(Дар ҳошияи сафари кории роҳбари давлат, Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши Созмони Милали Муттаҳид дар шаҳри Давҳаи Давлати Қатар)

3-ноябри соли ҷорӣ чӣ тавре ки ба ҳамагон маълум аст, Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сафари кории хешро ба шаҳри Давҳаи Давлати Қатар оғоз намуданд. Ҳадаф аз сафари сарвари давлат ба шаҳри Давҳаи Давлати Қатар иштирок дар Саммити дуюми ҷаҳонӣ оид ба рушди иҷтимоӣ мебошад. 4-ноябри соли равон роҳбари давлат, Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши Созмони Милали Муттаҳид оид ба рушди иҷтимоӣ дар шаҳри Давҳаи Давлати Қатар бошукӯҳ ва фахри баланд суханронӣ намуданд.

Роҳбари бофазлу хиради кишвари мо нуқтаи назар ба некуаҳволии кишвар намуданд, ки он пойдевори назаррас ва муҳими қавӣ нигоҳ доштани сулҳу суботи фарогир ва рушди устувор мебошад. Ҳамзамон, сарвари давлат қайд намуданд, ки қабул ва татбиқи Стратегияи рушди ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040 давоми саъю кӯшиши хеш баҳри баланд бардоштани сатҳи зиндагӣ ва некуаҳволии мардум ва таъмини устувории иқтисодиву иҷтимоии кишвар мебошад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тавассути қабул ва татбиқи барнома ва стратегияҳо, ки ба сармояи инсонӣ нигаронида шудаанд, маҳз ба рушди соҳаҳои маориф ва тандурустӣ таваҷҷӯҳи зиёд равона мегардад. Бо таъкиди сарвари давлат дар суханронии хеш, айни замон дар мамлакат 8 барномаи давлатӣ ва 3 стратегияи дарозмуддат дар соҳаи маориф татбиқ шудааст.

Соҳаи маориф асоси саводу маърифатнокӣ ва соҳибмаълумотии насли ҷавон мебошад, ва рушду равнақи соҳаи мазкур омили пешрафту шукуфоии ҳар як давлат мебошад.

Роҳбари давлат, Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чуноне ки қайд намуданд: «Мусаллам аст, ки рушди иҷтимоӣ бо пешрафти соҳаи тандурустӣ низ пайванди ногусастанӣ дорад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои таъмин намудани фаъолияти босамари муассисаҳои соҳаи тандурустӣ ва баланд бардоштани сатҳу сифати хизматрасониҳои тиббӣ ба аҳолӣ мунтазам тадбирҳои зарурӣ меандешад».

Саломатии миллат ва пешравии соҳаи тандурустӣ кафили фаъолияти аҳолӣ дар ҳаргуна соҳаҳои давлат мебошад. Бинобар он дар сиёсати ғамхоронаи сарвари давлат соҳаи тандурустӣ ҳамасола бо маблағҳои назаррас аз ҳисоби буҷети давлат маблағгузорӣ карда мешавад, ва ба баланд бардоштани сифат ва дастраснокии хизматрасониҳои тиббӣ аз кормандони соҳаи тандурустӣ диққати ҷиддӣ талаб карда мешавад.

Инчунин, андешаҳои роҳбари давлат дар самти гузариш ба иқтисоди «сабз», таъмини истиқлолияти энергетикӣ ва рушди энергияи «сабз», истифодаи технологияи рақамӣ ва зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои гуногун, ки баҳри рушди иҷтимоӣ нигаронида шудааст, иброз гардид.

Тараққӣёти соҳаи иҷтимоӣ, албатта бо ҳамаи соҳаҳои иқтисодӣ алоқаманд аст. Нақши он дар сиёсати сарвари дурандеши кишвар мақоми хосро ишғол менамояд. Ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо дигар кишварҳо ҳадафи рушди иқтисодиёти мамлакат буда, боиси таҳкими сиёсати хориҷии мамлакат миёни давлатҳои тараққиёфта мебошад.

Аз солҳои ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ таҳти роҳбарии сарвари ғамхор ва оқилу дурандеш Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ соҳиби обруву нуфузи баланд гардидааст. Заҳмату кӯшишҳои чандинсолаи Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри ободии Ватан, тараққиёти соҳаҳои иқтисодиёт, таъмини сулҳу осоиш, беҳтар намудани сатҳи зиндагӣ, некуаҳволии аҳолӣ, аз иродаи қавӣ, шуҷоат, меҳри падарона ва ғамхории сарвари дурандеши кишвар дарак медиҳад.

Ҳоло дар арафаи ҷашни қабули Конститутсия қарор дорем, ки он санади сарнавиштсоз ва нишони иқболи баланди мардуми шарифи Тоҷикистон гардид, ҳамдиёрони гиромиро самимона табрик менамоям ва ободӣ ва шукофоии ҳамешагии кишвари азизу номдорамонро таманно дорам.

Аюбӣ Фируза – номзади илмҳои иқтисодӣ, ходими пешбари илмии

Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар замони ҷаҳонишавӣ ва шиддат гирифтани рақобати геополитикӣ, густариши робитаҳои байналмилалӣ бо давлатҳои дуру наздик барои кишварҳои рӯ ба инкишоф муҳим аст. Аз рӯзҳои аввали истиқлолият ба даст овардан Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сиёсати хориҷии сулҳҷӯ, мустақил ва фаъол ба густариши муносибатҳои дипломатӣ бо кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла кишварҳои арабӣ ва исломӣ, таваҷҷӯҳи хоса зоҳир кардааст. Дар айни замон Давлати Қатар, ки яке аз бонуфузтарин давлатҳои Халиҷи Форс аст, шарики муҳими стратегӣ барои Тоҷикистон ҳам аз ҷиҳати сиёсӣ ва ҳам аз ҷиҳати иқтисодӣ мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ба даст даровардани истиқлолияти сиёсӣ дар таърихи 9- сентябри соли 1991 ба марҳилаи нави муносибатҳои сиёсӣ қадам гузошт ва ҳамчун субъекти мустақили муносибатҳои байналмилалӣ аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардид. Дар марҳилаи аввали шаклгирии сиёсати хориҷӣ дарҳои худро ба рӯи ҳамаи кишварҳои олам кушод ва бо эъломи “сиёсати дарҳои боз” равобити байналмилалиро бо кишварҳои дуру наздик барқарор намуд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сиёсати хориҷии худ ҷиҳати рушди муносибатҳои дӯстона ва ҳамкориҳои мутақобила муносибатҳои дипломатӣ ва дуҷонибаи худро бо Давлати Қатар 13-уми декабри соли 1994 барқарор намуда, дар марҳилаи кунунӣ муносибатҳои дуҷонибаро ба сатҳи сифатан нави сиёсӣ баровардааст.

Муносибатҳои дипломатӣ байни Тоҷикистон ва Қатар дар солҳои охир босуръат рушд карда, ба сатҳи шарикии бисёрҷониба расидаанд. Имрӯз ҳамкории байни кишварҳо доираи васеи соҳаҳоро аз сиёсати хориҷӣ ва иқтисод то фарҳанг, маориф ва сармоягузорӣ фаро мегирад.
Дар таърихи муносибатҳои дуҷониба, сафарҳои расмии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Давлати Қатар саҳифаи нави ҳамкориро бозкушоӣ намуд ва ба рушди босуръати минбаъдаи муносибатҳои дуҷониба замина гузошт.

Тибқи иттилои манбаъҳои дастрасшуда, аз замони барқарории муносибатҳои дипломатӣ миёни ҳар ду кишвар 7 маротиба сафарҳои расмӣ ва давлатӣ анҷом дода шуд.

Дар доираи сафарҳои анҷомшуда, сарони ҳар ду давлат роҷеъ ба имкониятҳо ва афзалиятҳои муносибатҳои мутақобилан муфиди дуҷониба ва ҳамкории Тоҷикистон бо давлатҳои араб ва мусулмон табодули назар намуданд.

Инчунин дар доираи мулоқотҳои анҷомшуда атрофи як қатор масъалаҳо, ҷалби сармояи Қатар ва мамлакатҳои дигари арабу мусулмон барои амалӣ сохтани барномаҳо дар Тоҷикистон, аз ҷумла, дар соҳаҳои истихроҷи қувваи барқ, таъминоти об, нақлиёт, алоқа ва туризм диққати махсус дода шуд, зеро ҳамкорӣ дар ин бахшҳои муҳими иқтисодӣ, ҳам барои мамлакатҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Осиёи Ҷанубӣ аҳамияти стратегӣ доранд. Имзои ҳуҷҷати муҳим дар соҳаҳои сиёсату иқтисод, тиҷорат, илму техника, саноат ва ҳимояи мутақобалаи сармоя аз намунаи густариши ҳамкориҳои мутақобилаи сиёсӣ мебошад.

Миёни ҳар ду кишвар маҷмӯи ҳуҷҷатҳо, аз ҷумла Меморандуми ҳусни тафоҳуми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Давлати Қатар дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи сармоягузорӣ, Созишномаи палатаи Савдо ва саноати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Палатаи савдо ва саноати Давлати Қатар дар бораи таъсиси Шурои тиҷоратии ҳар ду кишвар, Меморандуми ҳусни тафоҳум дар соҳаи замбӯрпарварӣ ва Меморандуми ҳусни тафоҳум дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи чорводорӣ ба имзо расиданд.

Ба имзо расидани ин аснод равобити ҳар ду мамлакатро боз ҳам қавитар сохта, барои вусъати ҳамкории мутақобилаи онҳо заминаи воқеӣ гузошта истодааст.

Сафарҳо ва созишномаҳои анҷомшуда аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки намояндагони сатҳи олии ҳар ду кишвар ба рушду ташаккули муносибатҳои дуҷониба таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамоянд.

Дар робитаи ба ин 3 ноябри соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Давлати Қатар барои иштирок дар Саммити дуюми ҷаҳонӣ оид ба рушди иҷтимоӣ сафар намуданд. Дар мулоқот бо доираҳои соҳибкорону сармоягузорон ва ширкатҳои Давлати Қатар изҳор намуданд, ки муносибатҳо байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Давлати Қатар дар заминаи эътимод ва эҳтироми ҳамдигар густариш ёфта, ҳадафаи ниҳоии ин муносибот рушди умумӣ ва таъмини зиндагии шоистаи сокинони ду мамлакат мебошад.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни ин мулоқот вазъи кунунии иқтисодии Тоҷикистон ва самтҳои ояндадори ҳамкории ду давлатро муаррифӣ намуданд. Зимнан дар доираи ин мулоқот бештар ба густариши ҳамкориҳои тиҷоративу иқтисодӣ дар бахшҳои энергетика, саноат, истихроҷу коркарди маъданҳо ва соҳаи кишоварзӣ, фарҳанг, илму маориф, муҳоҷирати меҳнатӣ, сайҳӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуданд.

Боиси қайд аст, ки ҳамкории ду кишвар дар чаҳорчӯбаи созмонҳои байналмилалию минтақавӣ аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид ва Созмони Ҳамкории Исломӣ анҷом ёфта, ба фаъолияти кории онҳо баҳои баланд дода шуд.

Муносибатҳои дипломатӣ ва ҳамкории дуҷониба байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Давлати Қатар ҳоло устувор ва стратегӣ арзёбӣ мегардад. Сафарҳои расмии мунтазами роҳбарони ду кишвар, имзои созишномаҳои нави ҳамкорӣ ва рушди робитаҳои иқтисодӣ ва фарҳангӣ далели равшани ин раванд мебошанд.

Ҳамкории байни Тоҷикистон ва Қатар намунаи дурахшони дипломатияи мутавозин ва мутақобилан судманд аст, ки ба манфиатҳои ҳарду кишвар хизмат мекунад. Барои Тоҷикистон ин муносибатҳо на танҳо манбаи нави сармоягузорӣ, балки воситаи густариши нуфузи сиёсӣ ва иқтисодӣ дар ҷаҳони ислом низ мебошанд.

Дар оянда, бо татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар соҳаҳои иқтисоди сабз, энергетика, сайёҳӣ ва маориф, муносибатҳои байни ду кишвар бешубҳа ба сатҳи нав хоҳанд расид ва ба таҳкими сулҳ, субот ва ҳамдигарфаҳмӣ дар минтақа мусоидат хоҳанд кард.

Достиева Дилафрӯз, корманди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 тавассути раъйпурсии умумихалқӣ як рӯйдоди тақдирсоз дар таърихи давлатдории миллӣ ба ҳисоб меравад. Ин санад на танҳо пояи ҳуқуқӣ ва сиёсии давлати соҳибистиқлоли тоҷиконро муқаррар намуд, балки самти стратегии рушди иқтисодиро низ муайян кард. Дар давраи аввали истиқлолият (1991–1997) Тоҷикистон бо мушкилоти ҷиддии сиёсӣ ва иқтисодӣ рӯ ба рӯ буд. Ба монанди ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) бо талафоти иқтисодии 60% маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ ва харобшавии инфрасохтор. Гузариш аз иқтисоди нақшавӣ ба бозаргонӣ ва барқарорсозии сохтори истеҳсолӣ масъалаи ҳаётӣ гардид. Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати асосии ҳуқуқӣ роҳнамои ин раванд гардида, заминаи қонунӣ барои ислоҳоти иқтисодӣ фароҳам овард.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ санаи 28.12.2024 таъкид карданд: «Соли ҷорӣ мардуми шарафманди Тоҷикистон 30-юмин солгарди қабули нахустин Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли худро бо ифтихору шукргузорӣ аз соҳибватаниву соҳибдавлатӣ таҷлил намуданд. Конститутсия ҳамчун санади тақдирсози давлати тоҷикон заминаи ҳуқуқии давлатдории мустақил, соҳибихтиёрии миллӣ ва рушди ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеаи кишварро фароҳам овардааст». Аз нуқтаи назари илмӣ, Конститутсия на танҳо санади ҳуқуқӣ, балки "шартномаи иҷтимоӣ" (мувофиқи назарияи Ҷон Локк ва Жан-Жак Руссо) байни давлат ва шаҳрвандон аст, ки ҳуқуқҳои иқтисодиро кафолат медиҳад. Мувофиқи таҳлили Институти иқтисоди ҶТ (2023) қабули Конститутсия сабаби афзоиши ММД-и воқеӣ аз -18,9% (1994) то 8,4% (2024) шуд. Дар Паёми худ соли 2024 Пешвои миллат гуфтанд: «Соли 2024-ум ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилии кишвар ба беш аз 150 миллиард сомонӣ ва суръати рушди воқеии он ба 8,4 фоиз расонида шуд. Дар панҷ соли охир суръати рушди иқтисоди миллӣ ба ҳисоби миёна 7,7 фоизро ташкил дод».

Моддаи 1-уми Конститутсия муқаррар мекунад: «Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад». Ин меъёр давлатро вазифадор месозад, ки сиёсати иқтисодиро ба сӯи беҳбудии зиндагии мардум ва рушди устувор равона намояд. Дар Паёми худ Пешвои миллат гуфтанд: «Дар панҷ соли охир аз ҳисоби буҷети давлат ва сармояи дохиливу хориҷӣ зиёда аз 197 миллиард сомонӣ равона карда шуд». Таҳлили илмӣ (Ҳисоботи Бонки Ҷаҳонӣ, 2023) нишон медиҳад, ки ин принсип сабаби афзоиши ММД-и номиналӣ аз 0,7 млрд доллар (1994) то 10,3 млрд доллар (2023) шуд, ки миёнаи солона 7,2% афзоишро ташкил медиҳад.

Моддаи 12-ум пояи иқтисодии ҷомеаро муайян карда, эълон мекунад: «Асоси иқтисодиёти Тоҷикистонро шаклҳои гуногуни моликият ташкил медиҳанд. Давлат фаъолияти озоди иқтисодӣ, соҳибкорӣ, баробарҳуқуқӣ ва ҳифзи ҳуқуқии ҳамаи шаклҳои моликият, аз ҷумла моликияти хусусиро кафолат медиҳад». Ин меъёр асоси ҳуқуқии гузариш ба иқтисоди бозаргониро гузошт. Мувофиқи таҳқиқоти АМИТ (2022) баробарҳуқуқии моликият сабаби афзоиши соҳибкории хусусӣ аз 5% (1995) то 45% (2023) шуд. Дар Паёми худ Пешвои миллат такид намуданд, ки: «Танҳо дар соли 2024-ум 740 коргоҳу корхонаҳои нави истеҳсолӣ бунёд гардида, дар ин бахши хусусӣ, дар маҷмуъ қариб 20 ҳазор ҷойи корӣ ташкил карда шудааст». Моддаи 32 ҳуқуқ ба моликиятро дахлнопазир эълон карда, ҳифзи онро кафолат медиҳад, ки ин барои ҷалби сармоя муҳим аст. Сармоягузории хориҷӣ (FDI) аз 10 млн доллар (1994) то 135 млн доллар (2023) афзоиш ёфт (Ҳисоботи UNCTAD, 2024).

Моддаи 35 ҳуқуқ ба меҳнатро кафолат медиҳад: «Ҳар кас ба меҳнат, интихоби касбу кор, ҳифзи меҳнат ва ҳимояи иҷтимоӣ ҳангоми бекорӣ ҳуқуқ дорад». Ин модда озодии фаъолияти иқтисодиро мустаҳкам карда, сатҳи бекорӣ аз 3,2% (1994) то 10,2% (2023) нигоҳ дошт (Омори ҶТ, 2024). Дар Паёми 2024 Пешвои миллат гуфтанд: «Даромади пулии аҳолӣ аз 48 миллиард сомонии соли 2019-ум ба 147 миллиард сомонӣ дар соли 2024-ум расид. Яъне нишондиҳандаи мазкур 3 баробар зиёд гардида, музди миёнаи меҳнат беш аз 1,8 баробар ва андозаи миёнаи нафақа 1,5 баробар афзоиш ёфт». Таҳлили регрессионӣ (бо истифода аз маълумоти панелӣ аз 1994–2023) нишон медиҳад, ки коэффитсиенти коррелятсияи байни ҳуқуқҳои конститутсионӣ ва афзоиши МВП 0,78 аст (Таҳқиқоти АМИТ, 2024).

Моддаи 39 ҳифзи иҷтимоиро таъмин мекунад: «Ҳар шахс дар пиронсолӣ, ҳангоми беморӣ, маъюбӣ... кафолати таъмини иҷтимоӣ дорад». Дар Паёми Пешвои миллат дар соли 2024 зикр шуд: «Аз моҳи июл маоши хизматчиёни давлатӣ... 40 фоиз ва андозаи нафақа 30 фоиз зиёд карда шуд». Мувофиқи таҳқиқоти Бонки Осиёии Рушд (2023) сатҳи камбизоатӣ аз 83% (1999) то 22,5% (2022) коҳиш ёфт. Дар Паёми соли 2024 Пешвои миллат супориш доданд: «Дар соли 2025-ум рушди иқтисоди кишварро дар сатҳи на кам аз 8 фоиз таъмин намоянд». Ин ҳадафҳо дар асоси моддаи 1 ва 12 амалӣ гардида, ба афзоиши экспорт аз 0,2 млрд доллар (1994) то 1,8 млрд доллар (2023) мусоидат карданд (Маълумоти Кумитаи омор, 2024).

Моддаи 7 тамомияти арзиро кафолат медиҳад: «Ҳудуди Тоҷикистон тақсимнашаванда ва дахлнопазир мебошад», ки барои ҷалби сармоягузории хориҷӣ муҳим аст. Моддаи 10 эътибори олии Конститутсияро муқаррар карда, санадҳои байналмилалиро қисми низоми ҳуқуқӣ эълон мекунад. Ин меъёрҳо таъсиси институтҳои иқтисодиро мусоидат карданд. Дар Паёми соли 2024 Пешвои миллат гуфтанд: «Дар панҷ соли охир аз ҷониби низоми бонкии кишвар беш аз 80 миллиард сомонӣ қарз дода шудааст... То охири соли 2027 бояд ба беш аз 100 миллиард сомонӣ расонида шавад».

Таҳлили институтсионалӣ (мувофиқи назарияи Дуглас Норт) нишон медиҳад, ки Конститутсия низоми "қоидаҳои бозӣ"-ро таъсис дода, транзаксияҳои иқтисодиро арзон кард. Дар Паёми соли 2024 Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр шуд: «Дар се соли охир беш аз 20 миллиард сомонӣ хароҷот карда шуд... Беш аз 1500 иншооти соҳаи маориф, 660 иншооти соҳаи тандурустӣ... бунёд ва ба истифода дода шуданд». Сармоягузории хориҷии мустақим аз 10 млн доллар (1994) то 135 млн доллар (2023) афзоиш ёфт (UNCTAD, 2024). Дар соҳаи энергетика, сохтмони НБО "Роғун" (ҳаҷми сармоя – 6 млрд доллар) натиҷаи ҳадафи конститутсионӣ аст ва то соли 2030 4% ММД-ро таъмин мекунад (Таҳқиқоти Бонки Осиёии Рушд, 2023).

Аз нуқтаи назари илмӣ, таъсири Конститутсия ба рушди иқтисодро метавон бо моделҳои таҳлилӣ арзёбӣ кард. Дар моделли регрессиони олимон (OLS) бо тағйиротҳои ММД ҳамчун вобаста ва меъёрҳои конститутсионӣ ҳамчун мустақил, коэффитсиент R²=0,72 нишон медиҳад, ки 72% афзоиш ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ вобаста аст (Таҳқиқоти АМИТ, 2024). Омори воқеӣ аз Паёми Президенти кишар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соли 2024 чунин аст: ММД. 150 млрд сомонӣ (2024), суръат 8,4%; миёнаи 5 сол – 7,7%.; Инфлятсия. 3,6% (2024); Даромад. 147 млрд сомонӣ (2024, аз 48 млрд соли 2019); Саноат. Аз 27 млрд то 53 млрд сомонӣ (панҷ сол, 2 баробар); 2040 корхона, 74 ҳазор ҷойи кор; Экспорт. Афзоиш бо ҳадафи 20% солона.

Таҳлили панелӣ (бо маълумоти 10 кишвари пасошӯравӣ) нишон медиҳад, ки Тоҷикистон бо Конститутсияи устувор афзоиши ММД-ро 1,5 маротиба беҳтар таъмин кардааст. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун сарчашмаи рушди иқтисодӣ барои гузариш ба бозори озод, ҷалби сармоя ва беҳбудии зиндагии мардум заминаи мустаҳкам гузошт. Таҳлили илмӣ нишон медиҳад, ки меъёрҳои он сабаби афзоиши устувори ММД, рушди соҳаҳои хоҷагии халқи кишвар, афзун шудани шумораи суъектони хоҷагидор ва коҳиши камбизоатӣ шуданд.

ҚОДИРЗОДА ФАРҲОД - мушовири президенти АМИТ, доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор

Санаи 4 -уми ноябр соли ҷорӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои иштирок дар Саммити дуюми ҷаҳонӣ оид ба рушди иҷтимоӣ ба Давлати Қатар сафар карданд. Ёдовар мешавем, ки муносибатҳои дипломатӣ байни Тоҷикистон ва Қатар 13-уми декабри соли 1994 барқарор шуда, Ҷумҳурии Тоҷикистон Давлати Қатарро ба ҳайси яке аз кишварҳои пешрафтаи минтақаи Ховари Миёна ва умуман, ҷаҳони муосир мешиносад. Ҳамин аст, ки Ҳукумати Тоҷикистон солҳои охир ба рушду таҳкими муносибатҳои гуногунҷанба бо Қатар таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд.

Дар сафари навбатӣ, ки дар таърихӣ 04.11.2025 ба вуқуъ пайваст Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши Созмони Милали Муттаҳид оид ба рушди иҷтимоӣ иштирок ва суханронӣ намуда, масъалаҳои иҷтимоиро баррасӣ намуданд. Роҳбари давлат изҳор доштанд, ки ҳоло дар Тоҷикистон 8 барномаи давлатӣ ва 3 стратегияи дарозмуддат дар соҳаи маориф татбиқ шуда истодааст, ки ин ҳам барои рушди соҳаи иҷтимоӣ аҳамияти калидӣ дорад.

Дар ҳақиқат рушди илму маориф калиди пешрафти ҳамаи соҳаҳо ва омили муҳимтарини таъмин намудани ояндаи босуботи давлат ва фардои босаодати ҷомеа ба ҳисоб меравад. Дар замони соҳибистиқлолӣ Ҳукумати мамлакат барои бунёди маорифи миллӣ, ворид гардидан ба фазои таҳсилоти байналмилалӣ, баланд бардоштани нуфузи омӯзгорон байни ҷомеа, дастгирии иҷтимоии онҳо, фароҳам овардани шароити муносиби таҳсил ба ҷавонон силсилаи тадбирҳоро амалӣ намуда, якчанд барномаҳои давлатӣ ба тасвиб расонидааст. Аз ҷумла, барномаи давлатии дарёфт ва рушди истеъдодҳо барои солҳои 2021 – 2025, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 апрели соли 2021 қабул гардидааст, бо мақсади дарёфт, дастгирӣ, рушди хонандагони боистеъдод ва фароҳам овардани шароити мусоиди таълимию тарбиявӣ барои ташаккули таҳсили муттасили ҷавобгӯ ба талаботи таълимӣ ва амалӣ намудани қобилияти эҷодии истеъдодҳо таҳия гардидааст.

Ҳамчунин, таъкид гардид, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои таъмини фаъолияти босамари муассисаҳои соҳаи тандурустӣ ва баланд бардоштани сатҳу сифати хизматрасониҳои тиббӣ ба аҳолӣ мунтазам тадбирҳои зарурӣ меандешад.

Воқеан ҳам соҳаи тандурустӣ яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати иҷтимоии давлати Тоҷикистон ба шумор рафта, дар даврони Истиқлоли давлатӣ бомаром рушд карда, то ба имрӯз ба пешравиҳои назаррас ноил гардидааст. Бо мақсади таъмини рушди муассисаҳои табобатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, давра ба давра муҷаҳҳаз намудани онҳо бо таҷҳизоти муосири тиббӣ ва таъмини дастрасии аҳолӣ ба хизматрасониҳои сифатноки тиббӣ «Барномаи рушди муассисаҳои табобатии давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2022-2025» таҳия гардида, мавриди амал қарор дорад.

Зимни ҳамоиш Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки дар заминаи татбиқи барномаву стратегияҳои қабулшуда, ки бо Ҳадафҳои Рушди Устувор ҳамоҳанг мебошанд, кишвари мо ба таҳкими сармояи инсонӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд ва изҳор намуданд, ки дар Тоҷикистон тайи 2 даҳсолаи охир дар соҳаҳои гуногуни иҷтимоиву иқтисодӣ беш аз 4 миллион ҷойи корӣ таъсис ва барқарор гардидааст.

Бояд гуфт, ки кишвари мо бо мақсади таъмини некуаҳволии мардум дар самти муқовимат ба тағйирёбии иқлим пайваста чораҷӯӣ менамояд ва барои хизматрасониҳои иҷтимоӣ, таҳкими сармояи инсонӣ ва мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим таъкид менамояд.

Зимнан, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз қабули Қатъномаи махсуси Маҷмаи Умумии Созмони Милал зери унвони “Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти нав барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ” бо ибтикори Тоҷикистон ёдовар шуданд. Таъкид гардид, ки қатъномаи мазкур метавонад дар дастрасӣ ба Ҳадафҳои Рушди Устувор дар минтақаи мо нақши муассир дошта бошад.

Сафари кории Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба давлати Қатар шаҳодати сатҳи баланди эътимод ва ҳамкории созандаи миёни Тоҷикистону Қатар мебошад. Ин сафар ба таҳкими муносибатҳои стратегӣ ва рушди ҳамкориҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ миёни ду давлат мусоидат хоҳад кард.

Давлатзода Фарида – ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Яке аз масъалаҳои таъмини рушди устувор дар аксари давлатҳои ҷаҳон дар марҳалаи муосир, ин амалишавии кафолати раванди конститутсионализм тавассути таъмини волоияти меъёрҳои Конститутсия ба шумор меравад.

Раванди конститусионализм дар марҳалаи муосир ҳамчун низоми ақидаҳои конститутсионие мебошад, ки дар сатҳи Конститутсияи давлати миллӣ инъикос ёфта, зимни татбиқи ғояи волоияти қонун, дорои қувваи олии ҳуқуқӣ буда, нақши махсус доштани он ҳамчун ҳуҷҷати сиёсӣ-ҳуқуқӣ ифодаи худро пайдо мекунад. Инчунин, фаҳмиши дастаҷамъии муҳим дар принсипҳои сохтори конститутсиониро ифода мекунад. Дар марҳалаи муосир падидаи мазкур аз ҷониби ҷомеа ҳамчун омили муҳимми таҳкими давлати демократию ҳуқуқбунёд, ташаккули низоми ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд маънидод шуда, заминаи асосии танзими ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятӣ гардидааст.

Конститутсияи давраи соҳибистиқлолии кишвар таҷрибаи таърихи давлатдории миллӣ, таҷрибаи конститутсионализми як зумра давлатҳои демократии рушдёфта, стандартҳои умумипазируфтаи ҷаҳонӣ дар самти таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва идоракунии ҷомеаро ба инобат гирифта, омили муҳимми таъмини суботи ҷомеаи демократӣ ва рушди низоми ҳуқуқи ватанӣ гардидааст.

Конститутсияи кишвар барои бунёди давлатдории навин аҳаммияти таърихию ҳуқуқӣ ва сиёсӣ дорад. Бинобар ин, Ҷумҳурии Тоҷикистонро давлати демократию ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонаю иҷтимоӣ эълон дошта, барои таҳкими рукнҳои давлатдорӣ, пойдории сулҳу ваҳдат, суботи сиёсӣ, амалишавии ҳадафҳои стратегии давлат, рушди низоми ҳуқии кишвар, таҳкими муносибатҳои байналмилалӣ, ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, таъмини риояи ҳуқуқу озодиҳои инсону шаҳрванд ва муҳайё намудани фазои мусоид барои рушди озодонаи ҳар фард заминаи боэътимоди ҳуқуқӣ гузошт.

Дар сатҳи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми хусусиятҳои ҷаҳонии давлат, яъне мустақилияти давлат бо ҳама унсурҳояш, аз қабили ҳудуд, соҳибихтиёрӣ дар ҳалли масъалаҳои дохили давлатӣ, мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ, худидоракунии маҳаллӣ, шаҳрвандӣ, қонунгузории мустақил, асъори миллӣ, қувваҳои мусаллаҳ ва ғайра мустаҳкам гардида, барои муносибати мутақобилаи давлат ва мақомоти давлатӣ бо ҷомеа ва ниҳодҳои он заминаи мусоиди ҳуқуқӣ ба вуҷуд оварда шудааст.

Аз соли 1991 то соли 2014 танҳо дар Қирғизистон 4 маротиба, Сербия 3 маротиба, Албания, Қазоқистон, Полша ва Туркманистон 2 маротиба конститутсияҳои нав қабул шудаанд. Дар баъзе давлатҳои дигар тағйироти конститутсионӣ аз 5 маротиба зиёд сурат гирифтааст. Масалан, дар муддати солҳои 1991-2014 ба конститутсияҳои Гурҷистон 14 маротиба, Венгрия 9 маротиба, Латвия 9 маротиба, Молдова 8 маротиба, Федератсияи Русия 5 маротиба, Туркманистон ва Ӯзбекистон 4 маротиба тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд.

Ин шаҳодати зуд-зуд ба миён омадани тағйирёбии ҷиддӣ дар ҳаёти ҷомеа ва ташаккули муносибатҳои ҷамъиятӣ мебошад. Тағйрёбӣ дар фазои ҳуқуқӣ ва таҷрибаи ҳуқуқтатбиқкунӣ инъикоси бевоситаи худро пайдо намуда, фарогирандаи тамоми паҳлуҳои ҳаёти ҷомеа мебошанд.

Инчунин, тағйрёбӣ дар конститутсия боиси тағйироти дахлдор дар қонун ва санадҳои зерқонунӣ мегардад. Аз ин рӯ, танҳо пас аз такмили чунин санадҳо ва татбиқи амалии онҳо тағйирёбии суратгирифта метавонанд ба муносибатҳои иҷтимоию иқтисодии мавҷуда таъсир расонанд.

Тағйироти конститутсионӣ ва натиҷаҳои муфиди аз он ба дастомада далели онанд, ки имрӯз раванди рушди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба монанди дигар давлатҳои ҷаҳон ба қонуниятҳои ҷаҳонии зерин такя мекунад:

- демократӣ ва башардӯстонакунонии меъёрҳои Конститутсия;

- мустаҳкамгардонии асосҳои конститутсионӣ-ҳуқуқии самтҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷомеа;

- такмили механизми мувофиқакунонии манфиатҳои қишрҳои мухталифи ҷомеа.

Вожаи «Конститутсия» дар Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо тобишҳои мухталифи худ зиёда аз 35 маротиба мавриди истифода қарор гирифтааст. Таҳлили вожаи мазкур имкон медиҳад, ки паҳлӯҳои гуногуни ин падидаи ҳуқуқӣ муайян гарданд.

Конститутсия ин низоми меъёрҳои ҳуқуқиест, ки ҳамчун қоида қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, муносибатҳои асосии ҷамъиятии байни шахс ва ҷамъият аз як тараф ва аз тарафи дигар асоси ташкили худ давлатро муайян мекунад. Конститутсия қонуни асосии давлат, санад қувваи олии ҳуқуқи дошта, ба тариқи махсус аз тарафи мақомоти махсуси ваколатдори давлатӣ дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда мешавад.

Бояд қайд намуд, ки дар илми ҳуқуқи конститутсионӣ бештар вақт конститутсияро бо мафҳумҳои гуногуни зерин маънидод мекунанд:

- ҳуҷҷати сиёсӣ;

- конститутсияи моддӣ;

- конститутсияи расмӣ;

- конститутсияи ҳуқуқӣ ва ҳақиқӣ.

Маврид ба зикр аст, ки аввалин қабули конститутсияҳо аз солҳои 1787 то солҳои 1914, ки он зиёда аз 125 солро дар бар гирифтааст, ба ҳисоб меравад. Дар ин давра конститутсияҳои аввалини ҷаҳон дар ИМА соли 1787, Полша соли 1791, Фаронса соли 1791 қабул шудааст. Баъдтар, дар як қатор давлатҳои пешрафтаи Аврупо низ конститутсияҳо қабул карда мешаванд, Белгия соли 1831, Люксембург соли 1868, Олмон соли 1871, Шветсария соли 1874, Голландия соли 1887, Осиё: дар Япония соли 1889, Эрон соли 1906, Хитой соли 1912. Баъзе аз ин конститутсияҳо аз қабили конститутсияи Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бо тағйироту иловаҳо то ҳол амал мекунанд.

Дар баробари Истиқлоли сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон зарурати қабули Конститутсия пеш омад. Инчунин, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба марҳалаи сифатан нави таърихи инкишофи худ ворид шуд. 6 ноябри соли 1994 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид.

Бояд қайд намуд, ки қабули Конститутсия омилҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсии ҷамъиятиро муайян менамояд, яъне шаклҳои моликият ва ташкили фаъолияти иқтисодӣ, муносибати шахс бо давлат ва муҳимтарин ҳуқуқу вазифаҳои онҳо, таносуби қувваҳо гурӯҳҳои иҷтимоии ҷамъиятиро дар низоми сиёсӣ аниқ сохта, таъйинот, вазифаҳо, таркиби дохилӣ ва сохтори мақомоти худидора дар маҳалҳо ва ҷамоатҳо инъикос менамояд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро аз ҷумлаи дастовардҳои бузурги мардуми Тоҷикистон, инчунин заминаи ҳуқуқии бунёди давлати соҳибистиқлоли тоҷикон, шакли ифодаи ҳуқуқии ормонҳои давлатдории миллӣ, ҳимояи ҳадафҳо ва манфиатҳои миллӣ, ҳисобидаанд.

Бинобар ин, дастовардҳоеро, ки тӯли 31 соли амали Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон насиби халқу давлати мо гардидааст, натиҷаи заҳмату талош ва заковати азими Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва халқи шарфманди тоҷик маҳсуб меёбад.

Бояд қайд намуд, ки қабули Конститутсия дар таърихи халқҳои ҷаҳон ҳодисаи хеле маъмул ва ибратомӯз мебошад. Зеро, он ҳанӯз соли 1787 дар ИМА қабул шуда буд. Дар Аврупо соли 1791 дар Фаронса қабул карда шудааст. Чунин санад дар Федератсияи Русия соли 1918 баъди ғалабаи Инқилоби бузурги сотсиалистии Октябр ба вуҷуд омад. Ба ин маънӣ, аввалин конститутсияи шӯравӣ дар даврони шӯравӣ Конститутсияи ИҶШС мебошад, ки дар асоси он конститутсияҳои дигари ҷумҳуриҳои шуравӣ таҳия шуданд.

Маврид ба зикр аст, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 5 маротиба Конститутсия қабул карда шуда, 3 бор тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. Ҳар яке онҳо талоботи замон буда, аҳаммияти таълимию тарбиявӣ ва илмӣ дорад. Имрӯз дар тамоми минтақаҳо, ташкилоту муассисаҳо ва ҷамъомадҳои гуногун омӯзиш, таҳлил ва хулоса бардориҳо аз Қонун ва ҳуҷҷатҳои дар рӯзҳои охир қабул карда шуда бо маром идома дорад.

Конститутсия санади муҳимми сиёсиву ҳуқуқӣ аввалин ҳуҷҷати сатҳи олии кишвар мебошад, ки аз ҷониби худи халқ тавассути баргузории раъйпурсии умумихалқӣ қабул ва эълон гардидааст. 6-уми ноябри соли 1994 дар райъпурсии умумихалқии баргузогардида Конститутсияи аввалини Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид. Дастоварди бузург дар даврони Истиқлоли давлатӣ ин дар сатҳи Конститутсия эътироф гардидани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошад. Аз ин рӯ дар Конститутсия ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ба панҷ гурӯҳ тақсим мешавад:

- ҳуқуқҳои шахсӣ;

- ҳуқуқҳои сиёсӣ;

- ҳуқуқҳои иқтисодӣ;

- ҳуқуқҳои иҷтимоӣ;

- ҳуқуқҳои фарҳангӣ.

Конститутсия шоҳсутуни бахтномаи миллат ва тақдирсози имрӯзу фардои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва миллати тоҷик маҳсуб ёфта, ҳифз ва риояи он ба ҳар як фард қарзи шаҳрвандӣ аст. Дар Конститутсия аввалин маротиба шакли идораи Ҷумҳурии Президентӣ якдилона пешбинӣ карда шуд. Инчунин, интихоби ин шакли идоракунӣ дар тӯли даврони соҳибистиқлолии мамлакат борҳо собит сохт, ки он ҷавобгӯи мақсаду мароми халқ буда, пешбаранда ва ташаккулдиҳандаи ғояву ақидаҳои миллӣ ва ҳифзкунандаи арзишҳову дастовардҳои мардумӣ мебошад.

Конститутсия санади воқеан таърихиву муқаддаси ҳар давлату миллат ва танзимкунандаи тамоми муносибатҳои муҳимми ҷомеа ба ҳисоб меравад. Табиист, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон муаррифии давлати мустақили Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, бевосита муҳайёсозандаи ормонҳои деринтизори миллати соҳибтамаддуни мо маҳсуб меёбад. Дар марҳалаи муосир комил гуфта метавонем, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба эътибори коршиносони мутамаддини ҷаҳон ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ аз зумраи Созмони Милали Муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, яке аз намунаҳои беҳтарини Конститутсияҳои демократии ҷаҳонӣ ба шумор меравад.

Ҳамин тариқ, нақши Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро мавриди омӯзиш ва баррасӣ қарор дода, ба чунин натиҷагирӣ расидем.

- Конститутсия дар тӯли 31 соли арзи вуҷудаш барои устувор гардонидани пояҳои давлату давлатдорӣ, қонуният, волоияти қонун ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон хизмат карда, ҳамчун бахтномаи миллат, гувоҳномаи давлати соҳибистиқлол ва рисолаи тақдири кишвар буда, ба шарофати он Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмиллалӣ, кишвари татбиқкунандаи сиёсати “дарҳои кушода” шинохтаанд;

- Омӯзиши таърихи Конститутсия барои пешрафти ҷомеа ва таъмини волоияти қонун, ҳамчун таҳлили гузашта сабақ меомӯзад ва дар ташаккули низоми ҳуқуқӣ, тарбияи ҳуқуқии ҷавонон, тақвияти фарҳанги ҳуқуқӣ, ташаккули давлати ҳуқуқбунёди демократӣ, давлати миллии тоҷикон, гуногунандешӣ дар давлати ҳуқуқбунёд нақши калидиро ифода мекунад;

- Конститутсияи соли 1994 шуури ҳуқуқии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба куллӣ дигаргун сохт ва насли нави ҳуқуқии замони истиқлоли давлатиро таҷассум мекунад, зеро аз ҷиҳати ҳуқуқӣ низоми нави мақомоти давлатиро муқаррар мекунад ва аз рӯи ҷанбаҳои ҳуқуқӣ, сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимои конститутсияҳои замони Шуравӣ фарқ дорад;

-Конститутсия моҳияти фарҳангию ахлоқӣ дорад ва рушди миллӣ ва ғоявии давлатдории тоҷиконро инъикос намуда, иштироки бевоситаи мардумро дар ҳаёти ҷомеа дар марҳалаи нави таърихии гузариш ба сохти демократӣ ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи боэътимоди ҳуқуқӣ гузошт.

П. МУҲАММАДАЛИЗОДА, - мудири шуъба, н.и.и.

А. РАҲМОНЗОДА, - ходими пешбари илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, н.и.т.

(дар ҳошияи Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Саммити Созмони Милали Муттаҳид оид ба рушди иҷтимоӣ аз 4 ноябри соли 2025 дар Давлати Қатар)

Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Саммити Созмони Милали Муттаҳид (СММ) оид ба рушди иҷтимоӣ, ки 4 ноябри соли 2025 дар Давлати Қатар баргузор гардид, ҳамчун ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ ва илмӣ арзёбӣ мешавад. Ин суханронӣ на танҳо дастовардҳои миллии Тоҷикистонро дар соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ инъикос мекунад, балки пешниҳодҳои мушаххасро барои ҳалли мушкилоти ҷаҳонӣ, аз ҷумла тағйирёбии иқлим ва гузариш ба иқтисоди "сабз" матраҳ менамояд.

Яке аз нуқтаҳои марказии дар ин суханронӣ – қабули Стратегияи рушди ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040 мебошад. Ин санад ҳамчун "омили калидии ҳифзу таъмини суботи иҷтимоӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии шаҳрвандон" муайян гардида, ба рушди устувори иқтисодию иҷтимоӣ равона шудааст. Дар заминаи он, Барномаи миёнамуҳлати рушди кишвар барои солҳои 2026–2030 қабул мешавад, ки марҳилаи ниҳоии Стратегияи миллии рушд то соли 2030 буда, бо ҲРУ комилан ҳамоҳанг аст.

Таҳлил нишон медиҳад, ки ин стратегияҳо на танҳо ҳадафҳои миллӣ, балки уҳдадориҳои байналмилалиро иҷро мекунанд. Масалан, таваҷҷуҳи махсус ба таҳкими сармояи инсонӣ тавассути рушди маориф ва тандурустӣ зоҳир мешавад. Дар Тоҷикистон 8 барномаи давлатӣ ва 3 стратегияи дарозмуддат дар соҳаи маориф татбиқ шуда истодаанд. Ин равиш бо 3 ҲРУ (Таъмини ҳаёти солим ва беҳтар кардани некӯаҳволӣ барои ҳама дар ҳама синну сол) ва 4 ҲРУ (Таъмини таҳсилоти босифати фарогир ва одилона ва фароҳам овардани имкониятҳои таҳсил дар тӯли ҳаёт барои ҳама) мувофиқат мекунад. Ғайр аз ин, ҳамкории Ҳукумат бо ҷомеаи шаҳрвандӣ ҳамчун омили муҳим таъкид гардида, ки дар ду даҳсолаи охир беш аз 4,1 миллион ҷойи корӣ эҷод шудааст. Ин рақамҳо далели эмпирикии пешрафти иҷтимоӣ буда, бо 8 ҲРУ (Мусоидат ба рушди устувори иқтисодӣ, фарогир ва устувор, шуғли пурра ва самаранок ва кори арзанда барои ҳама) алоқаманданд.

Стратегияи рушди ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040 аз 29 ноябри соли 2022, № 577 бо дарназардошти Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030, таҷрибаи аз амалисозии барномаҳои қаблӣ оид ба ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ андухташуда, таҳлили умумии вазъи кунунии соҳаҳои ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва мутобиқи муносибати нави ҷомеаи ҷаҳонӣ ба масъалаҳои амалишавии Ҳадафҳои Рушди Устувор то соли 2030 таҳия гардида, ҳадафҳо ва самтҳои асосии сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ то соли 2040 муайян менамояд. Ин ҳуҷҷате мебошад, ки дурнамои низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ва рушди минбаъдаи давлатро инъикос намуда, ба иҷрои дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба тақвият бахшидани низоми ҳифзи иҷтимоӣ, аз он ҷумла ислоҳоти институтсионалӣ, таъмини рушди устувори кишвар, таъмини кафолатҳои иҷтимоии шаҳрвандон дар марҳилаҳои гуногуни зиндагӣ ва таҳкими адолати иҷтимоӣ дар ҷомеа нигаронида шудааст. Ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ яке аз самтҳои муҳим ва афзалиятноки сиёсати иҷтимоии давлат ба ҳисоб рафта, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушди устувори ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ҳамчун яке аз омилҳои калидии баланд бардоштани сатҳи зиндагии шаҳрвандон, таъмини суботи иҷтимоӣ ва рушди устувори иқтисодию иҷтимоии кишвар тамоми тадбирҳои заруриро меандешад. Рисолати таҳия ва амалисозии банақшагирии стратегӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ноил гаштан ба ҳадафҳои стратегии кишвар ва афзалиятҳои сиёсати иҷтимоии давлат, идома додани ислоҳоти соҳа бо мақсади коҳиш додани таъсири хавфҳои беруна ва дохилӣ, инчунин баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии мардум мебошад. Ҳадаф ва вазифаҳои Стратегия асосан аз самтҳои афзалиятнок ва асосии фаъолият, ки дар Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 дарҷ гардидаанд, инчунин аз ҳадафҳои стратегии Барномаи миёнамуҳлати рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025 бармеоянд, аз ҷумла:

- такмили низом ва тартиби кор, ки барои ҳифз ва пешбурди ҳуқуқ ва манфиатҳои иҷтимоӣ ва иқтисодии шахсони алоҳида ва оилаҳои осебпазир дар тамоми ҷумҳурӣ мусоидат менамоянд;

- таҳкими заминаи моддӣ, тақвиятбахшии захираҳои инсонӣ ва зиёд намудани маблағгузории соҳаи ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ барои бартараф намудани осебпазирии иқтисодӣ ва иҷтимоии оилаҳои серфарзанд, одамони дорои маъюбият, пиронсолон ва гурӯҳҳои дигари аҳолӣ, ки бештар мубталои камбизоатӣ мебошанд;

- таъмини дастрасии кӯдакон ба муассисаҳои томактабӣ ва умуман таҳсилоти томактабӣ, инчунин рушду такомули барвақтии кӯдакон, баланд бардоштани шуғлнокии занон ва таъмини хизматрасонии иҷтимоии онҳо;

- таҳияи Консепсияи ислоҳоти низоми таъминоти нафақа барои марҳила ба марҳила гузаштан ба низоми пасандозии таъминоти нафақавӣ ва пай дар пай баланд бардоштани андозаи нафақа;

- ташаккули консепсия ва афзоиши ҳамзамони шумораи шуғли пурмаҳсул ва маҳсулнокии меҳнат, танзими равандҳои стратегии мухоҷирати шаҳрвандон ба хориҷи кишвар ва таъмини ҳифзи иҷтимоии самарабахш;

- таъмини дастрасии васеъ ба хизматрасониҳои иҷтимоӣ, даромад ва амнияти озуқаворӣ барои тамоми шахсон ва оилаҳои муҳтоҷ дар давоми марҳилаҳои гуногуни зиндагӣ;

- тақвият додани механизмҳои унвонии низоми расонидани кумакҳои иҷтимоӣ, рушди истеҳсоли маҳсулоти протезию ортопедии ватанӣ ва таъминоти маъюбон бо воситаҳои техникии тавонбахшӣ;

- гузаронидани таҳлили санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳа бо мақсади такмили санадҳои меъёрии ҳуқуқии амалкунанда ва таҳияи санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳавӣ, ки ба стандартҳои ҷаҳонӣ ҷавобгӯ буда, механизми мукаммалгардонии онҳо мебошанд. Дар баробари ин, тадриҷан ба низоми мавҷудаи хизматрасонии иҷтимоӣ ворид намудани унсурҳои нави замонавӣ ва инноватсионӣ, пешгирӣ намудани тамоюли афзоиши маъюбшавии аҳолӣ, аз ҷумла бемориҳои рӯҳӣ ва тақвият бахшидани фаъолияти шабакаи муассисаҳои табобатию пешгирикунанда ва комиссияҳои экспертизаи тиббию иҷтимоии мақомоти ваколатдори давлатӣ, рушди намудҳои гуногуни хизматрасониҳои иҷтимоӣ, аз ҷумла тавонбахшии тиббию иҷтимоӣ, кордармонӣ ва монанди инҳо дар муассисаҳои давлатии будубоши доимӣ ва марказҳои тавонбахшии маъюбон;

- андешидани тадбирҳои самарабахш барои ҳифзи иҷтимоии кӯдакони осебпазир ва таъмини шароити арзандаи оиладорӣ, ҳифз ва тавсеаи арзишҳои оила ҳамчун қисми ҷудонашавандаи низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ;

- муайян намудани меъёри кормандони мақомоти маҳаллии ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ вобаста ба шумораи аҳолӣ дар шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ.

Самтҳои асосӣ ва нишондиҳандаҳои Стратегия вобаста ба се давраи зиндагӣ (ҳомиладорӣ, кӯдакию наврасӣ, синну соли қобили меҳнат ва давраи пиронсолӣ) тибқи арзёбии хавфҳо (сиёсӣ, иқтисодӣ, молиявӣ, иҷтимоӣ ва экологӣ) муайян мегарданд. Стратегия бо маблағгузории 333321570 сомонӣ аз буҷети давлатӣ ва 633310983 сомонӣ аз ҳисоби шарикони рушд таъмин мегардад. Манбаъҳои дар боло номбаргардида аз нуқтаи назари иқтисодӣ ва молиявӣ муайянкунандаи сарчашмаҳои асосӣ ва муҳим барои амалисозии Стратегия ба шумор мераванд. Аз ин рӯ, амалисозии Стратегия тибқи мақсад ва вазифаҳои рушди низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ вобаста ба вазъи молиявию иқтисодии кишвар дар доираи маблағҳои пешбининамудаи буҷети давлатӣ ва манбаъҳои дигаре, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ накардааст, аз ҷумла ҷалби сармояи хориҷӣ, грантҳо, фондҳои башардӯстона ва донории созмонҳои байналмилалӣ анҷом дода мешавад.

Рушди фарогири иҷтимоӣ "амалҳои муштаракро дар сатҳҳои маҳаллӣ, миллӣ ва ҷаҳонӣ тақозо менамояд". Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон такид намуданд, ки: “Моро зарур аст, ки бо муттаҳид намудани талошҳо барои ҳамаи қишрҳои ҷомеа ва кулли мардумони ҷаҳон шароити одилонаи рушди иҷтимоиро фароҳам созем. Дар кори Саммити имрӯза, мо бояд якдилона иродаи муштараки худро барои суръат бахшидан ба татбиқи Ҳадафҳои рушди устувор таъкид намуда, ба рушди иҷтимоӣ ҳамчун яке аз ҳадафҳои калидии он таваҷҷуҳи хосса зоҳир намоем”. Ин андеша бо принсипҳои СММ ва 17 ҲРУ мувофиқ буда, таваҷҷуҳро ба рушди иҷтимоӣ ҳамчун ҳадафи калидӣ ҷалб мекунад.

Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Саммити СММ намунаи барҷастаи интегратсияи сиёсатҳои миллӣ бо ҳадафҳои ҷаҳонӣ аст. Стратегияҳои ҳифзи иҷтимоӣ далелҳои мушаххаси пешрафти Тоҷикистонро нишон медиҳанд. Ин суханронӣ на танҳо дастовардҳои кишварро таъкид мекунад, балки зарурати ҳамкории ҷаҳониро барои ҳалли мушкилоти умумӣ матраҳ менамояд. Чунин равиш метавонад ҳамчун модел барои татбиқи ҲРУ хидмат кунад, ки дар ниҳоят ба таҳкими сулҳу субот ва рушди иҷтимоӣ мусоидат хоҳад намуд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

“Конститутсия яке аз дастовардҳои муҳимтарини даврони Истиқлолияти давлатии кишвари мо мебошад” (Эмомалӣ Раҳмон).

Конститутсия - рамзи соҳибистиқлолии давлат, оинаи ҳуқуқии миллат ва пойдевори зиндагии осиштаи мардум аст. Рӯзи 6-уми ноябри соли 1994 барои миллати тоҷик аз рӯзҳои таърихӣ ва тақдирсоз аст, зеро маҳз дар ҳамин рӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иродаи халқи кишвар тавассути райъпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Аз ҳамон давра Тоҷикистони азиз соҳиби қонуни асосӣ гардид, ки дар он пояҳои давлатдорӣ, ҳуқуқу озодиҳои инсон, шаҳрванд ва низоми идоракунии ҷомеа муқаррар шудаанд.

Пас аз ба даст овардани Истиқлолият 9-уми сентябри соли 1991, халқи тоҷик ба марҳилаи нави таърих ворид гардид. Ин рӯз оғози давлати озод, соҳибихтиёр ва мустақили тоҷикон буд, ки пас аз ҳазорсолаҳо зери ҳокимияти дигарон буд ва, ниҳоят бо ифтихор парчами худро баланд бардошт. Вале ба даст овардани роҳи истиқлолият осон набуд, зеро кишвар рӯзҳои душворию ҷанг ва нооромиро паси сар кард. Дар ҳамин айём роҳбаре пайдо шуд, ки миллатро аз парокандагӣ ва давлатро аз нобудӣ наҷот дод.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо хирадмандӣ, ҷасорат ва муҳаббати беандоза ба ватан тавонистанд сулҳу суботро барқарор намоянд. Бо роҳнамоии ӯ миллати тоҷик аз вартаи ҷанги дохилӣ раҳо ёфт ва дар масири созандагиву пешрафт қадам гузошт. Пешвои муаззами миллат бо қадамҳои устувор сиёсати хирадмандонаеро роҳандозӣ намуданд, ки дар маркази он инсон, ҳуқуқ ва ҳаёти шоистаи шаҳрвандон қарор дорад. Маҳз бо ташаббус ва роҳбарии ӯ Конститутсия чун санади муқаддаси давлатдории навин таҳия ва қабул гардид.

Бояд гуфт, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо қонуни асосии давлат, балки санади ҳаётбахшест, ки дар он озодӣ, баробарӣ, адолат, соҳибихтиёрӣ ва ваҳдати миллӣ ҳамчун арзишҳои олӣ инъикос ёфтаанд. Он вазифаҳои муҳимми давлатро муайян намуда, роҳҳои таъмини ҳуқуқи инсон, ҳимояи моликият, манфиатҳои ҷомеа ва рушди тамоми соҳаҳои зиндагиро равшан месозад.

Чуноне сарвари давлат дар Паёми худ қайд менамоянд, (соли 2022) “Вазифаи муққадаси ҳар яки мо дар он аст, ки меъёрҳои Конститутсияро эҳтиром ва пос дорем... Мо вазифадорем, ки барои худ ва фарзандонамон зиндагии шоиста муҳайё намоем ва ба наслҳои оянда давлате обод ва тараққикарда ба мерос гузорем”.

Дар ҷомеаи имрӯза Конститутсия нақши калидӣ дорад. Он барои ҳар як шаҳрванд кафили адолат, оромӣ ва зиндагии шоиста мебошад. Маҳз дар асоси Конститутсия имрӯз Тоҷикистон бо қадамҳои устувор пешрафт мекунад иқтисодиёти кишвар ҳам рушд мекунад, сатҳи зиндагии мардум боло рафта, мактабу донишгоҳҳо, беморхонаҳо, роҳу пулҳо тараққиёти саноат ва иншооти нави замонавӣ сохта мешаванд. Ҳамаи ин самараи татбиқи қонунҳои асосии кишвар аст, ки бар пояи Конститутсия қабул ва амалӣ мешаванд.

Бояд қайд кард, ки дар замони осоиштаи имрӯза яке аз муассисаҳои муҳим ва бонуфузи кишвар – Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон нақши созанда ва илмиро иҷро мекунад. Академия чун маркази илму фарҳанг ва маданияти миллӣ фаъолият дошта, бо дастгирии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба як муассисаи пешсаф дар кишвар табдил ёфтааст. Олимони варзида, ва муҳаққиқони ҷавон дар таҳқиқи масъалаҳои илму маориф, фарҳанг ва сиёсати давлат саҳми арзанда доранд.

Дар назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон шуъбаи кор бо мактаббачагон (Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон)-и Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон фаъолият мекунад, ки ҳадафаш тарбия намудани насли ҷавон ва хонандагон дар рӯҳияи ватанпарастӣ ва муҳаббат ба Ватан аст. Хусусан, бахши ҳуқуқшиносии ин шуъба бо ҷалби наврасон ба омӯзиши қонун, ҳуқуқ ва асосҳои давлатдорӣ машғул мебошад. Ин шуъба хонандагонро ба эҳтиром ба Конститутсия, риояи қонун ва масъулияти шаҳрвандӣ тарбия мекунад, то дар оянда мутахассисони барҷаста ва ватандӯст барои кишвар омода шаванд.

Эҳтиром ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон нишонаи фарҳангӣ, ҳуқуқӣ ва худшиносии миллӣ мебошад. Ҳар як шаҳрванди кишвар бояд қонуни асосии худро бишносад, ба он арҷ гузорад ва дар амал татбиқ намояд. Танҳо дар зери сояи қонун ва адолат давлат обод мешавад, ҷомеа рушд мекунад ва миллат пеш меравад.

Мо шаҳрвандони Тоҷикистони соҳибистиқлол, бояд ба қадри ин оромиву осоиштагии бебаҳо ва муҳити сулҳомез бирасем. Ватан мисли модар муқаддас аст ва ҳифзи он қарзи ҳар як инсон аст. Наврасону ҷавононро мебояд, ки пайрави содиқу огоҳ ва меҳандӯсти Пешвои муаззами миллат бошанд, то бо донишу меҳнат ва садоқат ба қонун, ободии ин сарзамини биҳиштосо идома ёбад.

Хулоса, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз иродаи пок ва муҳаббати бепоёни мардум ба Ватан сарчашма мегирад, барои ҳар як шаҳрванд чун чароғи равшани умеду боварӣ хизмат мекунад. Он пояи устувори сулҳу субот, ваҳдати миллӣ ва саодати мардуми кишвар мебошад.

Конститутсия – чароғи равшани мо,

Нишону сулҳу ваҳдати миллати мо.

Салимов Аҳмадҷон - мутахасиси шуъбаи кор бо мактаббачагон (Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон) Раёсати АМИТ

“Дар асоси меъёрҳои Конститутсия ба мо муяссар гардид, ки пояи устувори ҷомеа ва давлатро созмон диҳем, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллиро таҳким бахшем, рушди устувори сиёсӣ ва иқтисодии кишаварамонро таъмин намуда, барои ҳар як шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам оварем.”

Эмомалӣ Раҳмон

Давлати комил ва мустақил кишвареро меноманд, ки дорои аркони давлатдорӣ, муқаддасоти миллӣ, рамзҳои давлатӣ, сарҳад ва артиш мебошад. Дар баробари ҳамаи ин ҳар як давлат қонуни асосӣ дорад, ки дар он ҳуқуқ ва вазифаҳои шаҳрвандонаш сабт шудаанд.

6 ноябри соли 1994 тариқи раъйпурсии умумихалқи бо гирифтани 87,59 фоизи овоздиҳандагон Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда шуд. Ва ҳамасола дар саросари кишвари азизамон рӯзи Конститутсияро бо шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил меномоянд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар худ орзуву омоли чандинасраи халқи азияткашида ва хештаншиносро баҳри бунёди ҷомеаи озоду демократӣ инъикос намудааст, барои устувории соҳибихтиёрӣ, пойдории сулҳу ваҳдат, суботи сиёсӣ, таъсиси низоми самарабахши мақомоти ҳокимияти давлатӣ, ба миён омадани рукнҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, таҳкими ғояҳои инсондӯстона дар тафаккури ҷомеа, татбиқи асли таҷзияи ҳокимият ва шинохти кишвари азизамон дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун субъекти комилҳуқуқӣ муносибатҳои байналмилалӣ нақши созгору таърихӣ дорад.

Ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон се маротиба бо тариқи раъйпурсӣ дар санаи 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ин тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон асосан барои мустаҳкам намудани ақидаҳои давлати ҳуқуқбунёд, волоияти меъёрҳои Конститутсия, қонунияти ҳуқуқӣ ва конститутсионӣ, адолати судии конститутсионӣ ва назорати судии конститутсионӣ, дахлнопазир эълон шудани ҳуқуқҳои фитрии инсон ва ғайраҳо равона карда шудааст.

Аҳамияти таърихии Конститутсия дар он аст, ки ин ҳуҷҷати сиёсиву ҳуқуқӣ арзишҳои олии халқи тоҷикро дар худ таҷҷассум намуда, суннатҳои таърихии давлатдорӣ ва ғояҳои инсондустонаи миллати фарҳангсолори моро инъикос кардааст ва таъмин намудани адолати иҷтимоӣ, волоияти қонуну тартиботи ҳуқуқиро яке аз мақсадҳои асосии фаъолияти тамоми шохаҳои ҳокимияти давлатӣ қарор додааст.

Конститутсия барои таъсис ва рушди низоми ҳуқуқии мамлакат, сохтору мақомоти давлатӣ ва дар меҳвари фаъолияти онҳо қарор додани инсон ва ҳуқуку озодиҳои ӯ, манфиатҳои давлат ва шаҳрвандон, инчунин, бунёди ҷомеаи адолатпарвар асос гузошта, кафолати таъмини озодӣ, адолати иҷтомоӣ ва баробарҳуқуқии ҷомеаи навини Тоҷикистон гардид. Маҳз дар Конститутсияи соли 1994 эъмори Тоҷикистон ҳамчун давлат дар асоси принсипҳои сохибистихтиёрӣ, демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва ягонагӣ муайян гардида, заминаҳои ҳуқуқии бунёдӣ корҳои давлатдорӣ таҳким ёфт.

Ҳамин тариқ, сиву як соли амали Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон собит аз он мебошад, ки ин санади тақдирсози миллат, бунёдгузори давлати мо на танҳо ба мардуми Тоҷикистон, балки барои ҳамаи шаҳрвандони хориҷӣ ва шахсони бешаҳрванд аввалиндараҷа буда, ин нуқта зарурат ба шарҳ надорад ва итминон дорам, ки барои рушду инкишофи ин сарзамин ва миллати куҳанбунёд боз садсолаҳо хизмат хоҳад кард.

Конститутсияи Тоҷикистон ба сифати Қонуни асосӣ заминаҳои ҳуқуқии давлат, дахлнопазирӣ ва якпорчагии кишвар, манфиатҳои миллӣ, ҳадафҳои сиёсати дохиливу хориҷӣ ва асосҳои иқтисодиву иҷтимоии ҷомеаи Тоҷикистонро муайян сохт.

Конститутсия ин рамзи озодӣ ва мустақилияти давлати мо мебошад. Конститутсия ин кафолати озодӣ, шаъну шараф ва ҳуқуқи инсонии ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон аст. Бинобар ин, вақте ки саҳифаи аввали Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро мехонем, диламон лабрези фараҳ ва шодӣ мегардад.

Баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, 6-уми ноябри соли 1994 бо дастгирию талошҳо ва иродаи устувори халқи тоҷик санади тақдирсоз – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид.

Имрӯзҳо дар Тоҷикистон 31-юмин солгарди қабули Конститутсияи аввалини давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон ҷашн гирифта мешавад, ки яке аз дастовардҳои бузурги мардуми шарафманди кишварамон ва муҳимтарин рӯйдоди таърихи навини халқи тоҷик мебошад.

Ҳоҷизода Ганҷина - ходими илмии Шӯъбаи мониторинги пиряхҳо Криосфера, глятсиология ва ГИС-технологияи МДИ Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ

Ҳар як давлат барои пойдорӣ, субот ва пешрафти худ ниёз ба Қонуни асосие дорад, ки фаъолияти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии ҷомеаро ба танзим медарорад. Барои миллати тоҷик чунин ҳуҷҷати муқаддас ва таърихӣ — Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки 6 ноябри соли 1994 бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Ин рӯйдоди тақдирсоз ҳамчун нуқтаи ибтидоии таҳкими давлатдории миллӣ ва ташаккули ҷомеаи ҳуқуқбунёд ба ҳисоб меравад. Аз ҳамон вақт инҷониб, ҳар сол 6 ноябр дар саросари кишвар ҳамчун Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлил мегардад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар миқёси кишварҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дуюмин санади олии ҳуқуқие мебошад, ки бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабул шудааст. Ҳамзамон, он аз ҷониби коршиносон ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, мутахассисони Федератсияи Русия, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва як қатор кишварҳои аврупоӣ баҳои баланд гирифта, яке аз панҷ конститутсияи беҳтарини давлатҳои узви Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо эътироф шудааст. Ин арзёбӣ далели равшани он аст, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷавобгӯи меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқ буда, дар он принсипҳои демократия, озодии инсон, адолати иҷтимоӣ ва эҳтироми ҳуқуқи шаҳрвандон ба таври мукаммал инъикос ёфтаанд.

Қабули Конститутсия дар марҳалаи бисёр ҳассос сурат гирифт — замоне, ки кишвар баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ба давраи нави давлатсозӣ ворид мешуд. Дар чунин шароит зарурати муайян намудани сохтори давлатӣ, тақвияти пояҳои ҳуқуқӣ ва танзими муносибатҳои иҷтимоиву сиёсӣ ба миён омад. Маҳз Конститутсия ба ҳайси санади олии ҳуқуқӣ ин масъаларо ҳал намуда, заминаи қавӣ барои таҳкими истиқлолият, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ гузошт.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои нахустини роҳбарӣ ба Конститутсия аҳамияти вижа зоҳир намуданд. Таҳти роҳбарии оқилонаи ӯ борҳо ба Конститутсия тағйиру иловаҳо ворид гардиданд, ки онҳо ба талаботи замон, рушди демократияи миллӣ ва тағйироти иҷтимоию иқтисодӣ мутобиқ мебошанд. Ин ислоҳот имкон доданд, ки Тоҷикистон ҳамчун давлати устувор, соҳибихтиёр ва боэътибор дар арсаи байналмилалӣ мавқеи худро устувор намояд. Пешвои миллат таъкид намудаанд: «Конститутсия омили бақои давлат, ваҳдати миллат ва кафили ҳаёти осоиштаи мардум аст».

Конститутсия аз даҳ боб иборат буда, ҳар яке пояи муайяни давлатдорӣ ва ҷомеаи шаҳрвандиро фаро мегирад.

Боби якум — асосҳои сохтори конститутсионӣ ва соҳибистиқлолии давлатро муайян мекунад;

Боби дуюм — ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро кафолат дода, инсонро арзиши олӣ мешуморад;

Боби сеюм — шаклҳои гуногуни моликиятро эътироф намуда, рушди иқтисоди бозаргонаро таъмин месозад;

Боби чорум — ҳокимияти қонунгузор, яъне Маҷлиси Олиро ҳамчун мақоми олии намояндагӣ муайян мекунад;

Боби панҷум — нақши Президентро ҳамчун сарвари давлат ва рамзи ваҳдати миллӣ баён менамояд;

Боби шашум — фаъолияти Ҳукуматро ҳамчун мақомоти иҷроияи олии давлат танзим мекунад;

Боби ҳафтум — ҳокимияти судиро ҳамчун кафили адолат ва қонунмандӣ муаррифӣ менамояд;

Боби ҳаштум — принсипҳои идоракунии маҳаллиро бо иштироки шаҳрвандон муайян мекунад;

Боби нӯҳум — масъалаҳои ҳимояи амният ва сохтори низомиро ба танзим медарорад;

Нињоят боби даҳум — тартиби ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Конститутсияро муайян менамояд, ки он танҳо тавассути раъйпурсии умумихалқӣ имконпазир аст.

Ҳамин тариқ, Конститутсия на танҳо ҳуҷҷати ҳуқуқӣ, балки манифести ваҳдат ва истиқлолияти миллӣ мебошад. Он баёнгари ормонҳои таърихии мардуми тоҷик буда, принсипҳои асосии давлатдории муосир — қонуният, адолат, ваҳдат, ҳуқуқбунёдӣ ва ҳифзи манфиатҳои инсонро дар худ таҷассум намудааст.

Дар тӯли зиёда аз сӣ соли амали он, Конститутсия нақши калидӣ дар таъмини суботи сиёсӣ, рушди иҷтимоиву иқтисодӣ ва таҳкими пояҳои давлатдории ҳуқуқӣ бозид. Ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, меъёрҳои Конститутсия дар амал татбиқ гардида, рушди устувори ҷомеа, болоравии сатҳи зиндагӣ ва таҳкими ваҳдати миллӣ таъмин гардид.

Имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сояи ин қонуни асосӣ ба як кишвари пешрафта, амн ва соҳибнуфуз дар арсаи байналмилалӣ табдил ёфтааст. Дар тамоми самтҳо — аз илм ва маориф то иқтисод ва фарҳанг — пешрафт ва устуворӣ ба назар мерасад. Конститутсия ҳамчун санади зинда ва роҳнамои сиёсӣ на танҳо ҳуҷҷати расмӣ, балки рамзи адолат, озодӣ ва худшиносии миллӣ мебошад.

Ҳамасола рӯзи 6 ноябр, мардуми шарифи Тоҷикистон ин рӯзи таърихиро бо эҳсоси ифтихор ва шукргузорӣ таҷлил менамоянд. Ҷашни Рӯзи Конститутсия на танҳо рамзи эҳтиром ба қонун ва давлатдории миллӣ, балки таҷассумгари ваҳдати мардум ва садоқат ба арзишҳои давлатдории муосир мебошад.

Поянда бод Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон — рамзи озодӣ, ваҳдат ва адолати миллӣ!

Мусоев Дилшод, - ходими калони илмии шўъбаи экспедитсионӣ ва тадқиқоти саҳроии МДИ Маркази омўзиши пиряхҳои АМИТ

Тоҷикистон тибқи Конститутсияи худ ба ҷомеаи ҷаҳон эълон намуд, ки сиёсати сулҳҷӯёнаро пайгирӣ намуда, истиқлолу соҳибихтиёрии давлатҳои дигарро эҳтиром менамояд ва муносибатҳои хориҷиро дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ муайян карда, рушди ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ, гуногунандешии сиёсиву мафкуравӣ ва иштироки фаъоли шаҳрвандонро дар идораи давлат кафолат медиҳад.

Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 дар райъпурсии умумихалқӣ қабул карда шуд. 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22майи соли 2016 бо тариқи райъпурсии умумихалқӣ ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд.

Мусаллам, ки бунёди Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро майлу иродаи мардум оид ба сохти давлатдорӣ ташкил медиҳад, ки он ҳама аз истиқлолият ва соҳибихтиёрии давлат сарчашма мегирад. Маҳз ба шарофати Истиқлолият тақдири Ватану давлати аҷдодии худро ба даст гирифта, бо азму иродаи созандагӣ сӯйи ояндаи обод ва ҷомеаи мутамаддини шаҳрвандии сулҳпарвар меравем.

Қобили зикр аст, ки дар чунин шароит дар назди кишвари соҳибистиқлоли тоҷикон ҳамчун давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд, ҳалли вазифаҳои муҳимми ҳаёти давлатӣ ва ҷамъиятӣ, аз ҷумла ҳифзи Истиқлоли давлатӣ, хотима додан ба нооромиҳои сиёсӣ, ба вуҷуд овардани заминаи зарурии ҳуқуқӣ ва ниҳоят, ба ҳаёти осоишта баргардонидани тамоми мардум қарор дошт, ки ба таври мусбӣ бартараф намудани онҳо, танҳо дар сурати ҳар чӣ зудтар таҳия ва қабули қонуни асосии давлат-Конститутсия имконпазир буд.

Бояд тазаккур дод, ки қабули Конститутсия дар соли 1994 ҷиҳати расидан ба ваҳдати миллӣ таҳкурсии устувор гардид ва дар он марҳалаи ҳассоси таърихӣ барои гузоштани асосҳои аркони давлатдории тоҷикон нақши тақдирсозу ҳалкунанда бозид. Чуноне, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, “амалӣ намудани меъёрҳои Конститутсия ба мо имкон дод, ки пояҳои устувори ҷомеа ва давлатро созмон диҳем, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллиро таҳким бахшем, рушди устувори иқтисодии кишварамонро таъмин намоем, барои ҳар як шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро муҳайё созем”.

Дар воқеъ муҳимтарин омилҳое, ки давлати демократӣ будани Тоҷикистонро ифода мекунад ин истифодаи шакли демократияи бевосита мебошад. Халқ дар давлати демократӣ ҳокимиятдории худро ё бевосита ва ё ба воситаи вакилони интихобнамудаи худ ба мақомоти намояндагии ҳокимияти давлатӣ ба амал мебарорад.

Давлати демократӣ унсури муҳимтарини ҷомеаи шаҳрвандӣ ба шумор рафта, ба озодии одамон асос меёбад. Дар чунин давлат халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ҳокимият аст. Давлати демократӣ бо падидаи дигари пешқадам, давлати ҳуқуқӣ дар иртибот аст. Шакли ҳуқуқии ташкили ҳокимияти давлатӣ таърифи анъанавии давлати ҳуқуқӣ маҳсуб мегардад. Ҳамзамон ҳуқуқи инсон дар назария ва консепсияҳо оид ба зарурияти сохтмони ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ инъикос меёбад. Ҷустуҷӯи роҳи беҳтарини эътирофи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон боиси таҳкими ғояи ҷомеаи демократӣ мегардад. Давлати демократӣ гуфта, давлате дар назар дониста мешавад, ки сохтор ва тарзи фаъолияти он бо иродаи инсон мувофиқ буда, ба ҳуқуқу озодиҳои умумиэътирофгаштаи инсон ва шаҳрванд мухолифат наменамоянд. Давлати демократӣ унсури муҳимтарини мардумсолорӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ мебошад, ки ба ҳуқуқу озодиҳои инсон асос ёфтааст. Дар ҷомеаи демократӣ халқ манбаи асосии ҳокимият маҳсуб мешаванд. Ин танҳо эъломия набуда, балки як воқеият мебошад.

Мафҳуми давлати демократӣ бо мафҳумҳои давлати конститутсионӣ ва ҳуқуқӣ зич алоқаманд аст ва то ҳадде ин мафҳумҳо метавонанд синоним бошанд.

Вазифаи асосии давлати демократӣ таъмини манфиатҳои умумии шаҳрвандон мебошад.

Нишонаҳои муҳимми давлати демократӣ ин демократияи воқеии намояндагӣ, таъмини ҳуқуқ, озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошанд.

Нишонаи дигари давлати демократӣ-таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошад. Дар давлати демократӣ принсипи волоияти қонун амал мекунад, ки баробарии ҳама пеши қонун, мустақилияти низоми судӣ, мавҷудияти институтҳои ҳифзи ҳуқуқ ва кафолатҳои зидди сӯиистифодаи ҳокимиятро дар бар мегирад.

Ҳамин тавр, давлати демократӣ на танҳо давлатест, ки дорои мақомоти интихоботӣ мебошад, балки низоми институтҳои ҳуқуқӣ ва сиёсӣ буда, иштироки шаҳрвандонро дар идоракунии давлат, ҳифзи ҳуқуқ ва озодиҳои онҳоро дар шароити рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ таъмин менамояд.

Ҳамин тариқ моҳияти демократия дар он аст, ки ин шакли идориро худи халқ муайян мекунад, вале маъмулан идоракунии он аз ҷониби сиёсатмадорони касбӣ амалӣ карда мешавад.

Давлати демократӣ - ин давлати ҳуқуқбунёдест, ки принсипи таҷзияи ҳокимиятро риоя намуда, кафолатҳои воқеии ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандонро фароҳам меорад. Муҳимтарин принсипи он истиқлоли халқ мебошад, ки дар асоси интихоботи озод ва шаффоф амалӣ карда мешавад.

Муҳаққиқ Холиқзода А.Ғ. иброз медорад, ки “..... дар чунин шароити ноороми олам моро мақомоти қонунбарор ва шаҳрвандони озодидӯстро, зарур аст, ки дар кори пешгирӣ аз ин харҷу марҷи фикрӣ ва бадбахтиҳои эҳтимолӣ, ки ба сари аксари кишварҳои олам борида аст, талаботи моддаҳои 1,6, 8, 10,12 ва 100-и Конститутсияи кишварамонро чун сипари устувори ҳуқуқӣ ва маънавӣ дуруст дарк, ҳазм ва татбиқ намоем. Дар сурати дарк накардани паҳнои таносуби ин озодиҳо ва неруи ин қудратҳо рӯ овардан ба ҳикмати ҳамин моддаҳои номбаршудаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мафкураи моро бо ғизои солими ҳуқуқӣ дар роҳи ҳифзи якпорчагию одилии кишварамон таъмин менамояд”. (Холиқзода А.Ғ. Давлати демократӣ. Китоби 1. Душанбе “ЭР-граф” 2025, саҳ. 422).

Ҳамин тариқ метавон иброз намуд, ки Конститутсия - ҳомии ҳуқуқҳои инсон ва маҳсули андешаи бунёдии миллии халқи Тоҷикистон мебошад, зеро маҳз бо иродаи мардуми кишвар дар вазъияти барои давлату ҷомеа ниҳоят мураккабу ҳассоси таърихӣ якдилона қабул гардида, дар побарҷойии давлат ва низоми идоракунии он нақши ҳалкунанда мебозад.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна, н.и.ф., ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии ИОМДОА АМИТ

Конститутсияи Тоҷикистони соҳибихтиёр ҳамчун санади ифодагари истиқлолу озодии халқи мо дар таъсиси давлатдории навини тоҷикон ва пойдориву бардавомии он нақши ҳалкунанда дорад. Ин санади таърихӣ ва сарнавиштсоз барои гузоштани асосҳои аркони давлатдории навини тоҷикон, ноил гардидан ба сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, дастовардҳои бузурги сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангӣ, рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ташаккули озодонаи шахс заминаи мустаҳкам ва боэътимоди ҳуқуқӣ фароҳам овард.

Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсия ҳуҷҷати расмии дорои аҳамияти барҷастаи давлатӣ ва ҷамъиятӣ буда, дар он масъалаҳои асосии ҳокимияти давлатӣ, асосҳои сохтори иқтисодию иҷтимоии ҷомеа, вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, сохтори давлатӣ ва масъалаҳои дигари ҳаётан муҳими ҷомеа таҷассуми ҳукуқӣ меёбанд.

Имрӯз Конститутсия қонуни асосии қариб ҳар давлати муосири мутамаддин мебошад. Моҳияти дигаргуниҳое, ки дар ҳаёти сохтори иқтисодӣ - иҷтимоӣ ва ҳаёти ҷамъиятию сиёсии кишвар мегузаранд, дар ташаккули қонунгузории конститутсионӣ дарҷ мегарданд. Чунки дар конститутсия принсипҳои асосии давлатдорӣ, усулҳо ва шаклҳои фаъолият инъикос ёфтааст. Конститутсия қоидаҳо, меъёр ва принсипҳои хосаи ташаккул ва инкишофро соҳиб аст.

Бояд гуфт, ки Конститутсия танзимгари бевоситаи муносибатҳои ҷамъиятӣ буда, сарчашмаи асосии қабули санадҳои дигари меъёрию ҳуқуқӣ мегардад. Баланд бардоштани эътибори Конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки он ба сифати санади асосии таҳкимгар ва такмилдиҳандаи ҳаёти ҷомеа баромад менамояд.

Қайд кардан ба маврид аст, ки Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6-уми ноябри соли 1994 аз тариқи раъйпурсӣ қабул гардид ва эътибор пайдо намуд. Воқеан, њам Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати юридикӣ дар ҷомеаи мутамаддини муосир барои муайян кардани муносибати байни шаҳрванд ва давлат, инчунин танзимкунандаи сохтори қудратии давлатдорӣ - асоси сохти конститутсионӣ мебошад. Аз ин рў, боби аввали Конститутсияи Ҷумҳурии Тољикистон «Асосҳои сохтори конститутсионӣ» ном гирифта, моҳияти давлати Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ тавсиф мегардад. Забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ пазируфта мешавад. Мақоми забони русӣ ва забонҳои маҳаллӣ муқаррар карда мешаванд. Рамзҳои давлатӣ ва мақоми пойтахт мушаххас гардонида шудаанд. Арзиши олӣ пайдо намудани худи инсон, ҳуқуқу озодиҳои вай ва дахлнопазир будани ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон ҷойгоҳи хосаро пайдо намудаанд. Халқ манбаи ягона ва ҳар гуна ҳокимият (моддаи 6) эътироф гардида, масъалаҳои бевоситаи марбути он мавриди таваҷҷуҳи махсус қарор гирифтаанд.

Дар Конститутсия дахлнопазирии сарҳадот ва тақсимнашаванда будани ҳудуди кишвар (моддаи 7) таъкид гардида, дар заминаи плюрализми сиёсӣ амал намудан, фаъолият намудани тамоми ниҳодҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ муқаррар гардидаанд.

Муносибати Тоҷикистон бо акторҳои дигари сиёсати ҷаҳонӣ муқаррар карда шудаанд. Санадҳои эътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ ҳамчун ҷузъи таркибии низоми ҳукуқии кишвар пазируфта мешаванд ва авлавияти онҳо эътибори хосаро касб намудаанд. Сиёсати сулҳҷӯёнаи давлат дар маркази диққат қарор дода шудааст. Ҳамкории самарабахш бо давлатҳои дигар яке аз ҳадафҳои асосии мамлакатро ташкил медиҳанд.

Муҳимтар аз ҳама, Конститутсияи нахустини Тоҷикистони соҳибистиқлол ба давлат имкон дод, ки ба сафи давлатҳои демократии ҷаҳонӣ муосир ворид шуда, ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмилалӣ эътироф гардад.

Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар арзи ҳастӣ намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва амали мустақими меъёрҳои он шаҳодат медиҳанд, ки он яке аз конститутсияҳои асосии беҳтарини дунё маҳсуб меёбад. Ин санади олии ҳуқуқӣ Истиқлоли давлатии Тоҷикистонро таҳким бахшида, асосҳои сиёсиву ҳуқуқӣ ва самтҳои умдаи пешрафти ҷомеаро ба меъёрҳои эътирофшудаи ҷаҳони муосир мутобиқ гардонд. Боиси ифтихор аст, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби коршиносони байналмилалӣ аз ҷумлаи панҷ конститутсияи беҳтарини давлатҳои узви Созмони амният ва ҳамкории Аврупо эътироф гардидааст.

Тамоми корҳое, ки дар партави Конститутсия анҷом дода шудаанд, танҳо ба хотири таҳкими пояҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии давлати Тоҷикистон, фароҳам овардани шароити мусоиди зиндагӣ ва фаъолият барои шаҳрвандон ва мустаҳкам намудани Ваҳдати миллии тамоми сокинони Тоҷикистон анҷом дода шудаанд.

Тавре, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар маҷлиси тантанавӣ ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд намудаанд, «Аҳаммияти таърихии Конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки ин санади муқаддаси давлати соҳибихтиёр истиқлолу озодии Тоҷикистонро ба расмият дароварда, шакли идораи давлатро муайян намуд. Конститутсия, ҳамчун барои ташкил ва таҳкими низоми мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва худидоракунӣ заминаи ҳуқуқӣ гузошт ва омили таъминкунандаи сулҳу субот, Ваҳдати миллӣ ва пешрафти тамоми соҳаҳои ҳаёти давлативу ҷамъиятӣ гардид. Ин санади таърихӣ, инчунин, асосҳои сиёсиву ҳуқуқӣ ва иқтисодиву фарҳангии ҷомеа ва давлати Тоҷикистонро муайян намуда, низоми мукаммали ҳуқуқу озодиҳои инсонро муқаррар кард ва механизми амалигардонии онҳоро кафолат дод».

Воқеан ҳам Конститутсия санади меъёрии ҳуқуқиест, ки қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти ҳар давлат ва ҷомеаи пешрафта мебошад. Тамоми санадҳои дигари ҳуқуқӣ бевосита аз Конститутсия сарчашма гирифта, бояд ба он мутобиқат намоянд.

Ҳамин тариқ, Конститутсия дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиву фарҳангии ҳар як кишвар аҳамияти муҳим дорад. Ҳар як шахс дар Ҷумҳурии Тоҷикистон новобаста аз миллат, ҷинс, эътиқод дар асоси Конститутсия ҳимоя мегардад ва ҳаёти босаодати вай таъмин мегардад. Эҳтиром нисбат ба Конститутсия ва қонунҳои амалкунандаи кишвар вазифаи ҳар як шахс мебошад. Аз ин рӯ шаҳрвандонро зарур аст, ки ҳуқуқ ва озодиҳои ҳамдигарро эътироф намоянд, барои пойдорӣ ва таҳкими давлатдории миллӣ ва бунёди ҷомеаи адолатпарвар саҳмгузор бошанд.

Қодирова З.Б., ходими хурди илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(Душанбе: “Эр-граф”. - 2025.-867с.)

Китоби дуҷилди Абдураҳим Ғафор Холиқзода таҳти унвони “Давлати миллии демократӣ” яке аз пажӯҳишҳои муфассалу ҷиддии илмӣ дар соҳаи давлатшиносӣ ва назарияи ҳуқуқ дар Тоҷикистони муосир ба шумор меравад. Ин асар дар шаҳри Душанбе ба табъ расидааст. Ҷилди якум аз 3 фасл, 6 боб, 50 параграф, 428 саҳифа иборат буда, ҷилди дувум 5 фасл, 8 боб, 79 параграф ва 448 саҳифаро дар бар мегирад. Дар якҷояги ин асар фарогири 8 фасл, 14 боб, 129 параграф ва 876 саҳифа буда натиҷаи солҳои тӯлонии таҳқиқот, таҷрибаи илмӣ ва андешаҳои муаллиф дар мавриди ташаккули давлатдории миллӣ ва муносибати он бо демократия мебошад.

Муаллиф, ки узви фаъоли ҷомеаи илмии кишвар ва аз чеҳраҳои шинохтаи илми ҳуқуқ ва сиёсатшиносӣ аст, бо ин асар кӯшиш намудааст то масъалаи давлат ва миллат, ҳокимият ва мардум, ҳуқуқ ва арзишҳои миллӣ, инчунин ҷаҳонишавӣ ва истиқлолиятро аз дидгоҳи илмӣ ва фалсафӣ баррасӣ намояд.

Мақсади асосии ин китоб — муайян намудани асоси назариявӣ ва ҳуқуқии давлатдории миллӣ-демократӣ ва нишон додани роҳҳои мутобиқсозии он бо воқеияти ҷаҳони муосир мебошад. Холиқзода бар он аст, ки ҳар давлати миллӣ бояд на танҳо дорои унсурҳои ҳуқуқии муосир бошад, балки дар пояи фарҳанг, забон, худшиносии миллӣ ва анъанаҳои таърихӣ устувор гардад.

Дар замони ҷаҳонишавӣ ва фишорҳои идеологӣ, ба андешаи муаллиф, эҳёи худшиносии миллӣ ва таҳкими пояҳои давлатдории миллӣ на танҳо як эҳсоси ифтихори фарҳангӣ, балки шарти сиёсии пойдории давлат аст. Ин нуқтаи назар, ки дар тамоми ду ҷилд бо далелҳо ва мисолҳо исбот мегардад, хати марказии китобро ташкил медиҳад.

Холиқзода дар ҷилди якуми китоб пеш аз ҳама ба таҳлили мафҳумҳои калидӣ мепардозад. Ӯ мафҳуми “давлати миллӣ”-ро ҳамчун шакли сиёсиву ҳуқуқии ташаккули миллат мефаҳмонад, ки дар он ҳокимият ба воситаи волоияти қонун, забон ва фарҳанги умумимиллӣ амалӣ мегардад.

Дар баробари ин, муаллиф таъкид мекунад, ки миллият на ба маънои нажодӣ ё қавмӣ, балки ба маънои ваҳдати маънавӣ ва ҳувиятӣ фаҳмида мешавад. Давлати миллӣ дар андешаи ӯ як сохтори ҳуқуқист, ки вазифаи асосиаш ҳифзи манфиатҳои умумимиллӣ дар доираи меъёрҳои демократӣ мебошад.

Дар қисмати дигари таҳлил, муаллиф ба маънои “демократия” рӯ меорад. Ба гуфтаи Холиқзода, демократия набояд танҳо ба маънои интихобот ё тақсими ҳокимият фаҳмида шавад; он, пеш аз ҳама, фарҳанги сиёсӣ ва сатҳи баланди масъулияти шаҳрвандӣ аст. Давлати демократӣ бе арзишҳои миллӣ ва ахлоқии худ наметавонад пойдор бошад, зеро демократия танҳо дар ҷомеае муваффақ мешавад, ки мардум дар он дорои худшиносӣ ва ифтихори миллӣ бошанд.

Аз ин ҷо муаллиф ба хулоса меояд, ки давлати миллӣ ва демократӣ ду сутуни ягонаи як сохтори муосир мебошанд — яке реша дар замини фарҳанг ва таърих дорад, дигаре рӯ ба сӯи озодӣ ва волоияти қонун.

Дар ҷилди дуюм Холиқзода бештар ба масъалаҳои ҳуқуқӣ ва идоракунии сиёсӣ таваҷҷуҳ мекунад. Ӯ меъёрҳои асосии давлати миллӣ-демократиро чунин мешуморад:

1. Соҳибихтиёрии давлат ва миллат;

2. Баробарҳуқуқии шаҳрвандон новобаста ба миллат, дин ва нажод;

3. Волоияти қонун ва масъулияти мақомоти давлатӣ;

4. Ҳифзи арзишҳои фарҳангиву забонӣ ҳамчун пояи ваҳдати миллӣ;

5. Иштироки фаъолонаи шаҳрвандон дар идоракунии давлатӣ.

Ба андешаи муаллиф, давлати миллӣ танҳо дар сурате метавонад воқеан демократӣ бошад, ки қонун ва ҳуқуқ ба манфиати мардум хизмат кунад, на баръакс. Барои ин зарур аст, ки сохтори сиёсӣ ва маъмурии кишвар бар асоси масъулияти шаҳрвандӣ, шаффофият ва адолат амал намояд.

Дар ин қисмат Холиқзода бо мисолҳои таърихӣ — аз таҷрибаи давлатдории тоҷикон дар даврони Сомониён то давраи муосир — нишон медиҳад, ки решаҳои давлатдории миллӣ дар фарҳанги тоҷик аз қадим ҷой доштааст. Ӯ бо такя ба осори фалсафӣ ва сиёсӣ (Ибни Сино, Носири Хусрав, Саъдӣ ва дигарон) таъкид мекунад, ки дар анъанаи тоҷикон идоракунии одилона ва масъулиятпазирӣ ҳамеша арзиши марказӣ доштааст.

Яке аз мавзӯъҳои муҳими китоб масъалаи таъсири ҷаҳонишавӣ ба давлатҳои миллӣ мебошад. Муаллиф мепурсад: оё дар ҷаҳони муосир, ки арзишҳо ва меъёрҳои умумӣ (глобалӣ) боло мегиранд, давлатҳои миллӣ метавонанд истиқлол ва ҳувияти худро ҳифз кунанд?

Ҷавоби Холиқзода мусбат аст, вале бо шарти он ки давлат сиёсати фарҳангии худро дар асоси миллатсозӣ, таҳкими забон ва худшиносии таърихӣ роҳандозӣ кунад. Ба андешаи ӯ, ҷаҳонишавӣ хатар нест, агар миллат тавонад худро ҳамчун субъекти мустақили сиёсӣ муаррифӣ кунад.

Муаллиф як қатор омилҳои муҳими ҳифзи соҳибихтиёриро ном мебарад:

· худшиносии миллӣ ҳамчун нерӯи муттаҳидкунанда;

· илму маорифи миллӣ ҳамчун пояи рушди фарҳангӣ;

· сиёсати фарҳангии давлатӣ барои ҳифзи забон ва арзишҳои миллӣ;

· ташаккули элитаи сиёсиву фарҳангии худшинос ва масъул.

Дар ин бахш Холиқзода махсус ба нақши ҷавонон ва маориф диққати ҷиддӣ медиҳад. Ба гуфтаи ӯ, демократияи воқеӣ аз тафаккури озоди шаҳрванд сар мешавад, ва ин тафаккур танҳо тавассути маорифи босифат ва ифтихори миллӣ ташаккул меёбад.

Дар таҳлили сиёсати дохилӣ ва берунаи Тоҷикистон, муаллиф мавқеи кишварро ҳамчун намунаи давлатдории миллии муосир меорад, ки дар он арзишҳои миллӣ ва меъёрҳои демократӣ талош доранд ҳамоҳанг гарданд. Ӯ бар ин назар аст, ки таҷрибаи давлатдории Тоҷикистон баъди истиқлолияти давлатӣ (аз соли 1991 то имрӯз) нишон медиҳад, ки муттаҳид сохтани миллат дар асоси арзишҳои миллӣ ва таҳкими пояҳои ҳуқуқӣ имкони пойдории давлатро афзун кардааст.

Дар баробари ин, муаллиф масъалаҳои ҳассос — монанди ноустувории сиёсӣ дар солҳои аввали истиқлол, ҷанги шаҳрвандӣ ва раванди оштии миллӣ —ро низ мавриди таҳлил қарор медиҳад. Ӯ менависад, ки сулҳ ва ваҳдати миллӣ танҳо вақте пойдор мешавад, ки давлат ба шаҳрванд ҳамчун арзиши асосӣ назар кунад ва ҳуқуқу озодиҳои ӯро таъмин созад.

Ҳамчунин, Холиқзода зарурати мутобиқсозии қонунгузорӣ бо меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи инсонро таъкид намуда, мегӯяд, ки давлати демократӣ бояд ҳамзамон ҳомили хусусияти миллӣ бошад, то худшиносии таърихӣ аз байн наравад.

Дар поёни асар, Холиқзода ба як қатор хулосаҳои муҳим меояд:

Давлати миллӣ ва демократӣ ду мафҳуми зиддиҳам не, балки пуркунандаи якдигар мебошанд.

Миллатсозӣ ва демократия бояд ба таври ҳамзамон рушд кунанд.

Соҳибихтиёрии миллӣ танҳо дар сурате устувор аст, ки ҷомеа дорои фарҳанги сиёсӣ ва масъулияти шаҳрвандӣ бошад.

Қонунгузорӣ бояд аз арзишҳои миллӣ илҳом гирад, то адолат воқеӣ гардад.

Ҷаҳонишавӣ набояд сабаби аз даст рафтани ҳувияти миллӣ гардад, балки бояд имкони ҳамгироӣ ва муаррифии фарҳангии миллат бошад.

Дар охири китоб, муаллиф тавсия медиҳад, ки барои таҳкими давлатдории миллӣ-демократӣ бояд се самти асосӣ татбиқ гардад:

· тақвияти маориф ва илм,

· ҳифзи забон ва фарҳанги миллӣ,

· боло бурдани масъулияти шаҳрвандӣ ва шаффофияти ҳокимият.

Китоби “Давлати миллии демократӣ” на танҳо як пажӯҳиши илмии назариявӣ, балки як даъват ба тафаккури миллӣ ва сиёсии муосир мебошад. Холиқзода бо сабки равшан ва далелҳои илмӣ нишон медиҳад, ки давлатдории миллӣ метавонад дар ҷаҳони муосир ҳам бо демократия, ҳам бо арзишҳои ҷаҳонӣ ҳамзистӣ кунад, агар он дар пояи худшиносӣ, волоияти қонун ва масъулияти шаҳрвандӣ устувор бошад.

Ин асар барои муҳаққиқон, донишҷӯён, ҳуқуқшиносон, сиёсатшиносон ва кулли онҳое, ки ба масъалаи худшиносӣ ва давлатдорӣ таваҷҷуҳ доранд, як манбаи арзишманди илмӣ мебошад.

Ҷанбаҳои фалсафӣ ва арзишшиносии назарияи Холиқзода

Дар таҳқиқоти худ Холиқзода кӯшиш мекунад, ки давлатро на танҳо ҳамчун сохтори сиёсӣ, балки ҳамчун падидаи маънавӣ ва фалсафӣ мавриди баррасӣ қарор диҳад. Ба андешаи ӯ, давлат танҳо маҷмӯи муассисаҳо ё механизмҳои ҳокимиятӣ нест — он таҷассумгари рӯҳи миллат, таърихи худшиносӣ ва ахлоқи ҷамъиятӣ мебошад.

Дар зери мафҳуми “миллият” Холиқзода воҳдати маънавӣ ва арзишӣ-ро мефаҳмонад, ки онро омилҳои зерин ташаккул медиҳанд:

Ø забон ҳамчун рамзи ягонагӣ,

Ø фарҳанг ҳамчун анъанаи таърихӣ,

Ø ҳифзи замин ва сарзамини миллӣ,

Ø хотираи таърихӣ ва ифтихори миллӣ,

Ø иродаи сиёсӣ барои идомаи истиқлолият.

Муаллиф бо такя ба осори файласуфони шарқӣ, аз ҷумла Ибни Сино, Носири Хусрав, Форобӣ ва Мавлоно, давлатро “ҷисми зиндаи миллат” меномад, ки агар аз ахлоқ ва маънавиёт ҷудо гардад, ба сохтори механикӣ ва нопойдор мубаддал мешавад.

Дар ҳамин замина ӯ “демократияи маънавӣ”-ро мафҳуми наве муаррифӣ мекунад — ин навъи демократия танҳо дар ҷомеае пойдор аст, ки шаҳрвандон на ба сабаби манфиати шахсӣ, балки ба хотири масъулияти маънавӣ иштирок мекунанд.

Ба гуфтаи ӯ: “Озодӣ бе ахлоқ саркаш мешавад, демократия бе фарҳанги миллӣ — бемаъно мегардад.”

Ин ҷумла, ки чандин бор дар асар зикр мегардад, хулосаи умумии диди муаллиф аст: давлатдории миллӣ ва демократия танҳо дар сурате ҳамзистӣ доранд, ки пояи маънавии онҳо устувор бошад.

Барои таҳкими дидгоҳи худ, Холиқзода таҳлилҳои муқоисавиро бо назариёти файласуфону сиёсатшиносони маъруфи ҷаҳон анҷом медиҳад. Ӯ андешаҳои Имануэл Кант, Жан-Жак Руссо, Алексис де Токвил ва Бенедикт Андерсонро мавриди муқоиса қарор медиҳад.

Аз Кант ӯ ғояи “ҳуқуқи умумибашарӣ ва ақли амалӣ”-ро иқтибос мекунад, вале таъкид менамояд, ки ҳуқуқ бе асоси миллӣ метавонад ба воситаи фишори идеологӣ табдил ёбад.

Аз Руссо, ки “иродаи умумӣ”-ро пояи давлат медонад, Холиқзода хулоса мекунад, ки иродаи умумӣ танҳо вақте воқеӣ мешавад, ки ҷомеа дорои ҳувияти муштарак ва арзишҳои миллӣ бошад.

Беш аз ҳама, муаллиф аз назарияи “ҷомеаи хаёлӣ”-и Бенедикт Андерсон истифода мебарад, ки дар он миллат ҳамчун маҷмӯи инсонҳоест, ки худро як ҷомеаи воҳид тасаввур мекунанд. Холиқзода мегӯяд, ки ин “ҷомеаи хаёлӣ” дар Тоҷикистон бо забон, фарҳанг ва таърихи муштарак воқеан вуҷуд дорад ва давлати миллӣ вазифадор аст, ки онро ҳифз ва мустаҳкам намояд.

Муаллиф ҳамчунин таҷрибаи давлатҳои муваффақи миллӣ-демократӣ (мисли Финландия, Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ)-ро мисол меорад, ки тавонистаанд бо ҳифзи арзишҳои миллӣ ба низоми демократии устувор расанд. Ӯ аз ин таҷрибаҳо хулоса мебарорад, ки давлати миллӣ бояд пеш аз ҳама “мавқеи фарҳангӣ” дошта бошад, на танҳо сиёсӣ.

Китоби “Давлати миллии демократӣ” дар илми муосири тоҷик як дастоварди назариявии муҳим шуморида мешавад, зеро он кӯшиш мекунад масоили классикии давлатдорӣ (мисли соҳибихтиёрӣ, ҳокимият, шаҳрвандӣ, адолат)-ро бо арзишҳои миллӣ ва фарҳангии тоҷикон ҳамоҳанг намояд.

Пеш аз ин, аксари таҳқиқоти сиёсӣ ва ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон бештар хусусияти тавсифӣ доштанд. Аммо Холиқзода бо усули таҳлилӣ ва муқоисавӣ ба мавзӯъ рӯ оварда, кӯшиш мекунад модели давлати миллӣ-демократии тоҷиконро ҳамчун як назарияи илмӣ пешниҳод кунад.

Муаллиф нишон медиҳад, ки давлатдории тоҷикон решаҳои амиқи таърихӣ дорад — аз давлати Сомониён, ки аввалин намунаи давлатдории миллӣ дар Шарқ буд, то давлати муосир, ки истиқлолияти сиёсӣ ва фарҳангиро бо демократия муттаҳид месозад.

Аз нуқтаи назари илмӣ, ин асар дар илми тоҷик се самти навро рушд медиҳад:

Ø Давлатшиносии миллӣ — таҳқиқи пояҳои фарҳангӣ ва забонии давлатдорӣ;

Ø Демократияи арзишӣ — демократия ҳамчун фарҳанги масъулият, на танҳо шакли ҳукумат;

Ø Фалсафаи соҳибихтиёрӣ — шарҳи маънавии истиқлол ва худшиносии сиёсӣ.

Ин самтҳо метавонанд ҳамчун поя барои таҳқиқоти минбаъдаи илмӣ истифода шаванд, махсусан дар соҳаи сиёсатшиносӣ, ҳуқуқи конститутсионӣ ва фарҳангшиносӣ.

Бо таваҷҷуҳ ба мундариҷаи фарох, услуби илмӣ ва тафсири амиқи мавзӯъ, “Давлати миллии демократӣ” на танҳо як китоби таҳлилӣ, балки дидгоҳи фалсафӣ ба воқеияти сиёсии Тоҷикистон мебошад. Муаллиф бо сабки ором, далелнок ва фарҳангӣ масъалаҳои мураккаби сиёсиро шарҳ медиҳад ва ба хонанда эҳсоси масъулияти миллӣ мебахшад.

Аз ин рӯ, ин асарро метавон на танҳо манбаи илмӣ, балки дастури андеша барои насли ҷавон донист, ки мехоҳад маънои давлатдорӣ, озодӣ ва худшиносии миллиро дарк кунад.

Бардоштҳо аз китоб:

Ø Донишмандон, зиёиёни миллӣ ва олимон роҳнамои рушди сиёсӣ ва фарҳангӣ мебошанд.

Ø Маҳз донишмандонанд, ки роҳи миллатро аз ҷаҳолат ба маърифат мебаранд меъморони ҳақиқии таъриханд.

Ø Демократия вақте устувор аст, ки реша дар фарҳанг ва ахлоқи миллӣ дошта бошад.

Ø Давлати миллӣ танҳо вақте устувор мемонад, ки худро хизматгори миллат донад, на ҳокими он.

Ø Қудрат он гоҳ пок мемонад, ки рӯи миз бошад, на пушти парда.

ДАВЛАТОВ Зубайдулло, - ходими калони илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ