаи Чоруқдарон флотацияи мис, молибден, волфрам ба амал бароварда мешавад. Дар ин ҷо усули аввалин бор дар ИҶШС коркардашудаи ишқоронии маҳсулоти мобайнӣ бо кислотаву сода истифода мешавад, ки дар натиҷа баробари концентратҳои аълосифат молибдат, волфрамати калций, сулфати барий низ мегиранд. Комбинати кони Анзоб яке аз калонтарин муассисаҳои мамлакат оид ба коркарди маъданҳои симобу сурма мебошад. Истеҳсоли рӯҳ, сурб, мис, висмут дар ҷумҳурӣ аз ҳисоби васеъ намудани кори заводи сурбу рӯҳи Адрасмон зиёд карда мешавад, ки базаи ашёи хоми он кони шарқи Конимансур мебошад. Саноати истеҳсоли тилло ба корхонаҳои «Тоҷиктилло» вобаста аст. Дар он ба таври автоматӣ аз маъданҳои кварцӣ маҳсулоти тиллодор ва аз он минбаъд тилло мегиранд. Соли 1972 дар ҷумҳурӣ бори аввал бо усули драга (мошини хокканӣ) ҷудо кардани тилло cap шуд.

Аз соли 1969 истеҳсоли симоб бо роҳи сӯзондани маъданҳои симоб дар кураҳои мудаввари чархӣ инкишоф меёбад. Истифодаи саноатии ашёи хоми магний конҳои Тоҷикистон бо мақсади истеҳсоли металли магний дар заводи электрохимиявии Ёвон амалӣ мегардид. Дар Тоҷикистон заводи алюминийи Тоҷикистон (ш. Турсунзода) пурра ба кор даромад. Завод технологияи истеҳсоли алюминийро дар асоси комёбиҳои навини илму техника ба роҳ мондааст.

Адабиёт:

Беляев А.И., Металлургияи металлҳои сабук. М., 1070; Савицкий Б.М., Клячно В., Металҳои давраи кайҳонӣ, М., 1972; Эликман А.Н., Меерсон Т.А., Металлургияи металлҳои нодир, М., 1973.

Ҷайлоев Ҷамшед Ҳусейнович - номзади илмҳои техникӣ, пешбари илмии озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррозия устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Худойбердизода Саидмири Убайдулло - номзади илмҳои техникӣ, ходими пешбари илмии озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррозия устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Металлургия — асос ва таҳкурсии саноати ҳозиразамон ба ҳисоб меравад. Аз инкишофи соҳаи металлургӣ пешрафти тамоми соҳаҳои хоҷагии халқ — саноат, хоҷагии қишлоқ, нақлиёт ва сохтмон вобаста мебошад. Саноати металлургӣ ба ду соҳа ҷудо мешавад: металлургияи сиёҳ ва металлургияи ранга.

Дар Тоҷикистон корхонаҳои калони металлургияи сиёҳ вуҷуд надорад. Аммо дар дохили корхонаҳои мошинсозӣ сехҳои металлгудозӣ амал мекунанд. Аз метали дар ин сехҳо гудохташуда қисмҳои эҳтиёҷии мошинҳоро тайёр менамоянд. Ин гуна сехҳо дар тамоми корхонаҳои мошинсозии мамлакат дида мешавад.

Дар ҳудуди Тоҷикистон якчанд кони маъдани оҳан муайян карда шудааст, ки барои ташаккули гардиши пурраи металлургӣ (таъсиси корхонаи маъдангудозӣ, печҳои электроплавикӣ ва ғайра) имконият медиҳад. Кони маъдани оҳани Чоқадамбулоқ захираи зиёд (аз рӯи категорияи саноатӣ бештар аз 60 млн. тонна) ва мавқеи мувофиқи иқтисодию географӣ дошта, начандон дуртар аз шаҳри Хуҷанд воқеъ гардидааст. Тадқиқотҳо нишон доданд, ки ҳангоми сохтмони корхона дар базаи кони мазкур имконият ҳаст, ки усули истеҳсоли метал бе истифода аз кокс ба роҳ монда шавад.

Аввалин корхонаҳои металлургияи ранга дар Тоҷикистон солҳои 30-юми асри гузашта сохта шуданд. Дар ин корхонаҳои маъдани кӯҳӣ истихроҷи сурбу рӯҳ, мису молибден, волфраму флюорит, сурмаю симоб ба роҳ монда шуда, консентрати онҳо ба корхонаҳои металлургии Урал, Қазоқистон, Сибир, Ӯзбекистон ва Қирғизистон фиристода мешуданд. Марказҳои асосии истихроҷи металлҳои ранга дар қисмати Шимолӣ ва Марказии мамлакат — дар Адрасмон, Анзоб, Исфара, Майхура, Консой, Истиқлол, Зарнисор, Ҷилав, Панҷакент мавҷуд мебошанд.

Конҳои металлҳои рангаи Тоҷикистон дар ҷойҳои душворгузари кӯҳ воқеъ гаштаанд ва хусусияти комплексӣ доранд. Дар водии Зарафшон яке аз корхонаҳои калони коркарди сурмаю симоб — комбинати Анзоб вуҷуд дорад ва маҳсулоти он ба шакли консентрат ба заводи металлургии Ҳайдаркон (Ҷумҳурии Қирғизистон) фиристода мешавад. Танҳо дар шаш кони сурмаи водии Зарафшон 80 фоизи захираи сурмаи Осиёи Марказӣ маҳфуз аст.

Корхонаи муштараки истеҳсоли тиллои «Зарафшон» сол аз сол ҳаҷми маҳсулотро зиёд намуда истодааст. Ин корхона дар базаи конҳои Тарор, Ҷилав ва Ғиждарва истеҳсоли тиллои холисро ба роҳ мондааст. Тоҷикистон аз рӯи захираҳои нуқра дар ҷаҳон ҷои сеюмро мегирад. Аз рӯи нақшаи пешбинишуда дар базаи Кони Мансур бо назардошти талаботи бозори ҷаҳонӣ ба нуқра сохтмони корхонаи бузург дар назар дода шудааст.

Корхонаи асосии металлургияи рангаи ҷумҳурӣ Заводи алюминии тоҷик мебошад. Завод дар шаҳри Турсунзода ҷойгир шудааст. Соли 1975 дар завод аввалин металл гудохта шуд. Заводи алюминий яке аз корхонаҳои калонтарини ҷаҳон буда (12 корпус дорад), аз гуфти мутахассисон ба вазъи экологии ноҳияҳои атроф таъсири манфӣ намерасонад. Зиёда аз 90 фоизи маҳсулоти корхона навъи аъло аст. Корхона бо қувваи барқии арзони нерӯгоҳи барқии обии Норак кор мекунад. Алҳол ашёи хомро барои корхона аз дигар кишварҳо бо нархи аз 300 то 350 доллар аз як тонна меоранд. Баъди аз худ шудани кони нефелину сиенити Турпӣ (ноҳияи Рашт) завод бо ашёи хоми маҳаллӣ таъмин мегардад.

САНОАТИ МЕТАЛЛУРГИЯИ СИЁҲИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН.

Саноати металлургӣ ба соҳаҳои металлургияи сиёҳ ва металлургияи ранга ҷудо мешавад. Сехҳои металургияи сиёҳ дар заводҳои «Тоҷиктекстилмаш», «Торгмаш», «Таджикгидроагрегат», (ҶШСК «Ҳумо») заводи арматурии ш. Душанбе, «қисмҳои эҳтиётии автомобил» – и шаҳри Конибодом (ҶСШК Бодом), комбинати «Абрешим» (Хуҷанд) мавҷуданд.

Саноати металлургияи рангаи Ҷумҳурии Тоҷикистон.

Корхонаҳои металлургияи ранга (ғайр аз истеҳсоли алюминий) фақат зинаи истихроҷкунии маъдан, майдакунӣ ва пурбаҳрагардонии маъдан вуҷуд дорад. Маҳсулоти асосӣ – консентрати (ордаи) металҳои ранга мебошад. Консентрат то замони Истиқлол ба корхонаҳои металлургияи рангаи Ўзбекистон, Қазоқистон, Қирғизистон ва ғайра фиристода мешуданд. Дар заводҳои металлургӣ аз ин консентрат ғайр аз металлҳои ранга, металлҳои камёб ва қиматбаҳо низ ҷудо карда мешаванд. Алҳол дар корхонахҳои металлургияи ранга: рўҳ, симоб, қурғошим, сурма, волфрам, селистин ва ба тарзи иловаги висмут, мис, қадмий, нуқра, молибден, қалъагӣ ва дигар металлҳои нодир ва пароканда истеҳсол карда мешаванд.

Ҷайлоев Ҷамшед Ҳусейнович - номзади илмҳои техникӣ, ходими пешбари илмии озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррозия устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Худойбердизода Саидмири Убайдулло номзади илмҳои техникӣ, ходими пешбари илмии озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррозия устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

28-уми декабри соли 2024 дар ҷаласаи муштараки Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар бинои Парламенти кишвар баргузор гардид, Паёми Президенти кишвар, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон баён гардид.

Дар Паёми худ Пешвои муаззами миллат тамоми соҳаҳои фаъолияти давлату ҷамъиятро фаро гирифта, аз ҷумла масъалаҳои рушди иқтисодию иҷтимоӣ, корҳои ободонӣ, сиёсати иқтисодӣ, молиявию андоз, такмили заминаҳои ҳуқуқӣ, рушди инфрасохтори рақамӣ ва рақамикунонии хизматрасониҳои давалатӣ, рушди сармояи инсонӣ, истифодаи зеҳни сунъӣ ва таъмини амнияти киберии махзанҳои маълумот, рушди соҳибкории рақамӣ ва савдои электронӣ, дастгирии соҳибкорӣ ва рушди саноату истеҳсолот, энергетика ва истиқлолияти энергетикӣ, таҳкими инфрасохтор ва роҳҳо, фазои сармоягузорӣ, саёҳӣ, кишоварзӣ, ҳифзи иҷтимоӣ, маориф, фарҳанг, шуғли аҳолӣ, таълим ва касбомӯзӣ, ҷавонон, занону бонувон, терроризму экстремизм ва масъалаҳои дигарро баррасӣ намуданд.

Яке аз бахшҳои муҳим ва муфассали Паём ба рушди илму маориф бахшида шуда буд, ки Сарвари кишвар аҳамияти ин ду соҳаи стратегиро таъкид намуда, онҳоро ҳамчун омили асосии таъмини пешрафти Тоҷикистон ва тарбияи наслҳои нав баҳогузорӣ намуданд.

Бо назардошти афзоиши аҳолӣ ва зарурати фароҳам овардани шароит барои таълиму тарбияи кӯдакону наврасон, аз Ҳукумати мамлакат ва мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатӣ талаб карда шуд, ки дар панҷ соли оянда бунёди 800 муассисаи таҳсилоти томактабӣ ва беш аз 1000 муассисаи таҳсилоти миёнаи умумиро таъмин намоянд. Ин иқдом барои афзоиши фарогирии кӯдакони синни томактабӣ ва зиёд кардани имконияти дастрасӣ ба таҳсилоти миёна дар маҳалҳои гуногун зарур мебошад.

Ҳамчунин, таваҷҷуҳи хоса ба такмили сифати таълим, сатҳи касбии омӯзгорон ва ворид намудани технологияҳои муосири таълимӣ равона карда шудааст. Таҳкими заминаи моддиву техникии муассисаҳои таълимӣ, такмили мазмуну мундариҷаи таҳсилот ва омодасозии кадрҳои баландихтисос ҳамчун вазифаҳои афзалиятнок таъкид шудаанд. Бо ин мақсад, Президенти кишвар супориш доданд, ки ба ҷорӣ намудани равияҳои нав, аз ҷумла ихтисосҳои ба иқтисоди рақамӣ вобаста ва барномасозӣ дар низоми таълим диққати ҷиддӣ дода шавад.

Дар Паём инчунин ташаккули пайванди илм бо истеҳсолот ва истифодаи инноватсияҳои технологӣ барои рушди иқтисодиёти кишвар ба таври ҷиддӣ зикр гардид. Бо назардошти нақши афзояндаи иқтисоди рақамӣ дар пешрафти ҷаҳонӣ, Пешвои миллат зарурияти омода намудани мутахассисони соҳаи барномасозӣ ва технологияи иттилоотиро таъкид намуданд. Ин иқдом дар заминаи ташкили Донишгоҳи инноватсия ва технологияҳои рақамӣ дар шаҳри Кӯлоб пешбинӣ шудааст, ки ҳамчун пойгоҳи омода намудани мутахассисони самтҳои зикршуда хидмат мекунад.

Президенти кишвар диққати ҷиддиро ба истифодаи зеҳни сунъӣ, рақамикунонии пурраи хизматрасониҳои давлатӣ ва ташкили махзани маълумот равона карда, қайд намуданд, ки онҳо дар заминаи ҷаҳонишавӣ ва афзоиши таъсири технологияҳои инноватсионӣ дар истеҳсолот рақобатпазирии иқтисодиёти кишварро таъмин менамоянд.

Бо мақсади беҳтар намудани шароити кории кормандони соҳаи маориф ва илм, Пешвои миллат баланд бардоштани маоши кормандони муассисаҳои таҳсилоти томактабӣ ва миёнаи умумӣ, инчунин кормандони муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва илмиро эълон карданд. Тибқи ин пешниҳод, аз моҳи сентябри соли 2025 маоши кормандони соҳаҳои маориф ва илм 20-30 фоиз зиёд карда мешавад. Ин тадбир ба беҳтар гардидани вазъи иҷтимоии омӯзгорон ва баланд бардоштани сифати таълиму тарбия мусоидат мекунад.

Дар баробари ин, фароҳам овардани шароити беҳтар барои тарбияи кадрҳои ҷавон, ҳавасмандгардонии мутахассисони соҳаи технологияҳои иттилоотӣ ва омода кардани онҳо дар муассисаҳои пешқадами хориҷӣ зарур дониста шуд. Ҳукумати кишвар супориш гирифт, ки дар муҳлати чор моҳ лоиҳаи санадҳои меъёрии ҳуқуқиро ҷиҳати таъсиси Донишгоҳи инноватсия ва технологияҳои рақамӣ ва факултаҳои дахлдори донишгоҳҳои дигар пешниҳод намояд.

Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон илму донишро асоси пешрафти ҳар як давлат ва ҷомеа шумурда, таъкид намуданд, ки пешрафти миллат бидуни рушди илм ва ҳифзи дастовардҳои илмӣ имконнопазир аст. Қайд гардид, ки тавассути татбиқи барномаҳои илмии таҳиягардида кадрҳои баландихтисоси илмии соҳаҳои гуногунро тайёр намудан лозим аст. Вобаста ба ин Пешвои муаззами миллат супориш доданд, ки дар муддати ду моҳ “Барномаи давлатии тайёр кардани кадрҳои сатҳи баланди илмӣ барои солҳои 2021–2030” таҷдиди назар гардида, ба талаботҳои замони муосирр мувофиқ гардонида шавад.

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар он ба илму маориф ва рушди ин ду соҳаи стратегӣ диққати асосӣ дода шудааст, аз муҳимтарин қадамҳо дар самти рушди устувори кишвар шаҳодат медиҳад. Бо роҳандозии ислоҳоти васеъ дар соҳаи маориф ва дастгирии ҳамаҷонибаи илм, Тоҷикистон метавонад насли нави мутахассисони баландихтисосро тарбия намояд, ки онҳо ба рақобат дар ҷаҳони муосир омода бошанд. Қатъиян ташаббусҳои нав дар самти илму маориф ба рушди зеҳнии ҷомеа ва пешрафти умумии иқтисодӣ мусоидат хоҳанд кард.

Директори Институти физикаю техникаи ба номи С.У. Умарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, д.и.ф.м. Зарифзода Афзалшоҳ Қаҳрамон

Таърихи инсоният исбот менамояд, ки занони бо иродаву дурандеш, хирадманду закӣ, донишманду боистеъдод бо ҳидояту пайкори хеш метавонистанд зиндагии худу атрофиёнашонро мунаввар карда, ҳамзамон онҳо маҳз ақлу заковат, иродаву фазилат ва маърифату фарҳанги оиладорӣ, сутуни давлат ва пойдевори зиндаги ҳар хонадонро побарҷо месозанд. Дар ҷомеае, ки зан мақоми созанда ва зиндагии шоиставу солим дошта бошад, он кишвар дар рушду тараққист.

Дар ҳақиқат зан оинаи оила ва давлат аст. Қалби пурэҳсоси зан саршори меҳру вафост. Вазъи имрӯзаи ҷаҳон тақозои онро дорад, ки аз даричаи набзи қалбҳо ба ҳама гирумони зиндагӣ нигоҳи тозае дошта, дар эмори ҷомеа нақши созандае дорад. Худшиносии миллӣ, маърифати баланд, меҳнатдустӣ, фарҳанги оиладорӣ ва дурандешиву озодфикри калиди бахту саодат ва роҳ ба сӯи комёбиҳо мебошад.

Яке аз вазифаҳои муҳимтарини инсон бунёди оила мебошад. Оила падидаест, ки шахс дар муҳити он худро аз ниёзҳои инсонӣ бениёз мегардонад. Яъне ҳар инсон дар муҳити оила анъанаҳои табии ба вуҷуд овардани наслро идома дода, ба воситаи оила ба ҷомеа мепайвандад ва шахсияту ҳувият касб мекунад.

Оила маҳсули ҷомеа ва тамаддуни башар аст, навъ, шакл ва моҳияти онро сохти сиёсию иҷтимоии ҷомеа, ки оила рукни таркибии онро ташкил медиҳад, муайян месозад. Дар навбати худ оила низ ба ҳаёти ҷомеа ба воситаи тавлиду тарбияи кудакон ташкили маишати оила, таъмини хонавода, нуфуз доштан дар такомули ҷисмонӣ, равонӣ ва ахлоқию маънавии аъзои оила таъсир мерасонад.

Оила макони муқаддасест, ки кӯдак дар он ба воя расида, асоси пойдории давлат маҳсуб меёбад. Одоб, ахлоқ ва муоширати иҷтимоӣ низ аз ин ҷо сарчашма гирифта инкишоф меёбад. Ҳаёти солими миллат аз фазои солими оила сарчашма мегирад. Оила чун зинаи аввали бунёди ҷомеа нақши меҳварӣ дар тарбия ва ба воя расонидани наслҳо маҳсуб меёбад. Вазъи ияҷтимоӣ-иқтисодӣ ва фарҳангию ахлоқии оилаҳо дар сатҳи баланд бошад, ба ҳамон андоза он ба рушд ва пешрафти давлату миллат мусоидат менамояд. Худи таҳкиму таъмини саодату хушбахтии оила як шеваи бархӯрди инсонгароёна ва яке аз рукнҳои асосии низоми давлатдорӣ мебошад.

Боиси хушнудист, ки масъалаи соли маърифати ҳуқуқӣ эълон гардидани соли 2024 дар он мебошад, ки дар бунёди ҷомеаи демократии Тоҷикистони соҳибистиқлол бо маърифатии занон таваҷҷуҳи зиёд зоҳир карда мешавад. Зани маърифатнок метавонад ба заковату ҳушмандӣ, на танҳо мавқеи пешоҳангӣ дошта бошад, балки ҷомеаро тарбия намояд. Занон тақрибан дар ҷомеаи Тоҷикистон беш аз 50 фоизи аҳолиро ташкил намуда, дар пешрафти соҳаҳои мухталифи хоҷагии халқи мамлакат нақши муассир доранд. Зан дар оила ҳамеша нақши муҳимро дошта, иффату зебоӣ, хоксориву маърифатнокӣ хусусияти хоси зан буда, ба зиндагии аҳли хонадон таровату покизагӣ мебахшад. Бо таъсири зани соҳибмаълумоту соҳибмаърифат, фарзандонашон ҳам бомаърифат ва китобхон мешаванд. Хислатҳои неки модарашонро дар худ парвариш медиҳанд ва ба модарашон пайравӣ мекунанд. Маҳз ҳамин таҷрибаҳоро ба инобат гирифта, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баромадҳо ва паёмҳои ҳарсолаашон ба масъалаи баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа диққати ҳамагонро ҷалб месозанд. Аммо дар замони ҳозира талабот ва фаъолияти занон дар корҳои давлатӣ бештар аст. Зиёдтар ҷалб кардани бонувон ба кор дар муассисаҳои тиббӣ, ва хидмати давлатӣ, соҳибкорӣ ба манфиати ҷомеа арзёбӣ мешавад. Вобаста ба ин фармон барномаҳои давлатӣ таҳия гардида, пайи амал қарор гирифтаанд.

Ҳадаф аз татбиқи барномаҳо натанҳо баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа, балки дар ҳаёти сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангӣ назаррас кардани фаъолияти занон мебошад. Баҳри баланд бардоштани рисолати худшиносии занон, нақши онҳо дар таҳкими оила, пешгирии шиддати пошхӯрии оила, тамоюли афзоиши бегонапарастӣ дар байни бонувон, мусоидат ба таҳсил ва ҷойи кор дар ҳамкорӣ бо сохторҳои шаҳрию ҷумҳуриявӣ силсилатадбирҳо амалӣ карда мешавад. Дар Паёми навбатии худ Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мақоми баланди занон дар ҷомеа таъкид намуда, мавқеи онҳоро дар татбиқи сиёсати иҷтимоии давлат муҳимарзёбӣ карданд, ки дар риояи қонунҳои миллиамон «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим» ва «Дар бораи масъулият дар таълиму тарбияи кӯдак» боз ҳам фаъол бошанд. Инчунин қайд карда шуд, ки «Ободии давлат аз ободии ҳар хонадон ва ҳароила сарчашма мегирад ва иқтисоди муназзами кишвар ба сарфаю сариштакории буҷети ҳар як оила вобаста аст.

Масъалаи маърифатнокии занон дар миёни аксар халқияту миллатҳои ҷаҳон аз масоили ҳалталабу мавриди таваҷҷуҳ ба шумор рафта, боиси нигаронии аҳли илму адаб низ гаштааст.

Воқеан, дар зиндагӣ пешоҳанг будани зан ва маърифатнок буданаш имкон медиҳад, ки сатҳи маънавии оила баланд шуда, кӯдакон, аъзои оила маърифатнок тарбият ёбанд. Ин талабот асоси фарҳанги оиладориро ташкил медиҳад. Маърифати занба фарзандонаш таъсири амиқи мусбӣ мерасонад. Занҳо на танҳо тарбиятгари башар, балки поягузори ҳаёти маданӣ низ ба шумор мераванд. Ҷаҳду талошҳои сарвари давлат ҳам дар роҳи ҳарчи бештар ҷалб намудани занон ба мақомоти роҳбарикунандаи ҳокимияти давлатию иқтисодӣ ба он хотир аст, ки бештар аз 50 фоизи аҳолии Тоҷикистонро занон ташкил менамоянд. Аз раванди созандагӣ берун мондани ин миқдор аҳолии қобили меҳнат барои ҳар кадом давлат мушкилиҳои зиёдеро ба бор меорад. Ин аст, ки дар ҳама соҳаҳои ҳаёти ҷомеа иштироки фаъолонаи занон зиёд ба мушоҳида мерасад. Даврони соҳибистиқлоли дар назди ҷавонон, аз ҷумла занон рисолати пурмасъулияти ватандорию ватансозиро пеш гузошт.

Хулоса, зан ҷавҳари ҳастӣ ва ободию осудагии ҳар як манзил аст. Мебояд занонро дар руҳияи худшиносӣ, маърифати баланди меҳнатдӯстӣ, фарҳанги оиладорӣ, дурандешу қавиирода, бо илму донишҳои замони муосир, бо тафаккури илмӣ тарбият кард, ки созанда ва тарбиятгари наслҳои нав гардида, барои наслҳои оянда самараҳои нек ба бор оранд.

Давлатмуродзода Балхия - ходими хурди илмии Шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар Паёми навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 28 декабри соли 2024 муаррифӣ гардид, самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва берунии мамлакат мавриди таҳлил ва хулосабарории амиқ қарор гирифт.

Қайд гардид, ки дар даврони соҳибистиқлолӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ҷойгоҳи устувори хешро пайдо карда, бо 183 кишвари ҷаҳон муносибатҳои дипломатӣ барқарор намуда, 192 давлат истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистонро расман эътироф намудааст.

Ҷойгоҳи устувори Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ дар он зуҳур меёбад, ки дар натиҷаи сиёсати хирадмандона ва созандаи Пешвои муаззами миллат ҷумҳурии мо ба узвияти аксарияти созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ пазируфта шуда, узви комилҳуқуқи беш аз 57 созмони байналмилалӣ, минтақавӣ ва ниҳодҳои байналмилалии молиявӣ мебошад ва ҳамроҳ бо дигар кишварҳо дар ҳалли мушкилоти сиёсӣ, амниятӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва экологии ҷаҳон саҳми босазо мегузорад.

Арзишмандтарин хусусияти Паёми навбатии Пешвои миллат дар самти сиёсати хориҷӣ - ин дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ таъмин, тақвият ва дар оянда низ густариш додани муносибатҳои дӯстона ва ҳамкории Тоҷикистон пеш аз ҳама, бо ҳамсояҳои наздик – кишварҳои Осиёи Марказӣ мебошад, ки дар низоми муносибатҳои байнидавлатии Тоҷикистон мақоми хосса доранд. Дар Паём омадааст, ки «стратегияи мамлакати мо зимни рушду тавсеаи муносибатҳо бо давлатҳои Осиёи Марказӣ минбаъд низ дар заминаи ҳусну эътимод ва самимият бо ҳадафи мусоидат дар таҳкими фазои сулҳу субот ва таъмин намудани рушду пешрафти муштарак дар минтақа бунёд мегардад».

Дар Паём густариши ҳамкории Тоҷикистон бо кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, кишварҳои Аврупо, Амрико, Ховари Миёна ва давлатҳои дигари қитъаи дунё зикр ёфта, ҳамзамон иброз гардид, ки «мо аз тавсеаи робитаҳо, бахусус дар самтҳои рушди иқтисоди «сабз», ҳифзи муҳити зист, технологияҳои навин, ҷалби сармоя ва тиҷорат истиқбол менамоем». Ҷойгоҳи устувори кишвари мо дар арсаи байналмилалӣ дар он низ зуҳур мегардад, ки соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон раёсат дар созмони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақилро ба уҳдаи гирифтааст.

Дар Паём омадааст, ки Тоҷикистон ҳамкории судмандро бо ҳама созмонҳои бонуфузи байналмилаливу минтақавӣ, аз ҷумла, Созмони Милали Муттаҳид, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони ҳамкории Шанхай, Созмони ҳамкории исломӣ, Созмони ҳамкории иқтисодӣ, Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ ва ниҳодҳои дигар ба роҳ монда, рушду тавсеа мебахшад.

Дар Паём боз як нуктаи муҳими сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат дар арсаи байналмилалӣ зикр ёфтааст. Соли 2025 Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Созмони Милали Муттаҳид мизбони аввалин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо хоҳад буд. «Мо бояд ҳамкориро дар самти обу ҳифзи пиряхҳо, баррасии пайомадҳои тағйирёбии иқлим ва коҳиш додани хавфи офатҳои табиӣ дар доираи имконияти мавҷуда идома дода, ҷиҳати тақвияти ҳамкории байналмилалӣ дар қолаби «Раванди оби Душанбе» тадбирҳои зарурӣ андешем» - омадааст дар Паём.

Ин конфаронс дар партави ташаббуси панҷуми Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли масоили мубрами обу экология ва тағйирёбии иқлим ва қабул гардидани Қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» эълон гардидани соли 2025, таҷлили 21 март ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо ва таъсиси Хазинаи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо барпо мегардад, ки тамоми кишварҳои ҷаҳон, созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ бо хушнудӣ пазируфта, ҳамкориро дар ин самт бо Тоҷикистон тақвият дода истодаанд.

Дар ин замина, Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ба ҳайси кишвари пешбар дар ҳалли масоили мубрами обу экология ва тағйирёбии иқлим эътироф гардидааст. Бешубҳа, ин аз эътирофи таҷрибаву малакаи кофӣ доштани давлати мо дар баргузории чорабиниҳои сатҳи баланди байналмилалӣ ва обрӯю нуфузи баланди сарвари он гувоҳӣ медиҳад ва боиси ифтихори мардуми шарафманди Тоҷикистон аст.

Яке аз вижагиҳои сиёсати хориҷии давлати мо, ки дар Паёми имсола таъкид ёфтааст – ин ҳамкории зич бо созмони махсусгардонидашудаи СММ дар соҳаи маориф, илм ва фарҳанг мебошад. Дар ин робита дар Паём чунин омадааст: «Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО ба хотири гиромидошту арҷгузорӣ ба нобиғаҳои миллат, ҳифзи арзишҳои фарҳанги миллӣ ва муаррифии шоистаи онҳо дар арсаи байналмилалӣ талошҳои пайваста ба харҷ медиҳад. Моро зарур аст, ки ҳифзи арзишҳои таърихиву фарҳангии миллати худ ва муаррифии боз ҳам бештари онҳоро дар арсаи байналмилалӣ ҳадафмандона идома диҳем». Дар ин робита Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вазоратҳои дахлдори ҷумҳурӣ супориш доданд, ки маводи заруриро вобаста ба таҷлили 2550 – солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд.

Ин ташаббуси Пешвои миллат метавонад таваҷҷуҳи тамоми ҷомеаи ҷаҳонро ба миллати бунёнсози аввалин Эъломияи ҳуқуқи башар ва фарзанди барӯманди он - Куруши Кабир, ба таъриху фарҳанги бойи он, ба санадҳои муҳимми таърихии он ҷалб намуда, ба ин васила барои эҳтиром, эътироф ва риояи ҳуқуқи инсон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон хидмат намояд. Мо ин ташаббуси пурарзиши Пешвои миллатро саривақтӣ ва бисёр муҳим арзёбӣ намуда, онро ҳамаҷониба дастгирӣ менамоем.

Ҳифзи сулҳу субот ва таъмини амнияти пойдор дар минтақаи Осиёи Марказӣ дар сархати авлавиятҳои калидии сиёсати хориҷии давлати мо қарор дорад. Пӯшида нест, ки Тоҷикистон дар хатти пеши мубориза бар зидди таҳдиду хатарҳои замони муосир мисли терроризму экстремизм қарор дошта, дар таъмини амнияти минтақа нақши муҳим дорад. Аз ин лиҳоз, Тоҷикистон минбаъд низ бо кишварҳои минтақа ва ҳамҷавор, ҳамкории зичу судмандро дар соҳаи амният идома хоҳад дод.

Ҳамин тавр, дар асари сиёсати хирадмандона ва созандаи хеш дар арсаи байналмилалӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар ҷаҳон ҳамчун давлати ташаббускор дар ҳалли масоили глобалӣ ва таъсиргузор дар танзими равандҳои сиёсии минтақа мешиносанд. Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ қадамҳои устувор гузошта, бо пешбурди сиёсати ҳуқуқбунёд ва пешниҳодҳои созанда мавқеи худро истеҳком мебахшад ва дар оянда низ бо равиши хоси дипломатияи худ, ки бар ҳифзи манофеи миллӣ ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ асос ёфтааст, ҳамчун як мамлакати фаъол ва таъсиргузор дар ҳалли масоили муҳимми ҷаҳони муосир ва минтақа саҳми мондагор хоҳад дошт.

Саидумар Раҷабов – мудири шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқ, професор

Паёми солонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» дастовардҳо, муваффақиятҳо ва мушкилоти соли сипаришуда, вазъи ҳозира, дурнамои рушд ва вазифаҳо барои соли минбаъдаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро инъикос менамояд.

Ҳамаи Паёмҳои Роҳбари давлат барои фаъолияти ташкилоту муассисаҳои давлатию ғайридавлатӣ, гурӯҳҳои иҷтимоӣ ва умуман, шаҳрвандони Тоҷикистон ҳамчун дастурамал ва роҳнамо хизмат менамоянд. Ҳамзамон, Паём хазинаи маълумоти ошкоро, расмию дақиқ ва илмӣ буда, аз он олимону донишмандони ватанию хориҷӣ дар таҳқиқотҳои илмӣ, аз ҷумла ҳангоми гузаронидани таҳқиқотҳои сотсиологӣ васеъ истифода мебаранд.

Мо, кормандони кафедраи сотсиология ҳангоми гузаронидани таҳқиқотҳои сотсиологие, ки аз ҷониби Раёсати донишгоҳ ва дигар мақомоти давлатӣ фармоиш дода мешаванд, аз маълумоти дар Паёми Роҳбари давлат ироашуда ҳамчун заминаи методологӣ истифода мебараем. Таҳлили муқоисавии маълумот, далелу рақамҳои Паёмҳои солонаи Пешвои миллат ба мо имконият медиҳад, ки самт, тамоюл ва қонуниятҳои рушди иҷтимоии ҷомеаи Тоҷикистонро муайян намоем.

Предмети таҳлили сотсиологӣ дар Паём, пеш аз ҳама, масъалаҳои иҷтимоӣ мебошанд, ки мустақиман ба зиндагии шоистаю сазовори шаҳрвандони Тоҷикистон ҳамбастагӣ доранд. Ба бахши иҷтимоии Паём асосан, масъалаҳои илму маориф, тандурустӣ, ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, муҳоҷирати меҳнатӣ, занон ва ҷавононро шомил намудан мумкин аст. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ аст ва аз ин рӯ, дар Паём ба масъалаҳои иҷтимоӣ ҳамчун самти афзалиятноки сиёсати давлатӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир карда мешавад. Бесабаб нест, ки соли 2024 ҳаҷми умумии хароҷоти буҷети давлатӣ дар соҳаҳои иҷтимоӣ ба 19 миллиард сомонӣ (43%-и хароҷоти буҷети давлатӣ) баробар гардид.

Пешвои миллат дар ҳар як суханронии хеш иброз медоранд, ки боз ҳам баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум ҳадафи олии сиёсати давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон мебошад ва дар Паёми имсола низ қайд гардид, ки “мардуми мо мисли халқҳои дигар мамолики мутамаддин ҳуқуқи маънавии зиндагии шоистаро доранд... Ҳукумати мамлакат бо истифода аз ҳамаи захираву имкониятҳои мавҷуда ҷиҳати мунтазам беҳтар гардонидани шароити зиндагии мардум нақшаҳои бузурги созандагиро роҳандозӣ карда истодааст”.

Як нишондиҳандаи муҳими рушди ҷомеа ва вазъи ҳаёти иҷтимоии давлат коҳиш ёфтани сатҳи камбизоатӣ аҳолӣ мебошад. Ба шарофати андешидани тадбирњои зарурӣ аз ҷониби давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон сатҳи камбизоатии аҳолӣ аз 83%-и соли 1999 ба 21,2%-и соли 2023 коҳиш дода шуд. Бояд ёдовар шавем, ки даромади пулии аҳолӣ дар давоми шаш соли охир се баробар, музди миёнаи меҳнат 1,8 баробар ва маоши вазифавии кормандони соҳаҳои буҷетӣ дар панҷ соли охир 100% зиёд карда шудааст. Ҳамаи ин тадбирҳо барои мунтазам беҳтар гардонидани шароити зиндагии мардум ва коҳиш ёфтани сатҳи камбизоатӣ мусоидат намуданд.

Мувофиқи «Стратегияи миллии рушди Љумњурии Тољикистон барои давраи то соли 2030» соли оянда, яъне соли 2025 дар Тољикистон нишондињандаи сатњи камбизоатї ба 18% ва њиссаи табаќаи миёна ба 40% расонида мешавад. Роҳбари давлатамон дар Паёми соли гузашта (соли 2023) ба Њукумати мамлакат супориш дода буданд, ки љињати дар њафт соли минбаъда, яъне то соли 2030 то ба 10 фоиз паст кардани сатњи камбизоатї дар Тоҷикистон чорањои мушаххасро амалї намояд.

Ҳамзамон, Ҳукумати мамлакат барои таъсис додани ҷойҳои нави корӣ, баланд бардоштани музди меҳнат, нафақа ва стипендияҳо, инчунин, зиёд намудани даромади пулии аҳолӣ корҳои зиёдеро ба анҷом мерасонад.

МАОРИФ

Дар Паёми имсолаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон махсус қайд гардид, ки “Ҳукумати мамлакат ба рушди соҳаи маориф таваҷҷуҳи аввалиндараҷа медиҳад”. Сарвари давлат рушди босуботу устувори муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ эътибори ҷиддӣ дода, қариб дар ҳар як Паёми хеш низоми маорифи ҷавобгӯ ба талаботи рӯзафзуни ҷомеа, омода кардани кадрҳои баландихтисоси омӯзгорӣ ва истифодаи технологияҳои муосир аз ҷониби онҳо, баланд бардоштани сатҳу сифати таълим, ҷорӣ намудани технологияҳои рақамӣ дар раванди таълим, таҷдиди назар кардани стандартҳо ва нақшаву барномаҳои таълимӣ, таҳкими заминаи моддиву техникии муассисаҳои таълимӣ, омӯзиши забонҳои хориҷӣ ва ғайраҳоро масъалаҳои ҳалталаби Тоҷикистон меҳисобанд. Дар ҳолате, ки ҳоло шумораи муассисаи таҳсилоти олии касбӣ ба 48 ва донишҷӯёни онҳо ба зиёда аз 214 ҳазор нафар расидааст.

Роҳбари давлат ҳамбастагии пешравию пирӯзии давлат ва ҷомеаро ба мактабу маориф ва илму дониш тасдиқ намуда, сифати давлатро на ба ҳудуд ва шумораи аҳолӣ, балки ба сифати мактабу маориф ва сифати аҳолӣ вобаста донистанд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид намуданд, ки “сабаби асосии бадбахтии ҳар як миллат ва давлат эътибор надодан ба сифати мактабу маориф, саҳлангорӣ кардан ба тарбияи кӯдак аз хурдсолӣ ва фароҳам наовардани муҳити мусоид барои таълиму тарбия мебошад. Яъне то вақте, ки тамоми ҷомеа ба мактаб ва низоми маориф рӯй наоварад, миллат дастнигар, хору зор, таҳқиргашта ва афроди он моил ба ҳама гуна ҷиноятҳои сангину пешгӯйинашаванда боқӣ хоҳанд монд”.

ШУҒЛИ АҲОЛӢ

Чи хеле қаблан гуфта гузаштем, Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як шаҳрванд шароити зиндагии арзандаю сазовор ва рушди озодонаи шахсию касбиро фароҳам меорад. Дар Паёми имсола низ ташкили ҷойҳои кории нав бо музди меҳнати муносиб ва бо шуғли пурмаҳсул таъмин намудани аҳолӣ яке аз ҳадафҳои стратегии давлат номида шуд. То 01.01.2024 аҳолии Тоҷикистон 10 млн. 288 ҳазор нафар рафта расид, ки аз ин 2 млн. 672 ҳазор нафар аҳолии аз ҷиҳати иқтисодӣ фаъол буда, дар маҷмуъ, 5 млн. 805 ҳазор нафар захираҳои меҳнатиро ташкил медиҳанд. Дар алоқамандӣ бо афзоиши шумораи аҳолии қобили меҳнат Ҳукумати мамлакат вазифадор гардид, ки барои дар панҷ соли оянда дар ҳамаи соҳаҳои иқтисоди миллӣ таъсис додани беш аз 1 миллиону 400 ҳазор ҷойи кории нав тамоми имкониятҳоро сафарбар намояд.

Инчунин Вазорату идораҳои марбута барои аз ҳисоби ҷавонон омода намудани кадрҳои баландихтисос ва бо ҷойи кор таъмин кардани онҳо, соҳибкасб намудани аҳолии кишвар ва рақобатнок гардонидани қувваи корӣ, таъсис додани марказҳои касбомӯзиву хизматрасонӣ ва рушди малакаҳо дастуру супориш гирифтанд. Бояд ёдовар шавем, ки маҳз бо ташаббуси Роҳбари давлат дар солҳои соҳибистиқлолӣ дар аксари шаҳру ноҳияҳои кишвар марказҳои таълими калонсолон таъсис дода, то имрӯз дар онҳо беш аз 700 ҳазор шаҳрвандон ба омӯхтани касбу ҳунар ва забонҳои хориҷӣ фаро гирифта шудаанд, ки барои омода гардидани кадрҳои тахассусманд ва ҳалли масъалаи гуногунсамти муҳоҷирати меҳнатӣ мусоидат намуданд.

ҶАВОНОН

Дигар бахши муҳими Паёми имсола ба масъалаи ҷавонон бахшида шуда буд ва Роҳбари давлат бори дигар ҷавононро қишри фаъолтарини ҷомеа ва идомадиҳандаи кору пайкори насли калонсол номиданд, зеро айни замон 61 фоизи шумораи умумии кормандон ва 49 фоизи хизматчиёни давлатиро дар кишвар ҷавонон ташкил медиҳанд. Президенти кишвар аз ҷавонон даъват ба амал оварданд, ки дар бораи тағйиротҳои иҷтимоӣ огоҳ бошанд, илму донишҳои замонавӣ ва касбу ҳунарҳои муосирро омӯзанд, аз таъсири мафкураи экстремистию хурофотпарастӣ худро ҳифз кунанд, дар ҳифзи Ватан ва ваҳдати миллӣ ҳамеша тайёр бошанд.

Дигар масъалаҳои иҷтимоии дар Паёми имсола ироагардида дар маърузаҳои қаблӣ баррасӣ гардиданд ва аз ин хотир як нуктаи дигари муҳимро зикр кардан лозим аст, ки заҳмату ташаббусҳои Роҳбари давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон буданд, ки дар кишварамон барои ҳаёту фаъолияти шаҳрвандон фазои мусоиди орому осуда фароҳам оварда шудааст. Давлат рисолати меҳварии хеш, яъне таъмину таҳкими сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ, амнияти миллӣ ва Ваҳдати миллиро ба анҷом расонидааст.

Охири соли 2023 мувофиқи таҳқиқоти сотсиологие, ки аз тарафи Институти амрикоии омӯзиши афкори умуми “Гэллап” гузаронида шуд, Ҷумҳурии Тоҷикистон аз лиҳози амнияту субот ва эътимоду боварии шаҳрвандон ба мақомоти ҳифзи ҳуқуқ дар байни 142 давлати ҷаҳон дар ҷойи якум қарор гирифт. Тоҷикистониён дар пурсиши сотсиологии маркази таҳлилии амрикоӣ “Гэллап” изҳор доштаанд, ки зимни гаштугузори шабона ҳеҷ хатареро эҳсос намекунанд ва ба мақомоти ҳифзи тартиботи маҳали зисташон бовар доранд. Ёдовар мешавем, ки соли 2019 Тоҷикистон дар ин раддабандӣ пас аз давлати Сингапур дар зинаи дуюми ҷадвали амнтарин кишварҳои олам қарор дошт. Ҳамзамон, ш. Душанбе низ ду маротиба – соли 2004 ва соли 2016 ба ҷоизаҳои байналмиллалии «Шаҳри сулҳ» сазовор дониста шуда буд.

Дар анҷоми Паём Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳамаи мо, ҳамватанони азиз даъват ба амал оварданд, ки ҳамеша сарҷамъу муттаҳид бошем, Ватанамонро сидқан дӯст дорем, онро соҳибӣ кунем, ҳисси баланди миллӣ дошта бошем, аз тоҷик будани худ ифтихор намоем, барои ободӣ ва ояндаи дурахшони Тоҷикистони маҳбубамонталош кунем, дар таҳкими сулҳу оромӣ, ваҳдати миллӣ, ҳифзи истиқлолу озодии Тоҷикистон саҳми назарраси хешро гузорем.

Умуман, дар Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» як қатор пешниҳодҳо, супоришҳо ва вазифаҳо ба миён гузошта шуданд, ки иҷрои онҳо барои рушди устувори ҷомеа, беҳтар гаштани шароитҳои зиндагии арзандаю сазовори мардум, инкишофи илму маориф, ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ва бартараф намудани мушкилоту монеаҳое, ки дар ҳаёти ҷомеа ва давлати мо мавҷуданд, шароити заруриро фароҳам оварда метавонанд.

Мирзода Ф.С. - ходими калони шуъбаи сотсиологияи
Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинова АМИТ номзади илмҳои фалсафа, дотсент

(Бардошт аз Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 декабри соли 2024)

Давоми зиёда аз бистсоли охир дар ҷумҳурии тозаистиқлоли мо охири соли куҳан ва ё дар оғози соли нави милодӣ Паёми Президенти Ҷумҳурӣ, Пешвои миллат ба мақоми олии намояндагии кишвар бо ширкати намояндагони дигар қишрҳои ҷомеа баргузор мегардад. Ин рукн ба ҳукми яке аз анъанаҳои давлатдории миллӣ дар марҳалаи навтарини он мавриди қабул қарор гирифтааст ва баргузоршавии он ҳамеша боиси таваҷҷуҳи сокинони кишвар, мақомоти давлатию идорӣ, аҳли илму маориф ва фарҳанг мегардад. Паёми Президенти ҷумҳурӣ, Пешвои миллат дар ҷомеаи кишвар ҳамеша ҳамчун ҷамъбасти дастовардҳо, корҳои ба анҷом расида дар соли пешин ва дастуру раҳнамоиҳо барои соли нав ва ё марҳалаи навбатии рушди давлати соҳибистиқлол қабул карда мешавад.

Ин сол низ сокинони кишвар Паёми навбатиро, ки дар рӯзҳои охирини соли куҳан ироа гардид, бо интизории зиёд мунтазир буданд ва баргузоршавии онро бо рӯҳбаландию иродатмандии хуб пешвоз гирифтанд. Фараҳбахш боз он аст, ки Паёми имсола дар бинои нави мақоми олии қонунгузори мамлакат – Маҷлисӣ Олӣ (Парлумон), ки бо ҳунари волои меъморӣ дар як муддати кӯтоҳ бунёд ёфтаву ба симои пойтахти давлати тоҷикон шаҳомати навро илова намуд, баргузор гардид.

Тибқи анъана Сарвари давлат дар Паёми навбатӣ раванди рушди кишвари соҳибистиқлолро дар марҳалаи охир, пеш аз ҳама дар соли 2024 мавриди таҳлили ҳамаҷониба қарор дода, бо далелу рақамҳои мушаххаси оморӣ бурду бохти соҳаҳои мухталифи хоҷагии халқи ҷумҳуриро бо нишон додани сабабу омилҳои пешравӣ ва ё ҷой доштани мушкилоту норасоиҳо пешкаши намояндагони мардумӣ ва сокинони кишвар гардониданд.

Воқеан дар муддати сиюсесоли соҳибистиқлолӣ ҷумҳурии тозаистиқлоли Тоҷикистон, ки дар ибтидои ин марҳала қувваҳои зиёди дохилию берунӣ ба мавҷудияту рушди он ҳар гуна монеаҳо месохтанд, зина ба зина аз парокандагиву харобӣ берун омада, як раванди муназзами рушд ва пешравиро соҳиб гардид. «Ҳоло кишвари мо, - таъкид намуданд Пешвои муаззами миллат дар Паём ба Маҷлиси Олӣ, - дар марҳалаи нави тараққиёти худ қарор дошта, бо амалӣ намудани стратегияву барномаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ба дастовардҳои назаррас ноил гардида истодааст».

Аммо дар вазъи ниҳоят ноороми ҷомеаи муосири ҷаҳонӣ нигоҳ доштани суръати муназзами рушд, татбиқи стратегияву барномаҳои гуногунмуҳлати иқтисодию иҷтимоӣ ва расидан ба ҳадафҳои асосӣ сиёсати ниҳоят мудаббиронаю дурбинонаро талаб менамояд. Бесабаб нест, ки Сарвари давлат дар оғози Паёми худ ба ин масъала таваҷҷуҳ намуда, омилҳои асосии таъсиргузорро ба рушди иқтисодию иҷтимоии кишвар як ба як номбар намуданд. Пеш аз ҳама, Пешвои миллат нооромиву низоъҳо дар минтақаҳои гуногуни олам, шиддат гирифтани мухолифатҳои сиёсӣ ва таҳримҳо миёни кишварҳои абарқудрат, мусаллаҳшавии бошитоб, «ҷанги сард», тағйирёбии иқлим, канда шудани занҷираҳои таҳвили молу маҳсулотро омилҳои асосии берунаи таъсиргузор ба иқтисоди кишвар ҳисобиданд. Албатта, барои пешгирӣ кардани таъсири манфии ин ва дигар омилҳои ҷойдошта ҷумҳурии моро зарур аст, ки пайваста тадбирҳои саривақтӣ ва таъминкунандаи назму низоми тараққиётро қабул намояд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар ҳангоми ироаи Паёми худ сокинони кишвар ва ҷомеаи ҷаҳониро аз он огоҳ намуданд, ки новобаста аз мавҷудияти омилҳои манфии таъсиргузор ва мушкилоти дигари дохилию берунӣ мо раванди расидан ба ҳадафҳои миллии худро боз ҳам қавитар намуда, амнияти миллӣ ва рушди устувори иқтисодии кишвари худро таъмин менамоем ва сатҳу сифати зиндагии мардумро боз ҳам баландтар мебардорем. «Зеро, - бо қатъияти том таъкид намуданд Пешвои миллат, - мардуми мо мисли халқҳои дигар мамолики мутамаддин ҳуқуқи маънавии зиндагии шоистаро доранд. Ин аст ҳадафи олии сиёсати давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон».

Бале, ҳар як кӯшишу ҷадал ва тадбиру амали давлату ҳукумати Тоҷикистони соҳибистиқлол маҳз барои ба даст овардани ҳамин ҳадафи олӣ, яъне таъмини зиндагии шоистаи ҳар як шаҳрванди ҷумҳурӣ равона гардидааст. Пас зиндагии шоиста чист? Зиндагии шоиста дар адабиёти илмӣ, пеш аз ҳама соҳаи ҳуқуқшиносӣ, ҳамчун ҳолати ҳамаҷонибаи қонеъ намудани ниёзҳои биологӣ, иҷтимоӣ ва маънавии инсон (шаҳрванд) омадааст, ки ҳам аз ҷониби шахс мустақилона ва ҳам бо кӯмаки давлат таъмин гардида, бо меъёрҳои сатҳ, сифат ва тарзи зиндагӣ муайян карда мешавад.

Мафҳуми зиндагии шоистаро ба тарзҳои дигар низ шарҳ медиҳанд, аммо асли онро мувозинати некуаҳволии ҷисмонӣ ва маънавӣ ташкил медиҳад, яъне он танҳо аз давлат вобаста нест. Инсон бояд ҳамеша дар пайи инкишофу такмили худ бошад, ба дигарон кӯмак намояд. Дар зиндагии шоиста оила, дӯстӣ, меҳру муҳаббат нақши барҷаста доранд, зеро афзалиятҳои синусолӣ тағийрёбандаанд, вале арзиши муносибатҳои инсонӣ тағийр намеёбанд. Зиндагии хуб инчунин қаноатмандии касбӣ ва шахсиро низ дар бар мегирад ва дар хотир бояд дошт, ки он бо шуҳрат ва сарват робитае надорад, баръакс ин вобаста ба он аст, ки мо ҳар рӯзи зиндагии худро чӣ гуна мегузаронем ва ба атрофиёни худ чӣ таъсире мерасонем. Хушбахтӣ ва қаноатмандӣ аз зиндагӣ ҳамон вақт ба даст меояд, ки мо дар пояи кадом арзишҳо зиндагӣ мекунем, ба дигарон чӣ гуна муносибат дорем ва ё чӣ кӯмаке мерасонем.

Ҳамин тавр, зиндагии шоистаро метавон бо ду гурӯҳи меъёрҳо натиҷагирӣ кард: меъёрҳое, ки сатҳи иҷрои ӯҳдадориҳои давлатро дар самти таъмини зиндагии шоистаи шаҳрвандон тавсиф мекунанд; дуюм меъёрҳои тавсифкунандаи дараҷаи иҷрои вазифаи зиндагии бошарафона аз тарафи худи инсон (шаҳрванд) мебошад. Аз ин рӯ, ҳар як шаҳрванди ин кишвари соҳибистиқлол имрӯз дар баробари давлату ҳукумат барои расидан ба ин ҳадафи олӣ, яъне таъмини зиндагии шоиста худаш низ бояд пайгирона ҷадал намояд, арзишҳои волои инсонӣ, сатҳи баланди маърифатнокӣ ва ахлоқӣ, ҳувияти миллӣ ва худшиносиро ҳамчун дастурамали зиндагиаш интихоб кунад.

Бешубҳа, давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон дар давоми солҳои соҳибистиқлолӣ зери парчами сиёсати хирадмандонаю созандаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои расидан ба ин ҳадафи олӣ-таъмини зиндагии шоистаи мардуми кишвар устуворона қадам гузошта, аз ҳамаи захираву имконияти мавҷуда истифода менамояд. Махсусан, таҳлили дастовардҳои назарраси иқтисодию иҷтимоии ҷумҳурӣ дар даҳсоли охир нишон медиҳанд, ки дар ин самт кишвари азизи мо суръати хуби рушд ва равиши муназзами пешравиро соҳиб гардидааст.

Мо, шаҳрвандони кишвари соҳибистиқлол имрӯз рушди бомароми ҷумҳуриро на танҳо мебинем, балки ҳама, аз хурд то бузург вобаста ба қадри имкону иқтидор бо дастуру ҳидоятҳои Сарвари давлат дар тараққиёти он ҳиссагузор мебошем. Агар бо забони рақам ё омор тасвир намоем, дар панҷ соли охир суръати рушди иқтисоди миллӣ ба ҳисоби миёна 7,7 фоиз ва соли 2024 8,4 фоизро ташкил медод. Дар ин муддат, яъне панҷ соли охир барои рушди иқтисодию иҷтимоии кишвар аз ҳисоби буҷети давлат ва сармояи дохиливу хориҷӣ зиёда аз 197 миллиард сомонӣ маблағ равона гардида, соли 2024 ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилии кишвар ба беш аз 150 миллиард сомонӣ расонида шуд. Танҳо дар давоми се соли охир дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиёда аз 1500 иншооти соҳаи маориф, яъне муассисаҳои томактабӣ ва таҳсилоти миёнаи умумӣ, 660 иншооти соҳаи тандурустӣ, 480 иншооти варзишӣ, 175 муассисаҳои фарҳангиву фароғатӣ ва ҳазорҳо иншооти дигар бунёд гардидаву ба истифода дода шуданд.

Яке аз нишондиҳандаи дигари сатҳи некуаҳволии аҳолии кишвар ин даромади пулии шаҳрвандони ҷумҳурӣ мебошад, ки он аз 48 миллиард сомонии соли 2019 то ба 147 миллиард сомонӣ дар соли 2024 боло рафтааст. Яъне даромади пулии аҳолӣ дар ин муддат 3 баробар зиёд гардида, музди миёнаи меҳнат беш аз 1,8 баробар ва андозаи миёнаи нафақа 1,5 баробар афзоиш ёфтаст. Умуман, дар панҷ соли охир маоши вазифавии кормандони соҳаҳои буҷавӣ чор маротиба ва дар маҷмуъ, ба андозаи 100 фоиз зиёд карда шуд. Ҳамаи ин чораҳо бо мақсади паст кардани таъсири сатҳи таваррум, коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ ва хубтар намудани шароити зиндагии шаҳрвандони ҷумҳурӣ амалӣ гардидаанд.

Ба замми он, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат новобаста аз пешравиҳо мақомоти давлатӣ ва иҷроияи кишварро вазифадор намуданд, ки иҷрои саривақтии босифати барномаву нақшаҳои мавҷударо дар оянда низ таъмин намуда, суръати рушди иқтисодии кишварро дар соли 2025 дар сатҳи на кам аз 8 фоиз нигаҳ доранд. Баробари он вазифа гузошта шуд, ки идоракунии самараноки иқтидорҳои мавҷуда, ташкили корхонаҳои истеҳсолӣ ва таъсис додани ҷойҳои нави корӣ, баланд бардоштани рақобатнокии маҳсулоти ватанӣ ва тақвияти иқтидори содиротии мамлакат мунтазам таъмин карда шавад.

Ҳамзамон, дар Паём масоили дигари тақвиятдиҳандаи таъмини зиндагии шоиста, ба вижа ташаккули маърифати моливии шаҳрвандон ва фарҳанги андозсупорӣ, истифодаи технологияи муосири рақамӣ, муҳайё кардани шароити беҳтарин барои тарбияи кадрҳо, пешниҳод намудани имтиёзҳои гуногун, ҳавасмандгардонии мутахассисони самти технологияҳои иттилоотӣ ва бозомӯзӣ дар муассисаҳои пешқадами хориҷӣ, фароҳам овардани шароити мусоид барои пешбурди фаъолияти соҳибкорӣ, такмил додани механизми татбиқи имтиёзи андоз ва дигар, ки барои некуаҳволӣ ва болоравии сатҳи зиндагии аҳолӣ равона шудаанд, баррасӣ гардиданд. Ба хотири боз ҳам беҳтар намудани сатҳи некуаҳволии мардуми кишвар ва тақвияти ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ дастур дода шуд, ки дар соли 2025 маоши вазифавии кормандони муассисаҳои буҷавӣ, пеш аз ҳама соҳаи маориф, илм, фарҳанг ва тандурустӣ, ҳадди ақали музди меҳнат, нафақа аз 10 то 30 фоиз баланд карда шаванд.

Ҳамин тавр, аз муҳтавои Паёми Сарвари давлат, таҳлилу гузориши масъалаҳои ҳалталаби ҷомеаи имрӯзаи кишвар, муқаррар намудани самтҳои асосии рушди иқтисодию иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷумҳурӣ бар меояд, ки давлат ва ҳукумати ҷумҳурӣ барои расидан ба ҳадафи асосӣ – таъмини зиндагии шоиста аз тамоми имконоту шароити мавҷуда истифода менамоянд. Фазои орому осоишта, ваҳдату якдилии ҷомеаи кишвар омилҳои муҳимми таъмини суръати муназзами рушди иқтисодию иҷтимоии кишвар дар соли нав ва марҳалаи навбатӣ мебошанд. Вале баробар ба ин дар ҷомеаи кишвар бо тарбияи насли наврас, соҳибкасбу соҳибмаърифат намудани ҷавонон, ба шакли мукаммал донистани забони модарӣ ва арҷгузорӣ ба он, омӯзиши ҳатмии забонҳои хориҷӣ, азхудкунӣ ва истифодаи ҳамаҷонибаи технологияи муосир, рушди неруи зеҳнӣ, пешгирии гаравиши ҷавонон ба ҳамагуна ҳаракату андешаҳои ифротӣ, комилан аз байн бурдани хурофотпарастӣ, вусъати ҷаҳонбинии илмӣ ва ҳамқадами ҷаҳони мутамаддин будани аҳли ҷомеаи кишвар мо метавонем ба ҳадафҳои олии худ, махсусан зиндагии шоиста шарафёб гардем. Ҳанӯз, хеле пештар аз ироаи Паём дар яке аз суханрониҳои хеш Пешвои миллат таъкид намуда буданд: “Мо-тамоми аҳли ҷомеаи мамлакат бояд сарҷамъона ва бо ҳисси баланди ватандӯстиву ватанпарварӣ барои таъмини зиндагии шоистаи ҳар оилаи Тоҷикистони азизамон заҳмат кашем”.

Ҳамин тавр Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки рӯзи 28 декабри соли 2024 ироа гардид, як дастурамали наву мушаххасе барои тай намудани боз як марҳалаи тозаи рушди ҷумҳурии соҳибистиқлол дар арафаи ҷашни миллии 35-солагии истиқлоли комили давлатӣ мебошад.

Профессор Насрулло УБАЙДУЛЛО, - сарходими илмии ИТБМ ба номи А.Дониши АМИТ