Мусаллам аст, ки модели давлати дунявӣ нисбат ба дигар шаклҳои мавҷудаи сохтҳои давлатдории муосир бартариҳои зиёдеро доро аст. Бояд қайд намуд, ки танҳо ҳамин шакли давлатдорӣ ва принсипҳои он дар раванди дигаргуниҳои ҷаҳони муосир, ки ҳифзу нигоҳдошти арзишҳои миллӣ ба яке аз масъалаҳои муҳимтарин ва ҳалталаби рӯз мубаддал гаштааст, имкон дорад роҳи халли дурусти масъаларо пешниҳод намояд ва ҳамзамон пайи ҳифзи арзишҳои миллӣ гоми устуворе бошад.

Чуноне ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат мефармоянд: «Давлати мо давлати дунявист, аз ин рӯ на пайравони тариқати атеистӣ, на пайравони дин, на пайравони демократияи дурӯғин, на тарафдорони ҷомеаи коммунистӣ ва на муътақидони ягон шакли дигари ақоиду афкори сиёсӣ ҳуқуқ надоранд ба хотири густариши режими сиёсиву динӣ Конститутсия ва дигар қонунҳои мавҷудаи ҷамъиятиро сарфи назар намоянд». [1,19]

Дар шароити таҳдиду хатарҳои ҷаҳонӣ ва тамоюли ҷаҳонишавии босуръату таҳоҷуми фарҳангҳои бегона ҳифзу нигоҳдошти арзишҳои миллии аҷдодии фарҳангию мадании кишварҳо вобаста ба таҳаввул ва тағйироти замон шакли тоза касб мекунад ва аз ҳарвақта дида аҳамияти хоса касб менамояд.

Дар ин замина эҳёи фарҳанги миллӣ ва арҷгузорӣ ба ёдгориҳои таърихиву бостонӣ ба ҳар фарди миллатдӯсту ватанпараст воҷиб мегардад, зеро шароити мавҷуда барои амалишавии манфиатҳои миллии кишварҳо, хусусан кишварҳои тозаистиқлол ва кишварҳои аз нигоҳи иқтисоди-сиёсӣ рушднаёфта ва аз нигоҳи фарҳанги-маданӣ таъсирпазир монеаҳо эҷод менамояд, бино бар ин бо дарназардошти ҳамин вазъият барои беҳтаргардонии шароити амалишавии манофеъи миллӣ, мебояд омӯзишу таҳқиқи самти ин таҳдиду хатарҳо ва роҳу усулҳои ҳифзи манфиатҳои миллӣ аз ғояҳо ва мафкуроту фарҳангҳои бегона коркард карда шавад ва пайи эҳёи фарҳанги миллӣ, арҷгузорӣ ба ёдгориҳои таърихиву бостонӣ, инчунин ҳифзи арзишҳои миллӣ аз ғояҳои бегона ҷиддан мавриди эҳтимом қарор гирад, то таъсироти ин зуҳуроти номатлуби аср яъне таҳоҷуми фарҳангӣ дар марҳилаи ҷаҳонишавӣ ба фарҳангу маданият ва тафаккури аҳли ҷомеа ба хусус ҷавону наврасон ва қишрҳои осебпазири ҷомеа (шахсони аз воқеияти сиёсӣ ноогоҳ ва ба воқеату падидаҳои ҷаҳони муосир ба таври бояду шояд баҳо дода наметавонистагӣ ё ба таҳдиду хатарҳои ҷахони муосир беэътинои зоҳир менамуда) таъсири манфӣ нагузорад.

Барои амалисозии ин ҳадаф моро мебояд тарбияи ватандӯстӣ ва илмиро дар ҳама зинаҳои таҳсилот аз боғча то сатҳи макотиби олӣ ва дигар зинаҳои таълиму тарбия дар самти гиромидошти арзишҳои миллӣ, ифтихор аз фарҳангу маданият ва таъриху адабиёти миллати худ, парваридаи ҳувияти баланди миллӣ дар ҳар шахс, ҳар фарди ҷомеа ба роҳ монем. Мувофиқи мақсад мебуд, ки барои огоҳонидани муҳассилину толибилмон аз хатарҳову таҳдидҳои воқеии ҷаҳони муосир, ки мутаасифона дар кулли соҳаҳои ҳаёт сар карда аз биогенноинжинерия то киберҷинояткорӣ мавҷуданд, омӯзгорон хизмати амалие анҷомдиҳанд то ҳар фарди ҷомеа ин хатару таҳдидҳоро дарку фаҳм намуда тавонад. Танҳо дарку фаҳми масъала ба шахс ва дар умум ба аҳли ҷомеа имкон медиҳад, ки ҳама дастаҷамъона бар муқобили он истодагӣ намоянд ва дар ин поя ваҳдати миллиро, ки бузургтарин арзиши инсонӣ ва ормони миллати тоҷик ба шумор меравад, ҳамаҷониба таҳким ва густариш бахшанд. Албатта, дар кишвари мо дар ин самт корҳои зиёде ба роҳ мода шудааст.

Дар Тоҷикистон аз оғози истиқлолияти давлатии худ аз эълони ғояи Ваҳдати миллӣ, бузургдошти намояндагони илму адаби хеш, ҷаҳонишавии ҷашнҳои бузурги миллии тоҷик аз қабили ҷашни Наврӯз ва Меҳргон, Шашмақом ва Чакан, бузургдошти рӯзи забони давлатӣ, эълони озмунҳои гуногуни фарҳангӣ монанди “Тоҷикистон ватани азизи ман” “Фуруғи субҳи донои китоб аст” ва садҳо озмунҳои соҳавӣ ва корҳои фарҳангӣ-равшаннамоӣ пайваста ба рпоҳ монда шудааст, ки ин боиси ифтихор ва дастгирист. Ҳамзамон тарафи дигари масъаларо набояд фаромӯш сохт, ки дар шароити зудтағйирёбандаи авзои сиёсии ҷаҳони муосир ҳаёти ҷамъияӣ низ бетағйир намемонад. Ин тағйиротҳо хеле босуръат рух медиҳанд ва дар фазои маҷозӣ дар андак вақт ҳама фазоро фаро мегиранд, бахусус дар соҳаи фарҳанг ин амал метавонад хеле назаррас бошад. Давлатҳои абарқудрат барои тарғиби тарзи ҳаёти худ аз нигоҳи “идеологӣ” тавассути синамо ва шабакаҳои иҷтимоӣ ба чи корҳое даст намезананд. Дар ин саҳнаи қудратнамоӣ барои баланд бардоштани нуфузи (имиҷи) сиёсии худ ва камранг нишон додани нуфузи рақибони сиёсию-иқтисодии худ ҳатто аз дурӯғу буҳтон ва таҳдиди ошкоро низ худдорӣ намекунанд. Малоҳат ё латофати гуфтори сиёсиро қариб фаромӯш кардаанд. Аз ин ҷо метавон хулоса намуд, ки дар ин набардҳои шадиди геополитикӣ ва иқтисодӣ-фарҳангӣ танҳо ҳамон кишварҳое дар амон хоҳанд монд, ки таъриху фарҳанги куҳан доранд, ба он содиқ ҳастанду арҷ мегузоранд, аз нигоҳи сиёсӣ-иқтисодӣ муқтадир ё мутавозин ҳастанд ва аз ҳама асосаш – ваҳдати миллӣ доранд.

Дар идомаи сухан қайд бояд намуд, ки маҳз консепсияи давлати дунявии миллӣ бо принсипҳои қонунии он дар ҳифз, нигоҳдошт ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ аз ҳар гуна хатару таҳдидҳои ҷаҳони муосир, сиёсати “дарҳои боз”, ҳамкории судманд миёни дину мақомоти давлатӣ баҳри ҳифзи манфиатҳои миллӣ ба давлати тозаистиқлоли мо имкон медиҳад, ки бо ҷомеаи ҷаҳонӣ дар асоси қонунҳои эътирофгардидаи байналмиллалӣ дар алоқа ва ҳамкории судманд бар нафъи худ ва ҷомеаи башарӣ бошем.

Танҳо модели давлати дунявӣ дар шароити имрӯза имкон медиҳад, ки ҳамаи манфиатҳои миллии мо ҳифз гардад ва барои рушди устувори бардавоми ҷомеаи тоҷик замина фароҳам орад, зеро принсипҳои кунунии амалишавандаи он бо ҳадафҳои стратегияи миллии мо созгор аст ва маҳз дар ҳамин замина нақши дунявияти давлат дар ҳифзи арзишҳои миллӣ ва нигоҳдоштану арҷгузории ба ёдгориҳои таърихиву бостонӣ басо муҳим ва шоён арзёбӣ мегардад.

Холов Ш.А. мудири Шуъбаи масъалаҳои фалсафии дини Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Адабиёт

• Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳангоми мулоқот бо аҳли ҷамоатчигии шаҳри Душанбе, 14 феврали соли 1997.// “Дин ва ҷомеа”. -Душанбе, 2013. – с. 5.

• Эмомалӣ Раҳмон. Уфуқҳои Истиқлол. - Душанбе, 2018.

• Абдуллоев Ш. Нақши Эмомалӣ Раҳмон дар пиёдасозии модели нави давлати дунявӣ. // “Набзи замон”, № - Душанбе, 2013.

• Wilson B. Religion in secular society: a sociological comment. London: Watts, 1966. P. XIV. 11. Stark R., Bainbridge W. S. A Theory of Religion. Bern: Lang, 1987.

• Декларация прав человека. Франция // Конституции государств Европы: В 3 т. Т.3.

• Билль о правах 1789г.// Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Приложение. М., 2004.

• Понкин И.В. Современное светское государство: Дис. … д-ра юрид. Наук. - М., 2004.

• Словарь иностранных слов. М. Русь. 1982

• Рӯзномаи «Омӯзгори ҷавон» аз 5-уми ноябри соли 2005.

• Мирзоев Г. Дж. Соотнощение религиозного и национального сознания в современных процесах стран Центральной Азии. // Известия АН РТ Серия: Философия и право.-2009. №3.-с. 115-119.

• Мирзоев Г. Дж. Общечеловеческие принципы гуманизма и справедливости и концепсия «исламской уммы» в современных в религиозных толкованиях // Известия института философии, политологии и права АНРТ,-2016,- №4 (1).-с. 37-43 (в соавторстве).

Ба истиқболи 34-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Истиқлолияти давлатӣ барои тоҷикон заминаи воқеиро баҳри интихоби дурнамои имрӯзу фардои миллат ва рушди мамлакат ба сӯи ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ фароҳам овард. Дар ҳама давру замон инсон на танҳо барои некӯаҳволии моддӣ ва роҳати ҷисмонӣ кӯшиш менамуд, балки барои ӯ қадршиносӣ, таъмини ҳуқуқу озодиҳо ва қонеъ гардидани ниёзҳои гуногун ҳамеша муҳим буд ва мемонад.

Таърихи инсоният собит сохт, ки муҳимтарин ниёзи инсонӣ ҳамеша расидан ба истиқлолият будааст. Рӯзи Истиқлолияти давлатӣ барои ҳар шаҳрванди Тоҷикистон арзиши хосса дорад, зеро он рамзи Ваҳдати миллат, соҳибихтиёрӣ ва озодӣ мебошад. Низоми арзишҳое, ки пойдевори ғоявии истиқлолияти Ватани моро ташаккул медиҳад, бунёдест барои рушди маънавию ахлоқи ҳамватанони мо ва қодир ба он аст, ки дар зеҳни ҳар тоҷик худшиносии миллӣ, ифтихор аз фарҳанги волои тоҷик, эҳтиром ба таърих ва анъанаҳои миллиро эҳё ва тарбия намояд.

Мо мутмаин ҳастем, ки ҳувияти миллӣ ҳар қадар қавитар бошад, майлу хоҳиши ҳифзу таҳкими истиқлол ва соҳибихтиёрӣ ҳамон қадар зиёдтар мешавад. Ҳувияти миллӣ ва соҳибихтиёрӣ ду падидае ҳастанд, ки доимо ҳамроҳ зуҳур мекунанд. Сатҳи ҳувияти миллӣ ва соҳибихтиёрӣ бояд ҳамеша ба ҳамдигар мувофиқат кунанд. Ба ҳамин хотир дилхоҳ миллати худшинос барои эъмори давлати соҳибистиқлол талош мекунад ва дар навбати худ дилхоҳ давлат низ барои таҳкими худшиносии миллӣ бояд талош намояд, зеро дар ниҳояти кор тавоноии бақои онҳо аз ҳамдигар вобастагии амиқ дорад.

Дар солҳои соҳибистиқлолӣ дар Тоҷикистон барои ҳар шаҳрванди кишвар имконияти зиёд барои рушд фароҳам оварда шуд. Дар натиҷаи фаъолияти роҳбарияти Тоҷикистон ҳар шаҳрванди ватандӯсти мамлакат эҳсос мекунад, ки имрӯз мо дар Ватани орому осуда ва амн зиндагӣ мекунем. Истиқлолияти мамлакат барои ҳар фарзанди тоҷик маънои ҳуқуқии худмуайянкунӣ ва интихоби роҳи рушди худро дорад.

Дар заминаи гуфтаҳои боло, бо дарназардошти таърихи соҳибистиқлолии Тоҷикистон, ки 34-сола мешавад, метавон гуфт, ки мо тавонистем истиқлолияти давлатиамонро ҳифз намуда, онро таҳким бахшем, худро ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмиллалӣ муаррифӣ намоем, ҳудуди кишварро пурра ҳифз кунем. Роҳбарияти Тоҷикистон, хусусан Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нагузоштанд, ки қувваҳои берунӣ ба равандҳо ва корҳои дохилии сиёсии мо дахолат кунанд ва вазъи давлати моро муташанниҷ гардонанд.

Давраи давлатсозӣ ва давлатдории мустақил ба мо, тоҷикон имкон дод, ки мо ба роҳи ислоҳоти сиёсии иқтисодӣ ворид шавем, иқтисоди миллӣ ва сохторҳои нави идоракуниро ташаккул диҳем, барои ҳамгироии Тоҷикистон ба иқтисодиёти ҷаҳонӣ роҳ кушоем. Роҳбарияти мамлакат ҷиҳати таҳкими Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон чаҳор ҳадафи стратегии рушди минбаъда – таъмини истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва суръат бахшидан ба саноатикунонии кишварро муайян кардааст.

Ба андешаи мо, аз рӯзҳои аввали ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар назди ҳамватанони мо вазифаи эҳёи мероси бебаҳои маънавию фарҳангие, ки дар тӯли садсолаҳо аз ҷониби гузаштагони мо офарида шуда буданд, меистод. Дар ин раванд хотираи таърихӣ, барқарор намудани таърихи воқеӣ ва ҳақиқии халқи тоҷик мавқеи муҳим ишғол мекунад. Ба туфайли ҷидду ҷаҳди роҳбарияту олимони кишвар саҳифаҳои муҳимтарини замони гузаштаи миллати тоҷик аз нав кашф карда шуданд. Далелу рақамҳои кашфгардида шаҳодати онанд, ки сарзамини мо яке аз қадимтарин марказҳои тамаддун маҳсуб мешавад.

Имрӯз, яъне дар замони соҳибистиқлолӣ идомаи пайгиронаи эҳёи арзишҳои миллӣ, шинохти амиқи худ, ташаккули ғояю мафкураи миллӣ дар соҳаи маънавӣ вазифаи асосии ҷомеаи тоҷик шуморида мешавад. Мазмуни асосии мафкураи миллӣ, ки бунёди пешрафти иҷтимоию сиёсии кишвар маҳсуб мешавад, бояд аз чунин ҳадафу вазифаҳои наҷиб, аз қабили таъмини сулҳу субот дар кишвар, ободии Ватан, баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии мардум иборат бошад.

Мафкураи истиқлолияти миллӣ бо дарназардошти анъана, таърих, забон, рӯҳияи тамаддунофари чандинасраи халқи мо ва дар ҳамбастагии зич бо арзишҳои умумибашарӣ бояд тамоми мардуми Тоҷикистонро дар атрофи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муттаҳид созад. Ин андеша бояд барои ба дилу шуури одамон интиқол додани эътимод ба фардои дурахшон, тарбия намудани меҳру муҳаббат ба Ватан хизмат кунад.

Бо назардошти чунин андешаҳо бояд эътироф кард, ки Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бузургтарин ва олитарин арзишест, ки бақои давлату миллат ва дурнамои рушди бомуваффақияти кишвар ба ин падида вобастагии амиқ дорад. Ба шарофати ин арзиши бебаҳо Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ ва эътироф гардида, халқи тоҷик ҳамчун миллати мутамаддин ва бофарҳанг шинохта шуд.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА, директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлтаҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои фалсафа

Ватандӯстӣ ҳамчун падидаи ҳаёти ҷамъиятӣ моҳият ва ҳусусиятҳои инкишофёбандаи худро доро мебошад. Дар таърихи ҳар як давлату миллат марҳилаҳое ҳастанд, ки дар он рӯҳияи ватандӯстӣ ва ватанпарварии шаҳрвандон тақвият меёбанд. Барои мисол ба даст овардани истиқлоли сиёсиву давлатӣ дар таърихи муосири кишвар барои ҳар як шаҳрванди солимфикру равшанфикри Тоҷикистон дастоварди беназир буд.

Соҳибистиқлолӣ тавонист, ки рӯҳияи ватандӯстӣ ва худшиносии миллиро тақвият диҳад. Мардуми шарифи Тоҷикистон боз як бори дигар имкон пайдо намуданд, ки дар бораи кишвари худ, таърих ва фарҳанги он таҷдиди назар намоянд. Дар ин раванд корҳои бузурге ба анҷом расонда шуд.

Пас ватандӯстӣ чист? Муҳаққиқон нисбати ин падида фикрҳои гуногунро матраҳ месозанд. Варианти аврупоии вожаи «ватандӯстӣ» – «патриотизм» «patris», калимаи юнонӣ буда, ба маънои «ҳамшаҳр» ва «ватан» далолат мекунад. «Ватандӯстӣ» ё «патриотизм» ҳамчун вожаи илмии илмҳои иҷтимоӣ, аз он ҷумла ҷомеашиносӣ, илми ахлоқ (этика) ва сиёсатшиносӣ мебошад. Пас ҳамчун истилоҳи илмӣ, ватандӯстӣ принсипи ахлоқӣ, сиёсӣ ва дар навбати худ он ҳиссиёти иҷтимоӣ мебошад, ки мазмун ва моҳияти он «меҳру муҳаббат ба Ватан», «нияти холисона ва мунсифона доштан барои пешрафт ва гулшукуфии Ватан», «манфиатҳои ҷамъиятиро аз манфиатҳои шахсӣ боло гузоштан», «ба даъвати Ватан тайёру омода будан» ва ғайра мебошад.

Пас, маълум аст, ки ватандӯстӣ ин муҳаббат ба Ватан мебошад. Дар маҷмӯъ, ҳамин дӯстдорӣ ва муҳаббат ба кишвар, ба Ватан як маҷмӯи тасаввуротҳо, ақидаҳое мебошад, ки дар худ номи «шуури ватандӯсти»-ро гирифтааст. Яъне ватандӯстӣ ин раванди маърифатӣ аст, ки аз ҷанбаҳои гуногун иборат мебошад. Шуури ватандӯстӣ яке аз ҷанбаҳои асосӣ ва муҳимми тарбияи ватандӯстӣ мебошад.

Агар мо даврони соҳибистиқлолиро дар кишвар вобаста ба ин масъала баррасӣ намоем, пас корҳое, ки аз ҷониби Пешвои муаззами миллат ва дигар ниҳодҳои давлативу ҷамъиятӣ ба анҷом расидаанд, бевосита дар самти тақвияти шуури ватандӯстии шаҳрвандон равона гардидаанд. Барои мисол чунин иқдомҳо баргузории озмунҳои маърифатии ҷумҳуриявӣ, таваҷҷуҳи хосса намудан ба омӯзиши фарҳанг ва таърихи миллат, гиромидошти шахсиятҳои маъруфи илмиву адабӣ ва сиёсӣ, назари амиқ намудан ба расму оинҳои миллӣ ва аз ҷониби ЮНЕСКО эътироф гардидани онҳо, қабул гардидани пешниҳодҳои Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ дар СММ, баланд гардидани имиҷи сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ ҳамчун кишвари ташаббускор ва тарафдори сулҳу амният ва ғайра мебошанд. Ҳамаи ин иқдомҳо дар фазои ҷамъиятии кишвар муҳим буда, барои тақвияти шуури ватандӯстӣ созгор аст.

Дар ин ҷо зарур аст, ки мо моҳияти шуури ватандӯстиро дарк намоем. Имрӯз шуури ватандӯстӣ ҷузъи муҳимми ҳаёти маънавии ҷомеаи муосири мо ба шумор меравад. Дар ҳаёти ҷамъиятии мо ин масъала боз ҳам аҳамият ва мубрамият пайдо намуда истодааст. Пеш аз ҳама, дар паёмҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки ҳуҷҷатҳои раҳнамоикунанда мебошанд, ибораҳои «истеҳсоли ватанӣ», «корхонаҳои ватанӣ», «гиёҳҳои шифобахш ва аз лиҳози экологӣ тозаи ватанӣ», «ашёи хоми ватанӣ», «соҳибкорони ватандӯст», «ширкатҳои сайёҳии ватанӣ», «ободии Ватан», «пешрафти Ватан», «Ҷавонони Тоҷикистони соҳибистиқлол нерӯи созандаи Ватан» ва ғайра истифода гардидаанд, ки бевосита барои тарбияи ватандӯстӣ ва тақвияти шуури ватандӯстӣ мусоидат менамоянд. Ҳар яке аз ин ибораҳо моро барои арҷ гузоштан, эҳтиром намудан, муқаддас доштан ва ҳифз намудани Ватан бо ҳама боигариҳову сарватҳояш раҳнамун мекунад. Шиори машҳури «Тоҷикистон ба пеш», ки аввалин бор аз ҷониби Пешвои муаззами миллат матраҳ гардида буд, имрӯз шиори маъмул ва дӯстдоштаи ҳар як шаҳрванди мамлакат гардидааст. Ин шиор орзӯ ва ормонест, ки аз лиҳози ҳиссиву маънавӣ барои ноил гардидани Тоҷикистон ба як кишвари пешрафта, ҳар як шаҳрванди равшанфикру бономус умед мебандад.

Маҳз қувваи пешбаранда ва такондиҳандаи шуури ватандӯстӣ ҷавонон мебошанд. Аҳамияти бевосита додан ба тарбияи ватандӯстӣ низ, ҷузъи ҷудонашавандаи сиёсати маорифпарваронаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Президенти кишвар борҳо дар суханрониҳояшон нисбати қишри фаъоли ҷомеа – ҷавонон изҳори бовариву эътимод намудаанд. Чуноне дар Паёми имсола низ қайд гардидааст: «Мо бо ҷавонони кишвари худ ифтихор дорем, зеро онҳо дар рушди давлат ва ободии Ватан фаъолона саҳм мегузоранд, марзу буми сарзамини аҷдодиро ҳимоя мекунанд, ватандӯсту ватанпараст, бонангу номусанд ва ба халқу давлати Тоҷикистон содиқ мебошанд».

Ҷавонон, ки қишри фаъоли ҷомеа мебошанд, ҳамеша дар зери таваҷҷуҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор доранд. Қабул гардидани барномаҳо барои дар рӯҳияи ватандӯстӣ ва худогоҳии миллӣ тарбия намудани ҷавонон низ саривақтӣ аст. Дар Паёми имсола низ қайд гардид, ки барои ҳамин: «Мо имсол «Барномаи миллии рушди иҷтимоии ҷавонон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2022 – 2026» ва «Барномаи давлатии тарбияи ватандӯстӣ ва таҳкими ҳувияти миллии ҷавонони Тоҷикистон барои солҳои 2023 – 2027»-ро қабул намудем».

Шуури ватандӯстӣ ҷанбаи муҳимми ҳар як низоми иҷтимоӣ ба шумор меравад. Албатта таҳким бахшидани шуури ватандӯстӣ дар шароити иҷтимоӣ-иқтисодии муосир низ корҳои зиёдеро талаб мекунад. Мазмун ва моҳияти ватандӯстӣ ва сатҳи шуури он пеш аз ҳама ба вазъи маънавию ахлоқии ҷомеа, решаҳои таърихии он вобастагии зич дорад.

Шуури ватандӯстӣ аз хусусиятҳои гуногун иборат аст, ки асоситарини онҳо муҳаббат ба Ватан, муносибати шахс ба таърихи кишвар ва хотираи таърихӣ, муносибат ба фарҳанг, расму оинҳои мардуми худ, дӯст доштани марзу буми диёр ва тайёр будан ба ҳифзи он ва ғайра.

Ҳамин тавр, чуноне қайд намудем, шуури ватандӯстӣ ҷузъи шуури ҷамъиятӣ мебошад, ки дарбаргирандани ҷанбаҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, ҳуқуқӣ, таърихӣ, ва ахлоқӣ аст. Моро зарур аст, ки барои тақвияти шуури ватандӯстии шаҳрвандон, махсусан насли наврас ва ҷавон кӯшиш намоем. Имрӯз мо бояд тарбияи ватандӯстиро аз дӯстдорӣ ва ҳифзи ҳар як ваҷаб марзу буми Ватан, масъулият дар таҳсил ва фаъолияти меҳнатии худ, масъулият дар тарбияи фарзандон, тозагии гирду атроф ва ободии диёрии азиз, алоқаманд намоем.

Нусратулло Зокирзода, номзади илмҳои фалсафа

Барф як ҷузъи тағйирёбандаи криосфера ба қатори ях ва пиряхҳои абадӣ буда, ба равандҳои даври гидрологӣ таъсири назаррас дошта ба омилҳои таъсирпазири тағирёбии иқлим нисбат ба ях ва пиряхҳои абадӣ хело осебпазир мебошад.

Муссалам аст, ки зиёда аз 93%-и қаламрави Тоҷикистонро кӯҳсор ташкил медиҳад, беш аз нисфи қаламрави кишвар дар баландии аз 3000 м аз сатҳи баҳр ҷойгир буда, баландтарин нуқта ин қуллаи Исмоили Сомонӣ (собиқ қуллаи Коммунизм) ба баландии 7495 м мерасад.

Воқеан, Тоҷикистон кишвари куҳистонӣ буда, дар баландкуҳҳо ҷойгир будани бахше аз қаламрави он далели гуфтаҳои болост. Ташаккулёбии қабати устувори боришоти барф дар баландии аз 1500 м аз сатҳи баҳр, ки доманкуҳҳо мебошад майдони асосии захираи барф ба шумор меравад.

Мушоҳидаҳои доимии метеорологӣ – ҳарорат, фишор, намнокии ҳаво, суръат ва самти вазиши шамол, миқдори боришоти атмосферӣ, муайян кардани қабати боришоти барф дар доманакуҳҳо, муайян намудани баландии сарҳадӣ поёнии абр, зиччии қабати абрнокӣ, гидрологӣ – ҷараёни доимии дарё, модули ҷараёни ҳавза, қабати ҷараён дар ҳавза ва ҳаҷми ҷараён дар давраи ҳисобӣ ин нишондиҳандаҳои асосии мониторинги ҳолати муҳити зист ба шумор мераванд.

Мушоҳидаҳо илмӣ нишон медиҳад, ки баландшавии ҳарорати ҳаво дар минтақаҳои доманкуҳ ва баландкуҳ ба давомнокӣ ва майдони ташакулёбии захираи боришоти барф таъсири манфӣ расонида истодааст. Обшавии барф дар натиҷаи таъсири баландшавии ҳарорат на танҳо ба раванди такроршавии шумораи селфароӣ дар фасли баҳор, балки ба тавозуни афканишоти нури ионофарри моддаҳо (Радиация), ба албедои (Рас. 2) (инъикос) доманакуҳҳо ва баландкуҳҳо таъсир мерасонад. Боришоти барфи мавсимӣ барои ҳифзи пиряхҳо ниҳоят нақши муҳим мебозад.

Пиряхҳо мисли манораи об ё обанбор буда, захираҳои обӣ бисёрсола дар минтақаи баландкуҳи ҳавзаи дарёҳҳо ба ҳисоб рафта, сарчашмаи асосии ҷоришавии захираи оби дарёҳо дар фасли тобистон мебошанд.

Бинобар ин, дар оянда сатҳу сифати дастрасӣ ба об бешубҳа аз ҳаҷми захираи пиряхҳо дар минтақа вобаста мебошад. Баландшавии ҳарорати ҳаво ба таназзулёбии босуръати қабати барф дар минтақаҳои ҷойгиршавии пиряхҳо буда, ва дар навбати худ коҳишёбии майдони барф дар атрофи пиряхҳо ба камшавии албедо ва обшавии босуръати пиряхҳо сабаб мегардад.

Хулосаҳои илмӣ нишон медиҳанд, ки ҳаҷми ҷоришавии оби пиряхҳо то ҳамон давра зиёд мегардад, ки онро “қуллаи об” меноманд. Дар коҳиш ёфтани майдони барфпӯши ҳавзаҳои дарёҳо, инчунин кам гардидани албедои барф, афзоиши раванди обшавии пиряхҳо то як давраи муайян мушоҳида мегардад. Обшавии пиряхҳо зиёд гардида, майдони онҳо кам мешаванд, ҷойгиршавии онҳо сол ба сол аз сатҳи баҳр болотар рафта, миқдори зарурии ҳаҷми ҷараёни оби дарёро тибқи даврҳои гидрологӣ ташаккул дода наметавонанд, ва дар навбати худ ҷоришавии оби пиряхҳо ба қуллаи ниҳоии худ мерасад. Аз натиҷаи корҳои илми-тадқиқотӣ ва пешгӯии олимони ҷаҳон ва Тоҷикистон бар меояд, ки давраи “куллаи об” дар ҳавзаи дарёҳои Панҷ ва Вахш дар солҳои 2050-2060 рост меояд.

Аз эҳтимол дур нест, ки раванди камшавии захираи барф ва албедо ба даври гидрологии ҷоришавии ҷараёни оби дарёҳо ва занҷираи истифодаи ҳаҷми захираҳои обӣ дар соҳаҳои кишоварзӣ ва гидроэнергетика тағйирот ворид кунад.

Ҳомидов Анвар, н.и.г., мудири шуъбаи гидрометеорология, ҳифзи пиряхҳо, тағйирёбии иқлим ва адаптасияи МДИ “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”

(Дар ҳошияи қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» A/79/L.94 аз 25 июли 2025)

Дар замони муосир зеҳни сунъӣ ҳамчун воситаи калидӣ барои ҳалли масъалаҳои глобалӣ, аз ҷумла рушди устувор шинохта шудааст. Мувофиқи гузоришҳои СММ зеҳни сунъӣ метавонад дар самтҳои ҳифзи муҳити зист, тандурустӣ, маориф ва иқтисод нақши муҳим бозад. Дар Осиёи Марказӣ, ки минтақаи дорои захираҳои бой ва мушкилоти муштарак ба монанди тағйирёбии иқлим ва нобаробарии иқтисодӣ аст, истифодаи зеҳни сунъӣ имконоти навин фароҳам меоварад.

Қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» A/79/L.94 аз 25 июли 2025, ки бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида, қабул шуд, аввалин ҳуҷҷати байналмилалӣ аст, ки ба татбиқи зеҳни сунъӣ дар сатҳи минтақавӣ диққат медиҳад. Ин ташаббус аз суханронии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ (24 сентябри 2024) сарчашма мегирад: “Технологияҳои рақамӣ ва зеҳни сунъӣ барои ноил шудан ба Ҳадафҳои рушди устувор заминаи муносиб ба шумор мераванд.

Тоҷикистон тавассути қабули стратегия ва дигар санадҳои консептуалӣ ҷиҳати марҳала ба марҳала гузаштан ба низоми рақамикунонӣ тадбирҳои зарурӣ меандешад. Вобаста ба ин пешниҳод дорам, ки Маҷмаи Умумӣ дар иҷлоси навбатӣ оид ба нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳамсозии имкониятҳои нав барои рушди соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ва суръатбахшӣ ҷиҳати расидан ба ҳадафҳои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ қатъномаи махсус қабул намояд”.

Зеҳни сунъӣ ҳамчун соҳаи илмӣ аз солҳои 1950-ум инкишоф ёфтааст ва ҳоло дар самтҳои омӯзиши мошинӣ, шабакаҳои нейронӣ ва коркарди маълумотҳои калон истифода мешавад. Дар вобастагии рушди устувор, зеҳни сунъӣ ба ҳадафҳои СММ (SDGs) мусоидат мекунад. Масалан, SDG 9 (навоварӣ ва инфрасохтор) ва SDG 13 (ҳифзи иқлим).

Дар Осиёи Марказӣ мушкилоти минтақавӣ ба монанди идоракунии захираҳои обӣ, ки Тоҷикистон дар он пешсаф аст, метавонанд бо кӯмаки зеҳни сунъӣ ҳал шаванд. Масалан, моделҳои зеҳни сунъӣ барои пешгӯии офатҳои табиӣ ва оптимизатсияи кишоварзӣ истифода мешаванд. Қатъномаҳои қаблии СММ оид ба зеҳни сунъӣ, аз ҷумла қатъномаи 78/265 аз 21 марти 2024 дар бораи зеҳни сунъии бехатар заминаи ин санадро ташкил медиҳанд. Қатънома ба ҳуқуқи байналмилалӣ, аз ҷумла Оинномаи СММ ва Эъломияи умумии ҳуқуқи башар такя мекунад. Он ҳамчунин ба қатъномаҳои дигар, ба монанди 70/1 аз 25 сентябри 2015 оид ба Барномаи 2030 барои рушди устувор ва қатъномаи 78/1 аз 29 сентябри 2023 оид ба форуми сиёсии сатҳи баланд, сарчашма мегирад.

Қатънома ба соҳаи ғайриҳарбӣ тамаркуз карда, истифодаи зеҳни сунъиро барои ҳадафҳои ҳарбӣ истисно мекунад. Он таъсири трансформатсионии зеҳни сунъиро дар Осиёи Марказӣ эътироф намуда, талошҳои кишварҳои минтақаро, аз ҷумла амали стратегияҳои миллӣ (Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040, Стратегияи Ӯзбекистон то соли 2040, Консепсияи Қазоқистон барои солҳои 2024-2029) ва таъсиси марказҳои инноватсионӣ (ба монанди Asian Hub ва Парки технологияҳои баланд дар Қирғизистон) тақвият мебахшад.

Қатънома ҳолати нодирӣ Осиёи Марказӣ – иқтисодиёти гуногун, мероси фарҳангии бой ва мавқеи ҷуғрофии стратегӣ – ва потенсиали зеҳни сунъиро барои ҳалли мушкилот дар соҳаҳои кишоварзӣ, саноат, тиҷорат, молия, тандурустӣ ва ғайра эътироф мекунад. Он аз давлатҳои узв ва ҷонибҳои манфиатдор даъват мекунад, ки дар ҳамкорӣ ширкат варзанд.

Қатъномаи A/79/L.94 бо бо дастгирии кулли давлатҳо қабул шуда, ба истифодаи бехатар, масъулиятнокӣ ва ахлоқ асосёфтаи зеҳни сунъӣ диққат медиҳад.

Дар Қатънома муқаррароти зерин дарҷ гардидаанд:

- Механизмҳои худтанзимкунӣ. Таъсиси стандартҳои минтақавӣ барои идоракунии зеҳни сунъӣ, ки мувозинати байни танзим ва навоварӣро таъмин мекунад.

- Рушди устувор. Истифодаи зеҳни сунъӣ барои ҳалли масъалаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологӣ дар Осиёи Марказӣ.

- Ҳамкорӣ. Пешбурди барномаҳои муштарак дар самтҳои омӯзиш, таҳқиқот ва инфрасохтор.

Қатънома:

1. Давлатҳои узвро ба афзоиши ҳамкорӣ дар қобилиятсозӣ, мубодилаи сиёсатҳо, интиқоли технологияҳо ва омӯзиши ҳаётӣ даъват мекунад.

2. Кишварҳои Осиёи Марказиро ба таҳияи ченакҳо ва механизмҳо барои арзёбии таъсири зеҳни сунъӣ ҳавасманд мегардонад.

3. Ҳамкориҳои байналмилалиро дар барномаҳои таълимӣ, дастрасӣ ба захираҳо ва иштироки корхонаҳои хурду миёна пешбарӣ намуда, ташаббуси таъсиси Маркази минтақавии зеҳни сунъӣ дар Душанбе-ро қайд мекунад.

4. Таҳияи чораҳои худтанзимкунии минтақавиро дар Осиёи Марказӣ қайд мекунад.

5. Агентиҳои СММ-ро ба ҳамкорӣ дар тарҳрезии барномаҳои қобилиятсозӣ ва шарикии давлатӣ-хусусӣ даъват мекунад.

6. Нақши марказӣ ва ҳамоҳангсозии СММ-ро дар ҳамкории байналмилалӣ дастгирӣ мекунад.

7. Системи СММ-ро ба афзоиши ҳамкории амалӣ оид ба қобилиятсозии зеҳни сунъӣ даъват мекунад.

Қатънома ҳамчунин механизмҳои муайянро пешниҳод мекунад, аз ҷумла таъсиси Маркази минтақавии зеҳни сунъӣ дар Душанбе, ки ҳамоҳангсозии барномаҳоро таъмин менамояд. Қатънома зарурати бартараф кардани фарқиятҳои рақамӣ ва зеҳни сунъиро байни кишварҳо ва дар дохили онҳо таъкид мекунад ва ба маблағгузории давлатӣ ва хусусӣ, мубодилаи донишҳо, интиқоли технологияҳо ва кӯмаки қобилиятсозӣ барои кишварҳои рушдёбанда, аз ҷумла Осиёи Марказӣ диққат медиҳад. Нақши созмонҳои байналмилалӣ, муассисаҳои молиявӣ, бахши хусусӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва академиро дар пешбурди қобилиятсозии зеҳни сунъӣ эътироф мекунад.

Марказ ҳамчун ҳаб барои ҳамоҳангсозии талошҳо дар Осиёи Марказӣ пешбинӣ шудааст, ки дорои вазифаҳои зерин мебошад:

- Дастгирии стартапҳо ва омӯзиши мутахассисон.

- Роҳандозии лоиҳаҳои таҳқиқотӣ.

- Таъсиси шабакаҳои маълумот.

- Ҳамоҳангсозии сиёсатҳои миллӣ бо стандартҳои байналмилалӣ.

- Ҳамкорӣ бо шарикони ҷаҳонӣ.

Ин марказ метавонад намуна барои минтақаҳои дигар гардад, чунонки дар қатъномаҳои қаблӣ оид ба зеҳни сунъӣ зикр шудааст.

Қатъномаи мазкур қадами муҳим дар роҳи истифодаи зеҳни сунъӣ барои рушди устувор буа, нақши пешсафии Тоҷикистонро дар қабули санадҳои байналмилалӣ бо роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нишон медиҳад. Татбиқи он метавонад ба ҳамгироии минтақавӣ ва навоварӣ мусоидат намояд.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад, - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ба истиқболи сафари расмии президенти Муғулистон муҳтарам Ухнаагийн Хурэлсух ба Ҷумҳурии Тоҷикистон, 23-26 июли 2025

Ҷиҳати дарки хусусиятҳои асосии сиёсати хориҷии муосири Муғулистон бояд мавқеи Муғулистонро дар низоми ҷаҳонии муносибатҳои байналмилалӣ бояд ба назар гирифт. Бояд қайд намуд, ки пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шуравӣ мавқеъ ва нақши Муғулистон дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ тағйир ёфт. Ин хусусият ба пайдоиши як кишвари соҳибистиқлол мусоидат кард. Бинобар ин, Муғулистон ба масъалаҳои таъмини амнияти миллӣ дар марҳалаи муосири байналмилалӣ ворид гардид.

Маврид ба зикр аст, ки низоми ҷаҳонии муносибатҳои байналмилалӣ дар охири асри XX – ибтидои асри XXI бо як қатор хусусиятҳои асосӣ тавсиф карда мешавад:

1. Бисёрқутбӣ: баръакси Ҷанги Сард, вақте ки дар ҷаҳон ду абарқудрати ҳастаӣ – Иёлоти Муттаҳидаи Амрико (минбаъд ИМА) ва Иттиҳоди Шуравӣ вуҷуд доштанд. Ҳоло дар ҷаҳон якчанд давлатҳои тавоно ва бозингарони минтақавӣ мавҷуданд, ки ба сиёсат ва иқтисоди байналмилалӣ таъсир мерасонанд;

2. Ҷаҳонишавӣ: бо рушди технологияҳо ва инфрасохтори нақлиётӣ муносибатҳои байналмилалӣ бештар хусусияти ҳамгироиро дар тиҷорат, сармоягузорӣ, технология ва фарҳанг бештар вобастагӣ пайдо намуданд;

3. Пайдо шудани таҳдидҳои ғайрианъанавӣ ба амнияти байналмилалӣ: пас аз ҳамлаҳои террористии 11 сентябри соли 2001 дар ИМА таҳдидҳои ғайрианъанавӣ ба амнияти байналмилалӣ яке аз масъалаҳои асосии муносибатҳои байналмилалӣ гардид. Мубориза бо терроризм барои бисёр кишварҳо авлавият пайдо карда, боиси таъсиси сохтору эътилофҳои нави байналмилалӣ гардид;

4. Рушди иқтисодии Ҷумҳурии Чин (минбаъд ҶМЧ): ҶМЧ ба як бозингари калидӣ дар иқтисоди байналмилалӣ, инчунин дар муносибатҳои сиёсии байналмилалӣ табдил ёфтааст. Иқтидори афзояндаи иқтисодӣ ва низомии ҶМЧ тавозуни қудратҳоро тағйир дода, барои ҷомеаи ҷаҳонӣ чолишҳои навро эҷод мекунад, ки ин махсусан бо назардошти ҳамсоягии Муғулистон ба ҶМЧ муҳим аст;

5. Васеъшавии Иттиҳоди Аврупо: васешавии Иттиҳоди Аврупо боиси ҳамгироии бештар дар Аврупо ва афзоиши нақш дар иқтисоди ҷаҳонӣ гардид. Бо вуҷуди ин, васешавӣ як қатор мушкилот, аз ҷумла афзоиши гуногунрангии байни кишварҳои узвро низ овард;

6. Ихтилофҳо ва буҳронҳо: низоми байналмиллалӣ бо фурӯпошии сохтори дуқутбӣ хусусияти зиддиятии худро гум накардааст. Тағйир ёфтани муҳити байналмилалӣ боиси афзудани омили этникӣ, пурзур шудани тамоюлҳои марказгурезии сиёсати қувваҳои мусаллаҳи ИМА нисбат ба режимҳое гардид, ки ба стандартҳои либералии демократӣ мувофиқ нестанд. Ин хусусиятҳо ба муносибатҳои байналмилалӣ таъсир расонданд;

7. Тағйирёбии иқлим: масъалаи тағйирёбии иқлим ва таъсири он боз ҳам намоёнтар шуда, ба мавзуи музокирот ва ҳамкориҳои байналмилалӣ табдил ёфтааст. Бинобар ин, созмонҳо байналмилалӣ ва давлатҳои алоҳида барои ҳалли муштараки мубориза бо тағирёбии иқлим ва оқибатҳои он ҳамкорӣ менамоянд.

Низоми муносибатҳои байналмилалӣ дар охири асри XX – ибтидои асри XXI мураккабтар ва бо ҳам алоќаманд гардида, бо масъалаҳо ва мушкилоте, ки аз роҳбарияти Муғулистон тақозо мекунад, муносибатҳои навро оид ба рушди ҳамкорӣ, ҳамоҳангӣ ва созмонҳои байналмилалӣ оид ба масъалаҳои мубрами рӯзномаи байналмилалӣ таҳия намояд.

Инчунин, Муғулистон дар зернизоми минтақавии муносибатҳои байналмилалӣ, ки дар Осиёи Шимолу Шарқӣ инкишоф ёфтааст, таваҷҷӯҳи махсус бояд дод. Хусусиятҳои зернизоми минтақавӣ ба номгӯи чолишҳо ва таҳдидҳо таъсир расонида, барои рушди самтҳои фаъолияти сиёсати хориҷӣ имконият фароҳам меоранд. Мавриди тазаккур аст, ки ба зернизоми минтақавии Осиёи Шимолу Шарқӣ ҶМЧ, Ҷопон, Кореяи Шимолӣ, Кореяи Ҷанубӣ, Муғулистон ва Федератсияи Русия дохил мешаванд. Баъзе аз хусусиятҳои зернизоми минтақавии мазкур аз инҳо иборат мебошанд:

1. Мушкилии геосиёсӣ: Осиёи Шимолу Шарқӣ як минтақаи мураккаби геосиёсӣ буда, аз бисёр давлатҳои бонуфуз иборат мебошад, ки манфиатҳо ва ҳадафҳои худро доранд;

2. Низоъҳои таърихӣ: Бисёре аз кишварҳои минтақа низоъҳои таърихии тӯлонӣ доранд, аз қабили робитаҳои ҶМЧ ва Ҷопон, мушкилот дар нимҷазираи Корея, баҳсҳои ҳудудии Федератсияи Русия ва Ҷопон ва ғайра;

3. Вобастагии иқтисодӣ: Осиёи Шимолу Шарқӣ як минтақаи муҳимми иқтисодӣ мебошад, ки дар он ҶМЧ, Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ дар иқтисоди ҷаҳонӣ мавқеи муҳимро ишғол мекунанд;

4. Ҳамкориҳои амниятӣ: Бо вуҷуди ихтилофҳои таърихӣ, баъзе кишварҳои минтақа дар самти амният, аз ҷумла ҳамкорӣ дар чаҳорчӯбаи Созмони Ҳамкориҳои Шанхай (минбаъд СҲШ) ва Машварат оид ба ҳамкорӣ ва тадбирҳои боварӣ дар Осиё (минбаъд МҲТБО) ҳамкорӣ мекунанд;

5. Масъалаҳои силоҳи ҳастаӣ: Кореяи Шимолӣ як қудрати ҳастаист, ки нигаронии кишварҳои ҳамсоя ва ҷомеаи ҷаҳонӣ аст.

Зернизоми минтақавии Осиёи Шимолу Шарқӣ дорои бисёр масъалаҳо, печидаҳо ва мушкилотест, ки ҳамкорӣ ва ҳамгироии байни кишварҳо ва созмонҳои минтақавиро тақозо мекунад.

Муғулистон як кишвари муҳим дар зернизоми минтақавии Осиёи Шимолу Шарқӣ мебошад. Ҷойгиршавии ҷуғрофии он дар байни Федератсияи Русия ва ҶМЧ қарор грифтааст. Инчунин, мероси фарҳангӣ, таърих ва иқтидори иқтисодӣ онро бозингари муҳим дар таҳаввулоти минтақавӣ арзёбӣ мегардад.

Маврид ба зикр аст, ки Муғулистон аз лиҳози геосиёсӣ як кишвари муҳимми стратегӣ ба ҳисоб меравад. Зеро он имкон дорад ба як маркази муҳимми нақлиётӣ дар минтақа табдил ёбад. Инчунин, роҳҳои транзитии байни Федератсияи Русия, ҶМЧ ва дигар кишварҳоро таъмин кунад. Муғулистон аз захираҳои табиӣ, аз қабили ангишт, мис, тилло, молибден ва ғайра бой буда, метавонад омили асосии рушди иқтисоди минтақа гардад. Чунон ки таърихнигори рус Ю.В. Кузмин қайд мекунад, ки “Муғулистони муосир ба яке аз марказҳои зиддияти ҷаҳонии байни бозингарони асосии ҷаҳон – ИМА, ҶМЧ, Федератсияи Русия, кишварҳои Иттиҳоди Аврупо, инчунин ба макони рақобат байни корхонаҳои бузурги миллию тиҷоратӣ ва ташкилотҳо табдил ёфта истодааст”.

Аҳаммияти сиёсии Муғулистонро дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ чунин қайд кардан мумкин аст:

¾Муғулистон як пули геосиёсӣ байни ҶМЧ ва Федератсияи Русия аст;

¾Муғулистон дар байни ду давлати калонтарини ҷаҳон воқеъ буда, дар муносибатҳои иқтисодию сиёсии онҳо нақши муҳим мебозад;

¾Муғулистон ба манбаҳое, ки барои ҶМЧ ва Федератсияи Русия аз ҷиҳати стратегӣ муҳим аст, ба мисли гази табиӣ ва ангишт дастрас аст.

Инчунин, дурнамои пайваст кардани ташаббуси “Як камарбанд, як роҳ” ва Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё мебошад. Қобили зикр аст, ки дурнамои пайванди ибтикори геоиқтисодии Чин дар “Камарбанди иқтисодии Роҳи Абрешим” бо Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё, ки долони иқтисодии Русия-Муғулистон-Чин метавонад ҷузъи он гардад, ибтидои рушди муносибатҳои башардӯстона хоҳад буд.

Муғулистон фарҳанг ва таърихи беназири худро дорад, ки сайёҳони зиёдеро аз тамоми ҷаҳон ҷалб мекунад. Раванди мазкур онро ба маркази муҳимми фарҳангии минтақа табдил дода, имкон медиҳад, ки дар туризми байналмилалӣ нақш бозад.

Муғулистон дар заминаи амният ва субот дар минтақа аҳаммияти стратегӣ дорад. Муғулистон ба далели ҷойгиршавӣ ва робитаҳои сиёсӣ бо Федератсияи Русия ва ҶМЧ метавонад як бозингари муҳим дар ҳифзи сулҳу субот дар минтақа гардад.

Муғулистон, инчунин як омили муҳимми мақоми ғайриҳастаӣ дорад, ки ба нуфузи он таъсири мусбат мерасонад. Ихтиёран даст кашидан аз яроқи ҳастаӣ дар сиёсати ҷаҳонӣ ҳодисаи нодир аст, ки он имкон медиҳад, ки Муғулистон аз тарафи дигар ҳамчун иштирокчии сулҳдуст ва масъулиятноки сиёсати ҷаҳонӣ қабул карда шавад. Муғулистонро, ки зиёда аз 32 сол боз аз офаридани лоиҳаи ҳастаии худ даст кашида, ҷидду ҷаҳди байналмилалиро дар соҳаи ярокпартоӣ фаъолона дастгирӣ мекунад. Дар мавриди мазкур, мақоми ғайриҳастаии он ба афзоиши нуфузи миллӣ дар назари ҷомеаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

Ҳамин тариқ, мавқеи Муғулистон дар низоми муносибатҳои байналмилалиро мавриди омӯзиш ва баррасӣ қарор дода, ба хулосае омадан мумкин аст, ки:

¾ Муғулистон бинобар хусусиятҳои ҷуғрофию таърихӣ, набудани роҳ ба баҳр ва шумораи ками аҳолӣ наметавонад дар минтақа нақши пешбарандаро бозад;

¾ Ба рушди дохилӣ ва сиёсати хориҷии Муғулистон ба андозаи зиёд омили наздикӣ бо ҶМЧ ва Федератсияи Русия таъсир мерасонад;

¾ Муғулистон кӯшиш дорад ҳамкориҳоро на танҳо бо ҶМЧ ва Федератсияи Русия, балки бо дигар давлатҳои бонуфуз аз ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи гуногунсозии сиёсати хориҷии худ густариш диҳад;

¾ Муғулистон дар сатҳи низоми минтақавии муносибатҳои байналмилалӣ, ки бетарафӣ ва дахолат накардан ба низоъҳои минтақавиро қатъиян риоя менамояд. Инчунин, барои ҳалли мушкилоти минтақавӣ замина пешниҳод намояд.

¾ Муғулистон ба фаъолияти созмонҳои минтақавӣ ва иттиҳодияҳои ҳамгироӣ таваҷҷуҳ зоҳир намуда, барои узвияти комилҳуқуқи онҳо шитоб намекунад;

¾ Муғулистон дар созмонҳои байналмилалӣ, ки муносибатҳо бо онҳо хусусияти муайянкунандаро доро мебошад, фаъолона ширкат меварзанд;

¾ Принсипи муҳимми сиёсати хориҷии Муғулистон ин аз иштирок дар иттиҳодияи ҳарбию сиёсӣ даст кашидан аст. Зеро, Конститутсияи Муғулистон ҷойгир кардани базаҳои низомии хориҷиро дар қаламрави худ манъ мекунад;

¾ Муғулистон дар машқҳои муштараки низомии Ғарб бо кишварҳои Осиёи Марказӣ фаъолона ширкат мекунад (барои мисол дар Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои 2017 ва 2022);

Раҳмонзода Азимҷон, - ходими пешбари илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих

Ба истиқболи сафари расмии президенти Муғулистон ба Ҷумҳурии Тоҷикистон 23-26 июли 2025

Муносибатҳои дипломатӣ байни Тоҷикистон ва Муғулистон 24 апрели 1992 расман барқарор гардиданд. Муғулистон, ки бо номи расмии Монгол Улс маъруф аст, кишвари бидуни дастрасӣ ба баҳр дар Осиёи Шарқӣ ва Марказӣ буда, байни Русия дар шимол ва Чин дар ҷануб, шарқ ва ғарб ҷойгир аст. Пойтахти он Улан-Батор буда, масоҳаташ 1,564,116 км² аст, ки онро 18-умин кишвари калон дар ҷаҳон месозад. Аҳолии Муғулистон дар соли 2024 тақрибан 3544835 нафарро ташкил медиҳад, ки бо зичии миёнаи тақрибан 2 нафар дар 1 км² яке аз камзичиёнтарин кишварҳои мустақил дар ҷаҳон аст. Забони расмии кишвар муғулӣ аст, ки 95% аҳолӣ ба он ҳарф мезананд, дар ҳоле ки диалектҳои Ойрат, Бурят ва забонҳои туркӣ (қазоқӣ ва тувагӣ) дар ғарб истифода мешаванд. Буддоияи тибетӣ (53%), бединӣ (39%) ва ислом (3.2%, асосан дар байни қазоқҳо) динҳои асосии кишварро ташкил медиҳанд. Муғулистон бо шакли идораи ҷумҳурии парлумонӣ идора мешавад, ки президент Ухнаагийн Хурэлсух (аз июни 2021) сарвари давлат ва Лувсаннонсар Оюн-Эрдэнэ сарвазир он аст. Муғулистон узви Созмони Милали Муттаҳид, СҲШ, Бонки Сармоягузории Осиё аст.

Рӯйдодҳои муҳими дипломатии байни Тоҷикистон ва Муғулистон инҳо баҳисоб мераванд:

- 23 марти 2009. Сафари расмии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Муғулистон.

- 11 сентябри 2014. Вохӯрии президентҳои Тоҷикистон ва Муғулистон дар доираи Шӯрои Сарони давлатҳои узви Созмони Ҳамкориҳои Шанхай (СҲШ) дар шаҳри Душанбе, ки дар он мавзӯъҳои ҳамкориҳои сиёсӣ, тиҷоратӣ-иқтисодӣ ва илмӣ-фарҳангӣ баррасӣ шуданд.

- 20 сентябри 2016. Вохӯрии вазирони корҳои хориҷии ду кишвар дар шаҳри Ню-Йорк дар ҳошияи 71-умин иҷлоси Маҷмаи Умумии СММ.

- 13 октябри 2018. Мулоқоти Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Муовини Сарвазири Муғулистон дар доираи ҷаласаи Шӯрои сарони ҳукуматҳои СҲШ дар шаҳри Душанбе.

- 15 апрели 2019. Баргузории дуюмин давраи машваратҳои сиёсӣ байни вазоратҳои корҳои хориҷии Тоҷикистону Муғулистон дар Душанбе.

- 15 июни 2019. Иштироки ҳайати Муғулистон дар 5-умин Саммити Машварати ҳамкорӣ ва тадбирҳои боварӣ дар Осиё дар шаҳри Душанбе.

Заминаи меъёрӣ-ҳуқуқии муносибатҳои Тоҷикистону Муғулистон аз панҷ санади дуҷониба иборат аст, ки асоси ҳуқуқии ҳамкориҳоро дар соҳаҳои гуногун, аз ҷумла тиҷорат, сармоягузорӣ, карантин ва ҳифзи растаниҳо, байторӣ ва сафарҳои мутақобилаи шаҳрвандон муайян мекунанд.

1. Созишнома байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Муғулистон оид ба шартҳои сафарҳои мутақобилаи шаҳрвандон (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 3 декабри 2004, №474). Мақсади бастани ин созишномаи мазкур соддагардонии рафтуомади шаҳрвандони ду кишвар ва муайян кардани шартҳои ҳуқуқии сафарҳои мутақобила. Ин созишнома барои мусоидат ба равобити байни мардумони ду кишвар, афзоиши сайёҳӣ ва ҳамкориҳои фарҳангӣ хизмат мекунад.

2. Созишнома байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Муғулистон оид ба ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодӣ (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 25 марти 2009, №146, имзо шуда дар Улан-Батор, 27 марти 2009, тасдиқ шуда бо Қарори Ҳукумати ҶТ аз 28 июли 2009, №425). Мақсади бастани ин созишнома таҳкими муносибатҳои тиҷоратӣ-иқтисодӣ дар асоси баробарӣ ва манфиатҳои мутақобила, мусоидат ба савдо, намоишгоҳҳо ва фаъолияти комиссияи муштарак. Созишнома заминаи ҳуқуқӣ барои рушди тиҷорат, сармоягузорӣ ва табодули молу хизматрасонӣ фароҳам меорад. Таъсиси Комиссияи Муштарак барои назорати иҷрои созишнома ва пешниҳоди роҳҳои густариши ҳамкорӣ як механизми муҳими идоракунӣ мебошад. Инчунин, созишнома ба ҳифзи моликияти зеҳнӣ ва кушодани намояндагиҳои тиҷоратӣ мусоидат мекунад.

3. Созишнома байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Муғулистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи карантин ва ҳифзи растаниҳо (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 25 марти 2009, №148). Мақсади бастани ин созишнома ҳифзи қаламрави ду кишвар аз организмҳои зараровари карантинӣ, соддагардонии тиҷорати мутақобилаи маҳсулоти растанӣ ва маводи тухмӣ. Ин созишнома ба пешгирӣ аз паҳншавии бемориҳои растанӣ ва зараррасонҳо мусоидат мекунад. Талабот ба сертификатҳои фитосанитарӣ ва ҳамкории мутахассисон дар тафтиши маҳсулот барои таъмини амнияти биологии ду кишвар муҳим аст. Созишнома инчунин механизми огоҳсозӣ ва табодули иттилоотро дар бораи хатарҳои карантинӣ муқаррар мекунад.

4. Созишнома байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Муғулистон оид ба ҳавасмандгардонӣ ва ҳифзи мутақобилаи сармоягузорӣ (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 25 марти 2009, №149). Мақсади бастани ин созишнома фароҳам овардани шароити мусоид барои сармоягузорон, ҳифзи сармояҳо аз мусодира ва таъмини шаффофият дар фаъолияти сармоягузорӣ. Созишнома барои ҷалби сармояи мутақобила заминаи устувор фароҳам меорад. Муқаррароти он, аз қабили ҳифзи сармоя аз мусодира, ҷуброни зарар ва интиқоли озоди маблағҳо, барои эътимоди сармоягузорон муҳиманд. Механизмҳои ҳалли баҳсҳо тавассути арбитраж низ ба устувории муносибатҳои сармоягузорӣ мусоидат мекунанд.

5. Созишнома байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Муғулистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи байторӣ (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 25 марти 2009, №147). Мақсади бастани ин созишнома ҳифзи қаламрави ду кишвар аз бемориҳои сирояткунандаи ҳайвонот, таъмини бехатарии байторию санитарии маҳсулоти чорводорӣ ва мусоидат ба савдои мутақобила. Ин созишнома барои назорати бемориҳои ҳайвонот ва таъмини бехатарии маҳсулоти чорводорӣ муҳим аст. Талабот ба сертификатҳои байторӣ ва ҳамкории мутахассисон дар тафтиши маҳсулот ба пешгирии хатарҳои санитарӣ кумак мекунад. Инчунин, созишнома табодули иттилоот ва таҷриба дар соҳаи байториро ташвиқ мекунад.

Сафари давлатии Президенти Муғулистон Ухнаагийн Хурэлсух ба Тоҷикистон (23-26 июли 2025) нахустин сафари давлатӣ дар сатҳи сарвари давлат аз замони барқарории муносибатҳои дипломатӣ мебошад. Ин рӯйдод нишонаи омодагии ду ҷониб барои густариши ҳамкорӣ ва мустаҳкам намудани заминаи меъёрӣ-ҳуқуқӣ аст. Ба иттилои Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар доираи ин сафар ба имзо расидани як қатор санадҳои нави дуҷониба дар назар аст, ки метавонанд соҳаҳои сиёсат, иқтисод, фарҳанг ва маорифро фаро гиранд.

Барномаи сафар фарогири мулоқотҳои дуҷониба ва имзои санадҳои ҳамкорӣ мебошад.

1. Мулоқотҳои дуҷониба. Мулоқоти сарони давлатҳо, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва муҳтарам Ухнаагийн Хурэлсух барои баррасии масъалаҳои калидии ҳамкорӣ ва муайян кардани самтҳои ояндаи муносибатҳо.

2. Имзои санадҳои ҳамкорӣ. Ба нақша гирифта шудааст, ки як қатор санадҳои дуҷониба ба имзо расонида шаванд, ки заминаи меъёрӣ-ҳуқуқии муносибатҳоро васеъ мекунанд.

Санадҳои мавҷуда, аз ҷумла созишномаҳои тиҷоратию иқтисодӣ, сармоягузорӣ, карантин ва ҳифзи растаниҳо, инчунин байторӣ, барои рушди ҳамкориҳои иқтисодӣ заминаи мустаҳкам фароҳам меоранд. Тоҷикистон бо захираҳои бойи маъданӣ ва имкониятҳои гидроэнергетикӣ метавонад барои сармоягузорони Муғулистон ҷолиб бошад. Муғулистон бошад, бо таҷриба дар соҳаҳои истихроҷи маъдан ва кишоварзӣ метавонад шарики муҳими тиҷоратӣ гардад. Санадҳои нави ба имзорасида дар доираи сафар метавонанд шароити мусоид барои сармоягузорӣ ва тиҷоратро боз ҳам беҳтар созанд.

Аз нигоҳи сиёсӣ, санадҳои дуҷониба ба таҳкими мавқеи ду кишвар дар арсаи байналмилалӣ мусоидат мекунанд. Ҳар ду кишвар аъзои Созмони Милали Муттаҳид ва Созмони Ҳамкориҳои Шанхай буда, дар масъалаҳои марбут ба амнияти минтақавӣ ва рушди устувор манфиатҳои муштарак доранд. Санадҳои нав метавонанд ҳамкориҳоро дар доираи ин созмонҳо тақвият бахшанд.

Сафари давлатии муҳтарам Ухнаагийн Хурэлсух метавонад ба натиҷаҳои зерин оварда расонад:

1. Васеъ шудани заминаи меъёрӣ-ҳуқуқӣ. Имзои санадҳои нав шумораи созишномаҳои дуҷонибаро зиёд карда, асоси ҳуқуқии ҳамкориҳоро мустаҳкам мекунад.

2. Афзоиши сармоягузорӣ. Санадҳои тиҷоратӣ ва сармоягузорӣ метавонанд ба ҷалби сармояи Муғулистон ба Тоҷикистон мусоидат кунанд.

3. Густариши равобити фарҳангӣ. Созішномаҳо дар соҳаи фарҳанг ва маориф метавонанд ба афзоиши ҳамдигарфаҳмӣ ва таблиғи фарҳанги ду кишвар мусоидат кунанд.

Заминаи меъёрӣ-ҳуқуқии муносибатҳои Тоҷикистону Муғулистон, ки аз панҷ санади дуҷониба иборат аст, асоси муносибатҳои ду кишварро дар соҳаҳои тиҷорат, сармоягузорӣ, карантин ва ҳифзи растаниҳо, байторӣ ва сафарҳои мутақобила ташкил медиҳад. Сафари давлатии Президенти Муғулистон Ухнаагийн Хурэлсух ба Тоҷикистон (23-26 июли 2025) имкони нодире барои густариши ин замина ва таҳкими ҳамкориҳо дар соҳаҳои сиёсат, иқтисод ва фарҳанг мебошад. Имзои санадҳои нав ва мулоқотҳои сатҳи баланд метавонанд муносибатҳои ду кишварро ба сатҳи нав бароранд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад, муовин оид ба илм ва таълим директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

(Дар мисоли Тоҷикистону Ҳиндустон, Покистон,Чин, Муғулистон) Ба истиқболи сафари расмии Президенти Муғулистон ба Ҷумҳурии Тоҷикистон 23-26 июли 2025

Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ибтидои истиқлоли давлатӣ ба тавсеаи муносибатҳои дипломатӣ, ҳамкориҳои бисёрҷониба ва рушди ҳамгироии минтақавию байналмилалӣзаминаи мусоид фароҳам овардааст. Дар ин замина, кишвар таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсати «Дарҳои боз»-ро ба роҳ мондаст, ки он ҳамчун рукни хирадмандонаи давлатдорӣ ба Тоҷикистон барои эъмори робитаҳои неку дустона бо ҳамаи кишварҳои минтақа ва ҷаҳон имконият, фароҳам сохт. Дар шароити имрӯза, муносибатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ҳама кишварҳои минтақа аз ҷумла, бо кишварҳои Осиёи Ҷанубу Шарқ бо шумули Муғулистон рӯз то рӯз таҳким меёбад.

Муғулистон дар Осиёи Шарқӣ ҷойгир буда, дар шимол бо Русия ва дар ҷануб ва ҷанубу шарқ бо Чин ҳамсарҳад аст. Империяи Илхониҳо дар Эрон ва Горгуниҳои муғултабор дар Ҳинд муддати дароз роҳбарӣ доштанд, ки забони фосрӣ-тоҷикӣ аз забонҳои расмии он давраҳо маҳсуб меёфт. Ин кишвар ба низоми сосиалистӣ майл пайдо карда, бо собиқ Иттиҳоди Шуравӣ пайванди наздик дошт. Муғулистон яке аз бузургтарин кишварҳоест, ки қисми зиёди майдони онро даштҳои сералаф фаро гирифта, дар шимолу ғарб кӯҳҳо ва дар ҷануб биёбонҳо дорад. Ин кишвар баъд аз Қазоқистон дуввумин кишвари калонтарин маҳсур бо хушкӣ буда, шаҳри Улан-Батор, пойтахт ва бузургтарин шаҳр буда, тақрибан 95% аҳолӣ муғул ва тақрибан 4% аз ақаллиятҳои қазоқӣ мебошанд. Беш аз 45 фоизи аҳолии мамлакат дар пойтахт зиндагӣ мекунад, ки нисфи аҳолии кишварро ташкил медиҳад. Забони расмии ин кишвар муғулӣ буда, бо хати кирилӣ ва ҳам уйғурӣ навишта мешавад. 53% мардуми муғул тобеи буддои тибетӣ мебошанд. Пули кишвар тугриг буда, ва низоми сиёсии он ҷумҳурии парлумонӣ мебошад.

Иқтисодиёти Муғулистон ба чорводории ҷамъиятӣ, аз ҷумла чорвои калони шохдор, гӯсфанд, буз ва шутур асос ёфтааст. Соҳаи саноат асосан ба саноати хӯрокворӣ ва саноати пӯсту пашм алоқаманд аст. Муғулистон дорои иқтисоди кишоварзӣ буда, ба содироти он: гандум, ҷав, картошка, асп ва чорво дохил мешавад. Захираҳои зеризаминии он нафт, маъдани оҳан, тилло, мис ва руҳ (қалъа) мебошанд. Мис яке аз маҳсулоти асосии содиротӣ мебошад. Фарҳанги мардуми ин кишвар бо фарҳанги Русу Чин қаробат дошта, аспсаворӣ ва размиданро хеле дӯст медоранд. Мусиқии бумии ин ҷо ба мардуми Осиёи Марказӣ шабоҳатҳои зиёд дорад.

Тибқи манобеи расмӣ Сафири Фавқулода ва Мухтори Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Муғулистон бо қароргоҳ дар ш. Нур-Султон) ҷаноби Ибодзода Хайрулло (11.06.2019) ва Сафири Фавқулода ва Мухтори Муғулистон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон (бо қароргоҳ дар ш. Нур-Султон) ҷаноби Лувсан Баттулга (21.11.2017) таъйин шуда буданд. 23 марти 2009 сафари расмии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Муғулистон баргузор гардида, 11 сентябри 2014 вохӯрии президентҳои Тоҷикистон ва Муғулистон дар доираи Шӯрои Сарони давлатҳои узви СҲШ дар шаҳри Душанбе баргузор шуд. Дар заминаи он мавзӯъҳои ҳамкориҳои сиёсӣ, тиҷоратӣ-иқтисодӣ ва илмӣ-фарҳангӣ мавриди баррасӣ қарор гирифт. Дертар 20 сенятбри 2016 вохӯрии вазирони корҳои хориҷии ду кишвар дар шаҳри Ню-Йорк дар ҳошияи 71-ум иҷлоси Маҷмаи Умумии СММ баргузор шуда, 13 октябри 2018 дар доираи ҷаласаи Шӯрои сарони ҳукуматҳои СҲШ дар шаҳри Душанбе мулоқоти Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Муовини Сарвазири Муғулистон баргузор гардид. Санаи 15 апрели 2019 дар Душанбе дуюмин давраи машваратҳои сиёсӣ байни вазоратҳои корҳои хориҷии Тоҷикистону Муғулистон баргузор гардид. Бояд қайд кард, ки 15 июни 2019 дар 5-умин Саммити Машварати ҳамкорӣ ва тадбирҳои боварӣ дар Осиё дар шаҳри Душанбе, ҳайати Муғулистон иштирок кард ва заминаи меъёрӣ-ҳуқуқии миёни кишварҳоро чандин санадҳои дуҷониба ташкил медиҳад.

Кишварҳои Осиё барои таҳкими ҳамбастагӣ ва ҳамкорӣ тавассути эътимоди бештари мутақобила, мусоидат ба ҷаҳонишавии иқтисодӣ тавассути ошкорбаёнӣ ва ҳамҷавориву ҳамгироӣ, ҷустуҷӯи шукуфоӣ ва рушд тавассути манфиати мутақобила ва ҳамкории муфид ва ҳифзи сулҳу субот тавассути ҳамзистии осоишта мебошад.

Тоҷикистони навин бо дарёфти истиқлолият равобиташро бо ҳамаи кишварҳо, аз ҷумла Осиёи Ҷанубу Шарқӣ бо шумули Ҳиндустон, Покистон,Чин, Муғулистон оғоз кард. Ҳамин тариқ, бо эҷоди мактаби сулҳофарин ва ташаббусҳои созандааш онро тақвият бахшид. Барои рушд ва тавсияи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии давлат доштани Истиқлолият ва таҳкими робитаҳои байни давлатҳо шарти асосӣ ба шумор меравад. Барои тақвият ва таҳким бахшидан ҳамаи онҳо талош менамоянд, то ки ба мақсади асосии худ ноил гарданд. Дар ин масир ҳар яке аз кишварҳо барномаҳои афзалиятноки худро ба таври ду ҷониба, сеҷониба ё муштарак анҷом дода, амалӣ месозанд. Дар ин мақола талош шудааст, то нигоҳи кутоҳе ба робитаҳо миёни ин кишварҳо дошта бошем, ки сарчашмаи он дар нахустин рӯзҳои Истиқлоли Тоҷикистон оғоз шуда, ин кишварҳо узви фаъол буда, муносибатҳои ҳасана бо Осиёи Марказӣ доранд. Мавриди зикр аст, ки муносибатҳои дипломатӣ байни Тоҷикистон бо Чин санаи 4 январи 1992, Ҳиндустон 28 августи соли 1992, Покистон 6 июни соли 1992 ва Муғулистон 24 апрели 1992 барқарор шуданд.

Бояд қайд кард, ки Тоҷикистон бо кишварҳои дар доираи созмону форумҳои минтақавиву фароминтақавӣ, аз ҷумла СММ, СҲШ, МҲТБО, АСЕАН ва ғайраҳо низ ҳамкории ҳасана дорад. Ин ҷо бояд қайд кард, ки форуму созмонҳо дар асоси вобастагӣ ба масоили гуногуни сиёсӣ ва ҷӯғрофиву ҳамсоягӣ таъсис ёфта, кишварҳоро дар доираи он дар пайванди ҳамгироӣ қарор медиҳанд. Барои мисол дар Конфронси солонаи Боао барои Осиё 2008 санаи 10-13 апрели соли 2008 баргузор гардид, сарони ҳукуматҳои кишварҳо, аз ҷумла Австралия, Покистон, Норвегия ва Қазоқистон ширкат доштанд[3].

Мавриди зикр аст, ки “Форуми Боао барои Осиё” бо ташаббуси 25 кишвари Осиё ва Австралия соли 2006 таъсис ёфта дар он форумҳои сатҳи баланд аз ҷониби ҳукуматҳо, раҳбарон ва дигар ширкатҳо баргузор шуда, нукоти муҳимро оид ба проблемаҳои муҳимтарини минтақа ва умуман ҷаҳон мубодила мекунанд. Идораи марказии Форум дар музофоти Ҳайнан ва котиботи он дар шаҳри Пекини Чин ҷойгир аст. Форум бо номи "Давоси Осиё" маъруф аст, номи худро аз шаҳри Боао, воқеъ дар музофоти Ҳайнан дар ҷануби Чин гирифтааст. Тибқи маълумоти Форуми Боао барои Осиё (BFA) иқтисоди Осиё дар соли ҷорӣ 4,5 дарсад рушд кардааст. Афзоиши савдои мол тадриҷан барқарор шуда истода, савдои хизматрасонӣ бахусус дар соҳаи сайёҳӣ, нақлиёт ва хидматрасонии рақамӣ бо суръати устувор густариш меёбад. Тиҷорати рақамӣ ва электронӣ чун уҳаррикҳои асосии рушд, бахусус дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ маҳсуб меёбанд. Арзиши умумии тиҷорати электронии кишварҳои АСЕАН сол аз сол 15 дарсад афзоиш ёфта, инъикоскунандаи босуръати иқтисоди рақамӣ мебошад.

Қобили зикр аст, ки дар соли 1950 роҳбарони кишварҳои Чину Ҳиндустон дар бораи барқарор намудани робитаҳои дипломатӣ қарори таърихӣ қабул карда, кишвари Ҳиндустон аввалин давлати ғайрисосалистӣ мебошад, ки бо Хитой муносибатҳои дипломатӣ кард. Ҳамин тавр, моҳи октябри соли 2024 дар Қазони Россия мулоқоти раҳбарон баргузор шуд, ки барои муносибатҳо саҳифаи нав фароҳам овард.

Мавриди зикр аст, ки рушду тавсеаи ташаббусҳои нав дар бахшҳои мухталиф, аз ҷумла маориф, фарҳанг, сайёҳӣ, рушди деҳот ва тиҷорат миёни ду кишвари бузурги минтақаи Осиё ва ҷаҳон буда, Сарфи назар аз фарозу нишебҳои фазои геополикии ҷаҳон, равобит байни мардумони ин ҷо таърихи ҳазорсола дошта, тақвияти ин робитаҳо тавассути ҳамкориҳои амниятӣ, муколамаи раҳбарон, табодули фарҳангӣ, ҳамкориҳои тиҷоратӣ ва афзоиши сафарҳои дуҷониба таҳкиму тавсеа меёбад.

Ахиран дар Ҷаласаи Осиё ва Аврупо (ASEM) як платформаи нодир ва ғайрирасмии муколама ва ҳамкорӣ миёни Осиё ва Аврупо дар бораи чолишҳои бузурги ҷаҳони зудтағйирёбанда, аз қабили пайвастшавӣ, тиҷорат ва сармоягузорӣ, тағирёбии иқлим, инчунин чолишҳои васеи амниятӣ, аз қабили мубориза бо терроризм, муҳоҷират, амнияти баҳрӣ ва масъалаҳои киберӣ сурат гирифт. ASEM 53 шарикро аз саросари Аврупо ва Осиё муттаҳид намуда, платформаи асосии бисёрҷониба мебошад, ки Аврупо ва Осиёро бо вазни назарраси ҷаҳонӣ мепайвандад. Шарикии ибтидоии форуми АСЕМ санаи 1-2 марти соли 1996 дар Бангкоки Таиланд ифтитоҳ ёфт, ки ҳамагӣ 15 кишвари узви ИА ва 7 кишвари узви АСЕАН, инчунин Чин, Ҷопон, Корея ва Комиссияи Аврупоро дар бар мегирифт. Дар ҳоли ҳозир аъзоёни АСЕМ 51 кишвари шарик дар бар мегирад, ки 27 кишвари узви Иттиҳодияи Аврупо, 10 кишвари АСЕАН, инчунин Австралия, Бангладеш, Чин, Ҳиндустон, Ҷопон, Қазоқистон, Ҷумҳурии Корея, Муғулистон, Зеландияи Нав, Покистон ва Русия буда, ду шарики институтсионалии он Иттиҳоди Аврупо ва Котиботи АСЕАН мебошанд. Тоҷикистон бо доштани ҳамкориҳои шарикӣ бо кишварҳои Осиё ва Аврупо метавонад робитаи ҳасанаи худро бо аъзоёни ASEM ба хусус Чину Муғулситон, Ҳиндустону Покистон хуб ба роҳ монда, ҳамкорӣ намояд. Бояд қайд кард, ки дар шаҳри Душанбеи Тоҷикистон ҷаласаи 12-уми Муколамаи солонаи сатҳи баланд оид ба сиёсат ва амният дар Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои Осиёи Марказӣ – Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбакистон баргузор шуда, дар заминаи ҳамкориҳои бештари кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳодияи Аврупо, ки 27 баргузор шуда, ҳамоиши нахустини Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ, ки 4 апрели соли 2025 дар Самарқанд баргузор гардид, сурат гирифт, ки муносибатҳои шарикии Осиёро ба сатҳи шарикии Иттиҳоди Аврупо боло бурд.

Шарикони ASEM тақрибан 65% ММД, 60% аҳолии ҷаҳон, 75% сайёҳии ҷаҳонӣ ва 68% савдои ҷаҳониро ташкил дода,ҳадафи асосӣ фароҳам овардани замина барои густариши муколамаи сиёсӣ, таҳкими ҳамкориҳои иқтисодӣ ва мубориза бо чолишҳои ҷаҳонӣ мебошад. Ҳамин тариқ, ASEM мусоидат ба табодули ғояҳо ва таҷрибаи пешқадам ва ба ин васила ҳамчун замина барои ғояҳои нави сиёсӣ амал карда, яке аз бонуфузтарин шарикии ҳамаҷониба байни Осиё ва Аврупо мебошад, ки робитаро дар тамоми ҷабҳаҳои он байни ду минтақа афзоиш медиҳад.

Мавриди зикр аст, ки бо кишварҳои узви ASEM Бунёди Осиё ва Аврупо (ASEF), Шарики порлумонии Осиё ва Аврупо (ASEP), Форуми Халқҳои Осиё ва Аврупо (AEPF) ва Фестивали фарҳангии АСЕМ ҳамкории муштарак сурат гирифта, мусоидат ба равобити фарҳангӣ ва густариши робитаҳои байни мардум байни ҷомеаи шаҳрвандӣ,ҳамкориҳои байни парлумонҳои Аврупо ва Осиё ва Фестивали фарҳангӣ дар ҳошияи нишастҳо ё мулоқотҳои вазирони корҳои хориҷӣ бо мақсади таҳкими муколамаи байнифарҳангӣ байни шарикони АСЕМ баргузор мешавад.

Дар воқеъ кишварҳои ҷаҳон дигаргуниҳои амиқро аз сар гузаронида, ба самти ҷаҳони бисёрқутбӣ равона шудаанд. Таваҷҷуҳи бештар ба сӯи Осиё гузашта, густариши ҳамкорӣ ва саҳм гузоштан ба тартиботи устувор ва осоиштаи ҷаҳон талош мекунанд. Бо ворид шудани кишварҳои Тоҷикистону Чину, Ҳиндустону Покистону Муғулистон дар ин ё он созмону форумҳо муносибатҳо миёни ин кишварҳо хубтар гардида, ҳар мамлакат манфиати байни ҳамдигариро самимона эътироф карда, робитаҳои ба таври бояду шояд идома пайдо карда, ҳар гуна муноқишаву ихтилофҳо заминаи ҷудоӣ нагардида, балки тавассути гуфтугӯ саривақт ҳалу фасл мегарданд.Ҳар як кишварро мебояд манфиатхоҳи умумии сулҳ ва амният риоя карда, барои пешгирии ташаннуҷ ва низоъҳое, ки метавонанд ба пешрафти иқтисодӣ ва иҷтимоӣ халал расонанд, талошҳои пайваста карда, ҳамкориҳои муштарак дошта бошанд.Зеро минтақаи Осиё, дорои зарфиятҳои фаровон буда, ба чаҳорчӯбаи устувори амният бештару беҳтар ниёз дорад. Ҳиндустон ва Чин чун кишварҳои бузурги минтақавӣ муноқишаву нигарониҳо ва ноамниҳоро миёни кишварҳои осиёвӣ дастаҷамъона бо кишварҳои минтақа муштаракона кор карда, дар таҳкими ташаббуси васеътари амнияти Осиё нақши бештару пешбарро хоҳанд бозид.

Дар ин зимн, ташаббуси глобалии амниятӣ миёни кишварҳои Осиё ва ҷаҳон қадами оқилона ва қобили таҳсин буда, ба робитаҳои бештару беҳтар ниёз дорад, то амнияти Осиё таъмин гардида, аз мудохилаҳои беруна озоду орому обод маҳфуз монад.

Зарур меояд то насли ҷавон ва мутахассисони кишварҳо аз пешрафтҳои технологӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ, мошинҳои барқӣ ва робототехника ва дигар қувваҳои истеҳсолии босифат худро муҷаҳҳаз намуда, онро хуб истифода кунанд. Ҳамин тариқ, кишварҳои Осиё метавонад ҳамоҳангӣ эҷод фароҳам оварда, ба рушди иқтисодиёти фарогири ҷаҳонӣ мусоидат кунанд.Барои боз ҳам хубтару беҳтар ба роҳмондани ҳамкориҳо тавсия мешавад, ки ҳар як кишвар маҳдудиятҳои сафарро сабуктар намуда, рафту омад миёни мардуми якдигар бештар фароҳам оваранд.

Дар ниҳоят бояд таъкид намуд, ки Тоҷикистон ба идомаи ҳамкориҳои бисёрҷониба бо кишварҳои минтақа, ба хусус Ҳиндустону Покистон, Чину Муғулистон дар чаҳорчубаи СММ, СҲШ, МҲТБО ва дигар созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ пайваста тавсеа бахшида, равобиташро бо кишварҳо ба хусус Осиёи Ҷанубу Шарқ, аз ҷумла, Муғулистону Чину Ҳиндустону Покистон муҳим шуморида, дар доираи мактаби сулҳофаринӣ дӯстиву ҳамҷавориву ҳамсоягӣ барои беҳбудии зиндагии мардумони якдигар, рушди сайёҳӣ, саноати пашму ресандагӣ, чорводорӣ ва дигар самтҳо пайваста ба роҳ хоҳад монд.

Мирсаид Раҳмонов - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои Осиё ва Аврупои АМИТ