Илм яке аз муҳимтарин самтҳои фаъолияти эҷодии инсон буда, дар ташаккули тамаддунҳои ҷаҳонӣ нақши беназир дорад. Халқи тоҷик аз қадим ҳамчун мардуми тамаддунофар ва илмдӯст шинохта шуда, дар рушди кулли илмҳо саҳми арзанда гузоштааст. Шеъри “Илми тоҷик” аз муаллифи муосири тоҷик Дониёр Сангинӣ як мадҳияи бошукӯҳ ба ин мероси илмию фарҳангии тоҷикон аст, ки бо услуби пур аз ифтихори миллӣ ва образҳои бадеии пуртаъсир навишта шудааст. Ин асар на танҳо намунаи адабиёти муосир, балки паёмест, ки нақши тоҷиконро дар пешрафти маърифати ҷаҳонӣ тавассути истинод ба манбаъҳои таърихӣ, аз қабили “Авасто”, давлати Сомониён ва шахсиятҳои бузурге чун Ибни Сино, Ал-Хоразмӣ, Мавлоно ва Бедил таъкид мекунад.

Тибқи сарчашмаҳои таърихӣ тоҷикон аз давраҳои қадим дар рушди илму фарҳанг нақши муҳим бозидаанд. Дар замони Сосониён (асрҳои III–VII) марказҳои илмӣ, ба монанди Академияи Гундишопур, таъсис ёфта буданд, ки на танҳо дар Хуросон, балки дар Ғарб низ шуҳрат доштанд. Хонаводаи Бармакиён дар ин давра дар пешрафти илми тиб саҳми бузург гузоштанд ва бо номи “Оли Бармак” машҳур буданд. Бо зуҳури хилофати Аббосиён (асри VIII), ҳавзаи илмию адабии Мовароуннаҳру Хуросон тағйир ёфт, аммо донишмандони тоҷик, ба монанди Муҳаммад ал-Хоразмӣ, Абурайҳон Беруни ва Абубакр Розӣ, дар ин шароит низ кашфиётҳои муҳим анҷом доданд. Масалан, Ал-Хоразмӣ асоси алгебраро гузошт, Беруни курашакл будани Заминро исбот кард, ва Ибни Сино дар тиб ва фалсафа осори ҷовидон эҷод намуд.

Дар замони Сомониён (асрҳои IX–X), ки яке аз давраҳои тиллоии таърихи тоҷикон аст, шохаҳои мухталифи илм, аз ҷумла риёзиёт, астрономия, тиб ва адабиёт ривоҷ ёфтанд. Шоҳони Сомонӣ ба донишмандон ва шоирон такя карда, марказҳои илмии Бухоро ва Самарқандро ба қутбҳои маърифати ҷаҳонӣ табдил доданд. Шахсиятҳое чун Рӯдакӣ, Фирдавсӣ ва Ибни Сино дар ин давра фаъолият доштанд ва мероси онҳо то имрӯз боқист. Дар замони муосир Тоҷикистони соҳибистиқлол низ ба илм ва маориф таваҷҷуҳи хос зоҳир мекунад. Тавре Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ба муносибати Рӯзи дониш (1 сентябри 2022) таъкид кардаанд: “Мо ба хотири рушди илму маориф тамоми захираву имкониятро равона кардаем ва ин корро минбаъд низ бо маром идома медиҳем.” Ин ғамхориҳо олимони тоҷикро водор месозад, ки дар рушди илм саҳми бештар гузоранд ва дастовардҳои онро ба мардум расонанд.

Аз азал тоҷик буд, ҳамқисмати илму китоб,

Илми ӯ буд ҳамнишини офтобу моҳтоб.

Дар байти ифтитоҳии шеъри “Илми тоҷик” муаллиф тоҷиконро аз замонҳои қадим ҳамчун миллати донишманд ва китобдӯст тасвир мекунад. Ифодаи “аз азал” ба решаҳои бостонии тамаддуни тоҷик, ки ба давраи ориёӣ ва китоби муқаддаси “Авасто” бармегардад, ишора дорад. Калимаи “ҳамқисмати илму китоб” робитаи ногусастании тоҷиконро бо маърифат нишон медиҳад, ки дар замони Сосониён бо таъсиси Академияи Гундишопур ва дар асрҳои миёна бо осори Ибни Сино ва Ал-Бухорӣ зоҳир гардидааст. Ташбеҳи илми тоҷик ба “офтобу моҳтоб” рамзи равшанӣ ва пойдории он аст. Масалан, “Қонуни тиб”-и Ибни Сино дар тӯли асрҳо дар Аврупо ва Шарқ ҳамчун манбаи асосии тиб истифода шуда, равшании илми тоҷикро ба ҷаҳон паҳн кардааст.

Мондагон, чун Одаму Ҳавво ба рӯи ин замин,

Менамуд, бо олами мақсуди маънӣ инқилоб.

Муаллиф тоҷиконро ба қаҳрамонони асотирии “Одаму Ҳавво” монанд карда, онҳоро ҳамчун сароғози тамаддун тасвир мекунад. Ин ташбеҳ ба аҳамияти тоҷикон дар ташаккули фарҳанги инсонӣ ишора дорад. Ифодаи “инқилоби маънӣ” ба пешрафтҳои фикрӣ ва фалсафии тоҷикон далолат мекунад. Масалан, дар замони Сосониён хонаводаи Бармакиён дар рушди илми тиб саҳм гузоштанд ва дар асрҳои миёна Ал-Форабӣ бо осораш дар фалсафа ҷаҳонбинии инсониро ғанӣ гардонид. Ин байт ғояи онро таъкид мекунад, ки тоҷикон бо дониши худ дар тағйири маънавии ҷаҳон нақши муҳим доштанд.

Аз “Авасто”, аз каён, аз маъхази илми қадим,

Бори аввал дар замин тоҷик кард, кашфи ҳисоб.

Ин байт ба решаҳои қадимии илми тоҷик истинод мекунад. “Авасто” ҳамчун манбаи маърифати ориёӣ, ки ғояҳои фалсафӣ ва динӣ дорад, ва “каён” ҳамчун рамзи шоҳони донишманди тоҷик зикр мешаванд. Ифодаи “кашфи ҳисоб” ба саҳми тоҷикон дар риёзиёт ишора дорад, ки бо номи Муҳаммад ал-Хоразмӣ алоқаманд аст. Ӯ бори аввал сифрро дар илми риёзӣ ҷорӣ карда, асоси алгебраро бо “Китоб-ул-ҷабр вал-муқобала” гузошт. Ин дастовард дар таърихи илми ҷаҳонӣ яке аз марҳилаҳои муҳим эътироф шуда, нишон медиҳад, ки тоҷикон дар илмҳои дақиқ пешоҳанг буданд.

Аз азал, аз Бостон, тоҷик мехонд достон,

Достони нури оташ, мушти хоку боду об.

Муаллиф ба анъанаи достонсароии тоҷикон ва эҳтироми онҳо ба унсурҳои табиат таваҷҷуҳ мекунад. “Бостон” рамзи шаҳрҳои қадимаи тоҷикон, ба монанди Бухоро ва Самарқанд аст, ки дар замони Сомониён маркази илму адаб буданд. “Нури оташ” ба фалсафаи Зардушт, ки оташро рамзи покӣ ва хирад медонист, ишора дорад. “Хоку боду об” гармонияи тоҷикон бо табиатро нишон медиҳад, ки дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, достони қаҳрамонони тоҷик, инъикос ёфтааст. Ин байт ифтихори муаллифро аз мероси адабӣ ва илмии тоҷикон таъкид мекунад.

Мисру Руму Ҳинду Мочин, Чину ҳам мулки Араб,

Ҷумла аз тоҷик мебурдӣ, саводу ҳам савоб.

Ин байт нуфузи фарҳангию илмии тоҷиконро дар тамаддунҳои ҷаҳонӣ таъкид мекунад. Зикри Миср, Рум, Ҳинд, Чин ва мулки Араб ба равобити тоҷикон бо ин марказҳо, хусусан дар замони хилофати Аббосиён, ишора дорад. “Саводу савоб” рамзи дониш ва ахлоқи тоҷикон аст, ки тавассути осори олимони бузург паҳн шудааст. Масалан, Ибни Сино бо “Қонун дар тиб” дар донишгоҳҳои Аврупо то асри XVII таъсир гузошт, ва Абубакр Розӣ дар кимиё ва тиб кашфиётҳои муҳим анҷом дод. Ин байт тоҷиконро ҳамчун пул байни Шарқу Ғарб нишон медиҳад.

Бурд Искандар сари Доро, ки ӯ доно шавад,

То, ки Юнонро бибахшад, офтобе аз шиҳоб.

Муаллиф ба воқеаи таърихии Искандар ва Дорои Ҳахоманишӣ истинод мекунад, аммо онро бо мазмуни рамзӣ истифода бурда, донишмандии тоҷиконро таъкид мекунад. “Офтобе аз шиҳоб” ба нури илми тоҷик ишора дорад, ки ба Юнон таъсир гузошт. Масалан, осори файласуфони тоҷик, ба монанди Ал-Форабӣ, дар тарҷумаҳои юнонӣ ва лотинӣ дар асрҳои миёна паҳн шуда, ба рушди илми Аврупо мусоидат карданд. Ин байт нақши тоҷиконро ҳамчун пешоҳангони маърифат нишон медиҳад.

Сохтанд аз пайкари тоҷик садҳо пайкара,

То ки тоҷикро кунанд, хилватпарасти сад итоб.

Ин байт ба кӯшишҳои таърихии бегонагон барои таҳрифи шахсияти тоҷикон ишора мекунад. “Садҳо пайкара” рамзи талошҳои беруна, аз ҷумла дар давраи истилои тотору муғул, аст. “Хилватпарасти сад итоб” ба устувории тоҷикон дар нигоҳдории илму маърифат далолат мекунад. Дар замони Сомониён тоҷикон фарҳанги худро эҳё карда, забони форсиро бо осори Рӯдакӣ ва Дақиқӣ мустаҳкам намуданд. Ин байт муқовимати тоҷиконро ба бегонапарастӣ таъкид мекунад.

Аз Бухоро то ба Хуршед ҳам зи Бағдод то ба моҳ,

Нақши Сомонӣ ба ҳар баҳри саволе буд ҷавоб.

Муаллиф ба мероси давлати Сомониён таваҷҷуҳ мекунад. “Бухоро” ва “Бағдод” ҳамчун марказҳои илмии асрҳои IX–X зикр шуда, ба паҳноии нуфузи тоҷикон ишора мекунанд. “Нақши Сомонӣ” рамзи донишмандони ин давр, ба монанди Рӯдакӣ ва Абурайҳон Беруни, аст, ки дар астрономия ва риёзиёт саҳми бузург гузоштанд. Масалан, Беруни курашакл будани Заминро исбот кард, ки яке аз кашфиётҳои муҳими таърих аст. Ин байт нишон медиҳад, ки тоҷикон ба саволҳои замон бо дониши худ посух додаанд.

Салчуқӣ, тотору ҳинду, турку Румӣ дар умум,

Пеши тоҷик буд қатра ё ки гарде аз туроб.

Ин байт бартарии илмию фарҳангии тоҷиконро таъкид мекунад. Зикри Салчуқиён, тоторҳо ва румиён баёнгари он аст, ки ин миллатҳо дар муқоиса бо дониши тоҷикон ночиз буданд. Дар замони Сомониён китобхонаҳои Бухоро ва Самарқанд маркази ҷалби донишмандони ҷаҳон буданд. Масалан, осори Умари Хаём дар риёзиёт ва астрономия ба дигар миллатҳо таъсир гузошт. Ин байт ифтихори муаллифро аз саҳми тоҷикон дар тамаддуни ҷаҳонӣ таҷассум мекунад.

Теғи Сино, лафзи Мавлоно ҷаҳон тасхир кард,

Шеъри Бедил баркашид аз чеҳраи олам ниқоб.

Муаллиф ба шахсиятҳои бузурги тоҷик ишора мекунад. “Теғи Сино” рамзи дониши тиббии ӯ, “лафзи Мавлоно” ба таъсири “Маснавии маънавӣ” ва “шеъри Бедил” ба амиқии фалсафии адабиёти тоҷик ишора доранд. Ибни Сино бо “Қонун дар тиб” тибби ҷаҳониро ғанӣ кард, Мавлоно бо таълимоти маънавиаш миллионҳоро илҳом бахшид, ва Бедил дар асри XVII–XVIII ҷаҳонбинии нав пешниҳод кард. Ин шахсиятҳо “ниқоб”-и ҷаҳлро аз ҷаҳон бардошта, дониш паҳн карданд.

То ҷаҳон боқист, тоҷик ҳаст бо илму фанаш,

Илм агар баҳр аст, тоҷик дар сари обаш мироб.

Дар байти ниҳоӣ муаллиф пойдории тоҷиконро ҳамчун миллати донишманд таъкид мекунад. “Илму фан” ҳамчун мероси ҷовидонӣ тасвир шуда, “баҳри илм” ба уқёнуси дониш ишора дорад, ки тоҷикон “мироб” ё идоракунандаи онанд. Ин паёми умедбахш бо фаъолияти олимони муосири тоҷик, ки таҳти роҳбарии Пешвои миллат дар соҳаҳои мухталиф кор мекунанд, тасдиқ мешавад.

Шеъри “Илми тоҷик” дар доираи мадҳияи классикии тоҷик қарор дорад, ки дар он шоирон ба арзишҳои миллӣ таҳсин мехонданд. Масалан, Рӯдакӣ ба амирони Сомонӣ ва Фирдавсӣ ба қаҳрамонони тоҷик мадҳияҳо бахшидаанд. Дониёр Сангинӣ ин анъанаро идома дода, бо истинод ба дастовардҳои илмӣ ба шеър мазмуни муосир ворид мекунад. Дар муқоиса бо мадҳияҳои муосир шеър аз осори Лоиқ Шералӣ бо таъкиди хос ба илм фарқ мекунад.

Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол илм яке аз самтҳои афзалиятнок аст. Тавре Пешвои миллат таъкид кардаанд, рушди илму маориф барои ояндаи дурахшони миллат муҳим аст. Шеъри “Илми тоҷик” насли ҷавонро ба омӯзиши таърихи миллӣ ва идомаи мероси илмӣ ҳидоят мекунад. Он ба таҳкими ҳувияти миллӣ мусоидат карда, дар заминаи ҷаҳонишавӣ арзишҳои маънавиро нигоҳ медорад.

Шеъри “Илми тоҷик” як паёми пур аз ифтихори миллӣ аст, ки мероси илмию фарҳангии тоҷиконро бо маҳорати бадеӣ тасвир мекунад. Таҳлили байтҳо нишон медиҳад, ки муаллиф бо истифода аз образҳои таърихӣ, аз қабили “Авасто”, Сино ва Мавлоно, нақши тоҷиконро дар тамаддуни ҷаҳонӣ таъкид кардааст. Шеър на танҳо арзиши бадеӣ, балки аҳамияти иҷтимоӣ дорад, зеро ғурури миллӣ ва аҳамияти илмро инъикос мекунад. Ин асар идомаи анъанаҳои адабиёти классикии тоҷик буда, паёми муосир дар бораи пойдории миллат ва саҳми он дар илму маърифатро баён мекунад.

ҚУРБОНОВА ШИРИН, сарходими илмии Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои таърих.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ дар мулоқот бо зиёиёни кишвар 20 марти 2002 такид намуда буданд, ки: «Илму маориф барои мо на танҳо воситаи пешрафт, балки калиди таҳкими истиқлолияти миллӣ ва фарҳанги мост. Олимони мо бояд дар роҳи хизмат ба миллат саъй кунанд то Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ бо дастовардҳои илмии худ шинохта шавад».

Илм дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун омили асосии рушди устувори иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва маънавӣ мавқеи махсус дорад. Аз замони истиқлолият давлат ба ташаккули заминаи ҳуқуқии фаъолияти илмӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуда, барои пешбурди он санадҳои меъёрии муҳим қабул кардааст. Дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 августи соли 2011 № 753 "Дар бораи рӯзҳои ид" ҳамасола Рӯзи илми тоҷик - якшанбеи сеюми моҳи апрел ҳамчун рамзи эҳтиром ба дастовардҳои олимон ва нишонаи аҳамияти илм дар сиёсати давлатӣ таҷлил мегардад.

Баъди касби истиқлолият Тоҷикистон бо мушкилоти ташаккули сиёсати миллии илмӣ рӯ ба рӯ гардид. Соли 1994 Конститутсияи кишвар қабул шуд, ки дар моддаи 40-и он ҳуқуқи шаҳрвандон ба фаъолияти илмӣ кафолат дода шуд. Соли 1998 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи илм ва сиёсати давлатӣ оид ба илму техника" қабул гардид, ки асосҳои ҳуқуқии ташкили фаъолияти илмиро муқаррар намуд. Ин санад вазифаи давлатро дар таъмини шароити мусоид барои олимон ва рушди таҳқиқот мушаххас кард. Дар ин давра санадҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба дастгирии муассисаҳои илмӣ қабул шуданд, ки барои барқарорсозии инфрасохтори илмӣ замина гузоштанд.

Рӯзи илм бо чорабиниҳои гуногун аз қабили конференсияҳо, намоишгоҳҳо ва муаррифии лоиҳаҳои инноватсионӣ ҳамроҳ аст. Дар муқоиса бо ҷашнҳои байналмилалӣ, ба мисли Рӯзи умумиҷаҳонии илм (10 ноябр, ЮНЕСКО), Рӯзи илми тоҷик хусусияти миллӣ дошта, ба таъриху фарҳанги илмии кишвар такя мекунад. Ин рӯз нақши муҳим дар таҳкими ифтихори миллӣ аз дастовардҳои олимони тоҷик мебозад.

Қонунгузории Тоҷикистон дар соҳаи илм дар тӯли солҳои истиқлол такмил ёфт ва ани ҳол чунин санадҳо амал мекунанд: Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон №114 аз 28 феврали 2025 "Дар бораи самтҳои афзалиятноки таҳқиқоти илмӣ ва илмию техникӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 январи соли 2025, № 81 "Дар бораи муайян намудани мақоми ваколатдори давлатӣ дар самти тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 29 ноябри соли 2024, № 612 "Дар бораи Нақшаи миёнамуҳлати амал барои солҳои 2025-2027 Стратегияи омӯзиш ва рушди фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи маориф ва илм дар давраи то соли 2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи соли 2023, № 417 "Дар бораи Барномаи давлатии рушди илмию инноватсионӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023-2027", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 марти соли 2023, № 136 "Дар бораи Барномаи давлатии рушд ва таҳкими заминаи илмию таҷрибавии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои солҳои 2023-2027", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 декабри соли 2022, № 1922 "Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2021, № 263 "Дар бораи Стратегияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаҳои илм, технология ва инноватсия барои давраи то соли 2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2021, № 264 "Дар бораи Барномаи давлатии тайёр кардани кадрҳои сатҳи баланди илмӣ барои солҳои 2021-2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2021, № 267 "Дар бораи Низомномаи шурои диссертатсионӣ, Тартиби додани дараҷаҳои илмӣ, Тартиби додани унвонҳои илмӣ ва Тартиби бақайдгирии давлатии диссертатсияҳои ҳимояшуда", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 апрели соли 2021, № 165 "Дар бораи Стратегияи омӯзиш ва рушди фанҳои риёзи, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи маориф ва илм дар давраи то соли 2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 апрели соли 2021, № 165 "Дар бораи Стратегияи омӯзиш ва рушди фанҳои риёзи, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи маориф ва илм дар давраи то соли 2030", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 20 апрели соли 2021, № 1780 "Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон", Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 июни соли 2020 № 1557 "Дар бораи Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илми назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон", Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 январи соли 2020 № 1445 "Дар бораи "Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносиӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф" эълон намудани солҳои 2020-2040", Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 январи соли 2020 № 1430 "Дар бораи табдил додани Хадамоти давлатии назорат дар соҳаи маориф ба Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илми назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 марти соли 2015 № 1197 "Дар бораи фаъолияти илмӣ ва сиёсати давлатӣ оид ба илму техника", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 марти соли 2014 № 145 "Дар бораи Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 июли соли 2013, № 288 "Дар бораи Консепсияи миллии таҳқиқоти илмии мақсаднок оид ба масъалаҳои рушди инсон, таъмини минбаъдаи принсипҳои демократӣ ва рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ барои солҳои 2013 - 2028", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 12 январи соли 2010 № 593 "Дар бораи экспертизаи илмӣ ва илмӣ-техникӣ", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 июли соли 2008, № 308 "Дар бораи тасдиқи Низомномаи тайёр кардани кадрҳои илмӣ ва илмию педагогӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷиикистон аз 2 майи соли 2008, № 215 "Дар бораи тасдиқи Оинномаи Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 ноябри соли 2007, № 535 "Дар бораи пешниҳоди хулосаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба лоиҳаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи иттилооти илмӣ-техникӣ", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 декабри соли 2006, № 525 "Дар бораи тасдиқи Қоидаҳои ташаккул, экспертиза, тасдиқ, маблағгузорӣ ва иҷрои барномаву лоиҳаҳои илмӣ ва илмию техникӣ, ки аз буҷети давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон маблағгузорӣ мешаванд" ва дигар.

Рӯзи илми тоҷик бо баргузории чорабиниҳои муҳими илмӣ ва тантанавӣ дар саросари кишвар қайд мешавад. Масалан, санаи 14 апрели 2025 ҳайати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бахшида ба ин рӯз бо роҳбарии Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт ба пояи нимпайкараҳои олимони барҷаста гулчанбар гузоштанд. Баъдан маҷлиси тантанавӣ баргузор гардид ва дар он Президенти АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт бо паёми табрикотии худ ба муносибати Рӯзи илми тоҷик баромад намуда, зикр намуд, ки истифодаи натиҷаҳои таҳқиқоти бунёдӣ омили рушди устувор аст. Ӯ инчунин дар маҷлиси тантанавӣ ба зарурати омодасозии кадрҳо дар зинаҳои магистратура, докторантура ва посдокторантура ишора карда, хабар дод, ки аз соли 2024–2025 дар 46 ихтисос посдокторантон қабул мешаванд. Ин амал ба рушди иқтидори илмии кишвар хизмат мекунад. Аз 2 то 14 апрели соли 2025 дар АМИТ «Даҳаи муаррифии илми академӣ» доир шуд, ки барои табодули дастовардҳои олимон ва ҷалби ҷавонон мусоидат намуд.

Рӯзи илми тоҷик, ки ҳамасола моҳи апрел таҷлил мегардад, на танҳо рамзи эҳтиром ба дастовардҳои олимони кишвар, балки нишонаи равшани сиёсати давлатӣ дар таҳкими иқтидори илмии Тоҷикистон мебошад. Тавре Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 30 майи соли 2024 дар мулоқот бо аҳли илм ва маориф зикр намуданд, истиқлолият барои рушди бесобиқаи таҳқиқоти илмӣ, ҳифзи мероси фарҳангӣ ва муаррифии миллати тоҷик ҳамчун тамаддунсоз дар арсаи ҷаҳонӣ замина фароҳам овард. Ташаббусҳои Тоҷикистон дар ҳалли масъалаҳои глобалии обу иқлим, ки аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид дастгирӣ ёфтаанд, нақши олимони кишварро дар илми байналмилалӣ таъкид менамоянд. Қадрдонии беш аз 40 олим бо ҷоизаҳои ҷаҳонӣ ва садҳо нафар бо мукофотҳои давлатӣ, ки дар суханронии Пешвои миллат зикр шуданд, аз мавқеи устувори илм дар сиёсати давлат шаҳодат медиҳад. Чорабиниҳои Рӯзи илм, аз қабили «Даҳаи муаррифии илми академӣ» ва муаррифии лоиҳаҳои инноватсионӣ, татбиқи амалии қонунгузориро нишон дода, ба рушди иқтисодиёту фарҳанг мусоидат мекунанд. Барои таҳкими ин раванд зарур аст, ки қонунгузорӣ бо талаботи рақамикунонӣ мутобиқ гардад, дастгирии олимони ҷавон афзоиш ёбад ва ҳамкориҳои байналмилалӣ тавсеа дода шаванд. Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 илмро ҳамчун омили рақобатпазирии иқтисод муайян кардааст. Соли 2025 оғози «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон шуда, барои рақамикунонии таҳқиқот ва ҷорӣ намудани технологияҳои нав замина мегузорад. Барои такмили заминаи ҳуқуқӣ пешниҳод менамоем, ки қонунгузорӣ оид ба имтиёзҳои андозӣ барои стартапҳои илмӣ қабул шавад; грантҳо барои олимони ҷавон афзоиш ёбанд; шартномаҳои байналмилалӣ оид ба ҳамкории илмӣ тавсеа дода шаванд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Дар ҷаҳони имрӯза, ки бо афзоиши низоъҳои мусаллаҳона, таҳдидҳои экологӣ ва нобаробариҳои иҷтимоиву иқтисодӣ мураккаб гаштааст, таҳкими сулҳ ба як зарурати ҳаётан муҳим табдил ёфтааст. Ин масъала на танҳо барои насли ҳозира, балки барои ояндаи инсоният низ аҳамияти бузург дорад. Дар ин замина Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пешниҳоди ташаббуси қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» дар Созмони Милали Муттаҳид (СММ) нақши муассир иҷро кардааст. Ин ташаббус, ки дар Иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ (24 сентябри 2024) эълон шуд, нишонаи ҷиддии уҳдадории Тоҷикистон ба сиёсати сулҳҷӯёна ва таъмини ояндаи бехатари аҳли башар мебошад.

Профессор Сайидзода Зафар такид мекунад, ки: “Иқдомҳои дар самти сиёсӣ ба амал баровардаи Президент Эмомалӣ Раҳмон имконият медиҳад, ки шаҳрванд дар фаъолияти иҷтимоии худ ва дар ҷараёни баровардани ниёзҳои зиндагии хеш ҳимояи қонун ва ба ин васила ҳимояи давлатро эҳсос кунад ва дар зеҳну шуури ӯ ҳисси қаноатмандӣ ва омили қонуният ва ҷамъият будан мустаҳкам гардад”[1].

Сиёсати сулҳҷӯёнаи Тоҷикистон дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 6 ноябри 1994 қабул гардида ва бо тағйироти солҳои 1999, 2003 ва 2016 такмил ёфтааст, решаҳои амиқ дорад. Моддаи 11 эълон мекунад, ки «Тоҷикистон сиёсати сулҳҷӯёнаро ба амал татбиқ намуда, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти дигар давлатҳои ҷаҳонро эҳтиром мекунад» ва «ташвиқоти ҷанг»-ро манъ мекунад. Ин меъёр мавқеи устувори Тоҷикистонро дар пешгирии низоъҳо ва таъмини субот инъикос намуда, асоси ҳуқуқии дохилии ташаббуси «Даҳсолаи таҳкими сулҳ»-ро ташкил медиҳад. Инчунин, он бо ҳадафҳои қатънома барои таъмини муҳити амн ва устувор барои наслҳои оянда мувофиқ аст, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳояш ба он таъкид кардааст. Моддаи 1 Конститутсия Тоҷикистонро ҳамчун «давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона» муайян намуда, таъкид мекунад, ки он «барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад». Ин меъёр нишон медиҳад, ки таъмини сулҳ ва суботи иҷтимоӣ дар сатҳи конститутсионӣ ҳадафи давлат буда, бо ҳадафҳои ташаббуси «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» барои пешгирии низоъҳо ва рушди устувор мувофиқ аст. Моддаи 5 Конститутсия аҳамияти бузург дорад, ки «инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ» эълон шуда, давлатро муваззаф мекунад, ин арзишҳоро ҳифз намояд. Ин принсип бо суханронии Эмомалӣ Раҳмон дар СММ, ки ба «шаъну шарафи инсон барои наслҳои ҳозира ва оянда» ишора кардааст, мувофиқ буда, нишон медиҳад, ки ташаббуси мазкур дар доираи арзишҳои конститутсионӣ амал мекунад. Ин асосҳои ҳуқуқӣ нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар дохили кишвар низоми мукаммали ҳуқуқиро барои дастгирии сиёсати сулҳҷӯёна таҳия кардааст.

Нақши Эмомалӣ Раҳмон дар таҳкими сулҳ дар дохил ва хориҷи Тоҷикистон дар асоси салоҳиятҳои конститутсионии ӯ ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян мегардад. Моддаи 69 ба ӯ ҳуқуқ медиҳад, ки «самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳуриро муайян кунад» ва «Тоҷикистонро дар муносибатҳои байналмилалӣ намояндагӣ намояд». Пешниҳоди қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» дар Иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ ва Ҳамоиши Ояндаи СММ натиҷаи мустақими ин салоҳиятҳост. Ин ташаббус ҳамчун «иқдоми қаҳрамонона дар арсаи ҷаҳонӣ» тавсиф шудааст, ки эътибори байналмилалии Тоҷикистонро афзоиш додааст.

Дар дохили Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо роҳбарии раванди сулҳ пас аз ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997) нақши калидӣ бозидааст. Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ (27 июни 1997) як ҳуҷҷати ҳуқуқии муваффақ буд, ки низои дохилиро хотима бахшид ва суботро барқарор намуд. Ин таҷриба ҳамчун «модели тоҷикии сулҳ» дар сатҳи ҷаҳонӣ эътироф шуда, дар барномаҳои омӯзишии СММ истифода мешавад.

Далели ин гуфтаҳо муқаррароти моддаи 1 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 декабри соли 2015 № 1259 "Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат" “Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат шахсияти барҷастаи таърихии миллат мебошад, ки дар Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб гардида, дар бунёди низоми давлатдории Тоҷикистони соҳибистиқлол, барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузошта, тибқи Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси овоздиҳии умумихалқӣ аввалин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, дар эъмори давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуда, дар рушди сиёсӣ, итисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз намудааст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат рамзи пойдориву бардавомии давлатдории мустақили тоҷикон, сулҳу ваҳдати миллӣ, кафили рушди босубот ва устувори ҷомеаи Тоҷикистон мебошад”.

Профессор Ҳайдарзода Рустам таъкид менамояд, ки: ”Дар ҳақиқат дар натиҷаи заҳмати шабонарӯзии роҳбарияти давлат Тоҷикистон ба мамлакати амн ва босубот табдил гардидаст. Мо мутмаинем, ки ин фазои сулҳу оромӣ дар ҷумҳурии мо дар заминаи расидан ба Ваҳдати миллӣ ва иттиҳод дар атрофи Пешвои миллат имконпазир гардидааст. Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имрӯз Сарвари сиёсии аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътирофшуда ва бонуфузи глобалӣ буда, на танҳо дар муайян кардани рӯзномаи сиёсати байналмилалӣ, балки барои ҳалли масъалаҳои доғи глобалӣ қодир ҳастанд” [2].

Имрӯз мусаллам аст, ки обрӯ ва нуфузи байналмилалии Тоҷикистон самараи талоши пайгирона ва хастагинопазири Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Тоҷикистон ба узвияти созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ пазируфта шуда, аз минбари онҳо ташаббусу ибтикорҳои созандаи Президенти ҷумҳурӣ барои ҳалли мушкилоти ҷаҳону минтақа, аз ҷумла дар бахши мубориза бар зидди терроризму ифротгароӣ, маводи мухаддир, ҷиноятҳои муташаккилонаи фаромиллӣ, масъалаҳои экологӣ ва амсоли он ба самъи ҷаҳониён пешниҳод мегарданд. Махсусан силсилаи ташаббусҳои Пешвои миллат дар робита ба ҳалли мушкилоти об дар миқёси ҷаҳон бо таваҷҷуҳ ба аҳамияти мавзуъ боиси ба гунаи хосса муаррифӣ шудани Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ гардид [3].

Қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» ба таълиму тарбияи сулҳ ва ҷалби ҷавонон ба раванди сулҳсозӣ таваҷҷуҳи хос зоҳир мекунад. Ин бо моддаи 41-и Конститутсия, ки таҳсилро ҳамчун ҳуқуқи ҳар шахс эътироф мекунад, мувофиқ аст. Ҷавонон бояд фаҳмиши амиқи сулҳ ва роҳҳои ҳалли низоъро омӯзанд, ки ин яке аз ҳадафҳои асосии қатънома аст. Ин таъкид бо моддаи 5 (дахлнопазирии ҳуқуқи инсон) ва моддаи 34 (ҳимояи кӯдакон) низ пайванд дорад, зеро ҳифзи ҷавонон аз ҷалб ба низоъҳо ва таъмини амнияти онҳо дар меҳвари ташаббус қарор дорад. Сулҳи пойдор тавассути таълими арзишҳои сулҳпарварӣ ба даст меояд. Ин нишон медиҳад, ки қатънома дар дохили Тоҷикистон дар асоси низоми ҳуқуқии миллӣ татбиқшаванда буда, ҳадафаш таъмини ояндаи бехатар барои наслҳост. Таълими сулҳ метавонад фарҳанги сулҳҷӯиро дар байни ҷавонон паҳн карда, онҳоро аз хатарҳои низоъҳо ва тундгароӣ ҳифз намояд, ки ин бо сиёсати дохилии Тоҷикистон низ ҳамоҳанг аст.

Қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» дар чаҳорчӯбаи Созмони Милали Муттаҳид пешниҳод шуда, бо меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ мувофиқ аст. Моддаи 1-и Оиномаи СММ (1945) «нигоҳдории сулҳ ва амнияти байналмилалӣ»-ро ҳамчун ҳадафи асосии созмон муайян мекунад, дар ҳоле ки моддаи 33 давлатҳоро ба ҳалли мусолиматомези низоъҳо даъват менамояд. СММ дар ҳифзи сулҳ нақши роҳбариро дорад ва қатънома ба «таъмини амният ва пешгирии муноқишаҳо нигаронида шудааст. Дар сурати қабул, ин қатънома қувваи ҳуқуқии байналмилалӣ пайдо карда, барои давлатҳои узви СММ мавриди иҷроиш қарор мегирад.

Қатънома бо Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак (1989) низ пайванд дорад, ки моддаи 38-и он давлатҳоро муваззаф мекунад, кӯдаконро аз ҷалб ба низоъҳои мусаллаҳ ҳифз намоянд. Ин бо ҳадафи қатънома барои пешгирии ҷалби ҷавонон ба гурӯҳҳои тундгаро мувофиқ аст. Ин санадҳои байналмилалӣ заминаи ҳуқуқии қатъномаро барои таъмини амнияти наслҳои оянда мустаҳкам мекунанд.

Татбиқи қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» механизмҳои ҳуқуқии мушаххасро талаб мекунад. Созмонҳои байналмилалӣ, ҳукуматҳо ва ҷомеаҳои шаҳрвандӣ бояд дар иҷрои барномаҳо ва ташкили иқдомҳои дастаҷамъона ҳамоҳанг шаванд. Ин бо моддаи 13-и Оиномаи СММ, ки рушди ҳамкории байналмилалиро таъкид мекунад, мувофиқ буда, заминаи ҳуқуқии татбиқи қатъномаро фароҳам меорад.

Қатънома ба таълими сулҳ ва ҳамгироии ҷавонон дар сулҳсозӣ таваҷҷуҳ дорад, ки дар чаҳорчӯбаи Ҳадафҳои рушди устувори СММ (SDG 16 – сулҳ, адолат ва ниҳодҳои қавӣ) амалӣ шуда метавонад. Таълими арзишҳои сулҳпарварӣ барои амалисозии қатънома муҳим аст. Ин механизмҳо бо Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак (моддаи 38) ва Конвенсияи Женева (1949), ки ҳифзи ғайринизомиёнро пешбинӣ мекунад, пайванд дошта, барномаҳои махсусро барои муҳофизати ҷавонон ва пешгирии ҷалби онҳо ба низоъҳо таъмин мекунанд. Ин қатънома ба амалишавии барномаҳои мубодилавӣ ва истифодаи технологияҳои муосир барои паҳн намудани паёмҳои сулҳ равона мегардад. Ин пешниҳодҳо дар доираи моддаи 13-и Оиномаи СММ ва SDG 16 қобили татбиқ буда, нишон медиҳанд, ки қатънома дорои механизмҳои ҳуқуқии муассир барои амалисозист.

Чунин санадҳо ба ҳифзи сулҳ, пешгирии низоъҳо ва мусоидат ба ҳамкорӣ байни давлатҳо нигаронида шудаанд:

1. Оиномаи Созмони Милали Муттаҳид (Сан-Франсиско, 26 июни 1945). Дар моддаи 1 ҳадафи асосӣ "ҳифз ва нигоҳдории сулҳ ва амнияти байналмилалӣ" зикр шудааст. Калимаи "сулҳ" дар тамоми матн борҳо истифода мешавад.

2. Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (аз ҷониби Ассамблеяи Генералии СММ 10 декабри 1948 қабул шудааст). Дар муқаддима ба "сулҳ ва амният" ишора шуда, ҳуқуқи инсон ҳамчун асос барои сулҳи ҷаҳонӣ таъкид гардидааст.

3. Паймони байналмилалӣ дар бораи ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ (Ню-Йорк, 19 декабри 1966). Дар муқаддима сулҳ ҳамчун шарти асосии ҳуқуқҳои инсон зикр шудааст.

4. Конвенсия дар бораи пешгирӣ ва муҷозоти ҷинояти генотсид (СММ, 9 декабри 1948). Дар муқаддима гуфта мешавад, ки генотсид ба сулҳи байналмилалӣ хатар эҷод мекунад.

5. Декларасия дар бораи принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ, ки ба муносибатҳои дӯстона ва ҳамкорӣ байни давлатҳо мутобиқи Оиномаи СММ марбутанд (Ассамблеяи Генералии СММ, 24 октябри 1970). "Сулҳ" дар унвон ва матн ҳамчун яке аз принсипҳои асосии ҳамкорӣ байни давлатҳо зикр шудааст.

6. Созишнома дар бораи манъи паҳншавии силоҳи ҳастаӣ (1 июли 1968). Дар муқаддима сулҳи байналмилалӣ ҳамчун ҳадафи ниҳоии коҳиши силоҳ зикр шудааст.

7. Конвенсияи Женева дар бораи ҳифзи қурбониёни ҷанг (12 августи 1949). Дар чор конвенсияи Женева "сулҳ" ҳамчун ҳадафи ниҳоии хотима додан ба низоъҳои мусаллаҳона зикр шудааст.

8. Протоколи иловагӣ ба Конвенсияҳои Женева (Протокол I ва II, 8 июни 1977). Ба ҳифзи сулҳ тавассути танзими низоъҳои мусаллаҳонаи байналмилалӣ ва дохилӣ ишора шудааст.

9. Декларасия дар бораи додани истиқлолият ба кишварҳо ва халқҳои мустамликавӣ (Ассамблеяи Генералии СММ, 14 декабри 1960). Дар матн гуфта мешавад, ки истиқлолият ба таҳкими сулҳи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

10. Созишномаи Париж дар бораи хотима додани ҷанг ва барқарор кардани сулҳ дар Ветнам (27 январи 1973). Калимаи "сулҳ" дар унвон ва матн ҳамчун ҳадафи асосии созишнома истифода шудааст.

11. Созишномаи Камп-Дэвид (17 сентябри 1978). Дар байни Миср ва Исроил барои барқарор кардани сулҳ дар Шарқи Наздик қабул шуда, калимаи "сулҳ" дар матн борҳо зикр мешавад.

12. Созишномаи Осло (13 сентябри 1993). Байни Исроил ва Созмони Озодибахши Фаластин барои пешбурди сулҳ дар минтақа имзо шудааст.

13. Созишномаи умумии сулҳ (Дейтон, 14 декабри 1995). Дар бораи барқарор кардани сулҳ дар Босния ва Ҳерсеговина, калимаи "сулҳ" дар унвон ва матн истифода шудааст.

14. Хартияи Аврупоии амният (ОБСЕ, 19 ноябри 1990). Ба таҳкими сулҳ ва амният дар Аврупо нигаронида шуда, калимаи "сулҳ" дар матн борҳо омадааст.

15. Эъломияи Миллениуми СММ (8 сентябри 2000). Дар боби "Сулҳ, амният ва коҳиши силоҳ" ба ҳифзи сулҳи ҷаҳонӣ даъват шудааст.

Ин санадҳо асоситарин ҳуҷҷатҳои байналмилалие мебошанд, ки дар онҳо калимаи "сулҳ" (ё муодили он) дар унвон ё матни асосӣ омадааст ва ба ҳадафҳои марбут ба сулҳи байналмилалӣ, пешгирии ҷанг ва ҳамкории осоишта нигаронида шудаанд.

Барои дарки аҳамияти қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» таҳлили ҷангҳо аз соли 1991 то апрели 2025 ва талафоти онҳо, аз ҷумла миёни кӯдакон муҳим аст. Ин давра, ки пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ оғоз шуд, бо афзоиши низоъҳои дохилӣ ва байналмилалӣ хос аст.

Баъзе аз ҷангҳои асосии ин давра:

- Ҷанги шаҳрвандии Тоҷикистон (1992-1997): 150.000 кушта, зиёда аз 55 ҳазор кӯдакон ятиммонда, 10 милиард доллари амрикои ҳисорот овард. Ин низоъ бо Созишномаи сулҳи 1997, таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хотима ёфт.

- Генотсид дар Руанда (1994): Беш аз 540,000 кушта, аз ҷумла даҳҳо ҳазор кӯдак.

- Ҷанги Сурия (2011-2025): То 2020 – 397,300 кушта, аз ҷумла 100,000+ кӯдак, ва то 2025 – тахминан 500,000-600,000.

- Ҷанги Ироқ (2003-2011): 150,000-600,000 кушта, аз ҷумла даҳҳо ҳазор кӯдак.

- Ҷанг дар Қарабоғи Кӯҳӣ (2020): 7,646 кушта, аз ҷумла садҳо кӯдак.

- Амалиёти махсуси низомии Русия ва Украина (2014-2025): То 2020 – 13,000+ кушта, ва то 2025 – 100,000+, аз ҷумла ҳазорон кӯдак.

Тибқи маълумот дар соли 2020 дар 56 низои мусаллаҳона бо иштироки давлатҳо 50,000 нафар, дар 72 низои ғайридавлатӣ 23,500 нафар ва аз зӯроварии муқаррарӣ алайҳи ғайринизомиён 8,000 нафар кушта шуданд. Аз соли 1991 то 2025 тахминан 2-3 миллион нафар дар ҷангҳо ҷон бохтаанд, ки садҳо ҳазор нафарашон кӯдакон буданд. Ин рақамҳо нишон медиҳанд, ки низоъҳо ба наслҳои оянда таҳдиди ҷиддӣ эҷод карда, зарурати таҳкими сулҳро афзоиш додаанд.

Талафоти зиёди кӯдакон дар ҷангҳо аҳамияти асосҳои ҳуқуқии қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ»-ро равшантар мекунад. Моддаи 11-и Конститутсияи Тоҷикистон, ки ташвиқоти ҷангро манъ мекунад, бо ҳадафҳои қатънома барои пешгирии низоъҳо мувофиқ аст. Дар сатҳи байналмилалӣ, моддаи 38-и Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак ва моддаи 1-и Оиномаи СММ ҳифзи сулҳ ва кӯдаконро таъкид мекунанд. Талафоти кӯдакон дар Сурия (100,000+) ва Қарабоғи Кӯҳӣ нишон медиҳад, ки низоми ҳуқуқии байналмилалӣ барои ҳифзи онҳо нокифоя аст. Қатънома тавассути таълими сулҳ (моддаи 41-и Конститутсия, моддаи 26-и UDHR) ва ҳамкории байналмилалӣ ин камбудиро ислоҳ мекунад.

Татбиқи қатънома дурнамои васеъ дорад. Чунки эътибори Тоҷикистонро афзун намуд ва дастгирии ҷаҳониро ба даст меорад. Тоҷикистон бо таҷрибаи сулҳофарии худ ва ташаббусҳои қаблии байналмилалӣ метавонад дар амалисозии қатънома пешсаф бошад. Ин ташаббуси навбатӣ бори дигар аз мақому манзалати бузурги Пешвои миллатамон дар ҳалли масъалаҳои муҳими ҷаҳони имрӯза ва бе тафовут набудан ба дарди ҷомеаи ҷаҳонӣ башорат медиҳад, зеро воқеан имрӯз вазъи геополитикии ҷаҳон дар ҳолати ҳассос ва хеле хатарнок қарор дорад. Таҳлили ҷангҳо аз 1991 то 2025 нишон медиҳад, ки талафоти 2-3 миллион нафар, аз ҷумла садҳо ҳазор кӯдакон, зарурати таҳкими сулҳро таъкид мекунад. Тоҷикистон бо таҷрибаи худ бо роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон метавонад дар татбиқи ин ташаббус саҳми бузург гузорад.

Адабиёт

1. Ғаффори Воҳид., Сайидзода Зафар. Эмомалӣ Раҳмон дар оинаи замон. – Душанбе: “Контраст”. 2015. - С.94.

2. Ҳайдарзода Рустам. Геостратегия ва геополитикаи президенти тоҷикистон дар даврони соҳибистиқлолӣ. Ба Рӯзи Президент бахшида мешавад. 14.11. 2024// https://khovar.tj/2024/11/geostrategiya-va-geopolitikai-prezidenti-to-ikiston-dar-davroni-so-ibisti-lol-ba-r-zi-prezident-bahshida-meshavad/.

3. Сангинзода Дониёр. Мактаби сиёсию давлатдории Эмомалӣ Раҳмон – намунаи ибрат барои сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ. 22.03.2025// https://khovar.tj/2025/03/maktabi-siyosiyu-davlatdorii-emomal-ra-mon-namunai-ibrat-baroi-saroni-davlat-oi-osiyoi-markaz/.

Сангинзода Дониёр, сарходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Апрель 10, 2025 13:25

ДУШАНБЕ, 10.04.2025 /АМИТ «Ховар»/. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 4 апрели соли равон дар шаҳри Самарқанд дар Форуми сатҳи баланд таҳти унвони «Осиёи Марказӣ пешорӯи мушкилоти ҷаҳонии иқлим: муттаҳидшавӣ барои шукуфоии умумӣ» иштирок ва суханронӣ намуданд. Дар суханронии пурмуҳтавои Президенти Тоҷикистон самтҳои гуногуни масъалаҳои тағйирёбии иқлим, энергетика, устувории экологӣ, захираҳои обии минтақа ва дигар мушкилоти ҷаҳонӣ баррасӣ гардиданд.

— Пешвои миллат зимни суханронӣ изҳор доштанд, ки ҷаҳон имрӯз бо мушкилоти тағйирёбии иқлим рӯ ба рӯ аст ва минтақаи Осиёи Марказӣ ҳам аз ин истисно нест. Дар воқеъ, ба андешаи мо, нақши сарварони сиёсӣ ва иштироки онҳо дар Форуми сатҳи баланд таҳти унвони «Осиёи Марказӣ пешорӯи мушкилоти ҷаҳонии иқлим: муттаҳидшавӣ барои шукуфоии умумӣ» ва дигар ҳамоишҳои байнидавлатию минтақавӣ ҳамчун дипломатияи фаъол дар раванди идоракунии сиёсӣ муҳиммияти хосса дорад.

Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки дар ин форуми сатҳи баланд ҳалли мушкилоти ҷаҳонии иқлим ва муттаҳидшавӣ барои шукуфоии умумӣ барои созиши кишварҳои мухталифи ҷаҳон дар аксар ҳолатҳо вобаста ба пешниҳоду баррасии масъалаҳои марбута, барои ҳамзистии осоишта ва муносибатҳои ҳасанаи ҳамфикрӣ ва ҳамдигарфаҳмӣ зарур мебошад.

Муттаҳидшавӣ барои шукуфоии умумӣ бо баргузории чунин форуми сатҳи баланд дар бисёр ҳолатҳо метавонад ба вусъати бештари ҳамкорӣ ва рушду нумуи кишварҳо таъсири мусбат расонад. Ин муколамаи илмию сиёсие мебошад, ки метавонад ба дигар самтҳои ҳаёт таъсир расонад.

Дар суханронии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид гардидааст, ки “оқибатҳои фоҷеабори тағйирёбии иқлим ба иқтисодиёт ва экосистемаҳои кишварҳои мо зарари калон расонида, ба ҳаёти одамон таҳдид менамоянд”. Воқеан, оқибатҳои офатҳо хавфу хатар ва таҳдидҳои мухталиф ба бор оварда метавонанд.

Аз ин рӯ, ба даст овардани созиш дар чунин сатҳи баланди муколама вобаста ба ҳамзиштии осоишта аз нуқтаи назари илмию методологӣ хеле зарур аст. Яъне роҳи ихтиёрии омадан ба созиш ва ҳамфикрӣ бояд ба ҳифзи манфиати байниҳамдигарии кишварҳо ва умуман манфиатҳои сиёсии ҳамаи неруҳои муттаҳидшаванда мувофиқат намояд.

Ба андешаи мо, ба даст овардани созишу ҳамфикрӣ дар чунин сатҳи баланд вобаста ба мушкилоти ҷаҳонии иқлим ва муттаҳидшавӣ кори осон нест ва метавонад дар худ боз мушкилии дигар пайдо намояд. Дар чунин вазъ сарварони сиёсӣ, олимону дигар пажуҳишгарон барои пешрафт ва шукуфоии умумӣ усулҳои мухталиферо метавонанд истифода баранд, ки ба манфиати мардум ва суботи сиёсӣ бошанд.

Баргузории Форуми сатҳи баланд дар шаҳри Самарқанд бо унвони “Осиёи Марказӣ пешорӯи мушкилоти ҷаҳонии иқлим: муттаҳидшавӣ барои шукуфоии умумӣ” фурсати хеле муносиб барои пешниҳоду ҳалли масъалаҳое буд, ки он агар аз як тараф, дар натиҷаи дарки вазъи ҷомеаи ҷаҳонӣ бошад, аз тарафи дигар тавассути иродаи матини Сарварони сиёсии кишварҳои мухталиф имконпазир гардид.

Президенти Тоҷикистон таъкид намуданд, ки “барномаҳои марбут ба обу иқлими пешниҳоднамудаи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ фаъолона татбиқ мегарданд. Қабули 14 қатъномаи дахлдори Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид бо ташаббуси Тоҷикистон барои ноил шудан ба ҳадафҳои ҳамоҳангшудаи глобалӣ дар соҳаи об заминаи мустаҳкам гузошт. Ташаббусҳои ҷаҳонии мо инчунин ба татбиқи ҳадафҳо, аз ҷумла ҳадафҳои “Рӯзномаи рушди устувор барои то соли 2030” мусоидат намуданд”.

Инчунин Пешвои миллат дар суханронии пурмуҳтавояшон оид ба манбаи асосии захираҳои обии минтақа ва обшавии пиряхҳо бо пешниҳоди маълумоти амиқу дақиқ таъкид намуданд, ки аз ҷумла аз 14 ҳазор пиряхи ҳудуди Тоҷикистон дар панҷоҳ соли охир қариб 1300 адади он пурра об шудааст.

Бояд гуфт, ки суханронии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сатҳи баланд ба хотири ҳамзистии осоишта ва бартараф намудани мушкилоти ҷаҳонии иқлим ба муттаҳидшавӣ барои шукуфоии умумии мардумони кураи Замин нигаронида шудааст. Ин аст, ки дар Форуми сатҳи баланд аз ҷомеаи байналмилалӣ даъват оварда шуд, ки барои маблағгузорӣ ва рафъи оқибатҳои офатҳои табиӣ ба кишварҳои осебпазир, бахусус кишварҳои рӯ ба тараққӣ тадбирҳои зарурӣ андешида шаванд.

Бояд тазаккур дод, ки иштирок ва суханронии Президенти Тоҷикистон, Сарвари сиёсии тоҷикони ҷаҳон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо рамзи бузургии ҳамзистии осоишта аст, балки ҳифзи манфиатҳои муҳимми миллиро низ фарогир мебошад.

Муҳаммад АБДУРАҲМОН, узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои сиёсӣ, профессор

Дарвоқеъ, таърих барои ҳар халқу миллат чеҳраҳоеро дар мароҳили гуногуни таърихӣ эҳдо мекунад, то бори сарҷамъӣ, хештаншиносӣ, танзим ва рушди миллатро ба дӯш дошта бошанд. Парвардигор барои миллати тоҷик ин гуна шахсияти шарифро дар симои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, асосгузори давлати навини тоҷикон, меъмори ваҳдат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро арзонӣ дошт.

Аҳамияти таърихии Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳз дар ҳамин нуқта таҷассум ёфтааст, ки тавонист роҳбари наҷотбахшро ба халқи Тоҷикистон эҳдо намояд. Дар суханронии аввалини Пешвои миллат ба сифати Раиси Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ ҳадафҳои аввалини стратегии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар қолаби гуфтаҳои “Ман ба шумо сулҳ меорам” ва “Ман тарафдори давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд мебошам” таҷассум гардида буданд. Аз ин рӯ, чун сухан дар бораи “Меъмори Ваҳдат”, “Бунёдгузори давлати навини Тоҷикистон”, “Тоҷикистони соҳибистиқлол” ва амсоли инҳо равад, симои бузурги сиёсию давлатӣ, раҳнамои миллати бузурги тоҷик, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намоён мешавад.

Пешвои миллат дар яке аз суханрониҳои худ қайд намуда буданд, “Бояд ёдовар шуд, ки Иҷлосияи таърихии 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои барқарорсозии сохти конститутсионии кишвар ва эъмори давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёду дунявии Тоҷикистон оғози устувор бахшид”. Имрӯз Пешвои миллат на танҳо амнияти сохтори конститутсионии кишварро таъмин намуданд, балки худ кафил ва ҳомии Конститутсия буда, барои эҷоди Консепсияи ҳуқуқии кишвар заминаи боэътимод гузоштаанд.

Муҳимтарин аркони давлатдорӣ ва заминаҳои сиёсати Президенти кишвар ба сифати Пешвои миллат, бешак эҳё ва наҷоти миллату давлат, заминагузори давлати навини Тоҷикистон ва такомулбахши рушди иқтисодию иҷтимоии ин кишвар ба пиндори мо дар нукоти зерин маънии худро ёфтааст.

Якум, Пешвои миллат низоми нави миллии ҳуқуқии кишварро бунёд гузошт. Дар радифи ба вуҷуд омадани заминаҳои нави ҳуқуқии ҳокимияти давлатӣ ва низоми нави идораи давлат (Парламенти дупалатагӣ, раъйпурсии умумихалқӣ, тақсимоти ҳокимият ба шохаҳо), ки асоси рушди минбаъдаи кишварро таъмин намуданд. Дар Тоҷикистон таҳти сарварии Пешвои миллат дар тамоми самтҳои муҳими ҳаёти ҷомеа тағйиротҳои куллӣ дар низоми ҳуқуқӣ ва эҷоди меъёрҳои нави ҳуқуқӣ ба миён омад, ки барои ташкили давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва роҳ ба сӯи иқтисодиёти бозорӣ имкониятҳои васеъро фароҳам овард.

Дуюм, низоми нави маориф ва ислоҳоти илм дар кишвар таҳти сарварии Пешвои миллат бори аввал дар таърихи давлатдории тоҷикон ба ҳам пайванд дода шуд. Имрӯз дар кишвари маҳбуби мо маориф ва илм расман ба ҳам пайванд буда, “решаҳо”-и рушди маориф аз илм “об менӯшанд”. Дар ин замина, барномаҳои нави таълимӣ таълиф гардида, низоми таълими миллӣ эҷод шуд. Зеро низоми мукаммал ва муназзами маориф дар ҳама давру замон ҷиҳати рушди ҷомеа ва давлат заминаи боэътимод мегузорад. Қабули Стратегияи рушди маориф, бунёд ва таъмири садҳо муассисаҳои таълимӣ, қабули низоми кредитӣ дар соҳаи маориф, таъсиси Комиссияи Олии Аттестатсионӣ барои ҳимояи рисолаҳои илмӣ шаҳодати гуфтаҳои болост.

Сеюм, муносибатҳои дипломатӣ дар шакли нави миллӣ ба роҳ монда шуда, имрӯз кишвари мо зиёда аз 185 мамлакати олам равобити дӯстона ва ҳасана дорад, ки асосгузори ҳамаи ин муносибатҳои хуби дипломатии мо Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буда, аввалин маротиба дар таърихи тоҷикон Пешвои миллат дар ҷаласаи Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид Тоҷикистонро ҳамчун давлати “соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявию ягона” муаррифӣ намуд.

Чорум, фарҳанги қадимаи тоҷиконро дар тарҳи нав муаррифӣ намуда, таҳти сарварӣ ва аз файзи сиёсати оқилонаи Пешвои миллат ба аҳли ҷаҳон тавассути сафарҳои ҳунарӣ ва намоишҳо халқи бузурги мо ҳунарҳои миллии худ ба монанди шашмақомсароӣ, рассомӣ, кандакорӣ, атласбофӣ, чакандӯзӣ, ва амсоли онро шинос намуданд.

Панҷум, низоми самаранок ва муназзами иқтисодии кишварро бунёд намуданд, ки дар натиҷа барои рушди намудҳои гуногуни моликият замина ба вуҷуд омад ва ин амал боиси тараққиёт ва рушди иқтисодии кишвар гардид.

Шашум, аз ҳама муҳим, Пешвои миллат дар зеҳну шуури мардуми Тоҷикистон андешаи миллӣ ва ба ин васила диди миллиро мундариҷ намуда дар зеҳни миллат ворид намудани тафаккури миллӣ аз ҷониби Пешвои миллат, ки худ на танҳо симои тоҷикона, сиёсати хоси тоҷикона ва ҳатто нигоҳи тоҷикона доранд ҳақиқати гуфтаҳои болост.

Китоби фазли туро оби баҳр кофӣ нест,

Ки тар кунам сарангушту сафҳа бишморам.

Дар ҳақиқат, барои тавсифи фазилатҳои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳазорон саҳифаро пур кардан, боз кам аст. Мактаби давлатдории Пешвои миллат мактаби бузургест, ки ҳар лаҳзаи онро бояд омӯхт ва барои наслҳои оянда ҳамчун мактаби сиёсат, мактаби ватандӯстӣ, мактаби вафодорӣ ва созандагӣ ба мерос бояд гузошт. Имрӯзҳо мактаби давлатдории Эмомалӣ Раҳмонро марҳила ба марҳила сиёсатмадорони дунё омӯхта, таҷрибаи онро барои барқарор намудани сулҳу суботи давлатҳои ҷангзадаву азияткашида истифода мебаранд. Чунки Эмомалӣ Раҳмон - сиёсатмадори асил, абармарди қавиирода, бонангу номус, дурбину озодфикр тавонист ҷасурона ва хирадмандона давлатро баъди тороҷ ва сухтаву валангор шуданаш, бо мардуми азияткашидаи сарсону саргардон идора карда, ҳамагонро сарҷамъ намояд ва бо мухолифин ҳамчун бародари гумроҳгашта бо меҳру муҳаббат муроҷиат карда, нақшаҳои софдилонаи худро нисбат ба ояндаи ватану миллат равшан намояд ва ҳамагон бовар намуданд, ки ҳадафи асосии ӯ ба ҳамаи он бесарусомониҳо хотима додан ва барқарор намудани ваҳдати миллӣ дар кишвар аст. Ҷасуриву далерии Эмомалӣ Раҳмонро дар ҳар қадами сарварии ӯ дар тамоми ҷаҳон муаррифӣ гардид.

Бояд қайд намуд, ки ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ душвор аст, лекин нигоҳ доштани он аз он мушкилтар аст. Сарвари мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлатро барқарор намуда, онро нигоҳ дошта, барои рушду пешрафти он то имрӯз талош меварзанд. Сарвари моро дар байни кишварҳои дунё бо кори пурмаҳсулаш, фикру мулоҳизаҳои бунёдкоронаву навоварона ва дурандешонааш шинохтанд ва эътироф карданд.

Бо Сарвари худ рӯҳбаланд ҳастем, аз нигоҳдории миллат, рушди Ватан ва аз сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллатамон мефахрем ва пайваста шукргузорӣ аз он мекнем, ки тоҷикем ва аз Тоҷикистон ҳастем!

Ба ин марди Худо, эй халқи ман, шукрона бояд кард,

Дуои давлату ҷонаш ба ҳар як хона бояд кард.

Ба роҳи сулҳ рафта, зиндагӣ аҳлона бояд кард.

Ватан обод бо ин Сарвари фарзона бояд кард.

Шукр аз он, ки Ватани ободу озод дорем, шукри тамоми неъматҳои Ватани азизамон, шукри осоишу бунёдкорӣ, шукри он, ки бо дили ором, табъи болида, бо фикрҳои неку ояндасоз сар ба болини ноз мегузорем, зеро ҳар як фарди кишварамон, аз хурд то бузург боварии комил дорад, ки нафаре ҳаст амнияти моро нигоҳ медорад, намегузорад, ки ба пои миллати азизамон хоре халад, аминем, ки пуштибоне дорем, ки дар ҳама ҳолат нигоҳбонӣ аз миллат, сарзамин, фарҳанг, ватан ва муқаддасоти миллиамон мекунад.

Шамсзода Ҷамила – магистранти курси 1-уми шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупоии АМИТ

Ҳар халқу миллате ба ҳамон андозае, ки марзҳои зиндагии моддӣ ва андешаи маънавии худро густариш медиҳад, забони худро тавонотар ва умри онро дарозтар менамояд. Зеро ҳамон гуна, ки ошкор аст ва таърихи инсоният нишон медиҳад, забон падидаест, ки монанд ба мавҷудоти зинда аст, – рӯзе ба дунё меояд, замоне ба ҳаёти худ идома медиҳад ва, чун неруи зиндагиашро аз даст дод, умраш ба охир мерасад. Тӯли умри ҳар забон вобаста ба неруи ҳаётӣ ва қувваи офаринишу созандагии соҳибони забон аст.

Аҳли забонро метавон ба сокинони шаҳре монанд кард, ки меъморони он забон сохтаанд ва ин меъморон шоирон, нависандагон, олимон, мутафаккирон мебошанд. Меъморони асили забони тоҷикӣ низ ҳазорон сол пеш калима ба калима ин забонро ҳамчун меъморони моҳир канори якдигар чидаанд ва бақои ин забонро барои садсолаҳо муайян сохтанд.

Акнун вазифаи мо – сокинони шаҳри забони тоҷикӣ – аст, ки ин мероси гаронқадрро, ки гузаштагони некномамон аз худ ёдгор гузоштаанд, посдорӣ ва ҳифзу ҳиросат кунем.

Равшан аст, ки аҳли ин шаҳр – шаҳри забони тоҷикӣ – дар асри бисту якум бо ниёзҳо ва мушкилҳои хосе рӯбарӯянд. Вале онҳо набояд аз ин мушкилиҳо ҳаросанд, балки ҷидду ҷаҳд намоянд ва нагузоранд, ки ин мероси гаронбаҳои барҷоймонда аз ниёгонашон вайрон шавад. Ҳаргиз ба он роҳ надиҳанд, ки сохтори асили забонашон хароб гардад ва зарфияташро аз даст диҳад. Барои он пайкор кунанд, ки зарфияту гунҷоиши забонро густурдатар созанд, то ин ки вожаҳою таркибҳои дар он буда ва дар оянда воридшаванда асилу солим нигоҳдорӣ гарданд. Ҳама талоши лозимро анҷом диҳанд, ки ин забони ширину шево садҳо соли дигар барои наслҳои ояндаи тоҷик хидмат кунад ва ҳамчуноне ки мо, имрӯзиён, забони Рӯдакиро мефаҳмем, баъд аз ҳазор сол ояндагон забони моро фаҳманд.

Забони тоҷикӣ забонест, ки андеша, ҳувият ва халқияти моро шакл додааст ва зарифтарину зеботарин ҷанбаҳояш ба хусусияти миллии мо табдил гаштаанд. Забони тоҷикӣ унсури ваҳдатбахш, рамзи ягонагӣ ва ваҳдати миллии мост.

Забони тоҷикӣ забони илм, адабиёт, калом, мантиқ, фалсафа аст. Агар ба китобҳои таърихӣ назар андозем, мебинем, ки ин забон дар ҳама замон ва дар тамоми риштаҳои илм қудрати баён доштааст.

Забони тоҷикӣ забонест, ки дар тӯли ёздаҳ садсола асолаташро нигоҳ доштаву зинда аст ва зинда хоҳад монд. Сурудаҳои Рӯдакӣ – падари шеъри форсӣ – баъд аз ёздаҳ садсола ҳанӯз ҳам барои мо фаҳмоянд:

Замона панде озодвор дод маро,

Замона чун наку бингарӣ ҳама панд аст.

Ё ин байт:

Ҳар кӣ н-омӯхт аз гузашти рӯзгор,

Ҳеҷ н-омӯзад зи ҳеҷ омӯзгор.

Имрӯз ҳар як мактабхони тоҷик забони ашъори Рӯдакӣ, достонҳои «Шоҳнома» ва рубоиёти Хайёмро ба хубӣ мефаҳмад. Осори Шекспирро, ки чаҳор сад сол пеш суруда шудааст, англисизабонон – бидуни ба забони имрӯз баргардондан – намефаҳманд.

Ин суханони нағзи донои Тӯс чӣ содаву фаҳмост:

Тавоно бувад, ҳар кӣ доно бувад,

Зи дониш дили пир барно бувад.

Дигарон ба забони мо шеър месароянд ва забони моро меситоянд. Аллома Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ дар оташи ишқи мо месӯзад:

Чун чароғи лола сӯзам дар хиёбони шумо,

Эй ҷавонони аҷам, ҷони ману ҷони шумо.

Ҳалқа гирди ман занед, эй равшанони обу гил,

Оташе дар сина дорам аз ниёгони шумо.

Суруди миллии Покистон ба забони тоҷикӣ аст. Бисёре аз андешамандон ва бузургони илму адаб ва сиёсати Покистон бо забони тоҷикӣ ошноӣ доранд.

Дар бисёре аз биноҳои даврони ҳукмронии муғул дар Ҳиндустон ашъори тоҷикӣ бар рӯи катибаҳои мармарин ҳаккокӣ гардидааст.

Дар сароҳо ва кохҳои ҳукуматдорони турки усмонӣ катибаҳо ба забони тоҷикӣ ва бо хати заррин нигошта шудаанд. Он гоҳ барои мо гуноҳе набахшиданӣ аст, ки дар гаҳвораи забони тоҷикӣ ин забони азизро густариш надиҳем.

Агар замоне Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Ибни Сино, Саъдӣ, Ҳофиз, Камол ва садҳо ниёгони бузургамон бо осори оламгирашон забони тоҷикиро аз нав зинда карданд ва онро шуҳраи офоқ намуданд, чаро мо имрӯз барои нигоҳ доштани забони падаронамон кӯшиш накунем? Чаро ба ояндагон густураи забони тоҷикиро нишон надиҳем? Мо бояд, ҳар чи дар тавон дорем, аз вожаҳои тоҷикӣ баҳра барем ва тоҷикона сухан гӯем. Зеро миллати мо тоҷик ва забонамон тоҷикӣ аст. Забони мо мояи ифтихори мо, тоҷикон, аст. Моро ба ин забон мешиносанд. Магар мешавад тоҷик бошем ва забони тоҷикиро пос надорем?!

Агар аз хондани ин сатрҳо чанд лаҳза бозистем ва як ҳафтаномаи ватаниро гирифта, фақат чанд ҷумлаашро хонем, бо таассуф иқрор мешавем, ки забони адабии тоҷикӣ дар ҳақиқат ҳам ба ислоҳи ҷиддӣ ниёз дорад. Ва даъватҳои дилдодагони лафзи модарӣ аз ҳамватанон барои посдории забон на танҳо даъват, балки як навъ бонги изтиробанд.

Сухани тозае нахоҳем гуфт, агар гӯем, ки забондонии мо, тоҷикон, дар сатҳи паст қарор дорад ва ба далели ҳуҷуми фарҳангӣ, ки тавассути филмҳо ва видеомавод анҷом мегирад ва ба иллати таҳти таъсири барномаҳои саргармкунандаву аз ҳар лиҳоз мароқангези шабакаҳои телевизиони хориҷӣ мондани ҳаммиллатони мо сурат мепазирад, рӯз аз рӯз боз ҳам коҳиш меёбад.

Бо хондани ин матлаб шояд пеши дидаҳои хонандаи арҷманд манзараҳое аз суҳбатҳои ҳаммиллатон дар кӯчаву бозор, дохили нақлиёти мусофирбар ҷилвагар мегардад, ки бо якдигар бо чӣ забоне ҳарф мезананд.

Масалан, ҳафтод-ҳаштод сол пеш тоҷикон аслан маънои садҳо калимаҳои русиро, ки имрӯз ба таркиби забони гуфтугӯӣ дохил шуда, доираи истифодаашон беш аз пеш густурдатар мегардад, намедонистанд. Аммо имрӯзҳо ҳатто онҳое, ки забони русиро дуруст намедонанд, дар гуфторашон аз калимаҳои забони русӣ ба таври фаровон истифода мекунанд. Зиёда аз ин, чунин ҳам ба назар мерасад, ки ҳадди аксари тоҷикон асли калимаҳоеро, ки ба русӣ баён мекунанд, ба тоҷикӣ намедонанд.

Чаро ин тавр шудааст? Чаро халқе, ки дар тӯли зиёда аз ҳазор сол забонашро аз тӯфонҳои офатбори таърихи пурфоҷиааш бегазанд берун оварда, то ба асри бист – даврони эҳёи давлатдориаш – расонидааст, дар тӯли ҳафт – ҳашт даҳсола онро ба ҳоли ногувор гирифтор намудааст?

Чаро имрӯз мо, тоҷикон, – аз коргари одӣ то ба олими шуҳратманд – бо он сароҳат, бо он зебобаёнӣ, ки ҳамзабонони хориҷии мо ва ҳамватанони бурунмарзии дар муҳити комилан ғайритоҷикӣ бузургшуда ҳарф мезананд, наметавонем сухан гӯем?

Ин саволҳоро як ҷавоб аст – мо забони модариамонро ба тавре, ки бояд омӯзем, намеомӯзем.

Мушоҳидаҳои шахсӣ ва суҳбату машварат бо шахсиятҳои зиёде аз аҳли қалам моро муътақид сохт, ки барои ислоҳи вазъи забондонии ҳаммиллатон чораву тадбирҳое, ки то имрӯз дар соҳаи мактабу маориф андешида шудаанд, натиҷае нахоҳанд дод, агар мо тарзи таълими забонро ба таври куллӣ мавриди таҷдид қарор надиҳем. Яъне ислоҳи вазъи мавҷударо на бо роҳи боз ҳам зиёд кардани шумораи дарсҳои забон, на тавассути чопи луғатҳои тафсирию соҳавӣ, на бо ташкили комиссияи босалоҳияти давлатӣ ва на бо даъвати ҳаммиллатон баҳри гиромӣ доштани забони модарӣ ба даст овардан ғайриимкон аст.

Ҳамаи он ҳамватанони гиромии мо, адибон, олимон, рӯзноманигорон, муаллимон ва, умуман, онҳое, ки ҳарферо ба ҳарфе часпонда хуб сухан мегӯянд ва ё менависанд, заҳмату машаққати равону ҷолиб баён карданро медонанд. Ва аз ин сабаб ҳам сухандон шуданд, ки худро дар мактаби саъю кӯшиши худ парваридаанд ва сухангӯӣ ёд додаанд. Пас суоле ба миён меояд, ки мактаби миёна барои чӣ лозим аст?

Ҳақиқат ин аст, ки дар мактаби миёна, ба ҷои гуфтори адабиро ёд додан, илми забоншиносиро меомӯзонанд. Ва ин усули таълим боис мегардад, ки хонандагон на забонро ёд мегиранд ва на илми мураккаберо, чун забоншиносӣ, аз бар менамоянд. Ин усул забонро ҳамчун сохтор меомӯзонад ва вақти зиёди омӯзандаро сарфи ҳамаҷониба фаро гирифтани сарфу наҳв (грамматика) мекунад. Дар натиҷа мактабхон дониши назариявии забонро ёд мегирад, аммо худи забонро не. Вай ҳиссаҳои нутқро медонад, вале дар худи нутқ заиф аст ва наметавонад ба забони адабӣ, ҳамон тавре ки бо забони лаҳҷа озод сухан мегӯяд, ҳарф занад. Ба ростӣ, аҷиб аст, ки барои ин ки ба инсон сухан гуфтанро омӯзонид, ба сари ӯ бояд сели донишҳои барзиёдро рехт. Масалан, худи китоб, бе он ки аввал ба мактабхон сухан гуфтанро ёд диҳад, аз вай талаб мекунад, ки бо истифодаи якчанд калимаҳо ҷумлаҳое созад ва ё аксаран саволҳои берабт медиҳанд ва мактабхонро сардаргум менамоянд, аз қабили «чаро мо пиронро дӯст медорем?» ва ё «чаро мо Ватанро дӯст медорем?» ва монанди инҳо. Чунин ба назар мерасад, ки муаллифони китобҳои дарсӣ намедонанд, чӣ тавр саҳифаҳои китобро пур кунанд.

Дар бисёр маврид аз адабиёти классикӣ порчаҳои насрӣ меоваранд, ки бо забони имрӯз комилан мувофиқат намекунанд. Шояд муаллифон иддао кунанд, ки бо ин роҳ мактабхонҳоро бо адабиёти классикӣ ошно месозанд. Вале фикр ба он намекунанд: кӯдакон, ки забони имрӯзро дуруст намедонанд, чӣ тавр метавонанд бо чанд пораи насрӣ сабки осори бадеии асрҳои гузаштаро ёд гиранд? Ва, умуман, оё ин муҳим аст?

Чун дар ҳама кор, дар таълими забон низ, бо усули аз сода ба мураккаб бояд амал кард. Мо ҳамеша ин воқеиятро бояд дар хотир дошта бошем, ки зиёда аз ҳаштод дарсади калимаҳои забони тоҷикӣ решаи арабӣ доранд. Пас аввалин ва муҳимтарин вазифаи мактабу муаллиму китобҳои дарсӣ ба мактабиён ёд додани маънои калимаҳо аст. Ва мушкили дигаре, ки дар сари роҳи омӯзиши забони адабӣ қарор дорад, ин фарқи боризи сохтори забони адабӣ аз қолаби забони шифоҳӣ аст. Аз ин рӯ то ин ду масъала ҳалли худро наёбанд, яъне агар мо услуби роиҷи таълими забонро куллан дигар карда, ба усули амалии фаро гирифтани забон нагузарем, ба ҳеҷ пешрафте дар ин замина ноил намегардем.

Зафар Сайидзода, мудири шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих

Бахшида ба «Даҳаи муаррифии илми академии тоҷик»

Дар санаи 30 майи соли 2024 дар Кохи Ваҳдат Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли илм ва маорифи кишвар мулоқот карда, зимни баррасии вазъи илм ва роҳҳои бартарафсозии ҳолати буҳронии он пешниҳодоти ҷолибу дахлдоштаро ироа намуданд. Аз ҷумла, таъкид гардид, ки дар даврони муосир фақат давлатҳое имкон доранд ҳастии худро идома диҳанд, ки шаҳрвандонашон дорои ҷаҳонбинии дунявӣ мебошанд. Гузашта аз ин, агар илм бо истеҳсолот тавъам набошад, натиҷаҳои илмӣ барои дилхоҳ мамлакат муфид нест. Бинобар ин, илми муосир бояд бо навигариҳои инноватсионӣ ва технологӣ муаррифӣ шуда, дар тақвият пазируфтани сатҳи ҷаҳонбинии дунявӣ нақши муассире бигзорад, вагарна бо шароит фароҳамоварии таҳқиқи илмӣ ҳеҷ кадом ниҳоди илмӣ наметавонад дар таъмини рушди кишвар нақши мусбатро бозӣ кунад. Сарвари давлат зимни суханронии пурмуҳтаво таъкид намуданд, ки солҳои охир дар сохтори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон воҳидҳои бузурги тахассусӣ ташкил ёфтанд, аммо фаъолияти илмии онҳо қонеъкунанда намебошанд. Сохтори Академияи миллии илмҳо такмил ёфта, олимони соҳавӣ бо ҷойи кори доимӣ таъмин гардиданд, аммо натиҷаи кор ҳанӯз ҳам нигаронкунанда аст: “Бо вуҷуди дастгириву таваҷҷуҳи доимии давлату Ҳукумат натиҷаи кори олимон ва сохторҳои соҳаи илм посухгӯи талаботи замон нест. Имрӯз саҳми илми ватанӣ дар маҷмуи маҳсулоти дохилии кишвар ҳамагӣ 0,1 фоизро ташкил медиҳад, ки ин нишондиҳанда умуман қонеъкунанда нест.

Аз ин рӯ, Ҳукумати мамлакат вазифадор аст фаъолияти самарабахши соҳаи илмро талаб намояд ва иҷрои чорабиниҳои ба ин мақсад равонашударо таҳти назорати қатъӣ қарор диҳад”.

Илова бар ин, самара надодани пажуҳишҳои илмӣ гувоҳӣ медиҳанд, ки олимони мо бо иқтизои дастгирӣ аз манофеъи миллӣ фаъолият накарда, ғолибан, манфиатҳои шахсии худро аз манфиатҳои миллӣ болотар мегузоранд. Бинобар ин, мо дар фаъолияти илмии муассисаҳои илмии мамлакат самаранокию натиҷаҳои дилхоҳро намебинем. Ҷиҳати татбиқи андешаҳои илмӣ дар истеҳсолот бояд ҷавононе дастгирӣ ва раҳнамун шаванд, ки алаккай ба илм ворид шуда, лоақал тасаввуроте дар мавриди илм дошта бошанд. Аммо воқеият дигар асту сатҳи донишандӯзии унвонҷӯйҳо дигар. Агар мо ба фаъолияти илмии аксар докторони илм, аъзои пайваста ва вобастаи Академияи миллии илмҳо назар карда, дилхоҳ пажуҳишро бобати нақши онҳо дар рушди илми ватанӣ таҳқиқ кунем, саранҷом мушоҳида мекунем, ки пас аз расидан ба унвонҳои баланд ва дараҷаҳои олии илмӣ олимон дигар ба фаъолияти густурда машғул намешаванд. Яъне, ба ибораи саҳеҳтар агар гӯем, соҳибунвонии аксар даъвогарон ҷанбаҳои молиявӣ дошта, ин амал аз хотири болорави сатҳи маош роҳандозӣ мешавад. Дар ин маврид метавон ба суханронии Сарвари давлат муроҷиат намуд: “Таҳлили ҳисоботи академия тайи солҳои 2021 - 2023 нишон медиҳад, ки аз ҷониби қисме аз аъзои вобаставу пайваста ва дигар кормандони илмӣ дар ин муддат ягон таҳқиқоти мушаххаси илмӣ анҷом дода нашудааст. Таҳия нашудани санади дахлдор оид ба меъёрҳои арзёбӣ кардани самаранокии фаъолияти муассисаҳои илмӣ ва кормандони онҳо яке аз сабабҳои ин падидаи нигаронкунанда маҳсуб мешавад”.

Татбиқшавии дастовардҳои илмӣ дар истеҳсолот на фақат ба талаботи муосир дар самти илму маориф ҷавобгӯ нест, балки амалан вуҷуд надорад. Чаро? Чунки робитаи илм бо истеҳсолот татбиқ нагардида, сатҳи ихтироъкории олимони ҷавон ҳузнангез боқӣ мемонад. Агар гӯем, ки аксар ибтикороту тасмимҳои олимон дар ҳоли худнамоӣ қарор дошта, муваққатан, ҷиҳати муаррифӣ шудани фаъолияти илмист, чандон эътимодбахш нахоҳад буд, чунки фаъолияти илмӣ дар замони муосир дар озмоишгоҳ мавриди санҷиш қарор гирифта, пасон, бо дарназардошти сатҳи омӯзиш баррасӣ хоҳад гардид. Гузашта аз ин, Сарвари давлат аз сатҳи пасти ҳамкории олимон бо истеҳсолот ёдоварӣ карда, масъаларо яке аз нуқсонҳои асосии олимон номид. Аз ҷумла, дар суханронии Сарвари давлатамон ин ҳарфҳоро мехонем: “Сатҳи пасти ҳамкории муассисаҳои илмиву таҳқиқотӣ бо соҳибкорон, шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар корҳои илмиву таҳқиқотӣ ва таҷрибавию конструкторӣ, ҷорӣ нагардидани механизми тиҷоратикунонии натиҷаҳои таҳқиқоти илмӣ ва навовариҳо, алоқаи сусти байнисоҳавӣ дар пешбурди таҳқиқот дар асоси қонунҳои бозорӣ аз ҷумлаи камбудиҳо дар ин самт ба ҳисоб мераванд”.

Тибқи маълумоти пешниҳодшуда, таъсиси сохторҳои алоҳидаи Академияи миллии илмҳо мебоист ба раванди илмомӯзию рушди ҳамаҷонибаи он такони ҷиддӣ ворид мекард, аммо чунин асбоби такондиҳанда вуҷуд надорад. Дар робита бо масъалаи матраҳёфта лозим ба ёдоварист, ки олимон тибқи ихтисос ва меъёрҳои вуҷуддошта мебоист ба ақидаҳои хурофотӣ муқовимат менамуданд ва ҷиҳати паст бурдани сатҳи ҷаҳонбинии динию мазҳабии шаҳрвандон чун василаи аслӣ ҷомеаро аз хурофотзадагӣ наҷот медоданд, аммо бо дарназардошти маълумоти пайдогардида, баъзе аз олимони мо дар андешаҳои хурофотӣ ғарқ шудаанд. Сарвари давлат мутазаккир шуданд, ки алҳол дар ҷумҳуриамон қариб 6000 нафар соҳибунвон буда, дар самтҳои гуногун ба фаъолияти илмӣ машғуланд, аммо кадом монеаҳо имрӯз дар майдони илм намегузоранд, ки ҷавонони соҳибирода ба илмомӯзӣ машғул шаванд. Моро зарурати ҷалби бештари ҷавонон ба илм пеш омадааст, аммо ҷои ба илм ва таҳқиқоти илмӣ рӯ овардан, баъзе онҳо ба ифротгароӣ майл намудаанд. Ин масъаларо Сарвари давлат чунин арзёбӣ намуданд: “Бо дарназардошти чунин вазъ, ҷалби ҷавонон ба илм ва ихтироъкорӣ дар пешбурди сиёсати соҳаи илм дар мамлакат яке аз вазифаҳои асосӣ ва зарурӣ ба шумор меравад. Маҳз ба ҳамин хотир, мо ба рушди бомароми соҳаи маориф ва дарёфти шахсоне, ки таҳқиқоти арзишманди илмӣ анҷом дода метавонанд, эътибори аввалиндараҷа ва доимӣ дода истодаем”.

Лекин ҳақиқати ҳол дигар асту баъзе вижагиҳои манфурро татбиқ менамояд. Масалан, дар улуми ҷомеашиносӣ аксар кормандони илмӣ афроди солхӯрда маҳсуб мешаванд ва будубоши онҳо дар муҳити илмӣ сипарӣ кардани вақт асту бас. Шояд ҳамин омилҳост, ки имрӯз дидаву дониста ба ҷавонон таваҷҷуҳ нест ва ин мушкилро Сарвари давлат чунин баррасӣ намуданд: “Мо шоҳиди дастгирӣ наёфтани ҷавонон аз ҷониби олимону донишмандони калонсол ва камтаваҷҷуҳӣ нисбат ба талошҳои онҳо барои ноил шудан ба натиҷаҳои баланди илмӣ ҳастем. Дар ин ҷо саволе ба миён меояд, ки барои чӣ баъзе устодону олимони номдори мо дар муддати беш аз панҷоҳ соли фаъолияти илмии худ ақаллан чор - панҷ шогирди сазовор тарбия накардаанд? Ба ақидаи ман, идома додани мактаби устоду шогирд дар ҳамаи касбу корҳо ва махсусан дар соҳаи илм қарзе мебошад, ки онро ҳар як олими собиқадору соҳибтаҷриба дар назди шогирдони худ бояд адо намояд”.

Воқеан, таносуби байни устоду шогирд дар муҳити илмӣ нақши муассире аз худ боқӣ мегузорад ва маҳз чунин вазъи ҳузнангез боиси пайдоиши андешаҳои хурофотӣ ва таассуби динӣ дар байни ҷавонон хоҳад гардид. Масалан, аксар оилаҳои навташкилро агар мушоҳида кунед, бо сабаби таассуб аксар бонувон сияҳпӯш гардида, дар кунҷи хона маҳбус мегарданд ва чун шумо дар дилхоҳ мавзеи шаҳрамон саёҳат кунед, бо тоифаи азими сияҳпӯшон вомехӯред, ки майли бегонапарастиро тарвиҷ медиҳанд ва завқу зебоиро бо пӯшиданиҳои бемаънӣ аз байн мебаранд. Аммо ин ҷо мо таносуби байни ҳамкории устоду шогирдро баррасӣ мекунем, бинобар ин, аксар ҷавонон бо нигоштани диссертатсияҳо ба ҳимояи кори илмӣ муваффақ намешаванд. Сабаб чист? Дар суханронии Сарвари давлат ин масъала чунин тасвир ёфтааст: “Сабаби дар муҳлати муайяншуда ҳимоя нагардидани рисолаҳои илмӣ, агар аз як тараф, ба таври самаранок фаъолият накардани худи докторантҳо бошад, аз ҷониби дигар, бемасъулиятии роҳбарони илмии онҳо мебошад.”

Дар ҳақиқат, роҳбари илмӣ метавонад бо ду-се нафар унвонҷӯ ҳамкорӣ карда, роҳбарии кори илмии онҳоро ба зимма гирад, аммо ба 8 нафар унвонҷӯ раҳбарӣ кардан фақат манфиатҷӯйӣ ё лоаққал, суиистифода аз вазифа маҳсуб мешавад. Ба сарнавишти ҷавонони унвонҷӯ бетараф мондани раҳбарони илмӣ низ аз муҳити на чандон қонеъкунандаи илмӣ моро бохабар месозад, ки таваҷҷуҳи дилхоҳ муштариро бунёд хоҳад кард. Аммо вазъ дар муассисаҳои илмӣ нигаронкунанда буда, моро водор мекунад чунин натиҷагирӣ кунем, ки минбаъд бидуни дахолат дар масъалаҳои зикргардида наметавон рушди бемайлони илмро дар кишвар таъмин намуд.

Дигар масъалае, ки Сарвари давлат зимни суханронии худ мутазаккир шуданд, мушкили ҷобаҷогузории кардҳо буда, то кунун ин мушкилӣ ҳалли худро наёфтааст. Бинобар ин, Пешвои миллат пешниҳод карданд, ки минбаъд ҳангоми пешниҳоди таъсиси ин ё он сохтори илмӣ масъалаи таъмин будани онҳо бо мутахассисони соҳа ба назар гирифта шуда, бобати таъиншавии кадрҳои илмӣ озмунҳо роҳандозӣ шаванд. Ин масоил баробар бо мушкили ҷаҳонбинӣ имкон намедиҳад, ки ҷавонони мо ба илмомӯзӣ рӯ оварда, оянда ва сарнавишти худро бо илму илмомӯзӣ тавъам донанд. Бинобар ин, дар ин бобат Сарвари давлат чунин гуфтанд: “Рушди маърифатнокии аҳолӣ, тавсеаи тафаккур ва ҷаҳонбинии илмӣ ва ҷалби бештари ҷомеа, алалхусус, наврасону ҷавонон ба илмомӯзӣ, ки бунёди онро илмҳои табиӣ ва риёзӣ ташкил медиҳанд, василаи асосии пешгирӣ кардани хурофот, ифротишавӣ, зоҳирпарастии динӣ ва гароидан ба ғояҳои иртиҷоӣ мебошад”.

Дигар мушкили илмӣ, ки дар ҷумҳуриамон то имрӯз аз ҳастии хеш дарак медиҳад, татбиқ нагардидани дастовардҳои илмӣ дар истеҳсолот аст. Бояд донист, ки масъалаи асосии илмӣ дар дилхоҳ давлат амалишавии он бо дарназардошти ҳамоҳангӣ бо саноат маҳсуб мешавад. Аммо барои аксар олимон маҳдудиятҳои кори илмӣ дар сатҳи тиҷорат баррасӣ шуда, дарки саноатии масъала дар марҳилаи аввали таҳқиқӣ фаромӯш мегардад. Дар ҳоле ки агар илми муосир бахши амалишавӣ надошта бошад, пас ба ин гуна илм ва дастоварди он ҷомеа низ ниёз надорад. Бобати ин масъала Сарвари давлат ин ақидаро муаррифӣ намуданд, ки хелебамаврид буда, нуқси муосири фаъолияти илмиро таҳлил намудааст: “Таҳлил ва омӯзиш собит сохт, ки на ҳамаи кормандони академия дар бист соли охир ба натиҷаҳои хуби илмӣ ноил шудаанд. Баъзе маводди илмии пешниҳодгардида ба самти фаъолияти озмоишгоҳ ё шуъбае, ки корманд дар он фаъолият менамояд, ҳеҷ алоқамандӣ надорад”.

Сарвари давлат барои уламои кишвар надонистани забони илмро яке аз камбудиҳои асосии кормандон номиданд ва зимни суханронӣ таъкид карданд, ки аққалан, бо донистани забони русӣ олимон бояд бо навгониҳои илми ҷаҳонӣ ошно гардида, таҳқиқотро дар сатҳи пажуҳишҳои мавҷудбуда таҳия кунанд. Масалан, дар ин бобат Пешвои миллат чунин гуфтанд: “Як камбудии дигари аксари олимони кишвар ин аст, ки онҳо ғайр аз забони русӣ забонҳои дигари илми муосири ҷаҳониро намедонанд ва аз дастовардҳои навтарини олимони дунё сари вақт огоҳ намешаванд. Ҳол он ки дар шароити кунунии ҷаҳонишавӣ донистани забонҳои асосии илми муосири ҷаҳонӣ яке аз шартҳои ба сатҳи байналмилалӣ баромадани натиҷаҳои таҳқиқоти илмӣ ва дастрасӣ ба дастовардҳои илмии кишварҳои пешрафта маҳсуб мешавад”.

Воқеан, имрӯзҳо бо забонҳои мухталиф масоили умдатарини илми муосир мавриди баррасӣ қарор гирифта, надонистани забони англисӣ монеаро бобати дарки мавзуи таҳқиқ ва дараҷаи омӯзиши он ба вуҷуд меорад. Мо дар мавриди нукоти пешниҳодгардида ва навгонии таҳқиқ сухан намегӯем, аммо бидуни донистани забонҳо мо имкон пайдо намекунем, дилхоҳ таҳқиқи илмиро дар дилхоҳ давлат мавриди пажуҳиши илмӣ қарор диҳем.

Мушкили дигари илми тоҷик дар баррасиҳои илмии Пешвои миллат ба таъсиси Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва проблемаи асардуздии баъзе олимони кишвар, ки инчунин рафторашон аз ҷониби “Диссернет” ошкор гардидааст, маҳсуб мешавад. Тибқи маълумоти Пешвои миллат, мо Комиссияи олии аттестатсионии миллии худро аз хотири ҳалли мушкилоти ҳимояи корҳои илмӣ ва тайёр намудани кадрҳои илмӣ таъсис намудем ва ҷои бартараф шудани мушкилиҳо проблемаҳои нав пайдо шуданд. Дар бобати асардуздӣ Пешвои миллат таъкид намуданд, пойгоҳи Диссернет 150 нафар олимони тоҷикро ба асардуздӣ муттаҳам намудааст ва фикри худро дар ин бобат чунин изҳор намуданд: “Боиси нигаронист, ки як қисми унвонҷӯён рисолаи илмии номзадиро худашон наменависанд ва ҳатто моҳияти онро дарк намекунанд. Ҳимояи рисолаҳо тибқи сенарияи пешакӣ сурат мегирад, ки аз фаъолияти сохтакоронаи шӯроҳои ҳимоя гувоҳӣ медиҳад”.

Баҳарнавъе,зарурмедонамтазаккурдиҳам,кимулоқоти бо аҳли илм доирнамудаи Сарвари давлат бештарин мушкилиҳои мавҷудбударо дар самти таҳқиқ, фаъолияти илмӣ ва парваридани кадрҳои илмӣ ошкор сохта, моро водор менамояд, ки минбаъд дар машғулшавиҳои илмӣ таъкидҳои Пешвои миллатро фаромӯш насозем ва бар хилофи ҳадафҳои миллӣ аз баъзе аносири нигаронкунанда дастгирӣ нанамоем. Бояд тазаккур дод, ки баррасиҳои илмии Сарвари давлат моро водор менамояд масъулияти худро дар назди давлатамон ба субут расонида, ҷиҳати татбиқшавии манфиатҳои миллӣ дар илм ҷаҳду кӯшиши даркориро анҷом диҳем. Олими тоҷик пеш аз ҳама бояд ба асардуздӣ ва бо истифода аз вазифа муаррифӣ нашавад. Ин мулоқоти судманд моро водор мекунад, ки дар иштибоҳу ғафлатҳоямон кор кунем ва хидмати Ватани азизро дар ҳеҷ сурат фаромӯш насозем.

Ширин ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

Асосгузори сулҳу ваҳтади миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми имсолаи худ, ки 28- уми декабри соли ҷорӣ баргузор гардид, баён намуданд, ки “Дар шароити рушди босуботи ҳамкориҳои байналмилалӣ ва вусъат ёфтани ҳамгироии Тоҷикистон бо ҷомеаи ҷаҳонӣ талабот ба мутахассисоне, ки сатҳи касбияти баланд дошта, забонҳои хориҷӣ, махсусан, русӣ ва англисиро хуб медонанд, рӯз ба рӯз меафзояд. Бинобар ин, зарур аст, ки омӯзиши забонҳои хориҷӣ аз зинаи таҳсилоти томактабӣ ба роҳ монда шавад”.

Дар ҳақиқат, забондонӣ яке аз омилҳои муҳими рушди шахсӣ ва касбӣ дар ҷаҳони муосир ба ҳисоб меравад. Дар шароити кунунӣ, ки ҷаҳонишавӣ равандҳои иҷтимоиву иқтисодиро тағйир медиҳад, омӯзиши самараноки забонҳои хориҷӣ барои ҳар фарди ҷомеа зарур ва ҳатмӣ мебошад.

Дар заминаи дастуру супоришҳои роҳбарияти олии кишвар зарур шуморидем, ки чанд роҳҳои самараноки омӯзиши забониҳои хориҷиро дида бароем.

Омӯзиши забонҳои хориҷӣ метавонад дарҳои зиёдеро барои имкониятҳои сершумор боз кунад, аз баланд бардоштани дурнамоии касбу ҳунар ва ҷолибтар кардани сайру сайёҳат. Новобаста аз он ки мову Шумо шурӯъкунандагон ҳастем ё мехоҳем малакаҳои худро такмил диҳем. усулҳои самараноки омӯзиши забонҳои хориҷӣ ва беҳтарин равишҳо барои азхудкунӣ мавҷуданд.

Яке аз роҳҳои беҳтарини омӯзиши забон муҳити забонӣ мебошад. Гӯш кардани радио, тамошои филмҳо ва мутолиаи китобҳо бо забони асл ба беҳтар шудани маҳорати шунавоӣ ва фаҳмиш кӯмак мерасонад.

Курсҳои онлайн- дар дилхоҳ сомонаҳо аз қабили ютуб, фейсбук, инстаграм, телеграм мавҷуданд ва шумо метавонед аз онҳо ба таври интихобӣ истифода баред. Дар ин курсҳо ҳамаҷониба забонҳоро пешниҳод мекунанд, ки шумо метавонед бо суръати баланд аз худ намоед. Ин курсҳои онлайнӣ фароҳам меоранд ва ба Шумо имкон медиҳанд, ки дар вақти дилхоҳ забонро аз худ намоед. Ба ғайр аз ин барномаҳо ва замимаҳои мобилӣ, мисли Duolingo, Memrise ва Mondly, метавонед барои такмили дониши забонӣ истифода баред.

Гӯш кардани радио, мусиқӣ ва подкастҳои забонӣ, ки мехоҳед омӯзед, як роҳи муассири такмили малакаҳои шунавоӣ ва фаҳмиш мебошад. Омӯзиши забон тавассути ин усулҳо метавонад шавқовар ва ҷолиб гардонад. Мусиқӣ ба беҳтар шудани талаффуз ва ритми гуфтор кӯмак мекунад, дар ҳоле ки подкастҳо дарки амиқтари лаҳҷаҳо ва гуногунии онҳо таъмин менамоянд. Мавзӯъҳоеро, ки Шумо ба онҳо таваҷҷӯҳ доред, интихоб кунед, то раванди омӯзишро боз ҳам ҷолибтар ва самараноктар гардонед.(Терминали подкаст вебсайтест, ки ин як навъи шабакаҳои иҷтимоӣ буда, ба технологияи видеоблогҳо ва радиои интернетӣ шабоҳат дорад. Илова ба сабти аудио ва видео, он метавонад сабти нутқро дар шакли матнӣ низ дошта бошад).

Тамошо кардани филмҳо ва намоишҳои телевизионӣ бо забонҳои хориҷӣ бо субтитр метавонад маҳорати шунавоӣ ва талаффузи шуморо ба таври назаррас беҳтар созад. Агар Шумо омӯхтани забонро нав шурӯъ карда бошед, тавсия дода мешавад, ки аввал филмҳо ва подкастҳо бо субтитрҳо тамошо кунед ва тадриҷан кӯшиш намоед, ки бидуни онҳо тамошо кунед, зеро бо гузашти вақт фаҳмиши Шумо беҳтар хоҳад шуд. Субтитрҳо матнҳое мебошанд, ки мундариҷаи аудиоро дар филм, намоиши телевизионӣ, опера ё дигар васоити аудиовизуалӣ ифода мекунанд).

Хондани китобҳо ва мақолаҳо як роҳи муассир барои беҳтар кардани донистани забонҳои хориҷӣ мебошад. Омӯхтани забони англисӣ нисбат ба баъзе забонҳо осонтар аст, зеро китобҳо дар забони англисӣ ба сатҳҳои гуногун ҷудо шудаанд, ки ин ба хонандагон имкон медиҳад мутобиқи сатҳи дониши худ маводи мутолиавиро интихоб намуда, ба тадриҷ малакаҳои забондонии худро такмил диҳанд. Хондан на танҳо захираи луғавии инсонро афзоиш медиҳад, балки инчунин ба онҳо дар фаҳмидани сохтори ҷумлаҳо ва ибораҳо кӯмак мекунад.

Суханронии оммавӣ ва иштирок дар мубоҳисаҳо метавонанд эътимод ва равонии гуфтугӯи шуморо зиёд кунанд. Машғул шудан ба суханронии оммавӣ ё шомил шудан ба клуби мубоҳисавӣ ба шумо кӯмак мекунад, ки бо забони хориҷӣ фикр кунед ва андешаҳои худро равшан баён намоед. Ин фаъолиятҳо як таҷрибаи олӣ барои такмили маҳорати гуфтугӯӣ ва омодагӣ ба сӯҳбатҳои воқеӣ мебошанд.

Хулоса, роҳҳои зиёде барои омӯзиши самараноки забонҳои хориҷӣ мавҷуданд ва интихоби беҳтарин равиш аз афзалиятҳо, ҳадафҳо ва сатҳи дониши ҳозираи Шумо вобаста аст. Якҷоя кардани якчанд усулҳо, аз қабили таҳсилоти расмӣ, муколамаҳои (диалог) бо забонҳои хориҷӣ, омӯзиши мустақилона ва таҷрибаи фароғатӣ метавонад натиҷаҳои беҳтарин ба бор орад. Муҳим он аст, ки равиши омӯзиш барои шумо шавқовар ва самаранок бошад, то ба рушди пайваста ва такмили малакаҳои забондонии худ ноил гардед.

Барои омӯзиши забонҳои хориҷӣ мунтазам машқ кардан муҳим аст. Курсҳои забономӯзиро ба роҳ монед ва аз хато кардан натарсед - ҳар як кӯшиш як қадам ба сӯи маҳорат аст! Хатоҳо ҷузви табиии раванди омӯзиш ҳастанд ва онҳо барои такмил ва рушди малакаҳои забон муфиданд. Пас, худро ба таври мунтазам ба омӯзиш ворид кунед ва ба ҳар як дастоварде, ҳатто хурд ҳам ки бошад, арҷ гузоред!

Халилова Мадина - Магистранти курси 1-уми ихтисоси муносибатҳои байналмилалии Шуъбаи ШМА ва Канадаи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон