Наврӯз як ҷашни суннатӣ аст, ки бо баробар шудани шабу рӯз, маъмулан 20-ум ё 21-уми март ҷашн гирифта мешавад. Ин рамзи оғози соли нав аз рӯи тақвими шамсӣ буда, барои бисёре аз мардумон, аз ҷумла туркҳо, форсу курдҳо ва дигар мардумон ҷашни муҳиме шуморида мешавад. Наврӯз ба маънои зиндашавии табиат, бозгашти гармӣ ва оғози давраи кишту кори баҳорист. Ин ҷашн решаҳои амиқи фарҳангӣ дошта, бо урфу одатҳои сершумор, аз қабили омода кардани таомҳои мардумӣ, ороиши хона, баргузории чорабиниҳои идона ва ҷамъомадҳо бо наздикон алоқаманд аст.

Наврӯз яке аз муҳимтарин ва дӯстдоштатарин ҷашнҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистонамон арзёбӣ маҳсуб меёбад. Дар ин рӯз дар тамоми манотиқи Тоҷикистон садои карнай-сурнай ва дутор баланд шуда, мардумро ба ид даъват мекунад. Ҳама, сокинони кишвар ба тантанаҳои идона мебароянд. Ҳамдигарро мехмондорӣ менамоянд, туҳфаҳо медиҳанд, хамдигарро бо фарорасии фасли баҳори нозанин табрик мекунанд.

Мафҳуми калимаи НАВРӮЗ ба забони тоҷикӣ «Рӯзи нав» тарҷума мешавад. Умуман, ин ҷашн аз замони зардуштӣ сарчашма мегирад. Сарфи назар аз исломишавии минтақа дар асрҳои 7-9, ин ҷашн то ба имрӯз омада расидааст. Ҷашни Наврӯз расму ойинҳои гуногунро дар бар мегирад. Пеш аз ид дар урфият аст, ки хонаҳоро тоза карда, ашёи кӯҳнаро шикаста мепартоянд. Бо шохаҳои дарахтони мевадиҳанда ороиш додани хона низ анъана шудааст. Ин барои он карда мешавад, ки сол пурфайзу баракат ояд.

Дастархони зебо оростан дигар анъанаи Наврӯзист. Ҷойи асосиро дар дастархони идона “Сумалак” ишғол мекунад. Сумалак шириние мебошад, ки дар ҳар хонадон омода мешавад ва ғизои асосӣ дар фасли баҳор маҳсуб мешавад. Он аз гандуми сабзида тайёр мешавад.

Воқеан, Наврӯз ҷашни эҳтиром аз ҷойгоҳи табиат ва бузургдошти сайёраи Замин аст, ки баъди карахтии сармои зимистон ба мисли инсон аз хоб бедор мешавад ва андешаи ӯро ба таҳрик меорад. Наврӯз ин набзи сайёраи Замин буда, дар гирди Офтоб як даври пурраи соли астрономиро паси сар мекунад ва дар моҳи фарвардин ба ҷойгоҳи аслии худ бармегардад.

Ёдовар бояд шуд, ки Наврӯз аз қадимтарин ва зеботарин ҷашнҳои ҷаҳон аст. Он бар пояи тасаввуроти амиқи фалсафӣ ва ҷаҳоншинохтие устувор гаштааст, ки ҳар кадом намоди давом ва бақои инсон дар рӯи Замин, аз ҷумла тоҷикон ва ориёитаборон, маҳсуб мешавад. Собиқаи таърихӣ ва фарҳангии ин ҷашни инсонсоз далели он аст, ки ҳамеша ҷонибдори саодату пирӯзии насли башар буда, инсонро ба сӯйи ҳамдигарфаҳмию вафодорӣ, некуиву меҳрварзӣ, хирадмандию ақлгароӣ, собитқадамию устуворӣ, хештандорию худогоҳӣ, худшиносию ҳувиятписандӣ ҳидоят намудааст ва бо гузашти садаҳои зиёд суннату оинҳои Наврӯз имрӯз ҳам на танҳо дархури ҷомеа мебошанд, балки дар таҳрики худогоҳию худшиносии милливу мардумӣ нақши беназир доранд. Маҳз ҳамин нукта боис гардид, ки мақоми марбутаи Созмони Милали Муттаҳид – ин мақоми баландпояи сиёсии башарӣ Ҷашни Наврӯзро ба сифати ҷашни ҷаҳонӣ шинохт ва таҷлили саросарии он дар минтақаҳои гуногуни сайёра хислати ҳамагонӣ пайдо намуд.

Ба шарофати Истиқлоли давлатӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон арзишҳои зиёди миллии моро аз нав эҳё намуданд, ки дар миёни онҳо Наврӯз ҷойгоҳи хос дорад. Дар Тоҷикистон баъди расмиву давлатӣ гардидани ин Ҷашн ҳамасола тамоми сокинони кишвар, аз хурд то бузург, ба таҷлили Наврӯз бо руҳияи баланди идона омодагӣ мегиранд.

Боиси ифтихор ва шодмонии бузург аст, ки ҷашни қадимаю суннатии мардуми тоҷик Наврӯз чанд сол ин ҷониб дар саросари ҷаҳон бо шукӯҳу шаҳомати хосса қайд мегардад.

Воқеан, Наврӯз ҷашнест созандаву сулҳовар, муттаҳидкунандаи инсонҳо ва таблиғкунандаи дӯстию рафоқат, баробарӣ, адолату додгустарӣ ва таъминкунандаи ахлоқи ҳамидаи инсонӣ. Имрӯз Наврӯз дар бештари кишварҳои олам таҷлил карда мешавад, зеро бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва сарварони як зумра аз давлатҳои дигар 30-юми сентябри соли 2009 ЮНЕСКО Наврӯзро ба рӯйхати ёдгориҳои ғайримоддии инсоният ворид сохт. Дар ин асно, дар заминаи пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Созмони Милали Муттаҳид 23-юми феврали соли 2010 дар иҷлосияи 64-уми Ассамблеяи генералӣ қароре ба тасвиб расонд, ки тибқи он 21-уми мартро ҳамчун Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон намуд. Мувофиқи он Наврӯзи Аҷам ҳамасола дар тамоми ҷаҳон ҷашн гирифта мешавад ва ҷиҳати таҷлили шоистаи он тадбирҳои амалӣ роҳандозӣ мегарданд. Баъди таъкидҳои пайвастаи Роҳбари давлат, баргузории чорабиниҳои пуршукӯҳ, интишори китобҳои илмию оммавӣ ва маҷмуаҳои ашъори шоирон имконият фароҳам оварда шуд, ки мардум ба асолати ин Ҷашн бештар ошноӣ пайдо намоянд ва меҳру муҳаббаташон зиёдтар гардад. Ин аст, ки хурду бузурги кишвар интизори истиқболи Наврӯз мебошанд ва бо чорабиниҳои хотирмон тантанаҳои идонаро ҷамъбаст менамоянд.

СУЛТОНОВ ҶАСУРБЕК ДАВЛАТБОЕВИЧ- магистранти курси 1-уми ихтисоси 1-260101( идораи давлатӣ) - и Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Сулҳу дӯстиву ҳамҷаворӣ сафо оварад,

Ҷангу душманиву ҷудоӣ бало оварад.

Бибояд ҳама баҳри сулҳи халқи ҷаҳон

Бигирад сабақ зи сулҳи қирғизу тоҷикон.

Осиё аз қораи бузургтарин дар ҷаҳон маҳсуб ёфта, минтақаҳои Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубии он бо хусусиятҳои хосси ҷуғрофӣ, фарҳангӣ, таърихӣ ва манобеъи табиии худ аз мавзеъҳои стратегӣ маҳсуб мешаванд. Робитаҳои миёни мардумони ин манотиқи аз даврони бостон бо истифода аз Шоҳроҳи Бузурги Абрешим оғоз шуда, бо рафту омади мардумон тавсеа ёфтаанд. Ҳамин тариқ, бо фурӯпошии Иттиҳоди Шуравӣ кишварҳои Осиёи Марказӣ истиқлолият дарёфт намуда, равобиташонро бо давлатҳо дар асоси принсипу қонунҳои миллии худ ба роҳ мондаанд.

Давлатмардону мардуми Тоҷикистони навин бо эҷоди мактаби сулҳофарин ва ташаббусҳои созандааш рушду тавсеаи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии давлатро бо доштани Истиқлолият ва таҳкими робитаҳои байни давлатҳо шарти асосӣ дониста, барои тақвият ва таҳким бахшидан ҳамаи онон пайвасат талош менамоянд. Ҳамин тавр, масоили мубрами аҳли сайёраро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар мавриди таваҷҷӯҳи хос қарор дода, 23 сентябр соли 2024 зимни суханронӣ дар Ҳамоиши Оянда-и СММ дар шаҳри Ню-Йорки Штатҳои Муттаҳидаи Амрико пешниҳод намуданд, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» қабул карда шавад.

Президенти Тоҷикистон чун як абармарди сиёсати кишвар бо машварату роҳнамоиҳои созандаву саривақтӣ баҳри зиндагии озоду орому осоиштаи мардуми сайёра бахшида, ба ҳайси кишвари сулҳофарину созанда, диёри фарзонагони илму адабу тамаддуну маърифат, макону манбаи кӯҳҳои осмонбӯсу обҳои тозаву чашмаҳои мусаффо шинохта шуда машҳури ҷаҳон гаштааст.

Ҳамин тавр, муносибатҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон 14 январи соли 1993 бар асоси пайвандҳои бисёрсолаи дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ барқарор шуданд. Ҳар ду кишвари ҳамсоя ва дӯст бо эҷоди тамосҳои сиёсӣ дар сатҳи олӣ ва баланд ҳамкориашонро идома дода, роҳбарон борҳо аз кишварҳои якдигар боздидҳои расмӣ ва корӣ анҷом додаанд.

Дар заминаи он муколамаи сиёсии байни ду кишвар густариш ёфта, Шӯрои ҳамоҳангсозии байнидавлатӣ, Комиссияи байниҳукуматӣ оид ба баррасии маҷмӯи масъалаҳои ҳамкориҳои дуҷониба, Комиссияи байниҳукуматӣ оид ба делимитатсия ва демаркатсияи Сарҳади давлатии Тоҷикистону Қирғизистон ва Шӯрои вазирони корҳои хориҷӣ ташкил шуда, дар таҳкими робитаҳо бештару беҳтар кору фаъолияти худро ба роҳ монданд.

Президенти Тоҷикистон аз аввалин рӯзҳои ба сари қудрат омадан бо шиори “Ман ба шумо сулҳ меорам” ҳамеша ба ҷонибдори сулҳу осоиштагӣ халқи худ ва мардуми аҳли сайёра тасмиму иродаи қавӣ дар замири худ нигоҳ дошта, дар тамоми сиёсатҳои худ, барои таҳкими ваҳдат ва ҳалли мушкилоти мавҷуда бо роҳҳои дипломатӣ кӯшиш намуда, пайваста ҷоннисориҳо мекунад. Яке аз намунаҳои равшан талошҳои пайвастааш ҳалли баҳсҳои марзӣ бо Қирғизистон мебошад, ки дар давоми солҳои охир бо ташвиқу тарғиби афроди нобарору нобакор боиси нофаҳмиҳо миёни мардуми ҳар ду кишвар шуда, қариб буд, ки ҳар ду ҳамсоя ва дӯстро ба ҷангу ҷидол кашида, хоку хун яксон намояд.

Вале тавассути роҳбарии оқилона, хираду ҷасорат, сабру садоқат ва риояи манфиатҳои миллӣ роҳбарони ҳар ду кишвар, ба хусуси Президенти Тоҷикистон бо унвони доштаи худ чун Асосгузори сулҳу ваҳдат роҳи сулҳро пеш гирифта, санаи 12-13 марти соли 2025 ба Ҷумҳурии Қирғизистон сафари давлатӣ анҷом дода, ба хотири ҳифзи наслҳои оянда сулҳу аҳдномаи дӯстӣ баста, заминаро барои таҳкими амну субот дар минтақа кафолати ҳаёти орому осуда фароҳам омад.

Бо роҳбариву роҳнамоии оқилонаи чунин фарзонагони миллат муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон ба марҳилаи нави рушд ворид шуд, ки омили муҳими суботу ҳамдигарфаҳмӣ, сулҳ ва дӯстии пойдор миёни на танҳо ин ду кишвар, балки барои тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ ва ҷаҳон арзёбӣ мегардад.

Кишварҳои Тоҷикистон Қирғизистон дар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла СММ, ИДМ, СҲШ, СААД, САҲА ва МҲТБО ҳамкориҳои зич дошта, аз таҷрибаи ҷонибдории ташаббусҳои байналмилалии ҳамдигар фаровон истифода мебаранд. Дар соли 2018 Қирғизистон дар баробари 190 кишвари узви СММ қатъномаи Созмони Милали Муттаҳидро, ки бо ташаббуси Тоҷикистон зери унвони "Конфронси СММ оид ба бознигарии миёнамуддати фарогири ҳадафҳои Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”, 2018-2028”, пешниҳод шуда буд, дастгирӣ кард.

Тоҷикистонниз лоиҳаи қатъномаро таҳти унвони “Табиат марзро намешиносад: ҳамкории фаромарзӣ - омили калидии ҳифз ва истифодаи устувори гуногунии зистӣ", ки бо ташаббуси ҷониби Қирғизистон дар ҷаласаи 75-уми Маҷмаи Умумии СММ қабул гардид, ҷонибдорӣ намудааст.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистон бо принсипҳои дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷавории Тоҷикистону Қирғизистон, ки дар асоси он мардумони тоҷику қирғиз аз қадимулайём мезистанд ва меофариданд, минбаъд низ ба рушди пайвастаи тамоми муносибатҳои дуҷониба мусоидат хоҳанд кард[1].

Зимнан, Осиёи Ҷанубӣ бо кишварҳои ҷудогона тақсимбандии географӣ шуда, давлати Покистон дар соли 1947 истиқлолият ба даст оварда, иқтисодиёти заифро аз мусталикадорони англис мерос гирифт. Роҳбарияти он дар натиҷаи мудирияти дуруст тавонистанд, ба комёбиҳои назаррас ноил гашта, онро ба мамлакати стратегӣ ва кадидии минтақа ва ҷаҳон табдил диҳад.

Дар ин зимн, лоиҳаи интиқоли нерӯи барқи Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ (CASA-1000) яке аз лоиҳаи минтақавист, ки ба маблағи 1,2 миллиард доллари амрикоӣ барои расонидани манфиатҳои пайвастшавӣ миёни кишвари Қирғизистон, Тоҷикистон, Афғонистон ва Покистон мебошад. Санги асоси лоиҳа дар моҳи майи соли 2016 аз ҷониби раҳбарони кишварҳои Қирғизистон, Тоҷикистон, Афғонистон ва Покистон сурат гирифт ва интизор меравад, то охири соли 2025 ба натиҷаи ниҳоӣ расад. CASA-1000 аз бузургтарин лоиҳаи энергетикии Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ мебошад, ки хати баландшиддати интиқоли нерӯи барқро пайваст ба минтақа таъмин намуда, натанҳо барои чор давлат муфид буда, балки барои такмил додани низоми интиқоли барқ ва ҳавасмандгардонии кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ ҷиҳати устуворнамоии ҳамкориҳои байниминтақавӣ мусоидат менамояд.

Ин қадами аввалин дар роҳи ташкили бозори минтақавии нерӯи барқи захираҳои бузурги энергетикии Осиёи Марказиро барои рафъи камбуди нерӯи барқ дар Осиёи Ҷанубӣ дар асоси мутақобилан судманд истифода хоҳад шуд, ки то ба имрӯз Қирғизистон, Тоҷикистон ва Покистон татбиқи CASA-1000-ро идома дода, корҳои сохтмонӣ қариб ба анҷом расидаанд[2].

Мавриди зикр аст, ки 14 марти 2025 дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бахшида ба сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷумҳурии Қирғизистон ҳамоиш зери унвони «Ҳамсоягии нек ҳадафи Пешвои миллат» баргузор гардид. Маликшо Неъматзода ходими давлатӣ ва дипломати шинохтаи тоҷикзимни суханронӣ таъкид намуд, ки ташаббусҳои сулҳофаронаи Президенти мамлакат, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таҳким бахшидани амнияти минтақавию ҷаҳонӣ ва робитаҳои дӯстии мардумони кишварҳо беназир мебошад.

Ба андешаи ӯ муносибатҳои некуҳамсоягӣ дӯстӣ ва бародарии мардуми ҳарду кишварро таҳким бахшида, қадами созанда барои ҳамзистии осоишта мебошад. Дар ин чорабини мазкур директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупо Ҳайдарзода Рустам суханронӣ намуда, таъкид кард, ки созишномаи марзии баимзорасида натиҷаи талошҳои пайвастаи роҳбарияти олии ду кишвар буда, барои таъмини субот, амният ва рушди ҳамсоягии нек хидмат хоҳад кард.

Ҳамчунин дар ин ҳамоиш собиқ котиби матбуоти Президенти Тоҷикистон ва мудири Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ Сайидзода Зафар ва сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии ҳамин Институт Қурбонова Ширин ширкат намуда,оид ба саҳми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳқими амнияти минтақавӣ ва сулҳу субот суханронӣ карданд.

Бояд қайд кард, ки созмону форумҳои минтақавӣ ва кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла вазорати корҳои хориҷии Покистон роҳбарият ва халқҳои бародари Тоҷикистон ва Қирғизистонро бо ин созишномаи барҷастае, ки хотимаи баҳси тӯлонии марзиро нишон медиҳад, шодбошӣ дода, қайд намудааст, ки “Мо итминон дорем, ки ин чорабинии таърихӣ давраи нави ҳамкорӣ ва пешрафтро дар минтақа мекушояд»[3].

Бо шарофати сиёсати хирадмандонаю башардӯстона ва талошҳои пайгиронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Роҳбарияти олии Ҷумҳурии Қирғистон муносибатҳои байни ду халқи бародару ҳамсоя - тоҷикону қирғиз дар партави қаринаҳои пешинаи таърихии худ ва робитаҳои дӯстии устод Мирзо Турсунзодаву Чингиз Айматов маншаъ гирифта, бо рафту омад ва хешу табории мардумони якдигар идома меёбад.

Дар воқеъ, бо тавофуқномаи сулҳу аҳдномаи дӯстии ду кишвар лаҳзаҳои пур аз шодию фараҳ ва чеҳраҳои шукуфон, чашмони пур аз ашки шодии шаҳрвандони бонангу номуси ин ду халқи "бо ҳам ҳамсояву хеш" чунин мисраъҳои шеърии шоири ширинкалом Саъдии Шерозиро ба хотир меорад:

Душманамро бад намехоҳам, ки он бадбахтро,

Ин уқубат бас, ки бинад дӯст ҳам зонӯи дӯст.

Ҳамин тавр, Турсунзодаву Чингиз Айтматов сулҳу дӯстиву пайванди ҳамсоягиро аз арзишҳои олии башарӣ дониста, заминаи рушди ҳаёти фараҳбахшу файзбахши мардумон меҳисобанд.

Набояд фаромӯш кард, ки тамоми қавму мардумони Осиёи Марказӣ, аз ҷумла тоҷикону қирғизҳо аз даврони қадим бо доштани рафту омад бо ҳам пайванди наздик дошта, дар заминаи эпоси халқии қирғиз «Манас» чун тағову ҷиян бо ҳам хешу таборӣ дошта, зиндагӣ ва кору фаъолият мекарданду хоҳанд кард.То ба имрӯз дар Қирғизистон тоҷикони зиёде ва дар Тоҷикистон қирғизон бародарона умр ба сар бурда, бародарвор кору фаъолият мекунанд. Ҳаминтавр, ду миллати ҳамсоя ва дӯст решаи ҳамбастагиро қавитар намуда, заминаи хубро баҳри оромиву ободии минтақа ва ҷаҳон фароҳам сохтанд.

Хулоса, Тоҷикистону Қирғистон чун узви фаъол дар созмону форумҳои минтақавиву ҷаҳонӣ, аз ҷумла СММ, ИДМ ва СҲШ робитаҳои ҳасана дошта, бо имзои ин аҳдномаи таърихӣ пайванду орзуву умед ва ормонҳои халқу миллатро дар рӯҳияи ҳамдигарфаҳмӣ, ягонагӣ, таҳаммулгароӣ ва сулҳу субот амалӣ намуда, дар озодиву оромиву ободиро минтақа ва ҷаҳон саҳми сазовор хоҳанд гузошт.

Бояд қайд кард, ки 13 марти 2025 аз рӯйи натиҷаҳои гуфтушунидҳо сарони давлатҳои Тоҷикистон ва Қирғизистон бо Изҳороти муштарак доир ба таҳкими минбаъдаи дӯстӣ ва ҳамсоягии наку ва Шартнома байни дар бораи сарҳади давлатӣ имзо гузоштанд, ки аз ҷониби кишварҳову созмонҳои ҷаҳон мавриди шодмониву қардонӣ гардид.

Зимнан, дабири кулли Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил Сергей Лебедев Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси Шурои сарони давлатҳои ИДМ Эмомалӣ Раҳмон ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаровро бо имзои Шартнома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи сарҳади давлатӣ самимона табрик гуфта, изҳори боварӣ намуд, ки баимзорасии Шартнома заминаи зарурии рушди минбаъдаи ҳамкории дуҷонибаи бисёрҷанба буда, ба манфиатҳои аслии ду кишвар, инчунин Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил хоҳад буд[4].

Бешак бародарӣ, дӯстӣ ва дастгирии якдигар байни халқҳои тоҷику қирғиз таърихи тӯлонӣ дошта, аз наслҳо ба наслҳо инкишоф ёфта, дар партави дӯстии Мирзо Турсунзода ва Чингиз Айтматов чун як пайванди башарӣ дар партавӣ хираду маърифатпаварӣ дар ободӣ, осоиштаву ором зистану кору фаъолият мекунанд.

Ҳамин тариқ, аз барқароршавии сулҳу муросо ва муносибатҳои дӯстонаи Тоҷикистону Қирғизистонро бо хурсандию самимияти баланд пазироӣ намуда, самимона онро дӯст дошта, дар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла СММ, ИДМ, СҲШ, СААД, САҲА ва МҲТБО ҳамкориҳои наздик дошта, аз таҷрибаи ҷонибдории ташаббусҳои байналмилалии ҳамдигар фаровон истифода мебаранд.

Дар заминаи он Тоҷикистону Қирғизситон метавонанд дар ҳамкорӣ бо кишварҳои калидии минтақа бо шумули Россия, Узбекистон, Қазоқистон ва Туркманистону Озарбойҷон пайваста табодули андешаҳои созанда намуда, рафту омадро миёни мардумони якдигар бештар ба роҳ монда, тиҷорату иқтисод ва туризмро рушд дода дипломатия мардумиро тавсеа диҳанд. Дар ин зимн, Покистону Ҳиндустону Эрону Чин чун узви фаъоли Созмони ҳамкории Шанхай ба ҳайси кишварҳои калидии минтақа дар эҷоди ҳамгироии энергетикиву саноатии кишварҳо ва коҳиш додани муноқишаҳо бештару беҳтар мусоидат хоҳанд намуд.

Хулоса, кишварҳоро зарур меояд то сулҳу дӯстиву ҳамҷавории Тоҷикистону Қирғизистон дарси ибрат гирифта, аз ҷангу душманиву ҷудоӣ, ки сабабгори балову бебаракист, даст кашида, баҳри сулҳи халқи ҷаҳон, баҳри ободиву осудагиву оромии аҳли сайёра ташаббусгору саҳмгузор бошанд.

Адабиёти истифодашуда

1. Муносибатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Қирғизистон https://mfa.tj/tg/main/view/141/munosibathoi-tojikiston-bo-qirgiziston

2. Мирсаид РАҲМОНОВ.CASA-1000: АРЗИШҲОИ СТРАТЕГӢ ВА МОНЕАҲОВУ ПЕШРАФТҲОИ БАРҚАРОРСОЗИИ ОН 16 Июл 2024https://amit.tj/tj/casa-1000-arzishkhoi-strategi-va-moneakhovu-peshraftkhoi-barkarorsozii?page=62

3. Покистон имзои Шартнома байни Тоҷикистон ва Қирғизистонро оид ба сарҳади давлатӣ истиқбол менамояд//https://khovar.tj/2025/03/pokiston-imzoi-shartnoma-bajni-to-ikiston-va-ir-izistonro-oid-ba-sar-adi-davlat-isti-bol-menamoyad/

4. Дабири кулли ИДМ: «Шартнома дар бораи сарҳади давлатӣ ба таҳкими муносибатҳои некуҳамсоягии Тоҷикистону Қирғизистон мусоидат менамояд» Март 14, 2025 23:05https://khovar.tj/2025/03/dabiri-kulli-idm-shartnoma-dar-borai-sar-adi-davlat-ba-ta-kimi-munosibat-oi-neku-amsoyagii-to-ikistonu-ir-iziston-musoidat-menamoyad/

Мирсаид РАҲМОНОВ, - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯз, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шарофати истиқлолияти давлатӣбо тамоми ғановату рангорангии он эҳё гардид, ҳоло ба ҷашни милливу давлатии мо – тоҷикон ва рамзи худшиносиву ифтихори миллӣ, ваҳдату ҳамдилии мардум ва пайванди наслҳо табдил ёфтааст.

Эмомалӣ Раҳмон

Наврӯз яке аз қадимтарин идҳои тоҷикон ба шумор меравад. Тавре, ки дар китобҳои таърих омадааст, аввалин касе, ки ин идро ҷашн гирифт шоҳ Ҷамшед буд. Наврӯз ҷашни қадимист, ки дар рӯзи баробаршавии баҳорӣ, одатан 20 ё 21 март ҷашн гирифта мешавад. Ин ҷашн оғози соли навро аз рӯи тақвими офтобӣифода мекунад ва рамзи таҷдиди табиат ва инчунин инсоният мебошад. Наврӯз решаҳои амиқи таърихӣдорад ва зиёда аз 3000 сол боз вуҷуд дорад ва ҷашни он бисёр кишварҳоро дар бар мегирад, Аз ҷумла Тоҷикистон, Эрон, Афғонистон, Озарбойҷон, Узбекистон, Қазоқистон ва ғайра.

Таҳқиқотҳо нишон медиҳанд, ки иди Наврӯзбарои таҷлили офариниши ҷаҳон ва эҳёи табиат пас аз зимистон таъсис дода шудааст. Бо мурури замон маънои Наврӯз васеъ шуда, рамзи ваҳдат ва ҳамбастагии халқҳо, ҳамбастагии оилаҳо ва ҷомеаҳо гардид. Ҷашни Наврӯз бисёр анъанаҳо ва расму оинҳоро дар бар мегирад, яке аз анъанаҳои барҷастаи он омода кардани мизи ҳафтсин- ҳафтшин-ҳафт мим мебошад, ки ҳар кадоми онҳо маънои рамзии марбут ба ҳаёт ва табиатро доранд. Масалан ба мизи ҳафтсин ин унсурҳо дохил мешаванд: санҷид, себ, сабза, суманак, сир, сирко ва сипанд.

Қайд бояд кард, ки тозакунӣ ва ороиши хонаҳо пеш аз ид, ин рамзи тоза кардани ташвишҳои кӯҳна ва кушода будан ба оғози нав мебошад. Ҳамчунин хӯрокҳои гуногуни миллӣ дар ин ҷашн омода карда мешаванд ва оилаҳо барои хӯроки умумӣ ҷамъ меоянд, ки рамзи ваҳдат ва робитаи байни наслҳо мебошад. Дар рӯзҳои ид, дидани дӯстон ва оила маъмул аст, ки ба таҳкими робитаҳо ва анъанаҳои иҷтимоӣ мусоидат мекунад.

Дар ҷашни наврӯзӣ одамон дар чорабиниҳои гуногуни фарҳангӣ, аз ҷумла консертҳо, рақсҳо ва намоишҳои театрӣ иштирок мекунанд, ки фазои шодӣ ва фароғатро ба вуҷуд меоранд.

Боиси хушбахтист, ки мардуми куҳанбунёди тоҷик тавонист ҷашнҳои муқаддаси миллиамон, яъне Наврӯз, Меҳргон ва Садаро дар тули асрҳо нигоҳ дошта, то ба имрӯз бирасонад ва онро ҷаҳонӣ гардонанд. Ҷашни Наврӯз арзишҳои чун сулҳ, оштӣ ва ҳамбастагиро тақвият дода, дӯстии миёни қавму миллатҳои гуногунро афзоиш медиҳад.

Наврӯз дар Тоҷикистон бо шарофати Истиқлол шукӯҳу шаҳомати тоза пайдо кард ва ба яке аз ҷашнҳои бузургу муқаддаси миллии мардуми тоҷик табдил ёфт. Имрӯз Наврӯз ҳамчун ҷашни фарҳанги ҷаҳонӣ ҷашн гирифта мешавад. Он аз ҷониби UNESCO ҳамчун мероси фарҳангии ғайримоддии инсоният эътироф шудааст, ки аҳамияти онро барои халқҳо ва фарҳангҳои гуногун таъкид мекунад. Ҷашни Наврӯз рамзи ҳамбастагӣ ва сулҳ гардид, ки умед ба ояндаи беҳтар ва ҳамоҳангии байни халқҳоро инъикос мекунад.

Хулоса Наврӯз на танҳо як ҷашн аст, балки вақти умед, навсозӣва эҳё аст. Он рамзи ягонагии одамон, робитаи онҳо бо табиат ва анъанаҳои фарҳангӣмебошад. Дар ҳар як кишвар ҷашни Наврӯз пур аз расму оинҳо ва рамзҳои беназир аст, аммо моҳияти он бетағйир боқӣмемонад,яъне ҷашни ҳаёт ва умед ба оянда.

Махмедов Муҳаммадҷон, - ходими хурди илмии Шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадимтарин ва муҳимтарин дар фарҳанги халқҳои Осиёи Марказӣ, Эрон, Осиёи Ҷанубӣ ва Қафқоз ба шумор меравад. Ин ҷашн таърихи ҳазорсолаҳо дошта, рамзи эҳё, сарсабзӣ ва ҳамгироии мардумон мебошад. Наврӯз на танҳо як ҷашни миллӣ, балки як унсури муҳими фарҳангии миллатҳои гуногун мебошад.

Наврӯз ҳамчун як ҷашни муштарак ба таҳкими дӯстӣ, ҳамкорӣ миёни кишварҳои шомил ба ҳавзаи фарҳангии он, чӣ дар гузаштаи таърихӣ ва чӣ дар шароити муосир мусоидат кардааст ва ҳамеша омили муттаҳидкунандаи миллатҳои гуногуни ҷаҳон будааст.

Наврӯз барои кишварҳое, ки онро таҷлил мекунанд, як василаи муаррифии фарҳанги миллии худ дар сатҳи байналмилалӣ мебошад. Баргузории чорабиниҳои байналмилалии Наврӯз барои шиносоии ҷаҳон бо арзишҳои фарҳангии ин кишварҳои ҳавзаи фарҳангии он шароити мусоид фароҳам месозад. Наврӯз ҳамчун ҷашни ваҳдат ва эҳёи табиат ба коҳиши ихтилофҳо ва густариши сулҳ дар ҷаҳон мусоидат менамояд. Баргузории ҳамоишҳои муштараки наврӯзӣ миёни кишварҳо метавонад барои наздик кардани кишварҳои мубтало ба мушкилоти сиёсӣ ва низоъҳои минтақавӣ кумак расонад. Наврӯз на танҳо ҷашни миллии як миллат ё як минтақа, балки як падидаи муҳими фарҳангии байналмилалӣ мебошад. Ҳавзаи фарҳангии Наврӯз аз нигоҳи рушду таҳкими равобити дипломатӣ, сулҳ ва ҳамгироии минтақавӣ нақши муҳим дорад. Наврӯз неруи муттаҳидкунандаи халқу миллатҳо, тамаддунҳо буда, тавре дар боло ишора кардем, на ҳамчун ҷашни суннатии як ва ё якчанд халқу миллатҳо ба шумор меравад, балки имрӯз мақоми байналмилалӣ дошта, дар аксарияти кишварҳои ҷаҳон таҷлил карда мешавад. Ҷашн гирифтани он дар сатҳи ҷаҳонӣ на танҳо ба ҳифзи арзишҳои фарҳанги қадимӣ, балки ба тақвияту густариши ҳамкориҳои байналмилалӣ низ кумак мерасонад.

Тавре маълум аст, 30 сентябри соли 2009 Созмони UNESCO Наврӯзро ҳамчун мероси ғайримоддии фарҳангии башарият ба Феҳристи мероси ҷаҳонии худ шомил кард. Баъдан, 23 феврали соли 2010, Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид бо қатъномаи худ 21 мартро ҳамчун Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон намуд. Ин иқдом мақоми байналмилалии Наврӯзро ба расмият даровард ва онро ҳамчун як ҷашни фарҳангии ҷаҳонӣ муаррифӣ кард. Ҳавзаи фарҳангии Наврӯз яке аз муҳитҳои асосии ҳамгироии тамаддунҳо ва таҳкими равобити дипломатӣ дар сатҳи байналмилалӣ ба ҳисоб меравад. Ҳавзаи фарҳангии Наврӯз ҳамчун як падидаи фарҳангии муштарак таърихи чандинҳазорсола дорад, аммо дар сатҳи байналмилалӣ он расман дар соли 2010 эътироф гардид. Ҳавзаи наврӯзӣ ба он кишварҳо ва минтақаҳое ишора мекунад, ки ҷашни Наврӯзро ҳамчун як суннати аҷдодӣ ва ҷашни расмии миллӣ таҷлил мекунанд. Ин кишварҳо дорои таъриху фарҳанги муштараканд ва Наврӯзро ҳамчун як ҷашни эҳёву таҷдиди табиат, густраиши некукорӣ, ҳамбастагӣ ва сулҳ таҷлил менамоянд. Ба ҳавзаи фарҳангии Наврӯз Тоҷикистон, Эрон, Ӯзбекистон, Афғонистон, Озарбойҷон, Қирғизистон, Қазоқистон, Туркманистон, Туркия, Покистон, Ҳиндустон (махсусан минтақаи Кашмир), Чин (дар минтақаи уйғурнишин) ва Ироқ (дар минтақаи курдҳо) шомиланд. Ҳавзаи фарҳангии Наврӯз як падидаи фарҳангии бузургест, ки садҳо миллион одамонро дар саросари ҷаҳон муттаҳид мекунад. Он ҳамчун ҷузъи муҳими мероси фарҳангии инсоният, василаи ҳамкории созанда ва рамзи сулҳ дар сатҳи байналмилалӣ шинохта мешавад. Бисёре аз давлатҳои шомил ба ҳавзаи фарҳангии Наврӯз ин ҷашнро ҳамчун як абзори таҳкими ҳувияти миллӣ, пешбурди дипломатия ва рушди ҳамкориҳои байналмилалӣ бо кор мегиранд. Наврӯз имрӯз на танҳо як ҷашни суннатӣ, балки як василаи муҳим дар сиёсатгузории дохилӣ ва хориҷии кишварҳои ҳавзаи фарҳангии Наврӯз мебошад. Давлатҳо Наврӯзро барои баланд бардоштани обрӯю эътибори худ дар арсаи ҷаҳонӣ истифода мебаранд, ки ин нақши онро дар сиёсат боз ҳам афзунтар мегардонад. Дипломатияи фарҳангӣ ба василаи муаррифии ҳувияти миллӣ ва таҳкими равобити байналмилалӣ тавассути анъанаҳо, расму оин ва ҷашнҳо, дар сиёсати ҷаҳонӣ нақши бориз дошта, дар ин раванд, Наврӯз ҳамчун як ҷузъи муҳими мероси умумибашарӣ ва ҳамчун ҷашни байналмилалӣ дар таҳкими дипломатияи фарҳангии ҷаҳонӣ нақши муҳим мебозад. Ин ҷашн ба таҳкими робитаҳои байнидавлатӣ, рушди ҳамкориҳои фарҳангӣ ва муаррифии тамаддуни наврӯзӣ мусоидат мекунад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон - ватани аслии таърихии таҷлили Наврӯз - дар ташаккул, ҳифз ва густариши ин ҷашни бостонӣ нақши муассир дорад. Ин ҷашн барои тоҷикон на танҳо як иди миллӣ, балки як қисми ҳувияти фарҳангӣ ва василаи таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ бо кишварҳои ҳавзаи наврӯзӣ ва ҷаҳон мебошад. Дар овони соҳибистиқлолӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон Наврӯзро ҳамчун як ҷашни миллию давлатӣ ба расмият даровард ва онро бо шукӯҳу шаҳомати таърихияш эҳё ва ҳар сол таҷлил мекунад. Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлили ин ҷашнро аз соли 1993 дар асоси Қарори Шӯрои Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 17 марти соли 1993, № 121 "Дар бораи чораҳои оид ба 21-22 марти соли 1993 гузаронидани "Иди Наврӯз" амалӣ менамояд. Барои тоҷикон ва тоҷикистониён, Наврӯз рамзи эҳёи табиат, ғалабаи рӯшноӣ бар зулмат, некӣ бар бадӣ, покдилӣ, дӯстӣ, сулҳ ва ҳамбастагии мардум ба ҳисоб меравад. Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз аввалин кишварҳое аст, ки дар шомил кардани Наврӯз ба Феҳристи мероси ғайримоддии фарҳангии UNESCO (соли 2009) ва эътирофи он ҳамчун Рӯзи байналмилалӣ аз ҷониби СММ (соли 2010) саҳми муассир бардоштааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо кишварҳои ҳавзаи Наврӯз – Эрон, Афғонистон, Ӯзбекистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон, Озарбойҷон ва Туркия – робитаҳои зичи фарҳангӣ дорад ва дар чорабиниҳои наврӯзии байналмилалӣ фаъолона иштирок мекунад. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Наврӯзро ҳамчун як неруи рушди таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ ва рамзи дӯстӣ ва сулҳ миёни халқҳо тарғиб менамояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳавзаи фарҳангии Наврӯз нақши умда дошта, ҳамчун кишвари дорои таърихи бойю қадима дар таҷлили ин ҷашн, ба хотири рушди мероси фарҳангии Наврӯз, густариши ҳамкориҳои байналмилалӣ ва муаррифии шоистаи арзишҳои миллӣ саҳми бузург дорад.

Шарифов Искандар - ходими илмии Шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мусақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

“Мо бояд ҷашнҳои миллӣ, забони модарӣ, таърих ва фарҳангу тамаддуни бостонии худро гиромӣ дорем, онҳоро чун азизтарин сарвати миллӣ ҳифз кунем ва дар шароити ниҳоят мураккабу буҳронии ҷаҳони муосир неъмати бузургтарини зиндагиамон - истиқлолу озодӣ, сулҳу субот ва ваҳдати миллиро бо иттиҳоду сарҷамъӣ ҳимоя намоем”

Эмомалӣ Раҳмон

Наврӯз аз ҷумлаи бузургтарин ва маҳбубтарин ҷашнҳои тоҷикон мебошад, ки аз даврони бостон ҳамчун мероси пурарзиши ниёгони некномамон мақому манзалати худро аз даст надода, то замони мо омада расидааст. Дар замони соҳибистиқлолии Точикистон муяссар гашт, ки Иди Навруз - ҷашни аҷдодиамон бо ҳама шукӯҳу шаҳомати хос ва расму анъанахои неку созандааш дигарбора зинда гардад ва Тоҷикистону тоҷиконро дар саросари олам шӯҳратёр созад.

Боиси ифтихори мо, мардуми ориёитабор аст, ки соли 2010 дар ҷаласаи 64-уми ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид, таҳти фасли 49, ки унвони “Фарҳанги ҷаҳон”-ро дорад, қарорномаи “Рӯзи ҷаҳонии Наврӯз” дар асоси ташаббуси Тоҷикистон ва бо пуштибонии чандин давлатҳои дигар доир ба ҷашни байналмилалӣ эълон намудани Наврӯзи Аҷам қатънома қабул кард. Дар қарорнома гуфта мешавад, ки ҳамасола дар тамоми ҷаҳон 21-уми март ҳамчун Рӯзи байналмилалии Наврӯз таҷлил карда шавад. Аз ин пас Наврӯз бо қарори Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид ба як иди ҷаҳонӣ табдил ёфт. Дар қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид оид ба “Рӯзи байналмилалии Наврӯз” омадааст, ки давлатҳои аъзои ин созмони мӯътабар бояд донишу маърифати фарҳанги миллиашонро дар сатҳи баланд нишон дода, таъриху фарҳанг ва суннатҳои ҷашни наврӯзиро ба ҷаҳониён тарғибу ташвиқ намоянд. Инчунин барои гузаронидани чорабиниҳои фархангиву адабӣ ва илмӣ дар кишварҳои ҳавзаи Наврӯз омода бошанд. Ин дастоварди арзишманд натиҷаи азму талоши муштарак ва пайгириҳои чандинсолаи Тоҷикистон ва чандин давлатҳои дӯсту бародар мебошад. Имрӯз Наврӯзро дар беш аз 20 кишвари ҷаҳон, аз ҷумла Туркия, Эрон, Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон, Афғонистон, Ҳиндустон, Покистон ва ғайра ҷашн мегиранд.

Наврӯз ҷаҳонӣшуд, то бод чунин бодо!

Ҷашни ҳамагонӣшуд, то бод чунин бодо!

Бояд қайд кард, ки ҷаҳони шудани Наврӯз боиси он гардид, ки ба суннатҳои неки наврӯзӣ, на танхо дар Точикистон, балки хориҷ аз он низ арҷ гузошта мешаванд. Ҳаммиллатони мо, ки дар хориҷи кишвар кору фаъолият мебаранду зиндагонӣ менамоянд, Баҳору Наврӯзро бо хушнудиву фараҳ пешвоз мегиранд. Аз ҷумла тоҷикони берун аз кишвар ва ҳамзабонони мукими мо дар Амрикову Канада, Олмону Белгия ва дигар минтақаҳои ҷаҳон ба истиқболи Наврӯз на танҳо дастархони наврӯзӣ меороянд, инчунин ба зиёрати якдигар мераванд ва дар чорабиниҳои фарҳангию адабие, ки дар сафорату консулгариҳо доир мегардад, фаъолона ширкат меварзанд. Яке аз расму русум ва суннатҳои шоистаи Наврӯз он аст, ки одамон ба истиқболи ин ҷашни баҳорӣ на танҳо макони зисту ашёи рӯзгор ва сару либоси хешро нав ё тозаву озода мегардонанд, балки қалбу ботини худро аз кинаву адоват ва хушунату бадбинӣ пок месозанд, ба ҳамдигар бо чеҳраи гарму дили саршори муҳаббат таманниёти нек мефиристанд. Бузургони гузаштаи мо барҳақ гуфтаанд, ки: “Ҳар кас, ки талаби Наврӯз кунад, ба хуррамиву ободӣ ва шодиву нишот бирасад”.

Наврӯз ҷашнест, ки ҷавҳари онро ҳаёту покӣ, муҳаббату садоқат, ваҳдату бахшояндагӣ ва некиву равшанӣ ташкил дода, суннатҳои наврӯзӣ ифодагари ҳамоҳангии байни инсон, табиат ва кайҳон маҳсуб мешаванд. Тавре, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд: “Наврӯз падидаест, ки аз ҷониби худи табиат барои аҳли сайёраи Замин тақдим шудаас”. Аз ин рӯ, Ҷашни Наврӯз на танҳо ҷашни миллии мо, балки ҷашни умумибашарӣ мебошад. Халқу миллатҳои дигар низ Наврӯзро иди миллии худ ҳисоб накунанд, ҳам онро мисли фасли Баҳор дӯст медоранд.

Мавриди зикр аст, ки хамасола дар шаҳру ноҳияҳои кишвари мо фарорасии Наврӯзи Аҷамро бо силсиланамоишҳои идона бо унвони “Корвони шодӣ” ботантана таҷлил менамоянд. “Корвони шодӣ” дар маҷмӯъ аз бахши мухталифи фарҳангию фароғатӣ, аз ҷумла “Парандаҳои муждарасон”, “Омадани Баҳор”, “Гулбоғи Ватан”, “Дунёи кишоварз”, “Дастархони наврӯзӣ”, “Бозиҳои наврӯзӣ”,”Дунёи ҷавонӣ”, “Тиргон”, “Меҳргон”, “Сада”, “Оташ”, “Суманак”, “Базми идона”, “Шаш ранги Ватан” ва ғайра иборат мебошад, ки ҳар яке аз онхо дорои маънии амик ва инъикосгари рамзҳои ҷашни Наврӯзи куҳанбунёди миллати точик мебошад.

Ҳамин тарик, Ҷашни Наврӯз яке аз ойинҳои мардумӣ ва мероси арзишманди гузаштагони фарҳангпарвару тамаддунсози мо ба ҳисоб рафта, аз фарорасии фасли зебои баҳор ва оғози баракати сол мужда медиҳад. Наврӯз ҳамчун яке аз рукнҳои муҳими худшиносии миллӣ, василаи пайванди наслҳо, робитаи гузашта бо имрӯзу фардо, эҳёи анъанаҳои зебоипарастӣ, инсондӯстӣ, дур сохтани кинаҳо ва ҳамдигарбахшӣ, рамзи дӯст доштан ва расидан ба қадри зиндагии хурраму осоишта шинохта шудааст. Хулоса, фарҳанги ориёӣ дар симои Наврӯзӣ оламафрӯз ба ҷаҳониён ҷашнеро бахшидааст, ки бар пояи меҳру садоқат, хираду заковат ва адлу адолат бунёд гардида, ба ташаккул ёфтани дипломатияи фарҳанги ва мардуми дар саросари ҷаҳон заминаи воқеи мегузорад.

Дар охир мехоҳам фарорасии Наврӯзи оламафрӯзро ба кулли мардуми шарифи Тоҷикистон ва ҳамаи халқу миллатҳои олам, ки ин ҷашни зеборо дуст медоранду таҷлил мекунанд, муборакбодӣ намоям. Бигзор Наврӯз бо қадамҳои мубораки худ ба Тоҷикистони азизи мо, ки ватани Наврӯз мебошад сарсабзиву хуррамӣ, ободиву пешрафт, сулҳу субот, ваҳдати миллии ҷовидонаро ҳадя намояд.

Дӯстон, фасли дилафрӯз муборак бошад,

Ҷашни фархундаю фирӯз муборак бошад.

Ҳама ҷо хуррамию тозаҷавонӣбинам,

Нафаси тозаи Наврӯз муборак бошад!

Юсуфӣ Фарзона, - ходими хурди илмии Шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯз — яке аз қадимтарин идҳои тоҷикон ба шумор меравад. Тавре, ки дар китобҳои таърихӣ омадааст аввалин касе, ки ӯро ҷашн гирифт, шоҳи форсҳо бо номи Ҷамшед буд.

Мутобиқи тақвими аҷдодиамон ва низоми ҳаракати сайёраҳо 21-уми март ҳудуди шабу рӯз баробар шуда, рӯзи аввали баҳор, Наврӯз фаро мерасад. Иди Наврӯз бо ташабусс ва сайю кӯшиши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва бо Қарори Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид ба як иди ҷаҳонӣ табдил ёфта, ба унвони иди баҳор ва эҳёи табиат дар кулли кишварҳои Осиёи Марказӣ ҷашн гирифта мешавад.

Иди Наврӯз дар Тоҷикистон бо руҳи сиёсӣ доир карда, ба таври расмӣ ҳар сол 21-24 март ҷашн гирифта мешавад, ки расман рӯзҳои истироҳатӣ мебошанд.

Бо таваҷҷуҳ ба ин, ки мардумони Осиёи Марказӣ равобити хуби таърихӣ доштанд, ҷашни Наврӯз дар миёни кишварҳои туркзабонӣ минтақаи Осиёи Миёна, ба вижа Узбекҳо, Кирғизҳо, Қазоқҳo ва Туркменҳо низ дар натиҷаи равобити фарҳангӣ, иҷтимоъӣ ва иқтисодӣ ва мавқеъи ҷуғрофиёӣ густариш ёфтаааст.

Ҳоло, ки дар шаҳрҳои марказӣ, Самарқанд, Бухоро, Насаф, Термeз, Деҳнав, ки мардуми Тоҷик аз қадимулайём сукунат доранд ва мардуми таҳҷоии ин мантиқ тоҷик ҳастанд, сунат ва анъаноти Наврӯз ҳифз шуда, мардуми ӯзбек низ бо чунин расм аз наврӯз таҷлил ба амал меоранд. Дар манотиқи мухталифи Ӯзбекистон ҳамчун ғизои наврӯзӣ саману ё суманак, омода карда мешавад ки мардуми ин кишвар сумалак мегӯянд.

Калимаи «Наврӯз» маънои «Рӯзи нав» дорад. Ин иди баҳор, якум рӯзи соли нав, баробарвақтии байни рӯзу шаби баҳор мебошад. Дар ҳар як шаҳру деҳот ин идро одамон бо расму русуни гуногун ҷашн мегиранд.

Қадимтарин манбаъи иди Наврӯз — ин китоби муқаддаси зардуштиён «Авесто» мебошад. Решаи аниқ аз қадимтарини таърихӣ то 3000 сол пеш аз милод рост меояд. Таърихи гузаштаи Наврӯз, чи хеле, ки дар «Наврӯзнома» (Китоби Наврӯзии) Умари Хайём дар давраҳои таърихи шоҳигарии форсҳои давраи Пешдодиён, дар «Шоҳнома» гузоштаи ин ид алоқа бо шоҳигарии Ҷамшед пайвастагӣ дорад.

Чӣ тавре, ки маълум аст, дар 21 март дар баҳор шабу рӯз баробар шуда, ба 12 соати тақсим мешавад. Вақте, ки Ҷамшед тахти тилогини худро сохт (аз рӯи достон якумин тахти дар таърихи одамизот вуҷуд дошт) дар вақти баромади офтоб дар кӯҳи баланд бардошта ва тилло дар нурҳои офтоб ҷилло дода, равшанӣ мисли офтоб медод. Ин рӯзро Наврӯз номиданд, ва ҳамчун аввалин соли нав ҷашн мегирифтанд. Дар «Наврӯзнома» гуфта шудааст, ки Ҷамшед ин рӯзро Наврӯз номида, ӯро ба расму оин дохил кард. Шоҳону одамон ин идро ҷашн мегирифтанд. Дар ин мероси халқӣ ҳамчун бузкашӣ, пойга, гуштини паҳлавонҳо, тухмзанак, буҷулбозӣ ва арғамчинбозӣ мекунанд.

Аҳамияти калон барои ороиши дастархони идона ҳатман хӯрокворӣ гузошта мешавад. Таомҳое, ки бо ҳарфҳои «С» ва «Ш» сар мешавад гузошта мешуд. Ҳамчун қойда дар ид 2 намуди дастархон оро дода мешавад: Ин «Ҳафтсин» ва «Ҳафтшин» мебошад. Дар алифбои форсӣ «Син» ва «Шин» ҳарфҳои «С» ва «Ш» мебошад. Дар дини зардуштӣ ва исломӣ рақами 7-ро ҳамчун рақами муқаддас мешуморанд.

Эҳёи Иди Наврӯз ин яке аз рисолатҳои асосии мардуми тоҷику форсзабон мебошад, ки тавассути худшиносии таърихӣ дар гунбази ҳозиразамонаи сиёсӣ ба рушди ҷомеаи кишвари маҳбубамон мусоидат намуда, ҳамчун ситораи раҳнамо дурахшон мебошад ва ҳар як фарди соҳибақл ва ватандӯст бояд кӯшиш ба харч диҳад, ки ин рисолат дар наслҳои ояндаи миллат боз ҳам пурзӯр гардад.

Директори Маркази инноватсионии биология ва тибби АМИТ, д.и.б., дотсент Сатторов Ҷ.С.

Эй дуст, биё, боз ба Наврӯз расидем,
Нав қисса бипардоз, ба Наврӯз расидем.

Дар пардаи гул бод наво карда парешон:

Эй мурғи хушовоз, ба Наврӯз расидем

Дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон Наврӯз ҳамчун мероси фарҳанги миллӣ ва ҷашни муқаддаси ниёгон мазмуну шукӯҳи тоза пайдо кард. Боиси ифтихор аст, ки ҷашни Наврӯз ҳамасола дар сарзамини камназирамон дар фазои мубораки истиқлолу ваҳдати миллӣ бо самимияти хосса ва шукргузории том таҷлил мегардад.

Ҷашни наврӯз яке аз кадимтарин чашнҳои чаҳони аст. Он ҳануз пеш аз замони зардушти маълум буд, ҳануз то асри VII пеш аз милод зикр шуда буд. Дар давлати Ҳахоманишинҳо ( асриVI- IV пеш аз милод) ва Сосониён (асрхоиIII- VII пеш аз милод) Наврӯз чашни асоси ба хисоб мерафт. Дар бораи ин ид муаррихи Юнони кадим Страбон навиштаст. «Дар замонхои кадим сокинони Сирдарё ва Амударё дар маъбади оташ чамъ омада, кайфу сафо намуда, оташро ситоиш карда, беморихоро табобат мекарданд. Чунин дониста мешавад, ки пайдоиши ин ид аз Эрониёни Бостон буда, бо парастиши офтоб ва номи Зарушт алокаманди дорад. Қадимтарин сарчашмае, ки дар он ҷашни Наврӯз зикр шудааст, китоби «Авесто» мебошад.

Иди Наврӯз моҳи сентябри соли 2009 аз ҷониби Кумитаи ҳифзи мероси фарҳангии Созмони Миллали Муттаҳид расман ба феҳристи ЮНЕСКО ба рӯйхати мероси ғайримоддии фарҳанги башарият дохил карда шуд. 19 – уми феврали соли 2010 Маҷмааи умумии Созмони Миллали Муттаҳид қатъномаеро қабул кард, ки тибқи он ҷашни Наврӯз мақоми байналмилалӣ касб намуд. Истиқболи “Рӯзи байналмилалии Наврӯз” баъд аз қатъномаи Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ ҷашн гирифта мешавад. 21 – 24 март дар Тоҷикистон ҷашни Иди байналмилалии Наврӯз баргузор мегардад.

Дар асоси хулосаҳои донишмандон, мардумшиносон ва фолклоршиносони тоҷик ва дигар олимони ҳавзаи Наврӯз аз миёни рамзҳои наврӯзӣ, ки аз гулҳои бойчечак, сиёҳгӯш, лола, гули зард, шохи дарахти ғунчадор ва паррандаҳои асотирии симурғ ва парасту иборатанд, суманак ва гули наврӯзӣ ҳамчун рамзи истиқболи ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ, Соли нави миллӣ ва пайки омад - омади баҳори файзбор дар ҷумҳурӣ қабул гардид.

Минбаъд суманак ва гули наврӯзӣ ҳамчун рамзи миллӣ барои ҷашнгирии Соли нави миллӣ ва Наврӯзи байналмилалӣ истифода хоҳад гашт. Донишмандон бар он ақидаанд, ки суманак дар ҳамаи минтақаҳои Тоҷикистон маъмул буда, ҳамчун рамзи сарсабзӣ ва хуррамӣ дар арафаи Соли нави миллӣ ва ҷашни Наврӯз омода мешавад. Суманак инчунин ифодагари пайдо шудани заминдорӣ ва кишоварзӣ дар миёни қабилаҳои ориёӣ буда, муносибату муҳаббати деҳқонро ба гандум, ки ризқу рӯзии одам аст, ифода менамояд. Дар зарфи гирд омода кардани суманак рамзи коиноту замин буда, ҷовидонагии табиату инсонро тасвир месозад.

Айёми баҳор омад, Наврӯз муборак бод,
Илҳоми ҳазор омад, Наврӯз муборак бод.

Кардем видоъ бо дай, нӯшед зи ҷоми май,
Шодӣ ба канор омад, Наврӯз муборак бод.

Хокироева А.Н - ходими хурди илмии Маркази инноватсионии биология ва тибби АМИТ

Наврӯзи соли равон (2025) тибқи ҳисобҳои астрономӣ санаи 20 март соати 14:01:25 бо вақти Душанбе фаро мерасад. Одатан маркази қурси Офтоб дар ин лаҳзаи вақт аз нимкураи ҷанубии осмон ба нимкураи шимолӣ гузариш мекунад. Нуқтаи бурриши масири Офтоб (эклиптика) ва хати истивои осмон (экватор)-ро нуқтаи эътидоли баҳорӣ ё баробаршавии шабу рӯз меноманд. Ин лаҳза дар нимкураи шимолӣ ба оғози фасли баҳор ва дар никураи ҷанубӣ ба фарорасии фасли тирамоҳ гувоҳи медиҳад.

Тоҷикон Наврӯзро аз замонҳои қадим бо як шукӯҳу шаҳомати хос ҷашн мегирифтанд. Наврӯз ҷашни баробаршавии шабу рӯз, эҳёи табиат, оғози корҳои кишоварзӣ, боғдорӣ ва накӯкорию эҳсонкорӣ мебошад. Худ калимаи Наврӯз ба маънои “рӯзи нав” буда, дар оғози баҳор ҷашн гирифта мешавад. Ин ҷашни оламафрӯз рамзи оғози соли нав аз рӯи тақвими офтобӣ буда, таҳаммулпазирӣ, ҳамоҳангӣ бо табиат ва идомаи анъана ва наслҳоро ифода мекунад.

Наврӯз ё баробаршавии шабу рӯз (нуқтаи эътидоли боҳорӣ) ҳамасола 20 – 22 март фаро мерасад, ки ин тафовут ба далели таъсири ҷозиба дар гардиши Замин аз ҷониби дигар сайёраҳо ба амал меояд. Инчунин бинобар сабаби бутун набудани миқдори шабонарӯзҳо дар давоми сол (365.2422 шабонарӯз), шабонарӯзи миёна (365 ё 366 шабонарӯз) истифода бурда мешавад ва вақти фарорасии Наврӯз, ки ба нуқтаи эътидоли баҳорӣ алоқаманд аст, тағйир ёфта меистад. Офтоб дар яке аз ду нуқтаи буриши ҳамвориҳои экватори осмон ва эклиптика воқеъ гардида, аз нимкураи ҷанубии осмон ба нимкураи шимолӣ мегузарад. Дар ин рӯз дарозии шабу рӯз баробар мешавад. Дар давоми сол Офтоб дар осмони ситоразор аз рӯи бурҷҳое, ки қад – қади эклиптика ҷой гирифтааст пайиҳам ҳаракат мекунад. Аз 88 бурҷҳои осмони ситоразор 12-тошон таърихан хоса мебошанд, ки онҳоро бурҷҳои зодиакӣ меноманд. Вале як чизро бояд қайд намуд, ки бархилофи тасаввуроти қадима, махсусан тасаввуроти астрологие, ки то ҳоло мавҷуд аст, Офтоб ҳангоми ҳаракати зоҳирии солонааш на аз рӯи 12 бурҷ, балки аз рӯи 13 бурҷ мегузарад, аммо гузариши Офтоб аз бурҷи Морафсо дар осори гузаштагонамон ба назар гирифта намешавад. Инчунин, муддати гузариши Офтоб дар ҳар бурҷ баробар набуда, вобаста ба андозаи бурҷ аз 7 рӯз (дар бурҷи Ақраб) то 45 рӯз (дар бурҷи Сунбула) сурат мегирад. Мувофиқи тасаввуротҳои муосир таҳвилёбии Офтоб аз нимкураи ҷанубӣ ба нимкураи шимолӣ дар бурҷи Ҳут мувофиқ меояд. Бинобар сабаби ҳаракати тақдимӣ, ки аз ҳисоби претсесияи Замин ба амал меояд, нуқтаҳои эътидолӣ дар пасманзари осмони ситоразор ҳамасола ба андозаи 50.3" ҳаракат намуда, дар давоми 25771.6 сол як даври пурра мекунад. Ин ба он маъност, ки дар ҳар соли ситорагӣ фарорасии Наврӯз нисбат ба соли пешина тақрибан 20 дақиқаю 24 сония барвақттар ба амал меояд.

Ҳаракати Замин дар атрофи Офтоб аз рӯи мадори элипс (байзашакл) мебошад, ки ин сабаби номунтазамии ҳаракати он ё ҳаракати номунтазамии Офтоб дар осмони ситоразор мебошад. Бо ин сабаб давомнокии ҳақиқии шаборӯзи офтобӣ тағйиёбанда аст. Ними роҳи солонаро Замин ҳангоми ба Офтоб наздик шудан (аз нуқтаи эътидоли тирамоҳӣ то ба нуқтаи эътидоли баҳорӣ) дар давоми 179 шабонарӯз ва ними роҳи дури аз Офтобро (аз нуқтаи эътидоли баҳорӣ то ба нуқтаи эътидоли тирамоҳӣ) дар давоми 186 шабонарӯз тай менамояд. Зеро ҳангоми Замин ба масофаи наздиктарин ба Офтоб ҷойгир шудан ҳаракати он нисбатан тезтар гардида, миқдори шабонарӯзҳо дар ин муддат кам ба мушоҳида мерасад, инчунин дар масофаи дуртарин аз Офтоб бошад, ҳаракати Замин аз ҳолати аввала нисбатан сустар мегардад ва миқдори шабонарӯзҳо зиёд мешавад. Ба ин мисол шуда метавонад, 23 декабр нисбат ба 16 сентиябр 51 сония дарозтар аст.

Инсон аз замонҳои қадим барои корҳояшон дар зиндагӣ ба вақти муайян ниёз доштанд ва асоси муайян кардани вақт ин ивазшавии шабу рӯз, ивазшавии фазаҳои моҳ дар осмон ва ивазшавии мавқеи Офтоб дар осмони ситоразор дар муддати сол буд. Аз ин рӯ зарурати омода намудани тақвимҳо пеш омад ва тақвими аввалине, ки сохта шуд, ин тақвими қамарӣ буд, зеро ягона ҷирми осмоние, ки зуд-зуд фаза (шакл)-и худро иваз менамояд ин Моҳ аст. Моҳ дар муддати 29.53 шабонарӯз он мавқеи худро аз як фаза ба фазаи нав ё аз як моҳ ба моҳи нав табдил медиҳад. Тақвими дигар, ки аз рӯи ҳаракати Офтоб вобастагӣ дорад, ин тақвими шамсӣ аст. Ин аз рӯи ҳаракати зоҳирии солонаи Офтоб дар осмони ситоразор мебошад. Тақвимҳое, ки мавриди истифода қарор доранд, инҳо тақвимҳои шамсӣ, қамарӣ ва шамсӣ-қамарӣ мебошанд. Дар Тоҷикистони тақвимҳои шамсӣ ва қамарӣ мустақиман мавриди истифода қарор доранд.

Тақвимҳои нисбатан саҳеҳтар мавриди амал қарор гирифт, бахусус тақвими юлиалӣ ва тақвими григорианӣ мебошад. Дар асл тақвими григорианӣ такмили тақвими юлиалиро медиҳад, ки пас аз оне, ки дар тақвими юлианӣ иштибоҳе ба мушоҳида расид ба ислоҳи он пардохтанд. Шабонарӯзи ҳақиқии офтобӣ, ки ба 365.2422 шабонарӯз баробар аст, аз ин рӯ мо наметавонем аз шабонарӯзи ҳақиқии офтобӣ истифода барем ва мо шабонарӯзи миёнаи офтобиро мавриди истифода қарор медиҳем. Бо ин тартиб давомнокии шабонарӯзҳо дар давоми 4 сол, як маротиба сол ба 366 шабонарӯз ва се сол ба 365 шабонарӯз баробар мешавад. Тақвимҳои дигар ҳастанд, ки аз тақвимҳои григорианӣ саҳеҳтар, ин тақвими Умари Хайём аст, ки дар замони давлати Салҷуқиён дар дарбори Маликшоҳ омода карда буд ва онро тақвими Ҷалолӣ ҳам мегӯянд. Саҳеҳии он нисбат ба тақвими григорианӣ якуним маротиба буда, он дар давоми 4500 сол як шабонарӯз ба хатогӣ роҳ медиҳад. Ин тақвим аз даври 33 сола бо 8 соли кабиса (бо изофаи як шабонарӯз фарқ аз солҳои оддӣ) иборат аст. Тақвиме, ки айни замон мавриди истифода қарор додаем, ин тақвими григорианист ва хатогии он дар муддати 3300 сол як шабонарӯзро ташкил медиҳад.

Экватори осмонӣ нисбат ба эклиптика таҳти кунҷи 23 градс ва 26 дақиқаи кунҷи аст ва ин сабаб мегардад, ки дар Замин фаслҳои сол ба вуҷуд биёяд. Ҳангоми ба нуқтаҳои эътидолӣ, яъне ба нуқтаи буриши экваторӣ осмонӣ ва эклиптика расидани Офтоб дар ин ҳолат кунҷи байни эклиптика ва экватории осмонӣ ба нол градс баробар мешавад. Аз ин рӯ дар тамоми кураи Замин миқдори шабу рӯз баробар гардида, бошандагони рӯи Замин 12 соати шабӣ ва 12 соати рӯзро мушоҳида мекунанд. Он рӯзро Наврӯз меноманд. Баъд аз рӯзи Наврӯз миқдори соатҳои рӯз бар шаб ғалаба мекунад. Нуқтаи эътидоли баҳорӣ нуқтаи сарҳисоб аст, ки дар астрономия ҳамчун нуқтаи сарҳисоб ва эътидоли координатаҳо буда, аз ҳамин нуқта сар карда мавқеи ҷирмҳои осмони муайян карда мешавад. Офтоб ҳангоми ҳаракат аз рӯи эклиптика аз чор нуқтаи муҳим мегузарад. Нуқтаи эътидоли баҳорӣ (20-22 март), инқилоби тобистона (20-21 июн), эътидоли тирамоҳӣ (22-23 сентябр) ва инқилоби зимистона (21-22 декабр) мебошад.

Хуҷаназаров Ҳ.Ф., Пирова В.С. - таҳияи ходими калони илмӣ ва лаборанти калони Институти астрофизикаи АМИТ

“Мо аз умқи таърих набояд хокистар, балки шуъла бардорем. Таърих сабақомӯз аст ва ягон халқу миллат бе арҷ гузоштан ба гузаштаи хеш ба қадри истиқлолият ва ойини давлатдориаш расида наметавонад”.

Эмомалӣ Раҳмон

Наврӯз аз куҳантарин ва шукуҳмандтарин ҷашни миллии ниёкони аҷдодиамон маҳсуб меёбад. Маҳз ба шарофати кӯшишҳои гузаштагонамон, ки дар тӯли садсолаҳо ба харҷ додаанд, забону фарҳанг ва ҳувияти миллии мо - тоҷикон то - имрӯз пойдору устувор монд. Бо вуҷуди мушкилоти рӯзгор, харобкориҳо ва таъсиру фишори аҷнабиён, аҷдоди мо ин арзишҳои волои миллиро аз умқи ҳазорсолаҳо ба ояндагон ҳамчун ганҷи бебаҳо ба мерос гузоштаанд.

Наврӯз ҷашни баҳор ва эҳёи табиат буда, яке аз ҷашнҳои дӯстдоштатарини мардуми ориёитабор, ки аз қадимулайём аз гузаштагони дурамон ба мо мерос мондааст, маҳсуб меёбад.

Дар замони соҳибистиқлолӣ Наврӯзро на танҳо дар кишварҳои ҳавзаи Наврӯз, балки дигар миллатҳо ҳам бо диду назари ҷадиду анъанаҳои хоси минтақаи худ таҷлил менамоянд. Мардуми тамаддунпарвару донишманди тоҷик аз замонҳои қадим иди Наврӯзро ҳамчун ҷашни оғози соли нав, рӯзи нав бо орзуву ормонҳо, бо дилу нияти нек, бо либоси идона истиқбол намуда, таманно менамуданд, ки пайю қадами соли нав бо файзу баракат шавад.

Ҷашни Наврӯз ва истиқлолу озодӣ - ин ду мафҳуми барои ҳар яки мо азизу муқаддас - дар таърихи навини тоҷикон бо ҳамдигар пайванди амиқ пайдо кардаанд, зеро Наврӯз ҳамчун шиносномаи таъриху фарҳанги миллии мардуми куҳанбунёду тамаддунсози тоҷикро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуд. Аз ҷониби дигар, маҳз неъмати соҳибистиқлолӣ имкон фароҳам овард, ки Наврӯз бо ин ҳама шукӯҳу шаҳомат ва расму ойинҳои неку созандааш дар сарзамини мо дигарбора эҳё ва таҷлил гардад. Бино бар ин, ҳар яки моро зарур аст, ки бо истифода аз суннату анъанаҳои неки миллиамон ба хотири шукуфоиву рушди кишвари азизамон ва таҳкими дастовардҳои даврони истиқлоли давлатӣ минбаъд низ талоши созанда намоем ва тамоми имконияту неруи худро ба бунёдкориву созандагии Ватани маҳбубамон – Тоҷикистон- равона созем (аз суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон. Наврӯз 2024).

Дар воқеъ, рӯ овардан ба ойинҳои ниёгон ва дубора эҳё намудани расму русуми аҷдодӣ бе муҳобот метавонад, дар тарбияи наврасону ҷавонон таъсири амиқ гузорад. Онҳоро аз шомил шудан ба ҳар гуна гурӯҳу ҳаракатҳои хатарзо даҳшатафкан эмин медорад.

Боиси сарфарозист, ки риояву дар ҳаёт татбиқ намудани расму ойинҳои наврӯзӣ барои ояндаи миллат ва бақои инсоният дастури нодиру беназир аст. Дар ҳақиқат эҳсоси ватандориву ватанпарастӣ, ҳувияти миллӣ, худшиносӣ ва худогоҳӣ низ аз эҳтироми таъриху фарҳанг сарчашма мегиранд. Зикр намудани он бомаврид аст, ки Наврӯзи имсола бо хусусиятҳои хоси худ аз дигар Наврӯзҳои ватани соҳибистиқлоламон бо он фарқ мекунад, ки бо пешниҳоди Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби СММ, бо тарафдории аксари кишварҳои ҷаҳон, 21- уми март ҳамчун “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо” муқаррар карда шуд, ки ин падидаи нек мебошад.

Лоиқи зикри хос аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳаллу арзёбии масъалаҳои муҳимтарини вобаста ба ояндаи инсоният муносибати дурбинона ва ҷиддӣ доранд. Бо пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Созмони Милали Муттаҳид соли 2003-ро Соли байналмилалии оби тоза, солҳои 2005-2015-ро Даҳсолаи байналмилалии амалиёти “Об барои ҳаёт”, соли 2013-ро Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, солҳои 2018-2028-ро Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” ва соли 2025-ро “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон кард. Ҳамчунин, тибқи қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ, аз соли 2025 ба баъд ҳар сол 21-уми март ҳамчун “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо” таҷлил мешавад. Навиди дигар ин аст ва боиси ифтихору сарбаландии тоҷикони олам мебошад, ки бо мақсади гиромидошти суннатҳои миллӣ, эҳёи расму ойинҳои бостонии мардуми тоҷик ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» илова ворид гардидааст, ки бар тибқи он ҳар сол 1-уми июл “Иди Тиргон” ҷашн гирифта мешавад. Мардуми тамаддунофару соҳибдили тоҷик минбаъд низ суннатҳои ахлоқиву маънавӣ ва иҷтимоиву фарҳангии “Сада”, “Наврӯз”, “Тиргон” ва “Меҳргон” - ро бо тамоми нозукиҳои хоси ориёӣ пос дошта, ба наслҳои оянда ба мерос мегузорад.

Ҳамин тавр метавон гуфт, ки ҷашн гирифтани Наврӯзи байналмилалии оламафрӯз барои баланд бардоштани ҳисси худшиносию худогоҳии миллӣ, хештаншиносӣ, аз нав эҳё намудану ба замони муосир мутобиқ намудани расму ойинҳои ниёгонамон заминаи боэътимод мегузорад.

Наврӯзатон фирӯз бод,

Ҳар рӯзатон Наврӯз бод!

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна, - ходими пешбари илмии Шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои фалсафа, дотсент

Тоҷикон аз қадим мардуми фарҳангофар, тамаддунсоз, соҳибдавлат буда, бунёд ва таҷлили ҷашнҳои мавсимӣ ё тақвимӣ аз арзишҳои пурэъҷози онон маҳсуб меёфт. Онҳо зери мафҳуми ҷашн амали сутудан, парастидан, ниёиш, анҷоми расму ойинҳои динӣ ва анъанаҳои миллӣ, баргузории базму сурро, ки ба инсонҳо хурсандӣ, шодӣ ва тараб меовард, мефаҳмиданд. Махсусан, ба ин ҷашнҳои мавсимӣ чор ҷашни бостонии ниёконамон, ки онҳоро донишмандон ба чаҳор подшоҳони зиндагисоз ва фарҳангустари Пешдодиён: ҷашни Садаро ба Ҳушанг, ҷашни Наврӯзро ба Ҷамшед, ҷашни Тиргонро ба Ораши камонгир ва ҷашни Меҳргонро ба Фаридун нисбат медоданд, шомил мешуданд.

Дар мавриди таърихи пайдоиш, анъанаву суннатҳои ин ҷашнҳо аз қадим то ба имрӯз иттилоъ ва маводи фаровон захира шудааст, ки як кохи бегазандро ташкил дода, тамоили ҳувиятшинохтӣ доранд. Бо вуҷуди ин, ҷанбаҳои мухталифи онҳо пурра таҳқиқ карда нашудаанд. Тақозо мегардад, ки вобаста ба тағйироту дигаргуниҳое, ки дар ҷомеаи имрӯзаи инсонӣ рух медиҳанд, андешаи нав, диди тоза доир ба ҳикмати ҷомеасозӣ ва зиндагиофарии ин ҷашнҳо баён карда шаванд.

Бояд зикр дошт, ки аз ҷанбаи фалсафӣ ҳар як ҷашни аҷдодиамон як унсурро, ки таркиби чор унсурро ташкил медиҳанд, ба сифати унсури зиндагиофар ва ҷомеасоз эътироф гардад:

- дар ҷашни Сада унсури меҳвари оташ маҳсуб меёбад, ки рамзи пирӯзии некӣ бар бадӣ, гармӣбар сардӣ мебошад;

- дар ҷашни Наврӯз унсури асосӣ хок (замин) пиндошта мешавад, ки покиза нигоҳдорӣ ва коркарди дурусти он маншаи фаровонии ҳосил мегардад.

- дар ҷашни Тиргон об ба сифати унсури ҷавҳарӣ эътироф карда мешавад, зеро дар фасли гармо, рӯзҳои тафсони тобистон об ва бориши борон ба фаровонии ҳосил мусоидат менамояд;

- дар ҷашни Меҳргон унсури муҳим ҳаво эътироф мешавад. Ин ҷашн даврае, таҷлил карда мешавад, ки гармои тафсони тобистон ҳарорати худро паст карда, ҳавои мусоид ва файзбахши тирамоҳ ҷойи онро иваз менамояд ва ғайра.

Ин хусусиятгирии ҷашнҳои аҷдодӣ аз он далолат мекунанд, ки чор унсур асоси пайдоиши ҳаёт, пайвандгари силсилабандии фаслҳои сол, фаровонгардии неъматҳо барои инсонҳо мебошад. Бинобар ин, ҷашнҳои аҷдодии мо моҳиятан тақвимӣ, тарғибгари фарҳанги кишоварзӣ, ташаккулдиҳандаи фазилатҳои ахлоқӣ ва диди зебоипарастии мардум ба ҳисоб мераванд.

Мувофиқ ба сарчашмаҳои таърихӣ калимаи «наврӯз» дар забони форсии қадим ва миёна (паҳлавӣ) дар шакли «нукруч», «науграуч» ё «наугруз» шарҳу тавзеҳ дода шудааст. Бо забони имрӯзаи тоҷикӣ он маънои рӯзи навро ифода мекунад, ки дар арсаи байналмилалӣ маҳз бо ҳамин номи тоҷикиаш, ки ба забонҳои туркӣ ва ғайри онҳо ягон қаробате надорад, истифода бурда мешавад.

Дар бораи пайдоиши Наврӯз байни муҳаққиқон андешаҳои гуногун вуҷуд дорад. Дар ин бобат китобу таълифоти зиёди ҷудогона ба нашр расида, нуктаи назари донишмандон мавриди таҳлилу муқоиса қарор гирифтаанд, ки зикри муфассали онҳо таҳқиқоти комили алоҳидаро талаб мекунад. Аммо мувофиқ ба маълумоти сарчашмаҳои муътамади таърихӣ мебояд ба он андеша бештар такя кард, ки ҳақиқатан мардумони тоҷику форс Наврӯз гуфта, рӯзеро меномиданд, ки он рӯз Аҳурамаздо олами ҳастиро офарид. Маънои Наврӯз - рӯзи нав, расидани Офтоб ба аввали бурҷи ҳамал, оғози фасли баҳор мебошад.

Дар осори хаттии аҳди Сосониёнбаромади ҷашни Наврӯз бевосита ба шоҳи пешдодиён - Ҷамшед иртибот дода мешавад. Баъдан ин нуктаро донишмандони бузурги тоҷику форс, аз ҷумла Абулқосим Фирдавсӣ, Абурайҳони Берунӣ, Умари Хайём ва дигарон тасдиқ намуда, нисбати пайдоиши ҷашни Наврӯз ва ба шоҳ Ҷамшед рабт доштани он маълумоти дақиқ додаанд. Масалан, Умари Хайём дар китоби “Наврӯзнома”-и худ менависад, ки Ҷамшед рӯзеро дарёфт, ки Офтоб баъди 365 шабонарӯз ба «рубъи аввали дақиқаи Ҳамал» баргашт. Бо ин далел ӯ тақвим ё худ солшумории офтобӣ сохта, рӯзи нахустини бозгашти Офтобро ҷашн гирифт. Пас, аз он давра то ҳоло ин рӯз Наврӯз ном ниҳода шуд ва ҳамчун оғози рӯзи нав, эҳёи табиат, рӯзи шуруъи шукуфтану рустаниҳо таҷлил карда мешавад. Абурайҳони Берунӣ низ қайд мекунад, ки Ҷамшед рӯзи нахустини бозгашти Офтобро рӯзи наҷот аз нестӣ ҳисобида, онро Наврӯз номид [Ризо Шаъбонӣ. Одоб ва русуми Наврӯз. - Душанбе: Пайванд, 2008.-С.27] Табарӣ низ Наврӯзро ба давраи подшоҳии Ҷамшед мансуб медонад.

Воқеан, фалсафаи Наврӯз ифодакунандаи мавзуҳое мебошад, ки шаклан ва мазмунан бо фитрату офариниши инсон тавъаманд. Чунки Наврӯзро рӯзи тавлиди сайёраи Замин ва тулуъи Офтоб, меҳвари чархи гарданда, ки субъекти фаъолаш инсон мебошад, меноманд. Дар робита бо ин, ойинҳои наврӯзӣ инъикоскунандаи мавзуҳои ҳастӣ ва нестӣ, мақоми инсон дар ҷомеа, риояи принсипҳои адолати иҷтимоӣ, идеяи бозгашт ба оғоз ва ғайра ба ҳисоб мерафтанд. Ин мавзуҳо дар расму ойинҳои ҷашнӣ, аз ҷумла ҳафт син, фраваршиҳо, бозгашт ба оғоз ва Фарри каёнӣ таҷассум мегардиданд. Махсусан, «ҳафт син» ифодакунандаи масъалаи офариниши олами ҳастӣ аз тарафи Аҳурамаздо, офариниши шаш гавҳари муқаддасро бозтобӣ мекунад.

Ҳамзамон, додгустарӣ, адолат ва қомуси илму маърифат низ реша аз Наврӯз мегиранд ва инкишофу таназзулашон низ алоқамандии зич бар Наврӯз доранд. Аз ҷумла, агар пайванди ногусастании инсон бо табиат рамзи пойдории Наврӯз бошад, пас инсон бо баробари поён ёфтани шабҳои сарду дилгиркунандаи зимистон ва омадани баҳор дардҳои кӯҳнаро аз қалб ва фикрҳои ғаразнокро аз тафаккур берун мекунад. Бо амали неки расми хонатаконӣ вай бо табиат ҳамроҳ мешавад. Тақвими қадимаи наврӯзӣ ба ворисони имрӯзаи ориётабор дар мисоли толеънома, пешбинии ояндаи нисониятро бозгӯ менамояд.

Дар масири таърихи таҳаввули инсоният ҳарчанд Наврӯз бо чанд дину мазҳабҳои гуногун рӯ ба рӯ гардид, вале бо ҳар кадомашон мувофиқа мекард, аз ин лиҳоз, барои Наврӯз қавми арабу дини Ислом низ бегона набуд. Чӣ тавре ки муаррихи эронӣ Ризо Шаъбонӣ дар ин хусус менависад: «Аъроб иди Наврӯз ва иди Меҳргонро аз куҳантарин замонҳо мешинохтанд. Аз ҷумла, Олусӣ навишта буд, ки «мардуми Мадина пеш аз ислом ду ид доштанд: Наврӯз ва Меҳргон ва чун Расули акрам (с) ба Мадина омад, бар одобу русуми эшон дар ин ду ид огоҳ шуда, гуфт: «Худои таборак ва таъоло ба ҷои ин ду ид беҳтар аз онҳоро барои шумо арзонӣ доштааст, ки явмулфитр ва явмуннаҳр аст», ин амр нишонаи он аст, ки аъроб бо эрониён улфати куҳан доштанд ва ҳатто дар бархе аз мазоҳири маданӣ аз онон пайравӣ мекарданд» (Р.Шаъбонӣ. “Одоб ва русуми Наврӯз”// Пайванд. -Душанбе, 2011, саҳ. 143).

Дар замони давлатдории хилофати Уммавиён (661-750) низ бо мақсади дар байни мардумони Варорӯд пайдо намудани обрӯ ва пешниҳоди ҳадяҳои беҳисоб, ки ба таври яқин даромади муфту ғанимат ҳам ба хилофат ҳисоб меёфт, барои гузарондани иди Наврӯз муқобилат намекардаанд.

Дар ин маврид андешаҳои гуногун аз ҷониби донишмандон матраҳ шудааст. Аз ҷумла, пажуҳишгари эронӣ Муҳаммадризо Тоҷдинӣ менависад: «Дарборҳои нахустини халифаҳои ислом ба Наврӯз эътиное надоштанд ва ҳатто ҳадяҳои ин ҷашнро ба унвони хироҷи солона мепазируфтанд. Вале хулафои уммавӣ барои афзудани даромади худ, ҳадяҳои Наврӯзро маъмул донистанд ва амирони онҳо барои ҷалби манфиатҳои худ мардумро ба ҳадяҳои наврӯзӣ ва эҳдои туҳфаҳо даъват мекарданд. Вале баъдҳо ин маросим аз тарафи халифаҳои уммавӣ дигар ба баҳонаи гарон омадани эҳдои туҳфаҳо бар мардум аз байн бурда шуд. Вале дар тамоми ин муддат, эрониён маросими ҷашни Наврӯзро барпо медоштанд ва дар замони хилофати Аббосиён (750-1258) ва дар натиҷаи зуҳури Абумуслими Хуросонӣ ва рӯйи кор омадани халифаҳои Аббосиён ва нуфузи Бармакиён (Оли Бармак) ва дигар вазирони эронитабор ва ташкили силсилаи давлатҳои Тоҳириён ва Саффориён ва ба вижа Сомониён ҷашнҳои мардуми таҳҷоӣ, аз ҷумла Наврӯз равнақ ёфтанд» (faraj.tj/index/php/tj/tarikh/13408-sajri-ta-rikhii-navr-z-dar-eron.html).

Ҷашни Наврӯз дар замони Сомониён мавқеи хоссаро пайдо карда буд. Наврӯзро бо тамоми ҷузъиёташ Сомониён таҷлил менамуданд. Дар эҷодиёти шоирони он давра низ васфи баҳору Наврӯз хеле бо нафосату рангин тасвир меёфт. Баъд аз асрҳои XII-XIII якбора бо иллати вусъат ёфтани идеологияи хурофотии руҳониёни мутаассиб ва ҳимояти онҳо аз ҷониби амирони қабоили турк илму фарҳанг тадриҷан рӯ ба завол меовард. Ҳатто барои таҷлили ҷашни Наврӯз ҳам бисёр монеаҳо эҷод мегардад, вале мардуми таҳҷойӣ - тоҷикон нагузоштанд, ки ин падидаи фарҳанги миллиашон нобуд шавад ва аз саҳифаи таърих нопадид гардад.

Дар даврони шӯравӣ дар Тоҷикистон баргузории ҷашни Наврӯз дар сатҳи давлатӣ мамнӯъ гардида буд. Он танҳо чун ҷашни мардумӣ дар минтақаҳо бо баробари фарорасии фасли баҳор ва мавсими кишту кор таҷлил карда мешуд. Хушбахтона, бо шарофати Истиқлол ва таъсиси давлатдории миллӣ мардуми тоҷик Наврӯзро ҳамчун ҷашне, ки аз зиндашавии табиат дарак медод, чун ҷашни зиндагисоз, ки покизагиву оростагӣ, ваҳдату сарҷамъиро дар байни инсонҳо талқин мекард, ба ҷашни байналмилалӣ табдил ёфт ва бо ташаббуси бевоситаи Пешвои миллат, президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ин падидаи фарҳангиро ба рӯйхати мероси ғайримоддии ЮНЕСКО ҳамчун бозёфти нодири тоҷикон дохил карданд, ки имрӯз он хусусияти байналмилалӣ касб кард.

Наврӯз ҳақиқатан куҳантарин ҷашни аҷдодии тоҷикон, арзиши волои фарҳангии ин миллат аст, ки бо мазмуни фалсафӣ гирдгардии даврии табиат, зиндашавӣ, шинохти воқеии олами ҳастиро ифода мекунад. Падидаи воқеии кайҳонӣ буда, аз фарорасии фасли баҳор, сабзишу наврустани сабзаву растанӣ, айёми кишту кори деҳқонӣ пайк медиҳад, маншаи ташаккули фарҳанги ахлоқӣ-зебоипарастӣ, покизакорӣ ва ободкорӣ мебошад.

Аз ин рӯ, аз ин фаҳмиши чаҳор хусусиятгирии фалсафии Наврӯз мушаххас мегардад:

1) гирдгардии даврии табиатро бозгӯ мекунад;

2) шинохти воқеии олами ҳастиро ифода медорад;

3) пайкест аз фарорасии фасли баҳор, айёми шукуфтану рустанҳо;

4) манбаи ташаккули фарҳанги ахлоқӣ-зебоипарастӣ, покизасозию ободкорӣ дар ҷомеаи инсонист.

Ҳамзамон, мазмун ва моҳияти фалсафии Наврӯз дар он ифода меёбад, ки ин ҷашн ҳанӯз аз аҳди қадим ба ягон дину мазҳаб, идеологияи расмӣ вобастагӣ надошт, балки такя ба қонунҳои табиат мекард ва рамзу суннатҳои он ба зуҳуроти табиат робитаи мустақим доштанд. Махсусан, ҳифз кардани обу оташ ва ҳавою хок ҳамчун унсурҳои зиндагиофар, дуруст коркард ва истифода бурдани замин, оғоз намудан ба парвариши анвоъи гуногуни зироат ва ғайра аз идеяҳои зиндагисози ин ҷашн маҳсуб меёфтанд.

Ба фаҳмиши дигар, Наврӯз дар худ ақидаҳои космологии аҷдодони гузаштаро, ки аз идеяҳои созандаи фарҳанги ориёӣ ба ҳисоб мерафтанд ва минбаъд онҳо дар ташаккули тамаддуни ҷаҳонӣ нақши муассир бозиданд, таҷассум медошт. Суннатҳои Наврӯз бошанд, хотираи зиндаи таърихи тоисломии мардуми тоҷик буданд.

Ҳамин тавр, дар асоси ин чанд далели тасдиқкунанда месазад чанд нуктаи муҳимро зикр намуд, ки воқеан Наврӯз ба ҳаёти маънавии инсоният, бахусус халқҳои ҳавзаи он як таҳаввулоти ҷиддиеро ворид кард:

1. Дар арсаи вусъати тоза касб кардани бархӯрди тамаддунҳо ва аз байн рафтани арзишҳои моддию маънавӣ Наврӯз дар асл падидаи муттаҳидкунанда, пайвандагари қавму халқиятҳо мебошад. Даъвати инсонҳо ба ваҳдату ҳамзистӣ, ба роҳ мондани ҳамкории тарафайн, вусъат додани раванди муколамаи фарҳангҳо аз тамоили умумибашарӣ доштани рамзу суннатҳои Наврӯз далолат мекунад. Бинобар ин, арзиши умумибашарӣ касб кардани суннатҳои Наврӯз нагузошт, ки он ҳамчун бозёфти фарҳангии тоҷикон новобаста аз монеаҳо ва бархурдҳои фарҳангӣ вижагии ҷомеасозӣ, зиндагиофарии худро аз даст диҳад, балки ба он мусоидат кард, ки арзишҳои он насл ба насл мерос монда, шиори фараҳмандкунандаю хушояндро дар байни халқиятҳо бо мазмуни “Ҳар рӯзатон Наврӯз бод!” вирди забонҳо гардонад.

2. Мафҳумҳои калидии ба Наврӯз тавъамбуда – сулҳ, ваҳдат ва тозакорӣ ба ҳисоб мераванд. Аз ин рӯ, Наврӯз ғояи сарҷамъ кардан, ба ваҳдат овардани инсонҳоро ташвиқ мекунад. Бинобар ин, ваҳдати мардумони ҷаҳон ва тоҷикони бурунмарзӣ аз беҳтарин кӯшишҳоест, ки ҳангоми таҷлилии ин ҷашн ба эътибор гирифта мешавад. Аз ин рӯ, ташаббуси тоҷикон бо ҳамзабонони худ дар мавриди ба ҷашни байналмилалӣ табдил додани он дуруст ва мантиқӣ мебошад. Ба он хотир, ки ба маънии куллӣ “Наврӯз – намоди сулҳ аст”.

3. Суннатҳои наврӯзӣ: маҳалҳо, манзили зистро аз чангу ғубор, ифлосӣ тоза кардан, либоси тозаву идонаи ба фарҳанги наврӯзӣ мувофиқ ба бар кардан, ҳашарҳои ҷуйбортозакунӣ, ниҳолшинонӣ, ободонии боғу гулгаштҳо, нармкунии бехи дарахтон, ташкилу баргузор кардани бозиҳои варзишӣ аз қабили гуштингирӣ, бузкашӣ, дави миллӣ, мусобиқаҳои велосипедронӣ, баргузор кардани намоиши муаррифии либосҳои миллӣ, ташкили озмунҳои ҳунарӣ ва касбӣ, ки зимнан рӯҳияи маънавиятгустарӣ ва зебоипарастӣ доранд ва ғайра барои ташаккули фарҳанги экологӣ, зебоишиносӣ, беҳдошти саломатии инсон, пешгирӣ аз паҳншавии бемориҳои сирояткунанда, дар маҷмуъ ҳаёти солими ҷомеаи инсонӣ асари нек доранд;

4. Наврӯз – муҳаббату ба ҳам меҳрубон будани инсонҳоро тарғиб мекунад. Бо ин шева дӯстиро байни аҳдбастагон қавӣ мегардонад, кинаандӯзию ба ҳамдигар муносибати хусуматомезонадоштаро сифати ношоистаи инсонӣ мешуморад. Бо суннати инсоншинохтии худ талқин менамояд, ки нафароне, ки то имрӯз бо сабабе бо ҳам қаҳрӣ ҳастанд, дар рӯзи ҷашни Наврӯз бидуни ҳеҷ баҳонае оштӣ шаванд, аз гуноҳи якдигар гузашт кунанд. Ошиқон бошанд, бо тақдими гул изҳори муҳаббаташонро боз ҳам ошкоротар баён намоянд, аз қудрати бузурги Наврӯз, ки метавонад одаму оламро ба кулли тағйир диҳад, илҳом гиранд.

5. Наврӯз - куҳантарин ҷашни аҷдодии тоҷикон мебошад. Бинобар ин, имрӯз аз дигар кишварҳои ҳавзаи Наврӯз дар Тоҷикистон онро бо иҷро ва риояи тамоми рамзу суннатҳояш хубтару беҳтар ва дар сатҳи давлатӣ таҷлил мекунанд, ки ин амал ба василаи боло бурдани ҳувият ва худшиносии миллии мардуми тоҷик ва ифтихор доштан аз гузаштаи миллат мусоидат карда истодааст. Махсусан, ҷашни Наврӯзро рамзи эҳёи табиат ва тамоми мавҷудоти ҷаҳон медонанд. Бо расми хонатаконӣ мардум дар аёми Наврӯз ҳавои наврӯзӣ ва баҳориро ҳамроҳ бо шӯру шодӣ ба хонаҳои худ меоваранд. Ба маънои дигар, бо зоҳир ва ботини пок ба рӯзу соли нав ворид мешаванд. Кӯдакону занон ва духтарон либоси нав ва рангоранг мепӯшанд ва ба ин ҷашн шукуҳу ҷалол меафзоянд.

Агар ғизоҳои маъмули наврӯзӣ - суманак, кочӣ, бот ё ҳалво, шир ба изофаи равған, боҷ ё далила ва ғайра, ки аз гандум, орд ва шир тайёр карда мешуданд ба неруи нав ба зиндагӣ бахшанд, пас иҷрои намуди бозиҳои наврӯзӣ: алвончак, буҷулбозӣ, санчиқ ё қолбозӣ, кабкҷанг, хурӯсҷанг, тухмҷанг, бузкашӣ, гуштингирӣ ва ғайра завқи эстетикии мардум, хусусан насли наврасу ҷавонро тақвият медоданд. Дар баъзе аз минтақаҳои Тоҷикистон суннатҳое мисли оташафрӯзӣ ва ё «аловпарак» низ роиҷ буд, ки мардум зимни иҷрои ин расм аз болои оташ парида, бо овози баланд садо мекарданд, ки «сурхии ту аз ман ва зардии ман аз ту». Ҳамзамон, тифли навтаваллудшударо, ки ба рӯзи ҷашн мувофиқ меомад Наврӯз ном мениҳоданд.

6. Дар баробари рамзу суннатҳои қаблан зикршуда вижагирии дигари Наврӯз он буд, ки мардуми тоҷик Наврӯзро иди кишоварзон эътироф мекарданд. Зеро аз ин рӯз шурӯъ карда, деҳқонон ба кишту кори баҳорӣ оғоз мекарданд. Тавассути ҷуфти гов донаи аввалинро ба замини кишт карда, ин расмро чуфтбаророн меномиданд, ки то имрӯз дар минтақаҳои куҳистони кишвар ин анъана ба шукуҳу шаҳомати хосса баргузор карда мешавад.

7. Наврӯзро тоҷикон на танҳо бо хондани шеър ва сароидани таронаи идона, иҷрои рамзу суннатҳои дерина, балки тавассути ороста доштани дастурхони ҷашнӣ бо тантана таҷлил мекарданд. Хони наврӯзӣ бо гузоштани анвои гуногуни мева, сабза, тасвири ҷонварон ва ашёҳои рангоранг, ки ҳар кадом рамзе аз ойини наврӯзӣ ҳаст оро дода мешуд, ки ҳақиқатан диққатҷалбкунанда буда, аз фарҳанги баланди дастархондории тоҷикон далолат мекард.

8. Ранги сафед бошад, барои тоҷикон ранги аслии ҷашни Наврӯз маҳсуб меёфт, зеро шоҳони Сосонӣ дар бомдоди рӯзи Наврӯз бози сафед ба ҳаво сар медоданд ва бо хӯрдани шири навдӯшида рӯзи худро оғоз мекарданд. Ё худ ранги сафедро - рамзи покӣ, тозагӣ, сулҳ, ва осмони соф меҳисобанд. Анвоъи ғизо, ашё, пӯшок ва ороиши хонаҳои мардум низ ҷилои ранги сафедро доштанд. Либоси ба баркардаи духтарон низ аз матои ранги сафеддор дӯхта мешуд. Анвоъи ғизои рӯйи хони наврӯзӣ гузошта, низ ранги сафед доштанд. Масалан, шакар, панир, мост, ғизоҳои аз шир ва биринҷ таҳияшуда, аз маҳсулоти гӯштӣ бештар гӯшти мурғ ва моҳӣ, аз меваҷот: себ, сир ва санҷид, ки мағзи сафед доштанд ва ғайра.

Дар маҷмуъ, дар таърихи фарҳанги тоҷикон ҳеҷ падидаи фарҳангие ба мисли ҷашни Наврӯз дорои шумори рамзҳо ва суннатҳои ба ин андоза ғанӣ нест. Наврӯз падидаи комилан мифологӣ ва мазҳабӣ нест, балки як фарҳангест муназзаму том ва пеш аз ҳама падидаи табии кайҳонӣ, рамзи бозгашт ба фасли нави зиндагӣ, оғози кишту кори баҳорӣ мебошад. Барои он ҳамчун ҷашни тақвимӣ, парастиши замин, экологияи он ва умуман экологияи табиат муҳим аст. Аз ин рӯ фалсафаи Наврӯз - фарҳанги ҳувиятсоз буда, фазои олами моддӣ ва маънавии мардумро муайян менамояд, ба вай рӯҳияи оптимистӣ эҳдо менамояд. Зеро инсон бо тамоми арзишҳои созандаву гуманистиаш дар фикри ривоҷ додани арзишҳои Замин мебошад.

Наврӯз - нишоне аз ғолибияти нур бар зулмат, рамзи офариниши дубораи табиат, эҳёи баҳор, муждаи шукуфа ва бориши борон, ҷашни кишту кор, паёмовари ҳамдилӣ ва ҳамбастагӣ, нишонаи ҳуввияти фарҳангӣ ва миллӣ мебошад. Наврӯз - давоми муборизаи умумимиллӣ барои мондагорӣ ва рушди фарҳанги миллист. Он пайвандгари гузашта, имрӯза ва ояндаи мардумони ҳалқаи наврӯз мебошад.

Бобоҷон Самиев - мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институи фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар ҷашну маросимҳо ва расму оини мардум арзишу муқаддасоте таҷассум ёфтаанд, ки нишонагари ҳувияти этникӣ ва равонии он буда дар дохили гуруҳи этникӣ нақши муттаҳидгар ва аз нигоҳӣ берунӣ- фарқкунандаи онанд. Махсусан дар этногуруҳҳои бостонӣ ин расму оин ва ҷашну маросим шакли архетипҳои қавӣ - яъне сохторҳои ирсии равонии инсон, ки муҳтавои "бешуурии ҳайатии" умумиинсонӣ ва ногаҳон тафаккур ва рафтори инсонро муайян менамоянд, мегиранд. Онҳо интиқолдиҳандаи хусусияти этникӣ буда бо рамзҳои муайян ифода мегарданд. Наврӯз он ҷашнест, ки дар он аз бостон кулли архетипҳои бостонӣ таҷаммуъ гардида аз қадим то ба ин рӯз ҷовидон ва мавриди истифодаанд. Рамзиёти Наврӯзӣ хеле гуногунҷабҳаву сермазмун буда ифодагари мазмунҳои амики бо дирузу имруз ва фардои миллат вобаста мебошанд.

Дар ҳама давру замонҳо дар қатори дигар рӯйдодҳои фараҳбахши зиндагии мардум аз ҳама муҳимаш фарорасии баҳор буду ҳаст ва ин падида боқӣ мемонад. Мардум онро бо тарзҳои гуногун ҷашн мегирифтанд, вале ҳамагон онро ҳамчун иди эҳёи табиат ва тантанаи зиндагӣ, умед ба соли пурфайзу пурсамар қадр мекарданд. Фалсафаи Наврӯз аз он ҳикматҳои муҳими ҳаётиест, ки пайванди инсонро бо табиат ва ҳодисоти табиӣ мустаҳкам намуда роҳи ҳаёти нек ва таъмини ояндаи умедбахшро ато менамояд. Руй овардан ба унсурҳои табии обу оташ, замину ҳаво, нуру офтобу гармии он, мушоҳида аз фаслу мавсимҳои табии ва донистани ҳикмати онҳо, дар шакли устуравӣ тасаввур кардани онҳову дар тасвиру ороиш, мафҳумҳои эстетикӣ ифода намудани унсурҳои табиӣ натанҳо барои ҳаёти инсон зарур аст, балки таъмингари ояндаи бани башар ба шумор меравад.

Рамзиёти Наврӯзӣ ба замоне мансуб аст, ки ҳануз хат вуҷуд надошт ва асотири марбут ба он дар шакли шифоҳӣ ва нақшу нигор, мусиқбву рақс ифода мегардиданд. Дар онҳо он мазмуну донишҳо-маълумоте, ки оид ба ҳастии моддиву маънавии мардум ба даст омада буданд, таҷассум ёфта аз насл ба насл интиқол меёфтанд. Бинобар ин ҷашну маросимҳои гунаи Наврӯз муҳимтарин воситаи интиқоли донишу таҷрибаи қадимтарини мардум оид ба ҳаводиси табиат, сарчашмаи ҳастӣ, чистии аносири табиӣ ва чигунагии он ва ғ. аз давраи бостонӣ то имруз ба ҳисоб меравад.

Наврӯз бо гардиши афлок ва кавокиб пайваста аст ва заминаи космологӣ низ дорад. Ногуфта намонад, ки дар даврони бостон бо шинохти ситораҳо афкори асотириву динӣ низ марбут буда аст. Масалан дар зардуштия Муштариро бо Аҳурамаздо яке медонистанд ва дар ин худошиносӣ маърифат ба ҳақоиқ, кашфу шуҳуд бо таҳзиб ва тазкияи нафс ва пиростани он аз аносири дахил ва ороиши он ба нури азалӣ ва ишроқ вобаста карда мешавад.

Рамзиёти Наврӯз хеле гуногунранг буда аз фалсафаи он ва ҳифзу нигаҳдории маънову муҳтавои амиқи миллӣ дар тули қарнҳо, меросбарии арзишҳо ва аз даст надодани онҳоро дарак медиҳад. Дар рамзиёти наврузӣ раванди муҳими ташаккули тафаккури фалсафии миллӣ, яъне аз асотир ва тасаввуроти моддӣ - воқеӣ ба абстраксияву тасаввурӣ - фалсафӣ мубаддал гардидани он ифода ёфтаанд. Раванди мазкур ифодагари мураккабшавии тасаввуроти инсон ва донишҳои он дар бораи ҳастӣ, сохтордиҳии тарҳҳои мантиқӣ-маъноӣ ва эъмори муҷассамаҳои маъноии конгинтивӣ мебошад.[1]

Пеш аз ҳама дар Наврӯз гардиши абадии олам таҷассум ёфтааст. Бозгашт ба асл ё абадӣ аз ҷумлаи қадимтарин донишҳои башар буда, тавре Мирча Элиаде таъкид дорад, аз устураҳои Байнаннаҳрайну Бобул сарчашма мегирад.[2] Он аз қавси сууд ва қавси уруҷ иборат буда бозгашт ба асли хеш, яъне Офаридгорро ифода менамояд. Ба ибораи Мавлоно- Ҳар касе, ки дур монд аз асли хеш, бозҷуяд рузгори васли хеш.[3] Навруз пеш аз ҳама рамзи бозгашт ба асл, ки поку беолоиш ва соф буда минббаъд бо афзошиш замон ғашноку ифлосу олуда шуда аст, мебошад. Дар ин архетип, ки давраи сарбаста аст, дар баробари маънои зоиш-марг нуҳуфта аст, ки боз ҳам ба ҳаёт мубаддал мешавад. Инчунин Наврӯз бо “бозгашт ба офариниш” ва ё чархи гардун марбут аст. Ин рамз то ҳануз дар ҳамаи офаридаҳои мардуми тоҷик чун рамзи асосӣ истифода мешавад, аз ороиши либос дар кашидадузии чакану тоқиву руймоли миён, ҷиҳози хона то нақшу нигоҳи тавақу косаву пиёла ва хонаву дигар. Аз як ҷиҳат рамзи мазкурро бо офтобу гармӣ ва аз ҷиҳати дигар бо гардиши фалак марбут медонанд. Ягонагии мазмунии ин архетип бо рамзиёти Ҳинду Чин ва Бобулу

Бо офтоб вобаста кардани рамзи чарх бо донишҳои космологии ориёиён марбут буда гардиши офтобро дар чаҳор фасли сол ва ивазшавии фаслҳо ва дараҷаи гармои офтобро ифода менамоянд. Чархаи дувоздаҳрузаи Навруз низ ишора ба гардиши соли дувоздаҳмоҳа аст, ки оғоз ва анҷоми солро таҷассум карда аст.

Фалсафаи Наврӯз аз ҷумлаи аносири табиӣ оташро баргузида, мефармояд, то оташи ҳаётбахш бо чубҳои пок барпо дошта шавад. Ин фармуда ба ин маънӣ аст, ки мо бояд ҷараёнҳои ҳаётии танро фақат бо хӯрокҳои табиӣ, ки пеш аз он барои нирӯи зисти инсонӣ муносибат дошта ва шоиста буда, бипарварем (ва зеҳн ва андеша ва дарёфтҳои волои фикриро, чунон ки Зардушт худ ба вузуҳ мегуяд, аз нури холис ва оташи беғаш борвар созем. Наврӯз тараннуми покиву сафо, равшаниву гармӣ, фаъолнокиву кор ва мазаммати касифиву торикӣ, сардиву зулмот, танбаливу бекорӣ буда барои вусъат додани неруи инсон дар муқовимат ба ин зуҳуроти номатлуб дар сароғози баҳории сол таҷлил мегардад. Ҳар гоҳ касе ба кажандешӣ ва бероҳагӣ андар шуд, фарри яздонӣ ё нуру фуруғи илоҳӣ варо тарк мекунад, чунон ки Ҷамшедро тарк гуфт ва ба касе, ки шоиста аст, дарун шуда мепайвандад, чунон ки ба Зардушт андар шуд ва ба Ардашер расид), оташ - кинояи намод ва нишонвораи покӣ ва руҳонияти одамӣ аст.[4] Арҷгузории оташро, ки дар ин айём анҷом дода аз Сада то Наврӯз идома медиҳанд, мавриди мулоҳиза қарор дода Дақиқии бузург онро бо асотири маъруфи замонаш мепайвандад ва чунин меангорад:

Яке миҷмар оташ биёвард боз

Бигуфт аз биҳишт оваридам фароз

Ҷаҳонофарин гуфт бипзир ин

Нигаҳ кун бадин осмону замин

Ки бе обу хокаш баровардаем

Нигаҳ кун баду фош чун кардаем

Нигар то тавонад чунин кард кас

Магар ман, ки ҳастам ҷаҳондору бас...

Дар Наврӯз он арзишу тимсол ва амалу ҳаракоте арҷгузорӣ мегардад, ки барои рушду нуму, сабзишу инкишоф, зебоиву хушнудӣ, сафову покӣ, равшаниву гармӣ муосидату ёрмандӣ намоянд, чӣ аносир бошанду наботу ҳайвон, ва чӣ расму оини бо ин арзишҳои пайваста. Рамзи он муқобилгузории некӣ ба бадӣ, маърифат ва шинохти асҳоби ростини тафаккур ва андеша ба ҷаҳолату нодонӣ, равшанӣ ба ҳуқд ва буғзу таассуб ва каҷравиро нишон медиҳад. Бинобар ин таҷлили Навруз – ин ҷашни аҷдодӣ, бо он, ки анъаноти бостонии марбут ба даврони асотириро ҳифз намудааст, дар худ таъсири давраҳои гуногуни тамаддуни мардуми ориёӣ ва дигар қавму қабоили парастандаву арҷгузори Наврузро таҷассум менамояд. Навруз бо ин хусусияти худ муттаҳидгари ҷомеаву тамаддунҳост, ки имрӯз бо номи Ҳавзаи парастиши Навруз маъруф гардида бо рисолати ҷашни арҷгузорӣ ба бедоршавии табиат доштани худ, бо орои умуми кишварҳои узви Созмони милали муттаҳид ҷашни байналмилалӣ шинохта шудааст.

Рамзҳои зооморфӣ (хайвонотпарастӣ) ва баъзе аломатҳои марбут ба фарорасии баҳор меравад. Дигар вижагии Навруз он аст, ки вобаста бо кавокиб ва гардиши фалак аст, ба маъное, ки сароғози сол ва баробарии шабу рузро дар баҳор нишон медиҳад. Ин замон аз муҳимтарин гоҳҳое ба шумор меравад, ки дар тайину дақиқан муайян намуданаш донишмандони мунаҷҷиму ситорашиноси бостон заҳматҳо кашидаанд. Дар мутуни паҳлавӣ ба вижа онҳое, ки тавассути Зарвониён навишта шуда, чун Минуи Хирад, Бундаҳишн ва Андарзномаҳо - таъсири кавокиб бар зиндагии мардум чун шавоҳиди табиъӣ машҳуд аст.[5] Дар фарҳанги суғдӣ яке аз тасвирҳои муҳими зооморфӣ тасвири шер ва гов аст, ки дар набарданд ва асосан ин набард бо ғалабаи шер анҷом меёбад. Дар баъзе тасвирҳо ин набардро шоҳе шаҳсавор бо найза сарварӣ мекунад, ки таҷассуми фарри шоҳӣ ва фатҳи гармӣ ба сардӣ, гардиши зимистон ба баҳор аст.

Аҷдодони мо замони фаро расидани баҳор – Наврӯзро на танҳо бо расидани нури офтоб ба нишонаҳои муқарраршуда ва бедоршавии табиату тастанишҳо, пайдо шудани аввалин гулҳои зардранг – гули зардак ё бойчечак, балки бо аломатҳои гуногуни мардумии марбут ба паррандагон ва олами ҳайвонот низ муайян мекардаанд. Тоҷикон мисли аксари мардуми ҷаҳон наздикшавии Наврӯзро, аз ҷумла, аз рӯи вақти гашта омадани паррандагон, масалан, лаклаку турнаҳо аз манотиқи гарм муайян мекардаанд. Инчунин рамзҳои муқаддаси зооморфӣ монанди Симурғ –махлуқе болдору паррандашакл, бо пойҳои шер/хирс/саг, танаш пушида бо пусти моҳӣ, ки таҷассумгари ягонагии се унсур- замину обу осмон ва ҳомии унсурҳои табиат мавҷуданд. Симурғ рамзи ҳосилхезиву ҳаёт, ободиву фаровонии обу борандагӣ мебошад.

Рамзиёти мазкури ҷашни Наврӯз, ки дар фарҳанги бостонии суғдӣ ва бохтарӣ низ фарогиранд, дарак аз хотираи ҷовидонии миллати бостонии дорои фарҳангу тамаддуни пешрафта ва боқимондаҳои тасаввуротҳо оид ба ҳайвонот ва иртиботи он ҳамчун нишонаи донишмандиву хирад, таҷрибаву ҳувият далолат мекунанд. Ҷолиб он аст, ки дар тасвиру рамзиёти мазкур мо бо тасаввуроти бостонии миллат оид ба омодагии ҳастӣ ба ҳаёти нав, баҳор ва сарватмандӣ, бахту саодат ва шукуфоӣ дар соли нав огоҳ шуда аз умеду эътимод ба боварии он ба оянда, сабзаву шукуфоии ҳаёти минбаъдаро дармеёбем.

Маҳмадҷонова М.-д.и.ф., профессор, сарходими илмии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

[1] А.В.Александров. Когнитивные информационные конструкции//Образовательные ресурсы и технологии. 2016, 4 (16). - с. 93.

[2] Элиаде М. Мир о вечном возвращении (перевод Е.Морозовой и Е.Мурашкинацевой). М. Ладомир. 2002.-414 С.- с76.

[3] Ҷалолуддин Балхии Румӣ. Маснавии маънавӣ. Душанбе, 2013.-с.25.

[4] Ҳошим Разӣ. Ҳикмати хусравонӣ (сайри татбиқии фалсафа ва ҳикмат ва ирфон дар Эрони бостон аз Зардушт то имруз). Теҳрон. Интишороти Баҳбаҳат 1379.с.37

[5] Ҳошим Разӣ. Ҳикмати хусравонӣ (сайри татбиқии фалсафа ва ҳикмат ва ирфон дар Эрони бостон аз Зардушт то имруз). Теҳрон.Интишороти Баҳбаҳат1379.с.26.