То фарорасии 28-юмин солгарди Рӯзи Ваҳдати миллӣ вақти зиёде намондааст. Ҷойи ифтихор аст, ки тайи ин солҳо халқи соҳибхиради тоҷик бо иттифоқу иттиҳод , дасти ҳам бигрифта, ба сӯи мақсади наҷиб – таъмини рушди устувор ва шукуфоии бештари Тоҷикистон роҳ пеш гирифтааст. Воқеан ҳам дар луғатҳо низ омадааст, ки иштироки ҳама афроди миллат дар амал ва мақсад ваҳдат ном дорад. Аммо набояд, фаромӯш кард, ки роҳи расидан ба сулҳ барои Тоҷикистон тахту ҳамвор набуд…

— Бале, тай кардани ин роҳ барои мардуми мо осон набуд. То оғози музокирот як таҷрибаи санҷидашудае вуҷуд надошт. Сарвари ҷавони давлат Эмомалӣ Раҳмон он вақт танҳо ду ситораи қутбнамо дошт, яке Конститутсияи Тоҷикистон ва дигаре иродаи халқи тоҷик. 27 июни соли 1997 бо шарофати хиради азалии тоҷикон ва кӯшиши талошҳои беназир ва хастанопазири Сарвари давлат дар шаҳри Маскав Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ ба имзо расид.

Раиси Шӯрои Олиии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дигар фарзандони ватанпарасту миллатдӯст баъд аз мухолифатҳо ва ҷангҳои таҳмиллӣ, баъди давраҳои зиёди музокирот ба ихтилофот хотима гузошта, ба қавли устод Лоиқ Шералӣ, ба сулҳи деринтизор расиданд.

Дар назди Раиси тозаинтихоби Шӯрои Олӣ иҷрои вазифаҳои бисёр душвор, аз қабили таъмини сулҳ, баргардонидани муҳоҷирин ба Ватан, сарҷамъ намудани миллат ва сохтмони давлатдории тоҷикон меистоданд. Ҷаноби Олӣ ба душвориҳои зиёд нигоҳ накарда, дар роҳи таъмини сулҳ дар Тоҷикистон корҳои зиёдро анҷом доданд сулҳу суботро барқарор намуданд.

Музокирот бо мухолифин аз 5 апрели соли 1994 то 27 июни 1997 дар Афғонистон, Покистон, Эрон, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон ва Россия идома кард. Барои ба сулҳу субот расидан 9 давраи музокирот, 6 мулоқоти сарон ва 21 маротиба музокироти ҳайатҳо сурат гирифт, 40 санаде ба имзо расиданд, ки тақдири ояндаи давлати тоҷикон ва таъмини сулҳу салоҳро дар Тоҷикистон ҳал намуданд.

Қувваҳои посдори сулҳи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, миёнаравиҳои самарабахши Созмони Милали Муттаҳид, Созмони Амнияту Ҳамкории Аврупо, Созмони Конфронси Исломӣ, Кумитаи Байналмилалии Салиби Сурх барои барҳам додани муноқишаи тоҷикон нақши назаррас бозиданд.

Миллати тоҷик таҳдиди аз байн рафтани давлатро эҳсос намуда, дар атрофи фарзанди фарзонаи худ Эмомалӣ Раҳмон муттаҳид шуда, давлати миллии худро, ки натиҷаи орзӯю ормонҳои ҳазорсола буд, аз хатари парокандашави эмин нигаҳ дошт.

Дар солҳои пурхатари ҷанги шаҳрвандӣ маҳз муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавре мегӯянд, ҷон ба каф гирифта, барои гуфтушуниди сулҳ бо мухолифин ба Ҷумҳурии Исломии Афғонистон рафтанд ва ба раванди гуфтушуниди сулҳи тоҷикон оғоз бахшиданд. Дар ин ҷараён борҳо бо Президенти вақти Афғонистон Бурҳониддин Раббонӣ вохӯрдаю дар бораи расидан ба сулҳи сартосарӣ табодули андеша намудаанд. Бурҳониддин Раббонӣ паёми ҷиддие изҳор намуда буд, ки дар он, аз ҷумла, омадааст: «Ман мехостам бигӯям, ки бародари ман Эмомалӣ Раҳмон ҷавонмарди баномуси точик аст. Эмомалӣ Рахмон як шонси тоҷикон ва Тоҷикистон аст…»

Сарзамини Тоҷикистон пур аз ганҷ аст, аммо барои давлату миллати тоҷик аз ваҳдати миллӣ дида гаронбаҳотар ганҷе нест!

Барои миллати тоҷик Рӯзи Ваҳдати миллӣ арзишмандтарин санаи таърихист. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронӣ дар Конфронси байналмилалӣ бахшида ба панҷумин солгарди имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон ва намунаи ибрати он барои Афғонистон 17 июни соли 2002 чунин гуфта буданд: «27 июн бешубҳа, дар таърихи мамлакати мо ҳамчун санае сабт хоҳад ёфт, ки фоҷиаи аз сар гузаронидаи мо, зарурати ҳамеша ҳифз намудани сулҳу осоиш ва таҳкими ваҳдати миллӣ ва истиқлолияти мамлакатро хотиррасон месозад».

Бархӯрди манфиатҳои давлатҳои абарқудрат, кӯшиши аз нав тақсим намудани ҷаҳон бо мақсади соҳибӣ ба сарватҳои табиӣ ва захираҳои ашёи хому бозори ҷаҳон рӯз ба рӯз шиддат меёбанд. Ба замми ин, терроризм ва экстремизм барои давлатҳо ба манбаи нави хатару таҳдид мубадал гаштааст. Дар чунин шароит, ки вазъияти дунё ҳар лаҳза дар ҳоли таъғйирёбист, дар дохили давлат таъмин будани Ваҳдати миллӣ, суботу амнияти ҷомеа, таҳамулпазирию ҳамдигарфаҳмӣ барои тинҷу осоишта меҳнату зиндагӣ кардани мардум аҳамияти муҳим дорад.

Ҳама гуна мухолифат ва низоъ бо роҳи музокирот бояд ҳаллу фасл шавад. Таҳаммул карда тавонистани ақидаҳои гуногуни сиёсиву иҷтимоӣ, гузашт ва муросо муруввату мадоро, худдорӣ аз ҷаҳлу ҷидол аз хислатҳои неки миллати бофарҳанг ба ҳисоб мераванд.

Имрӯз вазъ ва авзои ҷаҳон ноором аст. Дар Сурия Ироқ, Либия, Яман, Миср, Афғонистон ҷанг идома дорад. Ҷангу ҷидол дар ин давлатҳо боиси пайдо шудани ҳазорон гурезаҳо гардидааст.

Мо тоҷикону тоҷикистониён ҳамеша бояд дар хотир дошта бошем, ки чунин рӯзҳои сахту сангинро мо низ аз сар гузаронидаем. Худо кунад, ки аз ин дарси талхи таърих сабақҳои дуруст бардошта бошем.

Дар ҷаҳони имрӯз ифротгароӣ ё экстремизми динӣ, терроризм ба рӯйдодҳои ҷаҳонӣ табдил ёфта истодаанд. Гурӯҳҳои террористии Ал-Қоида, ДИИШ, Ҳизби Таҳрири Исломӣ, Ҷунбиши Толибон, Ҳаракати Исломии Ӯзбекистон, Равияи Салафия, ТЭТ Ҳизби Наҳзати Ислом, Ҷамоати даъват ва таблиғ, Ихвон-ул-муслимин, Ҳизби Исломии Туркистони Шарқӣ, Акрамия, Ҷамоати Муҷоҳидини Осиёи Марказӣ, Аш-Шабоб, Боко Ҳаром, Ансоруллоҳ ба амният ва ваҳдати миллии Тоҷикистон таҳдиди бевосита доранд ва кӯшиш менамоянд, ки амнияту суботи Тоҷикистонро осебпазир намоянд. Нуфузи ин ташкилотҳои террористӣ рӯ ба афзоиш аст. Ниҳоди террористии ба ном «Давлати Исломӣ» кӯшиши зери тасаруф гирифтани минтақаҳои нав ба нав дар кишварҳои гуногун, паҳншавии ғояҳои тундгароӣ дар Афғонистони ҳамсоя моро ҳушдор медиҳад, ки ҳамеша ҳушёру зирак бошем, гирифтори дасисаву фиреби бегонагон нашавем, ваҳдату суботро боз ҳам устувортар гардонем.

Ҳодисаҳои нангини 4–16 сентябри соли 2015–суиқасди табаддулоти мусаллаҳонаи давлатӣ, ки бо маблағгузориву сарпарастии бевоситаи ТЭТ Ҳизби Наҳзати Исломӣ сурат гирифт, собит намуд, ки баъзе аз доираҳои сиёсии хориҷӣ то ҳанӯз аз ниятҳои бадхоҳона нисбат ба миллати тоҷик даст накашидаанд ва мехоҳанд нақшаҳои хешро бо дасти зархаридону гумоштагон амалӣ гардонида, ба сари мардуми тоҷик низоми бегонаро таҳмил намоянд.

Пӯшида нест, ки имрӯзҳо истифодаи шабакаҳои иҷтимоии интернет ва табодули иттилоот ба воситаи расонаҳои электронӣ васеъ паҳн шудааст. Ин тарзи истифодаи иттилоот ҳам ҷиҳати мусбат ва ҳам манфӣ дорад. Маҳз ана ҳамин шабакаҳои интернетӣ омили пайвастани як тоифа ҷавонон ба созмонҳои ифротию террористӣ мегардад. Ҷавонон бояд донанд, ки технологияҳои иттилоотӣ воситаи паҳншавии низоъҳо шуда, боиси ба амал омадани бархӯрдҳои фоҷиабор дар минтақаҳои гуногуни ҷаҳон мегарданд.

Падару модарони моро лозим аст, ки ба таҳсили ғайрирасмии динии фарзандон роҳ надиҳанд, барои ин гуна таҳсил онҳоро ба хориҷи ҷумҳурӣ нафиристанд. Дар хориҷ вақти таҳсилро тамом кардан онҳо ба Ватан алакай бо мафкураи бегонаи экстремистӣ бармегарданд. Дар мафкураи ин гуна ҷавонон ақидаҳое ҷой дода шудаанд, ки ба воқеияти давлати демократии ҳуқуқбунёди дунявӣ рост намеоянд ва дар натиҷа қисме аз онҳо дар зиндагӣ раҳгум мезананд ва ба доми гурӯҳҳои ифротию террористӣ меафтанд.

Таассуфовар аст, ки дар ҷомеаи Тоҷикистони мо ҳанӯз ҳам унсурҳои манфӣ вуҷуд доранд ва онҳо ба Ваҳдати миллӣ, Истиқлолияти давлатӣ ва суботи мамлакат халал ворид карда метавонанд. Коррупсия, маҳалгароӣ, рушди номутаносиби минтақаҳои ҷумҳурӣ, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва камбизоатӣ аз ҷумлаи мишкилоти ҷомеаи мо мебошанд. Имрӯз миллати тоҷик вақти зиёд ё фурсати таърихӣ надорад, ки солҳои дароз ин зуҳуроти номатлубро таҳамул намояд. Мо бояд ба дарки он расем, ки душманон метавонанд аз маҳалгароии мо сӯистифода намуда, миллатро ба муқобили ҳам барангезанд.

Мардуми Тоҷикистон ғояҳои ифротгароёнаи ташкилотҳои экстремистию террористро қабул надоранд ва барои таъмини амну суботи мамлакат саъю талош меварзанд. Ташкилотҳои экстремистӣ миёни мардум замина надоранд ва ваҳдати миллии мамлакатро халалдор карда наметавонанд.

Таҷрибаи талхе, ки миллати тоҷик аз ҷанги шаҳрвандӣ ба даст овард ба такрори воқеаҳои гузашта роҳ намедиҳад ва ин таҷриба, ин дарси таърих кафолати ваҳдати миллӣ, якпорчагии Ватан ва пешрафти иқтисодӣ, иҷтимоию фарҳангии мамлакат хоҳад буд. Рӯзи Ваҳдати миллӣ барои миллати тоҷик танҳо ба сифати як ҷашни тақвимӣ нест, балки фаротар аз он саҳифаи таърихест, ки ба ивази зиёни бузурги модию маънавӣ, қурбониҳои зиёди ҷонӣ, заҳмату машаққат ва сабру таҳамули зиёд насиби тоҷикон гардидааст.

Муроди мо аз ин гуфтаҳо мусоидат ба баланд гардидани ғурури миллӣ, бедор намудани ҳисси ифтихор аз Ватани озоду соҳибистиқлол, худшиносӣ, боло гирифтани эҳсоси солими ватандӯстӣ ва таъкиди он аст, ки сулҳ, суботу амнияти ҷомеа, ваҳдати миллӣ, меҳнати ҳалолу самаранок роҳи ягонаи наҷоти давлату миллат дар шароити бисёр муракаби ҷаҳонишавист.

Зубайдулло Давлатов, - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ваҳдати миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо мафҳуми сиёсӣ, балки омили муҳими таъмини субот, амният ва рушди иқтисодӣ мебошад. Баъд аз ба даст овардани истиқлолият дар соли 1991 Тоҷикистон бо мушкилоти зиёди сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, аз ҷумла ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) рӯ ба рӯ шуд. Ин низоъ боиси талафоти ҷонӣ, муҳоҷирати оммавӣ ва харобии иқтисодӣ гардид, ки ягонагии миллиро зери хатар гузошт. Дар чунин шароити мураккаб Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо хиради сиёсии худ тавонист сулҳро барқарор намуда, заминаи ваҳдати миллиро мустаҳкам кунад. Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар соли 1997, ки дар сатҳи ҷаҳонӣ ҳамчун “модели тоҷикии сулҳ” эътироф гардид на танҳо ризоияти дохилиро таъмин кард, балки роҳро барои сиёсати хориҷии “дарҳои кушод” кушод. Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон натиҷаи амалишавии муштараки ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ аст, ки бо роҳбарии Пешвои миллат амалӣ шуданд.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар барқарорсозии сулҳ ва ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузоштааст. Тавре дар монографияи Қурбонова Ш.И. қайд шудааст, ӯ дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) бо сафарҳои ҷасоратмандона ба минтақаҳои низоъзада ва муколамаи мустақим бо мардум ва мухолифин тавонист эътимодро барқарор намояд. Масалан, сафари ӯ ба ноҳияи Файзобод дар соли 1993 дар шароити бесубот, ба коҳиши таниш мусоидат кард.

Музокироти сулҳ, ки бо роҳбарии Пешвои миллат аз соли 1994 дар Теҳрон оғоз шуд, заминаи Созишномаи сулҳи соли 1997-ро гузошт. Ин созишнома на танҳо низоъро хотима бахшид, балки барои баргардонидани гурезагон ва барқарорсозии ягонагии минтақаҳо мусоидат кард. Пешвои миллат дар эҳёи фарҳанги тоҷик, забон ва таърихи миллӣ нақши муҳим бозид. Бо ташаббуси Пешвои миллат анъанаҳои миллӣ таблиғ гардида, арзишҳои фарҳангӣ таҳким ёфтанд. Масалан, нашри китоби “Тоҷикон дар оинаи таърих” ва баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ ба монанди ҷашни 1100-солагии давлати Сомониён ифтихори миллиро боло бурд.

Пешвои миллат бо роҳандозии лоиҳаҳои бузурги инфрасохторӣ ва энергетикӣ заминаи ояндаи устувори Тоҷикистонро гузошт. Сохтмони НБО-и Роғун на танҳо истиқлоли энергетикӣ, балки ягонагии иқтисодии минтақаҳоро таъмин намуд. Ин лоиҳа ба таъсиси ҷойҳои кор ва афзоиши даромади аҳолӣ мусоидат кард.

Рушди иқтисод яке аз омилҳои асосии таҳкими ваҳдати миллӣ мебошад. Барномаҳои давлатии коҳиши сатҳи камбизоатӣ, ба монанди “Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030” ба беҳтар намудани сатҳи зиндагии аҳолӣ ва коҳиши нобаробарии иҷтимоӣ нигаронида шуда аст. Ин барномаҳо ба таъмини баробарии иқтисодӣ байни минтақаҳои мухталифи кишвар мусоидат мекунанд.

Масалан, бо ташаббуси Пешвои миллат, лоиҳаҳои инфрасохторӣ, аз қабили сохтмони роҳи Душанбе–Чанок ва нақби Истиқлол, дастрасии минтақаҳои дурдастро ба маркази кишвар осон карда, ягонагии иқтисодиро таъмин намуданд. Ин лоиҳаҳо на танҳо иқтисоди минтақаҳоро боло бурданд, балки эҳсоси мансубият ба як давлати воҳидро дар байни сокинон афзоиш доданд.

Соҳибкорӣ яке аз муҳаррикҳои асосии иқтисоди Тоҷикистон аст. Иқдомоти Пешвои миллат дар самти дастгирии давлатии соҳибкорӣ ба рушди устувори бахши хусусӣ ва ҷалби сармоя мусоидат кардааст. Масалан, барномаи миллии рушди соҳибкории хурд дар соли 1999 ба эҷоди ҷойҳои кор ва коҳиши камбизоатӣ кӯмак кард. Инчунин, риояи стандартҳои касбӣ дар муносибатҳои иқтисодӣ ба таҳкими эътимоди ҷомеа ба низоми бозор мусоидат мекунад. Қонунгузории зиддиинҳисорӣ дар пешгирии сӯиистифода аз мавқеи ҳукмфармоӣ ва таъмини рақобати солим нақши муҳим дорад.

Соли 1997 барои Тоҷикистон соли гардиши муҳим буд, зеро имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) хотима бахшид. Ин соли оғози барқарорсозии иқтисодӣ, сиёсӣ ва иҷтимоӣ буд. Дар муқоиса, соли 2024 Тоҷикистонро ҳамчун давлати мустақил бо иқтисоди рушдёбанда, низоми сиёсии устувор ва мавқеи муътабар дар арсаи ҷаҳон нишон медиҳад.

Соли 1997 Тоҷикистон аз ҷанги шаҳрвандӣ берун омада, бо буҳрони шадиди иқтисодӣ рӯ ба рӯ буд. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, ММД дар соли 1995 танҳо 41% аз сатҳи соли 1991-ро ташкил медод, ки дар соли 1997 баъди коҳиши 17%-и соли 1996 ба афзоиш оғоз кард. Иқтисод аз кӯмакҳои байналмилалӣ вобаста буд, ва содироти асосии кишвар (пахта ва алюминий) ба бозорҳои хориҷӣ хеле осебпазир буд. Баланси тиҷоратӣ манфӣ буд, ва қарзи хориҷии кишвар дар соли 1997 наздик ба 1 миллиард доллари ИМА буд. Шуғлмандӣ дар кишоварзӣ 45% ва дар саноат 13%-ро ташкил медод, ки нишонаи кишоварзгароии иқтисод буд. То соли 2024 иқтисоди Тоҷикистон ба таври назаррас рушд кард. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, ММД дар соли 2023 ба 10,8 миллиард доллар расид, ки афзоиши 8,3%-ро нишон медиҳад, ва дар соли 2024 афзоиши 6,5% пешбинӣ шудааст. Сохтори иқтисод тағйир ёфт: хидматрасониҳо 48%, кишоварзӣ 23,4% ва саноат 28,6%-и ММД-ро ташкил медиҳанд. Содирот гуногунранг шуд, ва тилло яке аз маҳсулоти асосии содиротӣ гардид. Баланси тиҷоратӣ дар соли 2020 - 4557,8 миллион долларро ташкил дод, ки аз он 1406,9 миллион доллар содирот буд. Шуғли аҳолӣ дар кишоварзӣ то 66% афзоиш ёфт, дар ҳоле ки саноат ва сохтмон мутаносибан 4% ва 3%-ро ташкил доданд. Соли 1997 иқтисод дар ҳолати барқароршавӣ аз буҳрон буд, дар ҳоле ки соли 2024 Тоҷикистон иқтисоди рушдёбанда бо афзоиши устувори ММД нишон медиҳад. Вобастагии иқтисод ба кӯмакҳои хориҷӣ коҳиш ёфта, сармоягузориҳои хориҷӣ, ба монанди лоиҳаҳои “НБО Сангтуда 1” афзоиш ёфтаанд.

Дар соли 1997 кишоварзӣ 30,8%-и ММД-ро ташкил медод, ва пахта маҳсулоти асосии содиротӣ буд, ки то 90% нах ба хориҷа содир мешуд. Саноат, ки 29,1%-и ММД-ро ташкил медод, аз ҷанги шаҳрвандӣ зарари ҷиддӣ дида буд. Корхонаҳои саноатӣ қариб пурра аз кор монда, инфрасохтори онҳо хароб шуда буд. Дар соли 2024 кишоварзӣ ҳамчун яке аз соҳаҳои муҳими иқтисод боқӣ монд. Тибқи маълумоти Агентии омори Тоҷикистон, дар соли 2014 истеҳсоли 1317,8 ҳазор тонна ғалладона, 372,7 ҳазор тонна пахта ва 1549,5 ҳазор тонна сабзавот ба қайд гирифта шуд, ки нишонаи афзоиши ҳаҷми истеҳсолот аст. Саноат низ рушд кард, хусусан дар соҳаи истихроҷи маъдан ва коркарди алюминий. Лоиҳаҳои бузурги энергетикӣ, ба монанди НБО-и Роғун, ба рушди саноати энергетикӣ мусоидат карданд. Соли 1997 кишоварзӣ ва саноат дар ҳолати барқароршавӣ буданд, дар ҳоле ки соли 2024 онҳо ба таври назаррас рушд карда, бо технологияҳои муосир ва сармоягузориҳои хориҷӣ таъмин шуданд. Гуногунрангии маҳсулоти кишоварзӣ ва афзоиши истеҳсоли саноатӣ нишонаи пешрафти иқтисод аст.

Дар соли 1997 соҳаи энергетика дар ҳолати рукуд қарор дошт. Инфрасохтори энергетикӣ аз ҷанг зарар дида, истеҳсоли нерӯи барқ маҳдуд буд. Тибқи маълумоти Оҷонсии омор, истеҳсоли нерӯи барқ дар соли 1997 ба талаботи дохилӣ ҷавобгӯ набуд. Инфрасохтори нақлиёт низ хароб шуда, Тоҷикистон аз изолятсияи нақлиётӣ ранҷ мекашид. То соли 2024 Тоҷикистон ба яке аз кишварҳои пешрафта дар соҳаи энергетика табдил ёфт. Сохтмони НБО-и Роғун истиқлоли энергетикӣ ва содироти нерӯи барқро таъмин кард. Лоиҳаҳои инфрасохторӣ, ба монанди роҳи Душанбе–Чанок ва нақби Истиқлол, изолятсияи нақлиётиро коҳиш доданд. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, сармоягузориҳо дар энергетика ва нақлиёт дар солҳои 2021–2023 845 миллион долларро ташкил доданд. Соли 1997 энергетика ва инфрасохтор дар ҳолати барқароршавӣ буданд, дар ҳоле ки соли 2024 Тоҷикистон ба истиқлоли энергетикӣ ва рушди инфрасохтори муосир ноил шуд.

Дар соли 1997 низоми маориф ва тандурустӣ аз ҷанги шаҳрвандӣ зарари ҷиддӣ дида буд. Мактабҳо ва беморхонаҳо қисман хароб шуда, дастрасӣ ба хизматрасониҳои асосӣ маҳдуд буд. Буҳрони иқтисодӣ боиси муҳоҷирати омӯзгорон ва табибон гардид, ки ба сифати хизматрасониҳо таъсири манфӣ расонд. Дар соли 2024 низоми маориф ва тандурустӣ ба таври назаррас беҳтар шуд. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, сармоягузориҳо дар маориф ва тандурустӣ дар солҳои 2021–2023 афзоиш ёфта, ба сохтмони мактабҳо ва беморхонаҳои нав мусоидат карданд. Донишгоҳи Осиёи Марказӣ дар Хоруғ (2017) ва афзоиши шумораи муҳаққиқон (6707 нафар дар соли 2011) нишонаи рушди маориф аст. Дар тандурустӣ, барномаҳои ҳифзи иҷтимоӣ ва афзоиши буҷети давлатӣ ба коҳиши фавти кӯдакон ва беҳтаршавии хизматрасониҳо мусоидат карданд. Соли 1997 маориф ва тандурустӣ дар ҳолати буҳрон буданд, дар ҳоле ки соли 2024 онҳо бо сармоягузориҳои давлатӣ ва байналмилалӣ рушд карданд.

Дар соли 1997 фарҳанг дар ҳолати барқароршавӣ буд. Пешвои миллат бо таблиғи анъанаҳои миллӣ ва эҳёи забони тоҷикӣ ба таҳкими ифтихори миллӣ оғоз кард. Сиёсат дар ҳолати ноустувор буд, аммо имзои Созишномаи сулҳ заминаи суботро гузошт. Дар соли 2024 фарҳанг ба таври назаррас рушд кард. Нашри китобҳои Пешвои миллат, ба монанди “Тоҷикон дар оинаи таърих” ва баргузории ҷашнҳои фарҳангӣ, ба монанди Наврӯз, ифтихори миллиро боло бурданд. Сиёсат устувор шуд ва Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон ҳамчун ташаббускори масоили об ва иқлим эътироф гардид. Соли 1997 фарҳанг ва сиёсат дар марҳилаи барқароршавӣ буданд, дар ҳоле ки соли 2024 онҳо ба таври назаррас рушд карда, вале бо мушкилоти марбут ба озодиҳои сиёсӣ рӯ ба рӯ ҳастанд.

Дар соли 1997 Тоҷикистон бо муҳоҷирати оммавӣ (1,2 миллион нафар) ва сатҳи баланди камбизоатӣ рӯ ба рӯ буд. Тибқи маълумоти СММ, 10–20% аҳолӣ дар дохили кишвар муҳоҷири дохилӣ буданд. Аҳолӣ аз 5,3 миллион дар соли 1991 то 6 миллион дар соли 1997 афзоиш ёфт. Дар соли 2024 сатҳи камбизоатӣ коҳиш ёфт. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, сатҳи камбизоатӣ (бо меъёри 3,65 доллар дар рӯз) аз 10,7% дар соли 2023 то 9,2% дар соли 2024 поин рафт. Аҳолӣ ба 10,7 миллион нафар расид. Муҳоҷирати меҳнатӣ ба Русия яке аз манбаъҳои асосии даромади аҳолӣ боқӣ монд, ки 30–50%-и ММД-ро ташкил медиҳад. Соли 1997 Тоҷикистон бо муҳоҷирати оммавӣ ва камбизоатии шадид рӯ ба рӯ буд, дар ҳоле ки соли 2024 сатҳи камбизоатӣ коҳиш ёфта, вобастагии иқтисод ба муҳоҷирати меҳнатӣ камтар гардидааст.

Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон натиҷаи фаъолияти муштараки ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ аст, ки бо роҳбарии Пешвои миллат амалӣ шуданд. Низоми ҳуқуқӣ, ки бар Конститутсия ва қонунҳои муосир асос ёфтааст, баробарии шаҳрвандонро таъмин намуда, ба пешгирии низоъҳо мусоидат мекунад. Омилҳои иқтисодӣ, аз қабили лоиҳаҳои инфрасохторӣ ва рушди соҳибкорӣ, ягонагии иқтисодиро таҳким бахшиданд. Талошҳои Пешвои миллат дар барқарорсозии сулҳ, эҳёи фарҳанг ва роҳандозии лоиҳаҳои энергетикӣ Тоҷикистонро ба давлати муътабар дар арсаи ҷаҳон табдил дод.

Дониёр САНГИНЗОДА, - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва АМИТ доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Фарида ҚУРБОНЗОДА - ходими илмии шуъбаи ИДМ Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ҷумҳурии Фаронса барои Тоҷикистон яке аз шарикони калидӣ ва боэътимод дар Аврупо ба маҳсуб мешавад. Ба таваҷҷуҳ ба Фаронса дар Тоҷикистон фазои дӯстӣ ва эътимоднок мушоҳида мешавад. Ин омил ба робитаҳои таърихии ду кишвар дар даврони шӯравӣ ва пеш аз он, вобастагӣ дорад. Аз ҳамон давраҳо сар карда таваҷҷуҳи ҷомеаи тоҷик ба Фаронса, таъриху фарҳанги он эҳтироми мутақобилаи манфиатҳои миллӣ ба назар мерасид. Нақши Фаронса низ роҷеъ ба муносибатҳои дуҷонибаи сиёсӣ ва иқтисодию тиҷоратӣ назаррас мебошад.

Ба истинод аз манбаи расмии АМИТ «Ховар» “8 июн Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои иштирок дар Конфронси сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнусҳо ва муаррифии оғози Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034 ба Ҷумҳурии Фаронса сафар намуданд”.

Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин конфронси байналмилалӣ ба ҳайси роҳбари давлати ташаббускор ва пешоҳанг дар умури ҷаҳонии обу иқлим аз ҷониби роҳбарияти давлати Фаронса ва созмони ЮНЕСКО ширкат варзиданд.

Бояд гуфт, ки конфронси мазкур қаблан дар доираи пешниҳоди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса, ки Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034 аз ҷониби СММ қабул гардида буд, ба роҳ монда шудааст.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳалли масъалаҳои мубрами сайёра яке аз ташаббускорони асосӣ ба ҳисоб рафта, ҷиҳати ҳалли мушкилоти умумибашарӣ саҳми беназир доранд ва дар чорабиниҳои байналмилалӣ ба ҳайси роҳбари давлати ташаббускор ва пешоҳанг дар умури ҷаҳонии обу иқлим аз ҷониби роҳбарияти давлати Фаронса ва созмони ЮНЕСКО хуш пазируфта шудаанд.

Ёдовар шудан ба маврид аст, ки чанде қабл дар пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри Душанбе оид ба ҳифзи пиряхҳо конфронси сатҳи баланд баргузор гардид, ки ин бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон ба роҳ монда шуда буд ва мутахассисони зиёда аз 44 давлати ҷаҳон дар кори ин конфронс ширкат варзиданд ва конфронсе, ки дар Ҷумҳурии Фаронса баргузор шуд, идомаи мантиқии ташаббусҳои наҷиби Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун кишвари ташаббускор дар ба роҳ мондани конфронси “Даҳсолаи байналмилалии амал барои илмҳои криосферӣ” саҳми арзишманд дорад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин конфронси сатҳи баланд суханронӣ намуда, ироа намуданд, ки вазъи ташвишовари тағйирёбии иқлим, таъсири он ба муҳити зист, обшавии бесобиқаи пиряхҳо, норасоии оби ошомиданӣ мардуми сайёраро ба ташвиш овардааст ва ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон дар самти ҳалли ин мушкилот бо як қатор пешниҳодҳо аз ҷониби Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмамалӣ Раҳмон садо дода шуд, ки аз ҷониби иштирокчиёни конфронс хуш пазируфта шуд.

Пешвои миллат зикр намуданд, ки “то 60 фоизи пиряхҳои Осиёи Марказӣ дар кӯҳсори Тоҷикистон воқеъ буда, дар рушди ҳамаи соҳаҳо ва ояндаи устувори минтақа нақши асосӣ мебозанд”.

Президенти кишвари мо аз раванди ташвишовари обшавии босуръати пиряхҳо ва паёмадҳои харобиовари он ёдовар шуда, изҳор доштанд, ки оқибатҳои ин раванд ба иқтисодиёт ва экосистемаҳои кишварҳо зарари калон расонида, ба ҳаёти одамон таҳдид менамоянд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти ҳалли масъалаҳои тағйирёбии иқлим ва нигоҳ доштани устувории муҳити зист корҳои зиёде ба анҷом расонида, тайи 20 соли охир дар арсаи ҷаҳонӣ масъалаи обу иқлимро бо муваффақият пеш мебарад. Ёдовар шудан ба маврид аст, ки ташаббусҳои кишвари моро дар самти обу иқлим аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ тавассути 14 қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид ҷонибдорӣ ёфта, мавриди татбиқ қарор гирифтаанд. Бояд гуфт, ки пешниҳоди Тоҷикистону Фаронса оид ба эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосферӣ” аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфтааст.

Ба андешаи Президенти кишвари мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар ин хусус аҳаммияти ҳифзи пиряхҳо ва тақвияти илму таҳқиқотҳоро дар соҳаи криосфера ба таври возеҳ тасдиқ кард.

Пайваста ба ин мавзуъ бояд қайд намуд, ки дар назди Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон имрӯз Маркази омӯзиши пиряхҳо фаъолият мебарад, ки зиёда аз 17 номзадони илм оид ба вазъи обу иқлим, география ва креосфера дар шакли мақолаҳои таҳлилӣ ва мақолаҳои илмӣ барои пешгирии обшавии пиряхҳо ва инчунин ҳифзи пиряхҳо чораҳои зарурӣ андешида истодаанд.

Роҳбари давлати мо бо қаноатмандӣ таваҷҷуҳи иштирокдорони ҳамоиши сатҳи баландро ба ташаббуси нави Тоҷикистон оид ба эълон кардани “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ҷалб намуданд.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр намуданд, ки: “Раванди коҳишёбии криосфера ба зиндагии босуботи мардуми сайёра таҳдиди ҷиддӣ эҷод карда, метавонад то соли 2050 ба як миллиард нафар аҳолии минтақаҳои назди соҳилӣ ва ҷазира кишварҳо таъсири назаррас расонад”. Гуфтан ба маврид аст, ки дар Конфронси сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус, ки чорабинии сатҳи баланди оғози Даҳсолаи байналмилалии барои илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034 дар доираи он баргузор гардид, роҳбарони давлатҳо
ва ҳукуматҳо аз 65 кишвари ҷаҳон, Дабири кулли СММ Антониу Гутерриш ва роҳбарони як қатор созмонҳои дигари байналмилалию минтақавӣ иштирок намуданд, ки иштирок ва суханронии Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, яке аз баромадҳои вижаи конфронси мазкур маҳсуб мешавад.

Бояд гуфт, ки конфронси сатҳи олӣ барои муаррифии Даҳсолаи байналмилалии барои илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ)-ро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам
Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси роҳбари пешво дар умури обу иқлим ва ҳифзи пиряхҳо ифтитоҳ бахшиданд. Маросими ифтитоҳ сипас бо суханронии Мудири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле идома ёфта, аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Фаронса муҳтарам Эманнуэл Макрон ҳусни анҷом ёфт.

Боиси хурсандӣ ва нишоти халқи тоҷик аст, ки боз як ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Ҷумҳурии Фаронса оид ба эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун «Даҳсолаи амал барои илмҳои криосферӣ» аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфт.

Зиёев Субҳиддин Насриевич - номзади илмҳои филология

ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ваҳдат беҳтарин неъмат, орзуву ормон, таҳкими давлат, наҷоти миллат, рушду нумуи даврон, ҳастии инсон дар ҳар давру замон ба шумор меравад. Танҳо бо роҳи ваҳдат, якдигарфаҳмӣ истиқлоли кишварро муҳофизату пойдор ва ягонагии мардумро устувор карда метавонем. Танҳо дар фазои ваҳдат душвориҳо ва монеаҳо паси сар мешаванд, рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ ва кишвари азизамон ба шоҳроҳи пешрафту тараққиёт рӯ меорад. Пояи сулҳу осоиштагӣ дар ин сарзамини ҳамешабаҳор ба ҳадди бузург мустаҳкам гашт, зеро онро фарзанди бузурги ин сарзамин устуворӣ бахшида, такягоҳ буд ва ҳаст.Халқи фарҳанговару сулҳдӯсти тоҷик дар тӯли таърих шахсиятҳои зиёдеро парварда ба камол расонд, ки кору фаъолияти ибратомӯзи эшон ҳамеша ба хушбахтӣ, сулҳу осоиштагӣ, ҳамзистиву ҳамдигарфаҳмӣ ва некӯаҳволии инсоният равона шудааст. Дар ин миён шахсияте, ки дар ҷаҳони муосир ҳамчун мубашшири сулҳу суботи кишвари тоҷикон ва минтақа шинохта шудааст, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Мардуми сарбаланди тоҷик, шукргузорӣ аз кишвару сарзамини биҳиштосо, истиқлолияти давлатӣ, пойдории Ваҳдати миллӣ ва шукрона аз фарзанди фарзонаи миллати тоҷик, қаҳрамону сулҳофарин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон менамоянд, ки барои ҳар фарзанди диёраш неъматҳои бузурги илоҳиро ҳадя сохтааст.

Хизматҳои ин шахсияти воқеан барҷаста ба ҳамагон чу оина равшан аст ва бозгӯ кардани онҳо дар ин мухтасар нағунҷад. Аммо ба хотир овардану зикри чанде аз онҳоро амри лозим медонем, зеро ин аъмол барои насли имрӯзу ояндаи мо лоиқи ибрату омӯзиш мебошанд.

Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба маънои том ватандӯст ва фидоии миллати хеш аст. Ҳамагон дар ёд доранд, ки солҳои навадуми асри гузашта миллати мо ба чи вазъу ҳоле гирифтор буд.

Ҷанги шаҳрвандӣ ба сари миллати мо таҳмил гардид ва ҳамзамон талафоти бузурги моливу ҷонӣ, хисороти маънавии ҷуброннопазиреро ба вуҷуд овард, ки ба қавли соҳибназарон, рушду тамокули миллату кишвари моро садсолаҳо ба ақиб ронд.

Вахдат калимаест, ки бо маънию оҳангаш шахсро ба ягонагӣ ва муттаҳидӣ даъват мекунад. Аз қадимулайём мардум барои осудаву ором зиндагӣ кардан ва беҳбудии ҳаёт умр ба cap мебурданд. Онхо баробар кор мекарданду ризқу рӯзияшонро ҳам баробар бо ҳам медиданд. Инсоният бидуни ягонагиву баробарӣ ба мартабаи имрӯзаи худ расиданаш номумкин аст. Маҳз ваҳдат инсониятро ба қуллаҳои баланди тараққиёт расонидааст.

Дар фазои сулҳу ваҳдат, пеш гирифтани иқдомҳои шоиста ва меҳрубониҳои роҳбари давлат ба миллати тоҷик ва махсусан, ба ҷавонон имконият медиҳад, ки илм омӯзанд, аз таъриху фарҳанги ниёгони хеш ифтихор намоянд, таҷрибаҳои пешқадам ва техникаю технологияҳои пешрафтаи ҷаҳони муосирро азхуд намуда ва барои Ватани худ содиқона хизмат намоянд.

Ин ҳама пешрафти иқтисодиёту иҷтимоиёти мамлакат аз пойдории Ваҳдати миллӣ сарчашма мегирад.

Убайдулло М.О и/в мудири озмоишгоҳи биологияи тиббӣ ва биотехнологияи маводҳои дорувории Маркази инноватсионии биология ва тибби АМИТ

Ҳар сол, рӯзи 27 июн дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун Рӯзи ваҳдати миллӣ ҷашн гирифта мешавад. Ин сана на танҳо як рӯзест дар тақвим, балки рамзи пирӯзии ақлу заковат бар ҷаҳолат, сулҳ бар ҷанг, ва дӯстиву бародарӣ бар кинаю нафрат аст.

Дар таърихи навини Тоҷикистон, 27 июн ҷои хоси худро пайдо кардааст. Зеро маҳз дар ин рӯз, соли 1997, пас аз солҳои ҷанги шаҳрвандӣ, бо роҳбарии хирадмандонаву оқилонаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид. Ин санад роҳи зиндагии орому осуда, бунёди давлатдорӣ ва таҳкими пояҳои истиқлолро кушод.

ВАҲДАТ ЧИСТ?

Ваҳдат — ин иттифоқ, дӯстӣ, ҳамдигарфаҳмӣ ва якпорчагӣ миёни аъзои ҷомеа аст. Дар замони пуртазод ва ҷаҳони пур аз таҳдидҳои идеологӣ ва сиёсӣ, доштани ваҳдат арзиши бебаҳо аст. Он мисли сутунест, ки бо вуҷуд доштани он метавон бинои мустаҳками давлатро барпо кард.

НАҚШИ ПЕШВОИ МУАЗЗАМИ МИЛЛАТ:

Нақши Сарвари давлат дар расидан ба ваҳдати миллӣ бениҳоят бузург аст. Бо хирадмандӣ, ҷасорат ва иродаи қавии сиёсӣ, Президенти кишвар тавонист ҷонибҳои даргирро ба мизи музокир бинишонад ва роҳи сулҳро интихоб кунад. Ӯ на танҳо сулҳ овард, балки барои рушди соҳаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар заминаи мусоид фароҳам сохт.

Имрӯз, Тоҷикистон ҳамчун як кишвари амну осуда ва пешрафта дар арсаи байналмилалӣ шинохта мешавад. Ҳамаи ин дастовардҳо маҳз бо шарофати ваҳдати миллӣ ва ҳифзи суботи сиёсӣ имконпазир гаштанд.

Мо — насли хушбахту саодатманди кишвар бояд донем, ки сулҳ ва ваҳдат неъмати осмонӣ нест, балки заҳмати ҳазорон нафар, хусусан Роҳбарияти Олии кишвар ва мардуми ватандӯстамон мебошад. Пас, ҳифз ва таҳкими ваҳдати миллӣ вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванди кишвар аст.

Рӯзи 27 июн — Рӯзи ваҳдати миллӣ, танҳо як сана нест, балки рӯзи бедории миллат, рӯзи рӯшан шудани чароғи умеди мардум ва рӯзи сарҷамъии тоҷикон аст. Ин рӯзро бояд бо ифтихор ва масъулияти баланди шаҳрвандӣ таҷлил намоем. Чунки танҳо бо ваҳдат метавон ба фардои дурахшони Тоҷикистонамон бо умед нигарист.

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистранти курси 1-уми ихтисоси идораи давлатӣ-и Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Аз 29 то 31 майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор гардид, ки дар кори он беш аз 2,6 ҳазор мутахассисон аз 90 кишвари ҷаҳон, аз ҷумла намояндагони созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ ширкат доштанд.

Конфронс як қатор форум ва чорабиниҳои иловагиро, ки ба ҷанбаҳои гуногуни ҳифзи пиряхҳо бахшида шудаанд, дар бар гирифта, иштирокчиёни он оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии марбут ба обшавии пиряхҳо, ҳамкориҳои фаромарзӣ дар соҳаи ҳифзи гуногунии биологӣ, мероси фарҳангӣ ва табиӣ, тадқиқотҳои илмӣ ва мониторинги пиряхҳо, инчунин роҳҳои ноил шудан ба рушди устувор тавассути мутобиқшавӣ ва коҳиши обшавии онҳоро баррасӣ карданд.

Дар рафти кушодашавии Конфронс, ки 30 майи соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сухани ифтитоҳӣ баромад намуда, таъкид карданд, ки конфронси номбурда қадами муҳим дар самти татбиқи қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи эълон намудани соли 2025 ҳамчун «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» мебошад. Ҳангоми баромад Пешвои миллат қайд карда гузаштанд ки пиряхҳо яке аз сарчашмаҳои асосии оби ошомиданӣ ба ҳисоб рафта, ҳифзи онҳо заминаро барои расидан ба аксари ҳадафҳои рушди устувор муҳайё сохта, якҷоягӣ бо қабатҳои яхбандӣ дар гардиши уқёнусҳо нақши асосӣ доранд ва танзимгари иқлими муътадили табиӣ дар сайёраи мо мебошанд.

Чӣ хеле ки Пешвои муаззами миллат иброз доштанд обшавии босуръати айни замон ба як буҳрони глобалӣ табдил ёфта, дар тӯли даҳсолаҳои охир бо суръати баланд коҳиш меёбанд, ки дар таърихи инсоният раванди ниҳоят ташвишовар ва бесобиқа аст. Бо дарназардошти ин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷомеаи ҷаҳонӣ даъват намуд, ки барои ҳифзи пиряхҳо тадбирҳои таъхирнопазири қатъӣ андешанд.

Дар ин радиф, Тоҷикистон ҷиҳати коҳиш додани раванди обшавии пиряхҳо амалҳои фаврии зеринро пешниҳод намуд:

1. Баланд бардоштани сатҳи огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба нақши ҳаётан муҳимми пиряхҳо дар таъмини захираҳои оби ошомиданӣ ва ҳалли маҷмӯи масъалаҳои рушди устувор;

2. Таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ, аз ҷумла бо ҷалби фаъоли олимону пажӯҳишгарон, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва дигар ҷонибҳои манфиатдор барои ҳалли мушкилоти обшавии босуръати пиряхҳо ва оқибатҳои фарогири он;

3. Ба роҳ мондани мониторинги фарогир ва таҳқиқоти илмӣ ба мақсади беҳтар дарк намудани ҷараёни тағирёбии пиряхҳо ва таъсири онҳо ба низомҳои экологӣ (экосистемаҳо), захираҳои об, масъалаҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва тағйирёбии глобалии иқлим.

4. Татбиқи иқдомҳои дастҷамъӣ ба мақсади бартараф намудани оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии обшавии босуръати пиряхҳо, аз ҷумла таъсири он ба дастрасӣ ба об, ҳифзи амнияти озуқаворӣ, истеҳсоли неруи барқ ва ҳифзи мероси фарҳангию табиӣ. Бахусус, барои ҳифзи наботот ва ҳайвоноте, ки дар натиҷаи обшавии босуръати пиряхҳо аз шароити маъмулии зисти худ маҳрум мегарданд, бояд чораҳои таъхирнопазир андешида шаванд.

5. Аксарияти чораҳои ба ҳифзи пиряхҳо равонашуда бо тадбирҳои марбут ба ҳалли мушкилиҳои тағйирёбии иқлим ҳамоҳанг ва наздик мебошанд.

6. Истифодаи самаранок ва ҷалби захираҳои молӣ ва фаннӣ барои татбиқи амалии ташаббусҳо ҷиҳати ҳифзи пиряхҳо ва саҳмгузорӣ ба Бунёди эътимоди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо.

7. Таҳия ва татбиқи стратегия ва барномаҳои амал дар сатҳҳои миллӣ ва минтақавӣ ба хотири наслҳои оянда.

Инчунин, аз ҷониби Пешвои муаззами миллат пешниҳод карда шуд, ки Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ таҳия карда шавад.

Чӣ тавре, ки Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон Қоҳир Расулзода дар нутқи ҷамъбастиаш қайд намуд: - Конфронси мазкур, ки дар давоми се рӯз - аз 29 то 31 майи соли 2025 - дар шаҳри Душанбе давом дошт, шоҳиди муколамаи созанда, мубодилаи таҷрибаи пешрафта ва донишҳои илмӣ гардида, ҳадафи он ҳалли яке аз масъалаҳои муҳими экологӣ, яъне обшавии босуръати пиряхҳо буда, дар нигоҳ доштани тавозуни экологӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, рушди иҷтимоию иқтисодӣ ва ҳалли мушкилоти марбут ба захираҳои об нақши калидӣ доранд.

Иброз гардид, ки ҳифзи пиряхҳо барои таъмини воситаҳои зиндагӣ, дастрасӣ ба об, коҳиши хатарҳои марбут ба он ва инчунин барои ноил гардидан ба ҳадафҳои рушди дарозмуддати минтақаҳои осебпазир зарур мебошад.

Гуфта шуд, ки натиҷаҳои ин ҳамоиши муҳим ба баргузории муваффақонаи Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо – 2025 саҳми шоиста гузошта, барои қабули тадбирҳои фаврӣ ҷиҳати ҳалли мушкилиҳои ҷойдошта нақши муҳим мебозанд.

Қайд гардид, ки дар рафти Конфронс ду ҷаласаи умумӣ, 12 нишасти мавзӯӣ, 2 мизи мудаввари сатҳи баланд, инчунин чорабиниҳои пешазконфронсӣ, аз ҷумла 8 форуми сатҳи баланд ва 17 чорабинии канорӣ баргузор карда шуд.

Ҳамзамон Сарвазири ҷумҳурӣ қайд намуд, ки шумораи иштирокчиёни Конфронс беш аз 2600 нафар аз 90 кишвари ҷаҳон бори дигар аҳаммияти онро дар муҳокимаи масъалаҳои вобаста ба обшавии пиряхҳо ва таъсири он ба захираҳои об, таҳкими ҳамкорӣ байни ҷонибҳои манфиатдор, баланд бардоштани нақши пиряхҳо дар рушди устувор, баланд бардоштани сатҳи огоҳонӣ ва сафарбарии иродаи сиёсӣ ҷиҳати суръатбахшӣ дар самти расидан ба ҳадафҳои дахлдори Рӯзномаи 2030 исбот намуд.

Такъид гардид, ки қабул гардидани Эъломияи Душанбе давлатҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳид ва ҷонибҳои манфиатдорро ба андешидани тадбирҳои зарурӣ ҷиҳати тақвият бахшидани ҳамкории байналмилалӣ ва ҳамоҳангсозии рӯзномаи ҷаҳонӣ оид ба ҳифзи криосфера ва пиряхҳо даъват менамояд.

Ҳамзамон дар нишасти матбуотӣ Дабири кулли Созмони ҷаҳонии метеорология Селеста Сауло доир ба натиҷаҳои муваффақонаи Конфронси сатҳи баланд ибрози назар намуда, онро дар самти тақвияти ҳамкорӣ дар масъалаи обу иқлим ва ҳифзи пиряхҳо ва татбиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор, инчунин дар баргузории Конфронси оби Созмони Милали Муттаҳид-2026 муассир унвон намуд.

Сафаров М.Т. ва Шомаҳмадов А.М. Кормандони Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ

Пиряхҳо ҳамчун манбаи оби тоза ҷузъи муҳими системаҳои гидрологии Замин мебошанд, ки таъмини аҳолӣ ба маводи озуқаворӣ аз мавҷудияти онҳо вобастагии зич дорад. Ин дар ҳолест, ки рӯз ба рӯз суръати обшавии пиряхҳо боло рафта, ба амнияти об ва иқтисодиёти минтақа таҳдид мекунанд. Вақте мо “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”- ро таҷлил менамоем, эътирофи аҳамияти иқтисодии пиряхҳо ва зарурати ҳамкорӣ барои ҳифзи онҳо муҳим аст.

ВАЗЪИ ГЛОБАЛИИ ТАЛАФОТИ ПИРЯХҲО

Пиряхҳо дар саросари ҷаҳон бо суръати бесобиқа об мешаванд ва талафоти ях дар ду даҳсолаи охир нисбат ба даҳсолаҳои қаблӣ зиёд ба назар мерасад. Тибқи гузориши сомонаи СММ, дар тули 25 соли охир (аз соли 2000 инҷониб), дар Замин зиёда аз 215 000 пирях, дар як сол ба ҳисоби миёна 273 гигатон ях талаф шудааст, ки нисбат ба солҳои гузашта аз 23 то 20% зиёдтар мебошад. Ин раванд метавонад, эҳтимолан, ба нобудшавии 49 то 80 фоизи пиряхҳо оварда расонад.

Илова ба болоравии сатҳи баҳр, обшавии пиряхҳо низ боиси афзоиши босуръати кӯлҳои пирях мешаванд. Дар тули ҳамагӣ 35 соли охир, ҳаҷми кӯлҳо дар саросари ҷаҳон 48 дарсад афзоиш ёфта, шумора ва масоҳати онҳо беш аз 50 фоиз зиёд шудааст. Чунин васеъшавии босуръати кӯлҳои пирях хатари обхезиро ба таври назаррас афзоиш медиҳад. Бояд гуфт, ки дар ҳеҷ куҷо зарари обшавии пирях ба он андозае нест, ки дар Осиёи Марказӣ ба назар мерасад, зеро дар ин минтақа тахминан 1 миллион нафар дар масофаи ҳамагӣ 10 километр аз кӯли пирях зиндагӣ мекунанд.

АҲАМИЯТИ ҲИФЗИ ПИРЯХҲО БА ИҚТИСОДИ ТОҶИКИСТОН

Бо вуҷуди рушди бесобиқаи ҳама соҳаҳо, аз ҷумла иқтисоди мамлакат дар зарфи ҳамагӣ 33 соли истиқлолият, тағирёбии иқлим як мушкилоти нав барои иқтисоди кишвар эҷод мекунад. Аз ин рӯ, маълумот дар бораи иқлим, мутобиқшавӣ ва пешгӯии дақиқ барои кишоварзон ва бахши кишоварзии Тоҷикистон хеле муҳим аст. Соҳаҳои аввалияе, ки дар баробари кишоварзӣ дар Тоҷикистон зарар мебинанд, беҳдошт, энергетика ва сайёҳӣ мебошанд, ки дар маҷмуъ ба иқтисоди миллӣ таъсири манфӣ мерасонанд.

Вобаста ба ин масъала, ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти ҳифзи пиряхҳо на танҳо иқдоми муҳити зист, балки як асоси стратегии рушди устувори иқтисодӣ мебошад. Дар заминаи афзоиши таҳдидҳои иқлимӣ ва обшавии суръатноки пиряхҳо, иқдомҳои Тоҷикистон дар чандин самт таъсири амиқи иқтисодӣ доранд:

Якум. Ташаббуси ҳифзи пиряхҳо Тоҷикистонро ба маркази дипломатияи иқлим ва об табдил медиҳад. Ин мавқеи баланд метавонад ҷалби бештари сармоягузориҳои байналмилалӣ аз созмонҳои молиявӣ чун Бонки ҷаҳонӣ, БРСММ, Фонди иқлими сабз ва Бонки Осиёии Рушдро таъмин кунад. Кӯмакҳои техникӣ ва фаннӣ барои таҳкими мониторинг ва таҳқиқоти илмӣ дар соҳаи пиряхшиносӣ, инчунин ташкили лоиҳаҳои грантӣ барои инфрасохтори сабз, энергетикаи барқароршаванда ва кишоварзии устуворро муҳайё созад. Масалан, Барномаи UNDP дар Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Global Environment Facility (GEF) барои мониторинги пиряхҳо ва захираҳои об беш аз 5 миллион доллар маблағгузорӣ кардааст. (UNDP Tajikistan, 2023). Ин барои асоснок будани гуфтаҳои мазкур далели возеҳу равшан мебошад.

Дуюм. Тоҷикистон яке аз кишварҳои вобаста ба энергетикаи обӣ мебошад, ки беш аз 98%-и нерӯи барқ дар кишвар тавассути НБО (нерӯгоҳҳои барқи обӣ) истеҳсол мешавад. Пиряхҳо ҳамчун манбаи асосии дарёҳо барои ташкили режими устувори истеҳсоли барқ дар шабакаҳои миллӣ, пешгирии камбуди нерӯи барқ дар мавсими тобистон, ҷалби сармоя ба сохтмони НБО-ҳои хурд ва миёна дар минтақаҳои кӯҳӣ нақши калидӣ доранд. Танзими оқилонаи об тавассути ҳифзи пиряхҳо пешгирии таназзули иқлимиро барои иқтисод таъмин мекунад.

Сеюм. Пиряхҳо манбаи обёрии беш аз 70%-и заминҳои кишоварзии Тоҷикистон мебошанд. Бо обшавии онҳо маҳсулнокии зироатҳо коҳиш меёбад, шароити иҷтимоиву иқтисодии деҳқонон душвор мешавад ва муҳоҷирати иқтисодӣ афзоиш меёбад. Ташаббуси Тоҷикистон метавонад боиси ҷорӣ кардани технологияҳои сарфакории об, кишоварзии устувор ва мутобиқшуда ба иқлим гардад, ки дар навбати худ рушди деҳотро таъмин менамояд.

Чорум. Бо баланд бардоштани шинохти ҷаҳонӣ дар бораи пиряхҳои Тоҷикистон (ба монанди пиряхи Федченко – калонтарин дар Осиёи Марказӣ), имкониятҳо барои рушди туризми экологӣ ва кӯҳнавардӣ, марказҳои илмии байналмилалӣ барои омӯзиши тағйирёбии иқлим, брендинг ва иқдомҳои иҷтимоӣ барои минтақаҳои кӯҳӣ афзоиш меёбад. Ин раванд метавонад ба афзоиши даромади маҳаллӣ ва шуғли аҳолӣ мусоидат намояд.

Панҷум. Ташаббус дар сатҳи СММ ва эълони “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025) Тоҷикистон”- ро ба яке аз роҳбарони мубоҳисаҳои иқлимӣ табдил додааст. Ин мавқеи баланд метавонад шарикони нави стратегиро ҷалб намояд, кишварро дар сархатти дарёфткунандагони маблағгузории иқлимӣ қарор диҳад ва таъсир ба сиёсати минтақа ва истифодаи об дар Осиёи Марказӣ гузорад.

ХУЛОСА

Аҳамияти иқтисодии ташаббуси Тоҷикистон дар бораи ҳифзи пиряхҳо фаротар аз ҳифзи муҳити зист аст – он дар рушди захираҳои миллӣ, таъмини устувории иҷтимоӣ ва баланд бардоштани мавқеи байналмилалии кишвар нақши сарнавиштсоз мебозад. Бо идомаи ин сиёсати фаъол ва ҷалби шарикони хориҷӣ, Тоҷикистон метавонад кишвари намунавии иқтисоди сабз дар минтақа гардад.

Фарҳод Қодирзода – мушовири президенти АМИТ, доктори илмҳои иқтисодӣ

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо ҳамчун роҳбари Тоҷикистон, балки ҳамчун дипломати сатҳи ҷаҳонӣ дар ташаккули сиёсати глобалии иқлим саҳми бузург гузоштааст. Ӯ борҳо дар суханрониҳояш таъкид кардааст, ки ҳифзи пиряхҳо масъалаи танҳо кишварҳои дорои пиряхҳо нест, балки буҳрони глобалиест, ки талошҳои муштараки ҷомеаи ҷаҳониро талаб мекунад. Ташаббусҳои дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар Созмони Милали Муттаҳид ва дигар созмонҳои байналмилалӣ мусоидат кардаанд.

Масалан, пешниҳоди Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо, ки дар чаҳорчӯби СММ матраҳ хоҳад шуд, нишонаи рӯъёи стратегӣ ва талошҳои ӯ барои ҳалли мушкилоти иқлим дар сатҳи ҷаҳонӣ мебошад.

Инчунин, баргузории Конфронси Душанбе (2025) ва қабули Эъломияи Душанбе ҳамчун даъват ба иқдомҳои амалгароёнаи ҷомеаи ҷаҳонӣ аз дастовардҳои муҳими дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон инчунин дар ташаккули Раванди нави Душанбе оид ба ҳифзи пиряхҳо нақши муҳим бозидааст, ки ҳадафи он ҳифзи захираҳои пиряхҳо тавассути талошҳои муштараки ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Ин раванд идомаи ташаббусҳои қаблии Тоҷикистон, аз қабили Раванди Душанбе оид ба об (2018-2028) буда, мавқеи кишварро ҳамчун пешоҳанг дар масъалаҳои обу иқлим тақвият медиҳад.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун дипломати барҷаста дар пешбурди масъалаҳои обу иқлим дар сатҳи байналмилалӣ нақши беназир дорад. Дар тӯли беш аз ду даҳсола ӯ Тоҷикистонро ҳамчун пешвои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ дар мубориза бо тағйирёбии иқлим ва ҳифзи захираҳои об муаррифӣ кардааст. Ташаббусҳои дипломатии ӯ, ки ба ҳалли мушкилоти пиряхҳо, об ва иқлим нигаронида шудаанд, дар арсаи байналмилалӣ эътирофи васеъ пайдо кардаанд.

Яке аз дастовардҳои муҳими дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эълони соли 2025 ҳамчун «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» ва 21 март ҳамчун «Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо» дар доираи қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид мебошад. Ин ташаббус, ки бо пешниҳоди Тоҷикистон амалӣ гардид, ба баланд бардоштани огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба аҳаммияти пиряхҳо ва зарурати ҳифзи онҳо мусоидат кард. Инчунин, таъсиси Бунёди эътимоди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дар доираи СММ, ки барои ҷалби захираҳои молиявӣ ва татбиқи барномаҳои муштарак хизмат мекунад, натиҷаи талошҳои дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст.

Бо ибтикори муштараки Тоҷикистон ва Фаронса дар моҳи августи соли 2024 Маҷмаи Умумии СММ қатъномаи эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун «Даҳсолаи амал барои илмҳои яхшиносӣ (криосфера)»-ро қабул кард. Ин ташаббус, ки аз ҷониби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардид, ба таҳкими таҳқиқоти илмӣ оид ба пиряхҳо, табодули иттилооти дақиқ ва татбиқи барномаҳои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим нигаронида шудааст. Ин қатънома на танҳо аҳаммияти пиряхҳоро дар сатҳи ҷаҳонӣ таъкид мекунад, балки Тоҷикистонро ҳамчун пешоҳанги ин соҳа муаррифӣ менамояд.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тӯли фаъолияти худ масъалаи дастрасӣ ба оби тозаро ҳамчун яке аз ҳадафҳои асосии рушди устувор пеш бурдааст. Аз соли 2000 вақте ки Тоҷикистон ташаббуси эълони «Даҳсолаи байналмилалии амал: Об барои ҳаёт» (2005-2015)-ро пешниҳод кард, то ба имрӯз кишвар дар зери роҳбарии ӯ дар ҳама форумҳои байналмилалии марбут ба об ва иқлим нақши фаъол дорад.

Конфронси Душанбе оид ба ҳифзи пиряхҳо (2025) идомаи мантиқии ин талошҳо буда, платформаи муҳим барои муколамаи байналмилалӣ дар бораи ҳифзи пиряхҳо гардид.

Дипломатияи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ дар масъалаи ҳифзи пиряхҳо мусоидат кардааст. Ӯ борҳо таъкид кардааст, ки ҳифзи пиряхҳо масъулияти муштараки ҷомеаи ҷаҳонӣ аст, на танҳо кишварҳои дорои пиряхҳо. Дар ин замина, Тоҷикистон бо созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили UNESCO, UNFCCC ва Бонки Ҷаҳонӣ ҳамкориҳои муассир ба роҳ мондааст. Инчунин, пешниҳоди таъсиси озмоишгоҳи минтақавии яхшиносӣ дар Тоҷикистон нишонаи талошҳои дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ҷалби шарикони хориҷӣ ва пешбурди таҳқиқоти илмӣ мебошад.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз иҷрои Созишномаи Париж (2015) оид ба нигоҳ доштани афзоиши ҳарорати ҷаҳонӣ дар сатҳи 1,5°C пуштибонӣ карда, Тоҷикистонро ҳамчун яке аз кишварҳои пешсаф дар татбиқи стратегияҳои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим муаррифӣ намудааст. Ин уҳдадорӣ дар суханронии ӯ дар Конфронси Душанбе (2025) низ таъкид гардид, ки дар он зарурати андешидани тадбирҳои фаврӣ барои коҳиши партови газҳои гулхонаӣ ва ҳифзи пиряхҳо мавриди баррасӣ қарор гирифт.

Пиряхҳо яке аз муҳимтарин захираҳои табиии сайёра буда, ҳамчун манбаи асосии оби тоза дар таъмини амнияти об, озуқаворӣ ва устувории иқлим нақши калидӣ доранд. Аммо дар натиҷаи тағйирёбии иқлим ва афзоиши партови газҳои гулхонаӣ, обшавии босуръати пиряхҳо ба яке аз буҳронҳои ҷиддии асри XXI табдил ёфтааст. Тибқи маълумоти пажӯҳишгоҳҳои байналмилалӣ дар соли 2023 бузургтарин коҳиши солонаи ҳаҷми пиряхҳо ба қайд гирифта шуд, ки боиси талафи 600 гигатонна оби ошомиданӣ ва баландшавии сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ гардид. Ин раванд на танҳо ба муҳити зист, балки ба соҳаҳои иҷтимоию иқтисодӣ, аз ҷумла истеҳсоли нерӯи барқ, кишоварзӣ ва суботи минтақаҳо таъсири манфӣ мерасонад.

Тоҷикистон, ки 93 фоизи масоҳаташро кӯҳҳо ташкил медиҳанд ва дорои зиёда аз 14 ҳазор пирях аст, аз ин буҳрон бевосита осебпазир мебошад. Аз ин шумора, аллакай 1300 пирях пурра об шуда, нобуд гардидааст, ки ба таъминоти оби тоза дар Осиёи Марказӣ таҳдид мекунад. Бо дарназардошти ин, Тоҷикистон таҳти роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тӯли ду даҳсола рӯзномаи обу иқлимро дар сатҳи байналмилалӣ фаъолона пеш бурда, ташаббусҳои муҳимро, аз ҷумла эълони соли 2025 ҳамчун «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» амалӣ кардааст.

Обшавии пиряхҳо яке аз оқибатҳои манфии тағйирёбии иқлим буда, ба экосистемаҳо, захираҳои об ва суботи иқтисодию иҷтимоии ҷаҳон таъсири амиқ мерасонад. Тибқи арзёбии коршиносон, тақрибан сеяки пиряхҳои кӯҳӣ дар саросари ҷаҳон аллакай нобуд шудаанд, ва дар сурати афзоиши ҳарорати миёнаи ҷаҳонӣ то 2°C, сеяки дигари онҳо низ аз байн хоҳад рафт. Ин раванд боиси баландшавии сатҳи баҳр, обхезиҳо дар минтақаҳои соҳилӣ, камшавии масоҳати хушкӣ ва муҳоҷирати маҷбурии миллионҳо нафар аҳолӣ мегардад.

Пиряхҳо на танҳо манбаи оби нӯшокӣ, балки танзимгари иқлими муътадили табиӣ мебошанд. Онҳо дар гардиши уқёнусҳо нақши муҳим дошта, ба нигоҳдории тавозуни экологии сайёра мусоидат мекунанд. Коҳиши пиряхҳо хатари офатҳои табииро, аз қабили сел, ярч ва кандашавии кӯлҳои пиряхӣ, меафзояд, ки дар минтақаҳои кӯҳистон, аз ҷумла Тоҷикистон, ба харобшавии инфрасохторҳо ва талафоти ҷонӣ оварда мерасонад.

Масалан, пиряхи Ванҷях (Федченко), ки бо дарозии 77 километр ва ғафсии то як километр яке аз калонтарин пиряхҳои хушкӣ дар ҷаҳон аст, дар натиҷаи обшавии босуръат таҳдиди ҷиддии экологӣ ва иқтисодӣ эҷод мекунад. Хокборишҳои шадид, олудашавии ҳаво ва афзоиши партови газҳои гулхонаӣ ба ин раванд суръат мебахшанд, ки дар навбати худ хароҷоти иқтисодии давлатҳои осебпазирро меафзояд.

Тоҷикистон, ки зиёда аз 60 фоизи пиряхҳои Осиёи Марказиро дар худ ҷой додааст, дар мубориза бо буҳрони обшавии пиряхҳо нақши муҳим дорад. Пиряхҳои кишвар, аз ҷумла пиряхи Ванҷях, на танҳо манбаи оби дарёҳои минтақа, балки омили нигоҳдории устувории иқлими Осиёи Марказӣ ва ҷаҳон мебошанд. Аммо, обшавии 1300 пирях аз 14 ҳазор пиряхи Тоҷикистон нишон медиҳад, ки ин захираи муҳим дар хатар қарор дорад.

Ҳукумати Тоҷикистон таҳти роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барномаҳои мушаххасро барои ҳифзи пиряхҳо роҳандозӣ намудааст. Аз ҷумла, сохторҳои махсуси омӯзиши пиряхҳо фаъолият доранд, аммо имкониятҳои фаннию техникии кишвар маҳдуданд. Барои ҳамин, Тоҷикистон ба ҳамкориҳои байналмилалӣ, ҷалби навовариҳои зеҳнӣ ва кумакҳои молию техникӣ ниёз дорад.

Тоҷикистон пешниҳод кардааст, ки экспедитсияи фарогири омӯзиши пиряхҳо ташкил карда шуда, дар кишвар озмоишгоҳи минтақавии яхшиносӣ таъсис дода шавад. Ин иқдом метавонад ба таҳқиқоти дақиқи пиряхҳо, аз ҷумла омӯзиши намунаҳои ях аз пиряхи Ванҷях мусоидат намуда, таърихи ҳазорсолаҳои иқлимро ошкор созад. Инчунин, Тоҷикистон аз шарикони байналмилалӣ даъват мекунад, ки дар татбиқи «Даҳсолаи амал барои илмҳои яхшиносӣ (2025-2034)» саҳм гузоранд [3].

Тоҷикистон дар Конфронси Душанбе (2025) бо роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон як қатор пешниҳодҳои мушаххасро барои ҳифзи пиряхҳо пешниҳод кард, ки аксарияти онҳо аз ташаббусҳои дипломатии муҳтурам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегиранд. Ин пешниҳодҳо иборатанд аз:

1. Баланд бардоштани огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба нақши пиряхҳо дар таъмини оби ошомиданӣ ва рушди устувор.

2. Таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ бо ҷалби олимон, пажӯҳишгарон ва ҷомеаи шаҳрвандӣ.

3. Роҳандозии мониторинги фарогир ва таҳқиқоти илмӣ барои омӯзиши тағйирёбии пиряхҳо ва таъсири онҳо ба экосистемаҳо.

4. Татбиқи иқдомҳои дастҷамъона барои коҳиши оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии обшавии пиряхҳо, аз ҷумла ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва истеҳсоли нерӯи барқ.

5. Ҳамоҳангсозии чораҳои ҳифзи пиряхҳо бо барномаҳои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим, аз қабили низомҳои огоҳсозии пешакӣ.

6. Ҷалби захираҳои молию техникӣ барои татбиқи ташаббусҳо ва саҳмгузорӣ ба Бунёди эътимоди байналмилалӣ.

7. Таҳияи Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо, ки дар чаҳорчӯби СММ матраҳ хоҳад шуд.

Ин пешниҳодҳо на танҳо ба ҳифзи пиряхҳо, балки ба таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мусоидат мекунанд. Ташкили экспедитсияи фарогири омӯзиши пиряхҳо ва озмоишгоҳи минтақавии яхшиносӣ дар Тоҷикистон метавонад кишварро ба маркази илмии минтақа табдил диҳад.

Ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон бо як қатор мушкилот рӯ ба рӯ аст. Аввалан, ҷойгиршавии пиряхҳо дар минтақаҳои душворгузари кӯҳистон, дар баландии аз 3500 то 7500 метр аз сатҳи баҳр, роҳандозии барномаҳои мониторинг ва ҳифзро мушкил мегардонад. Дуюм, маҳдудияти имкониятҳои фаннию техникии кишвар талаб мекунад, ки ҳамкориҳо бо кишварҳои дорои технологияҳои пешрафта густариш ёбанд. Сеюм, хатарҳои марбут ба кандашавии кӯлҳои пиряхӣ ва лағжиши пиряхҳо, аз қабили пиряхи Ванҷях, таҳдиди ҷиддӣ ба аҳолӣ ва инфрасохторҳо эҷод мекунанд.

Барои ҳалли ин мушкилот Тоҷикистон ба ҷалби кумакҳои молию техникӣ, табодули иттилооти маҳвораӣ ва татбиқи навовариҳои зеҳнӣ ниёз дорад. Инчунин, таҳкими ҳамкориҳо бо созмонҳои байналмилалӣ ва кишварҳои пешрафта, аз қабили ташкили барномаҳои муштараки таҳқиқотӣ, метавонад ба пешгирии оқибатҳои обшавии пиряхҳо мусоидат намояд.

Обшавии босуръати пиряхҳо буҳрони глобалиест, ки ба амнияти об, озуқаворӣ, иқлим ва рушди устувор таҳдид мекунад. Тоҷикистон, ҳамчун кишвари дорои захираҳои бузурги пиряхӣ, дар мубориза бо ин буҳрон нақши калидӣ дорад. Ташаббусҳои Тоҷикистон, аз ҷумла эълони «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо», таъсиси Бунёди эътимоди байналмилалӣ ва пешниҳоди Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо, заминаи муҳим барои ҳалли ин масъала фароҳам меоранд.

Нақши дипломатии муҳтӣарам Эмомалӣ Раҳмон дар пешбурди ин ташаббусҳо ва таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ беназир аст. Талошҳои ӯ барои эълони «Даҳсолаи амал барои илмҳои яхшиносӣ», таъсиси озмоишгоҳи минтақавии яхшиносӣ ва ҷалби шарикони байналмилалӣ нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон на танҳо ба ҳифзи пиряхҳои худ, балки ба суботи иқлими ҷаҳонӣ саҳмгузор аст.

Ҳифзи пиряхҳо вазифаи умумии ҷомеаи ҷаҳонӣ аст, ки танҳо тавассути ҳамкориҳои муассир, ҷалби захираҳои молию техникӣ ва таҳкими таҳқиқоти илмӣ амалӣ мегардад. Тоҷикистон, таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон омода аст дар ин роҳ пешоҳанг бошад ва барои ояндаи дурахшони инсоният саҳм гузорад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор