Ҷумҳурии Тоҷикистон тайи 20 соли охир таҳти сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро ба масъалаҳои марбут ба об ва муҳиммияти истифодаи оқилонаи захираҳои об ҷалб намудааст, ки ба рушди устувори ҷомеаи ҷаҳонӣ равона гардидаанд.

Дар доираи ташаббусҳои наҷиби Пешвои миллат аз ҷониби Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид эълон гардидани “Соли оби тоза (соли 2003)”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт”, солҳои 2005-2015 “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, соли 2013”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018 — 2028”, эътибори Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ ба сифати кишвари ташаббускор дар соҳаи ҳалли мушкилоти об боло бурд.

Об яке аз муҳимтарин моддаҳои рӯи замин аст, ки бидуни он ҳаёт, тавре, ки мо медонем, ғайриимкон аст. Он тақрибан 71% сатҳи сайераи моро ташкил медиҳад ва асоси тамоми организмҳои зинда мебошад.

Ғайр аз он, об барои равандҳои фотосинтез муҳим аст, ки дар он растаниҳо энергияи офтобро ба энергияи кимиёвӣ табдил дода, оксиген ва моддаҳои органикӣ истеҳсол мекунанд, ки барои организмҳои дигар ғизо мебошанд. Барои инсон об манбаи ҳаётан муҳим аст. Он барои нӯшидан, пухтупаз, кишоварзӣ, саноат ва энергетика зарур аст. Инсоният обро барои обёрии заминҳои кишоварзӣ истифода мебарад, ки ба истеҳсоли ғизо барои аҳолии афзоянда имкон медиҳад.

Аммо, дастрасӣ ба оби тозаи нӯшокӣ дар бисёр минтақаҳои ҷаҳон мушкилоти ҷиддӣ боқӣ мемонад. Мувофиқи маълумоти созмони умумиҷаҳонии тандурустӣ, зиёда аз чандин миллион одамон ба оби бехатар дастрасӣ надоранд, ки боиси паҳншавии бемориҳо ва фавти баланд мегардад.

Сарфи назар аз аҳамияти он, об бо мушкилоти зиёд рӯ ба рӯ мешавад:

1.Ифлосшавӣ: партовҳои cаноатӣ, кимиёвии кишоварзӣ ва канализатсияи маишӣ манбаъҳои оби тозаро ифлос мекунанд, ки ба саломатии одамон ва экосистемаҳо таҳдид мекунанд.

2.Хароҷоти зиёдатӣ: истифодаи аз ҳад зиёди захираҳои об, махсусан дар соҳаи кишоварзӣ ва саноат, боиси кам шудани обанборҳо ва бад шудани сифати об мегардад.

3.Тағйиребии иқлим: Тағйирёбии иқлим ба тақсимот ва мавҷудияти захираҳои об таъсир расонида, боиси хушксолӣ дар баъзе минтақаҳо ва обхезӣ дар минтақаҳои дигар мегардад.

Об на танҳо захира, балки асоси ҳаёт дар рӯи замин аст. Аҳамияти онро аз ҳад зиёд арзёбӣ кардан ғайриимкон аст ва ҳифзи захираҳои об бояд барои тамоми инсоният афзалият дошта бошад. Идоракунии устувори захираҳои об, ҳифзи экосистемаҳо ва дастрасӣ ба оби тоза барои ҳама вазифаҳое мебошанд, ки саъйи муштаракро дар сатҳи ҷаҳонӣ талаб мекунанд. Танҳо бо ин роҳ мо метавонем ояндаеро таъмин кунем, ки дар он об барои ҳама дастрас ва бехатар бошад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пирияхҳои бузургтарин аз қабили Федченко (651,7 метри мураббаъ), Грумм-Гржимайло (143 метри мураббаъ), Гармо (114,6 метри мураббаъ) ва даҳҳо пиряхҳои дигар, ки зиёда аз 30 метри мураббаъ - ро фарогиранд дар нуқтаҳои баландтарини Тоҷикистон бо номҳои Исмоили Сомонӣ (7495 метр) ва Абу Алӣ ибни Сино (7134 метр) ҷойгир мебошанд.

Дар ҳақиқат ҳам пиряхҳо яке аз манбаъҳои асосии обӣ дар тамоми кишварҳо ба шумор меравад. Аз ин лиҳоз, ташаббусҳои Сарвари давлатамон оиди ҳифзи пиряхҳо ва ҳалли мушкилоти норасоии об, сари вақт аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ пазируфташуда, мардумро аз тағйироти ҷиддии табиат ҳушдор мекунад. Аз ҷумла, иқдоми навбатии Пешвои миллат – сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати пешгирии хатари обшавии пирияхҳо, кишварҳои ҷаҳонро водор сохт, ки дар ин самт тадбирҳои таъхирнопазир ва муҳим андешанд. Президента Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар аксар суханрониҳои худ ба ҳалли мушкилоти глобалии экологӣ, махсусан, тағйирёбии иқлим ва норасоии оби нушокӣ таваққуф мекунанд. Сарвари кишвар зимни яке аз суханрониҳояшон теъдоди пиряхҳои ҳудуди кишварро 14 000 ном бурданд ва чанд пешниҳоди дигари муҳим, ба монанди дастгирии ҳамаҷонибаи истифодаи васеи манбаъҳои энергияи таҷдидшаванда, ки заминаи мусоидро барои рушди иқтисоди «сабз» мегузорад.

Қайд кардан ба маврид аст, пиряхҳо дар натиҷаи гарми обро ба миён меоранд. Об ин нерудиҳандаи инсон ба шумор рафта, 80% бадани инсонро об ташкил медиҳад. Агар инсон аз об танқисӣ кашад пас он зиндагонӣ карда наметавонад. Воқеан, вобаста бо афзоиши нуфуси аҳолӣ дар ҷаҳон ва тағйирёбии иқлим норасогии оби ошомиданӣ бошиддат меафзояд. Он рӯз дур нест, ки об мавқеи нафту газро, ки асбоби танзимкунандаи сиёсати ҷаҳониянд, иваз намояд. Бояд гуфт,ки об ҷузъи сиёсати ҷаҳонӣ ва минтақавӣ маҳсуб шудааст. Бинобар ин чи дар бобати беҳтар намудани технология ва чи идораи захираҳои об барои таъмини тараққиёти иқтисодӣ ва сабуктар сохтани бори гарони камбизоатӣ гузоштани маблағҳои зиёд зарур аст.

Ҳамаи моро зарур аст, ки аз таҳлилҳо ва суханрониҳои Пешвои миллат оиди об ва ҳифзи пирияхҳо саривақтона ва оқилона истифода барем, зеро масъалаи об ва пирияхҳо аз назари коршиносон имрӯзҳо муҳим арзёби мешавад.

Махмедов Муҳаммадҷон, ходими хурди илмии Шуъбаи Аврупои Институти

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Барномаи EMIS (Educational management information system - Системаи иттилоотии идоракунии маориф) як воситаи электронӣ ва муосир барои ҷамъоварӣ, таҳлил ва идоракунии маълумоти марбут ба соҳаи маориф мебошад. Ин барнома, ки барои беҳтар кардани равандҳои идоракунӣ ва равиши иттилоотӣ дар муассисаҳои таълимӣ ва мақомоти маорифи кишварҳо таҳия шудааст, имконият медиҳад, ки маълумот дар бораи муассисаҳои таълимӣ, хонандагон, устодон ва дигар марбутот бо соҳаи маориф зуд ва самаранок дастрас ва идора карда шаванд.

1. Натиҷа ва мақсадҳои барномаи EMIS

Барномаи EMIS дар пайи ташкили як системаи иттилоотӣ мебошад, ки барои ҷамъоварӣ, таҳлил ва интиқоли маълумоти маориф дар тамоми сатҳҳои мактабӣ, олии касбӣ ва муассисаҳои таълимӣ кӯмак мекунад. Мақсадҳои асосии барнома инҳоянд:

- Ҷамъоварии маълумоти марбут ба ҳамаи муассисаҳои таълимӣ дар сатҳи кишвар.

- Қобилияти таҳлил ва арзёбии сифати таълим.

- Пешбурди сиёсати маориф ва беҳсозии раванди таълим бо истифода аз маълумот.

- Ба роҳ мондани иттилоот дар бораи устодон, донишҷӯён ва манбаъҳои таълимӣ.

Барномаи EMIS барои роҳбарони соҳаи маориф, мактабҳо ва дигар ташкилотҳо дар соҳаи таълим кӯмак мерасонад, то онҳо кӯшиш кунанд, ки қарорҳо ва тадбирҳои таълимиро бар асоси маълумоти воқеӣ ва эътимоднок қабул кунанд.

2. Тафсири барномаи EMIS

Барномаи EMIS ҳамчун як системаи электронӣ омода шудааст, ки дар он маълумоти гуногуни марбут ба таълим ва муассисаҳои таълимӣ ҷойгир карда мешаванд. Системаи EMIS бо модулҳо ва бахшҳои гуногун тақсим мешавад:

- Модулҳои хонандагон: Маълумот дар бораи баёнот, сабти хонандагон, натиҷаҳои таҳсил ва ҳуҷҷатҳои марбут ба онҳо.

- Модулҳои омӯзгорон: Маълумот дар бораи устодон, таълими онҳо, тахассус ва нишондодҳои касбӣ.

- Модулҳои муассисаҳои таълимӣ:

Маълумот дар бораи муассисаҳои таълимӣ, шумораи муассисаҳо, шароити таълим, мутахассисон ва дигар маълумотҳо.

- Модулҳои захираҳои таълимӣ: Маълумот дар бораи манбаъҳои таълимӣ, китобхонаҳо, воситаҳои таълимӣ ва технологияҳои истифодаи таълим.

Барнома ба кормандони маориф ва муассисаҳои таълимӣ имконият медиҳад, ки маълумотро аз манбаъҳои гуногун ҷамъоварӣ ва таҳлил кунанд. Ҳамчунин, ин система миқдори аниматсионӣ, таълим ва маълумоти ба маблағгузорӣ ёрӣ мерасонад.

3. Воситаҳо ва имкониятҳои барномаи EMIS Барномаи EMIS як қатор воситаҳои муосир ва аниматсионӣ барои кӯмак дар равандҳои таълим ва таҳлил пешниҳод мекунад:

- Шумориш ва мониторинг: Ин барнома ба роҳбарони таълим имконият медиҳад, ки шумораи хонандагон, омӯзгорон ва дигар маълумотҳоро дар як ҷой ҷамъоранд ва мониторинги замонавии сифати таълимро таъмин кунанд.

- Таҳлил ва арзёбӣ: Барномаи EMIS ба роҳбарон кӯмак мекунад, ки маълумотро таҳлил намуда, натиҷаҳоро баҳогузорӣ кунанд. Ин таҳлилҳо барои дастгирии қарорҳои стратегӣ дар соҳаи маориф ва беҳтар кардани сифати таълим кӯмак мерасонад.

- Рақобатпазирӣ ва тарғиб: Бо истифода аз маълумоти ҷамъшуда, метавон нишондодҳои муассисаҳои таълимиро барои рақобатпазирӣ дар минтақа ё кишвар таҳлил кард. Ҳамчунин, барнома барои баргузории ҳамоишҳо ва тарғиб дар соҳави таълим кӯмак мекунад.

4. Таъсири барномаи EMIS дар рушди соҳаи маориф

Барномаи EMIS барои рушди соҳаи маориф дар кишварҳо, бахусус дар кишварҳои рушдкунанда, таъсиргузор буда, ба муваффақиятҳои зерин оварда мерасонад:

- Беҳтар кардани сифати таълим: Бо кӯмак аз таҳлилҳои дуруст ва саривақтӣ, муассисаҳои таълимӣ метавонанд дар шенасоии нуқсонҳо ва беҳбудии сифати таълим чораҳо андешанд.

- Роҳбарии самаранок: Барои роҳбарони соҳа, барномаи EMIS дар қабули қарорҳои дуруст ва ба нақша гирифтани стратегиҳо дар соҳаи маориф кӯмак мерасонад.

- Рафтани сӯи равиши технологӣ: Ин барнома самаранокии таъсир дар соҳаҳои маориф ва пешниҳод дар технологияҳои иттилоотиро беҳтар мекунад.

5. Масъалаҳо ва чолишҳо

Барномаи EMIS, гарчанде ки барои беҳтар кардани роҳбарӣ ва сифати таълим кӯмак мерасонад, бо чанд масъала ва чолишҳо рӯбарӯ аст. Ба монанди:

- Набудани имкониятҳои молиявӣ: Ҳалли дастрасии барнома ба як нуқтаи мукаммал эҳтимолан бо манъҳои молиявӣ пайванд дорад.

- Дастрасии маҳдуд ба технологӣ: Дар баъзе минтақаҳо дастрасӣ ба интернет ва технологиҳои муосир, ки барои иҷрои барнома зарур аст, маҳдуд мебошад.

- Амалиёти ифшои маълумот: Барои фаъол кардани барнома ва кор кардани он, зарур аст, ки маълумот аз ҳамаи муассисаҳои таълимӣ баробар ва дуруст пешниҳод карда шавад.

Хулоса

Барномаи EMIS як воситаи муосир ва самаранок барои идоракунии маълумот дар соҳаи маориф мебошад. Бо кӯмак аз ин барнома, муассисаҳои таълимӣ, мақомоти маориф ва омӯзгорон метавонанд маълумоти худро дар бораи ҷараёнҳои таълим ва раванди омодасозии хонандагонро таҳлил ва идора кунанд. Бо вуҷуди баъзе мушкилот ва чолишҳо, рушди EMIS метавонад ба беҳбудии сифати таълим ва равишҳои идоракунӣ дар муассисаҳои таълимӣ кӯмак кунад.

Шарипов Ҳокимҷон Балаҷонович

Магистранти соли аввали инистути

метематикаи ба номи А.Ҷураеви АМИТ

Дар замони муосир, ки ҷаҳонишавӣ ва вобастагии мутақобилаи давлатҳо афзоиш ёфтааст, сафарҳои кории сарони кишварҳо на танҳо воситаи дипломатӣ, балки воситаи муҳими ташаккули заминаи ҳуқуқии ҳамкориҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ гардидаанд. Сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Узбекистон рӯзҳои 3-4 апрели соли 2025 барои иштирок дар Ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Иттиҳоди Аврупо” намунаи равшани ин раванд аст. Ин чорабинӣ, ки бо ҳузури роҳбарони давлатҳои Осиёи Марказӣ ва намояндагони воломақоми Иттиҳоди Аврупо баргузор шуд, платформаи муҳим барои муҳокимаи масъалаҳои стратегӣ ва таҳкими ҳамкориҳо, аз ҷумла дар сатҳи ҳуқуқӣ арзёбӣ мегардад.

Яке аз дастовардҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои истиқлолият сиёсати хориҷии мустақили он аст, ки бар асоси сиёсати дарҳои кушод бунёд ёфтааст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумхури Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар паёми худ дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ санаи 28 декабри соли 2024 такид намуда буданд, ки: “Тоҷикистон дар заминаи сиёсати хориҷии «дарҳои кушода» ва таҷрибаи ҳамкории беш аз се даҳсола бо кишварҳои Аврупо, Амрико, Осиё, Ховари Миёна ва давлатҳои дигар қитъаҳои дунё омодагии хешро ҷиҳати идомаи таҳкими муносибатҳои гуногунҷанба бо онҳо ҳам дар сатҳи дуҷониба ва ҳам дар қолабҳои бисёрҷониба изҳор мекунад. Бо ин мақсад, мо аз тавсеаи робитаҳо, бахусус, дар самтҳои рушди «иқтисоди сабз», ҳифзи муҳити зист, технологияҳои навин, ҷалби сармоя ва тиҷорат истиқбол менамоем”.

Таърихи муносибатҳои Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо аз солҳои 90-уми асри гузашта, пас аз пошхӯрии ИҶШС ва эълони истиқлолияти Тоҷикистон оғоз меёбад. Тамосҳои расмӣ соли 1992 барқарор шуданд, вале ташаккули заминаи ҳуқуқии пурраи шарикӣ марҳилаи баъдӣ буд. Соли 2004 Созишномаи шарикӣ ва ҳамкорӣ миёни Тоҷикистону Иттиҳоди Аврупо ба имзо расид, ки аз 1 январи соли 2010 мавриди амал қарор гирифт. Ин санад ҳамчун асоси ҳуқуқии муносибатҳои дуҷониба хидмат карда, принсипҳои ҳамкориро дар соҳаҳои тиҷорат, иқтисод ва гуманитарӣ муайян намуд. Созишнома уҳдадориҳои ҷонибҳоро оид ба ҳамоҳангсозии санадҳои меъёрӣ, пешбурди муколамаи ҳуқуқи инсон ва таъмини суботи минтақавӣ муқаррар мекунад. Ин муносибатҳо бо Стратегияи Иттиҳоди Аврупо барои Осиёи Марказӣ (бори аввал соли 2007 ва амалкунанда 17 июни соли 2019 қабул гардидааст) пурра гардиданд, ки барои таҳкими низомҳои ҳуқуқӣ ва дастгирии ислоҳоти судӣ дар кишварҳои минтақа равона гардидааст. Яке аз ҳадафҳои асосии Стратегия таъсиси шароити ҳуқуқӣ барои мубодилаи иқтисодӣ аст. Тоҷикистон талош дорад ба низоми имтиёзҳои тиҷоратии Иттиҳоди Аврупо (GSP+) ҳамроҳ шавад, ки мутобиқати қонунҳои миллиро бо стандартҳои байналмилалии экологӣ, меҳнатӣ ва ҳуқуқи инсон талаб мекунад. Иттиҳоди Аврупо инчунин дар рушди низоми судии Тоҷикистон ва таҳкими волоияти қонун саҳм мегузорад. Барномаҳои мисли “Ташаббуси волоияти қонун” омӯзиши ҳуқуқшиносон ва табодули таҷриба бо муассисаҳои аврупоиро дар бар гирифта, ба ҳифзи ҳуқуқи инсон, аз ҷумла озодии сухан ва баробарии ҷинсӣ, диққат медиҳанд. Дар самти амният, Барномаи идоракунии сарҳадҳо дар Осиёи Марказӣ (BOMCA) ва Барномаи амалиёти мубориза бо маводи мухаддир дар Осиёи Марказӣ (CADAP) воситаҳои ҳуқуқиро барои муқовимат бо ҷиноятҳои фаромиллӣ, аз қабили терроризм ва гардиши маводи мухаддир такмил медиҳанд. Дар солҳои охир музокирот оид ба Созишномаи тавсеаёфтаи шарикию ҳамкорӣ миёни Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо оғоз шудааст, ки ҳамкориро дар соҳаҳои рақамисозӣ, энергетикаи “сабз” ва рушди устувор амиқтар мекунад. Ин санад Тоҷикистонро водор месозад, ки низоми ҳуқуқии худро ба стандартҳои Иттиҳоди Аврупо мутобиқ созад, ки як қадами муҳим дар рушди ҳуқуқии кишвар хоҳад буд.

Санаҳои 3-4 апрели соли 2025 Пешвои миллат бо сафари корӣ дар шаҳри Самарқанд ҳузур доштанд. Дар доираи сафар мулоқотҳои дуҷониба бо намояндагони Иттиҳоди Аврупо ва Узбекистон баргузор шуданд. Дар мулоқот бо Президенти Шурои Иттиҳоди Аврупо Антониу Кошта масъалаҳои шарикии стратегӣ ва заминаи ҳуқуқии лоиҳаҳои энергетикӣ баррасӣ шуданд. Мулоқот бо Президенти Комиссияи Иттиҳоди Аврупо хонум Урсула фон дер Ляйен ба созишномаҳои ҳуқуқӣ оид ба рақамисозӣ ва технологияҳо нигаронида шуд. Дар мулоқот бо Президенти Бонки аврупоии таҷдид ва рушд хонум Одил Рено –Бассо асосҳои ҳуқуқии 184 лоиҳаи муштарак бо арзиши беш аз 1 миллиард доллар таҳлил гардид. Бо Президенти Ҷумҳурии Узбекистон муҳтарам Шавкат Мирзиёев масъалаҳои ҳуқуқии ҳамкориҳои иқтисодиву фарҳангӣ мавриди баррасӣ қарор гирифтанд.

Рӯзи 4 апрели соли 2025 Президенти Тоҷикистон дар шаҳри Самарқанд Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Ҳамоиши Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо иштирок ва суханронӣ намуданд. Дар суханронӣ, Президенти Тоҷикистон рушди муносибатҳоро афзалиятнок номида, ба аҳамияти ҳуқуқии “Харитаи роҳ оид ба амиқсозии равобит” ишора карданд, ки асоси танзими ҳамкориҳоро ташкил медиҳад. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рушди муттасили муносибатҳо бо Иттиҳоди Аврупоро дар сатҳи дуҷониба ва бисёрҷониба яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистон номиданд. Таъкид гардид, ки Харитаи роҳ оид ба амиқсозии равобит миёни Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо санади калидӣ гардида, ҳамкории байниминтақавиро танзим менамояд. Дар робита ба вазъи ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо иброз доштанд, - “мо ҳадаф дорем, ки содироти маҳсулотро аз истеҳсолкунандагони тоҷик ба бозорҳои Аврупо, аз ҷумла тавассути истифодаи имтиёзҳои тиҷоратии ба ҳамдигар боз ҳам густариш бахшем”. Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба имкону захираҳои табиии кишвари мо, иқтидорҳои бахши саноат, энергетика ва кишоварзӣ андешаронӣ намуда, изҳор доштанд, ки Тоҷикистон барои ҷалби сармояи хориҷӣ, ворид кардани технологияҳои навини аврупоӣ ва истифодаи таҷрибаи ширкатҳои бонуфуз ҳавасманд мебошад. Иштироки Иттиҳоди Аврупо дар маблағгузории лоиҳаҳои соҳаҳои энергетика, кишоварзӣ, саноат, нақлиёт ва инфрасохтори коммуникатсионӣ муҳим дониста шуд. Ҳамоиш аз нигоҳи ҳуқуқӣ заминаи муҳим барои таҳкими шарикӣ фароҳам овард. Президенти Тоҷикистон таъкид карданд, ки созишномаҳои ҳуқуқӣ бо Иттиҳоди Аврупо барои рушди иқтисодӣ ва суботи минтақавӣ заруранд. Ин равиш ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки дар чаҳорчӯбаи ҳуқуқии байналмилалӣ технология ва сармояи аврупоиро ҷалб намояд. Дар суханронӣ масъалаи энергетикаи “сабз” ва асосҳои ҳуқуқии он мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифт. Президенти Тоҷикистон ба созишномаҳои мавҷуда оид ба гидроэнергетика (масалан, неругоҳҳои “Норак” ва “Қайроққум”) ишора карда, даъват намуданд, ки Иттиҳоди Аврупо дар доираи ташаббуси “Дарвозаҳои глобалӣ” шартномаҳои нави ҳуқуқӣ барои сохтмони иншооти энергетикӣ имзо кунад. Нақшаҳои ҳуқуқии афзоиши истеҳсоли энергияи офтоб ва шамол то 10% ва табдили Тоҷикистон ба кишвари “сабз” то соли 2037 низ эълон шуданд. Президенти Тоҷикистон ба ташаббусҳои ҷаҳонии худ, аз ҷумла Конфронси ҳифзи пиряхҳо дар Душанбе (майи 2025) таваҷҷуҳ зоҳир намуданд. Ин ташаббус дар чаҳорчӯбаи қатъномаҳои СММ амалӣ шуда, ҳамкориро бо Иттиҳоди Аврупо дар танзими масъалаҳои экологӣ тақвият медиҳад. Сарвари давлат ба лоиҳаи КАСА-1000 ишора намуданд, ки асоси ҳуқуқии он созишномаҳои байналмилалии Тоҷикистон бо Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои Осиёи Ҷанубист. Ин лоиҳа талаб мекунад, ки шартномаҳои нави ҳуқуқӣ барои интиқоли энергияи “сабз” таҳия шаванд. Дар соҳаи маориф пешниҳоди кушодани филиалҳои донишгоҳҳои аврупоӣ дар Тоҷикистон ва афзоиши бурсияҳо ба созишномаҳои ҳуқуқии дуҷониба такид гардид. Дар бахши сайёҳӣ низ таҳияи санадҳои ҳуқуқӣ барои ҳамкории фарҳангӣ ва иқтисодӣ зарур дониста шуд.

Ҳамоиш нишон дод, ки Тоҷикистон дар таҳкими ҳамкориҳои ҳуқуқӣ бо Иттиҳоди Аврупо фаъол аст. Стратегияи Иттиҳоди Аврупо барои кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Созишномаи шарикӣ ва ҳамкорӣ миёни Тоҷикистону Иттиҳоди Аврупо заминаи ҳуқуқии ин равандро ташкил медиҳанд, ки бо стандартҳои Иттиҳоди Аврупо ҳамоҳанг мебошанд. Ҳамоиши Самарқанд метавонад барои тезонидани музокироти Созишномаи тавсеаёфтаи шарикию ҳамкорӣ миёни Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо ва таҳияи санадҳои нави ҳуқуқӣ дар соҳаҳои энергетика, экология ва маориф замина гузорад. Ин раванди ҳуқуқӣ Тоҷикистонро ба фазои байналмилалии ҳуқуқӣ устувор пайванд менамояд.

Воқеан сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Самарқанд ва иштирок дар Ҳамоиши “Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо” қадами устувор дар таҳкими муносибатҳои ҳуқуқӣ бо Иттиҳоди Аврупо буд. Ин сафар заминаи ҳуқуқии ҳамкориҳоро дар самтҳои энергетикаи “сабз”, рушди устувор ва мубориза бо тағйирёбии иқлим мустаҳкам намуд, ки метавонад ба шукуфоии минтақа мусоидат кунад.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Рӯзҳои 3–4 апрел дар шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Ӯзбекистон саммити байни Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои Осиёи Марказӣ баргузор гардид, ки ин вохӯрӣ аввалин маротиба роҳбарони панҷ кишвари минтақаро бо роҳбарияти Иттиҳоди Аврупо дар як ҷой ҷамъ овард. Барои Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон, ин саммит имкони таҳкими сиёсати бисёрсамта ва марҳилаи нави шарикии стратегӣ мебошад. Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон, Шавкат Мирзиёев, ин чорабиниро як "фурсатҳои таърихӣ" хонда, таъкид кардааст, ки он метавонад заминаи ҳамкориҳои стратегии байни ду минтақа гардад. Барои Иттиҳоди Аврупо, саммити Самарқанд дорои аҳамияти стратегӣ мебошад ва мақсадҳои асосии зеринро дар бар мегирад:

а) дастрасӣ ба манбаъҳои алтернативии ашёи хом. Иттиҳоди Аврупо барои гузариш ба иқтисоди сабз ва пешрафти технологии худ ба ашёҳои хоме монанди литий, кобалт, уран ва ғайраҳо эҳтиёҷ дорад, аз ин рӯ барои таъмини он аз кишварҳои Осиёи Марказӣ, бахусус Қазоқистон ва Ӯзбекистон таваҷҷуҳ мекунад. Ин тамоюл ба коҳиши вобастагии технологӣ аз Чин, Иттиҳоди Аврупоро кӯмак мекунад. Дар Осиёи Марказӣ тақрибан 40% захираҳои ҷаҳонии марганес, литий, графит ва дигар канданиҳои фоиданок мавҷуд аст. Ба гуфтаи роҳбари Комиссияи Аврупо, бархе аз бозигарони ҷаҳонӣ танҳо ба истихроҷи захираҳои минтақа манфиатдоранд, дар ҳоле ки Аврупо ба рушди саноати маҳаллӣ, эҷоди ҷойҳои корӣ ва ифтитоҳи озмоишгоҳҳои илмӣ таваҷҷуҳ дорад.

Қазоқистон 175 намуди маҳсулотро ба Иттиҳоди Аврупо содирот мекунад. Ҳамзамон Қазоқистон 13% воридоти нафти Аврупоро тавассути лӯлаи Каспий таъмин мекунад. Ин лӯлаи гази бо дастгирии худи Иттиҳоди Аврупо устувор фаъолият мекунад, ҳамзамон Қазоқистон ва дигар кишварҳои минтақа роҳҳои алтернативии интиқоли ашёи хомро низ дар шароити ҳозира ҷустуҷӯ дорад. Аз 34 намуди ашёи хоми аҳамияти стратегӣ дошта барои иқтисоди Иттиҳоди Аврупо, Қазоқистон 19 намуди онро, аз ҷумла уран, мис ва литий таъмин менамояд. Ин худ аз рушди тиҷории ду минтақа ва давлатҳои минтақа далолат медиҳад;

б) диверсификатсияи энергетика ва нақлиёт. Барои Иттиҳоди Аврупо долони нақлиётии Транскаспий (Долони миёна) аҳамияти муҳими стратегӣ дорад. Дар чаҳорчӯби ташаббуси Global Gateway (Дарвозаҳои ҷаҳонӣ) барои ин масир 10 миллиард евро ҷудо карда шудааст. Ташаббуси Global Gateway-и Иттиҳоди Аврупо ҳамчун як алтернатива ба ташаббуси "Як камарбанд – як роҳ"- и Чин арзёбӣ мешавад, аммо аз ҷиҳати миқёси молиявӣ ва сатҳи амалӣ, он то ҳол суст ташаккул ёфта истодааст. Гарчанде 10 миллиард евро маблағи бузург ба назар расад ҳам, коршиносон, ба монанди Темур Умаров (Маркази Карнегии Русия ва АвруОсиё), таъкид мекунанд, ки ин барои исботи ҷиддияти Иттиҳоди Аврупо дар минтақа кофӣ нест. Дар ҳоле, ки Чин аллакай ба бузургтарин шарики тиҷоратии минтақа табдил ёфтааст;

в) тарғиби арзишҳо. Мавзӯъҳои демократия, волоияти қонун ва ҳуқуқи инсон дар рӯзномаи саммит ҳатман боқӣ хоҳад монд. Инчунин масоили тағйирёбии иқлим, ҳифзи муҳими зистӣ, рушд додани инфрасохторҳои сайёҳӣ дар муносибатҳои дуҷониба дар авлавият қарор мегиранд;

г) шарикӣ стратегӣ. Қабули "Эъломияи Самарқанд" метавонад як гоми бузург дар ташаккули муносибатҳои сифатан нав миёни ду минтақа бошад, аммо муҳимтар аз ҳама татбиқи амалии он ба шумор меравад. Кушодашавии дафтари Бонки сармоягузории Аврупо дар Тошканд ва нақшаи баргузор кардани форуми сармоягузорӣ дар Ӯзбекистон то охири сол — паёмҳои мусбате ҳастанд, ки уфуқҳои нави ҳамкории байнимитақавиро шакл медиҳад. Саммити Самарқанд танҳо як қадами рамзӣ нест, балки кӯшиши воқеии Иттиҳоди Аврупо барои тақвияти мавқеи худ дар минтақа мебошад. Баромадани сатҳи ҳамкориҳо то сатҳи шарикӣ аз он гувоҳӣ медиҳад, ки минтақаи Осиёи Марказӣ ба истиқлоли геосиёсӣ мушарраф гаштааст. Аз ин ҷиҳат, қудратҳои сиёсӣ, давлатҳои абарқудрат талош дорад, то ки дар минтақа нуфуз пайдо кунанд. Иттиҳоди Аврупо аз ин истисно набуда, талош дорад, ки тариқи барномаҳои гуногун бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ҳамкории густурда дошта бошад;

ғ) ҷалби сармоя. Пеш аз аввалин саммити "Осиёи Марказӣ – Иттиҳоди Аврупо" раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Ляйен фикрҳои худро баён карда, эълон намуд, ки барои Осиёи Марказӣ чаҳорчӯби ташаббуси "Team Europe" бастаи нави сармоягузорӣ пешниҳод карда мешавад. Ин санади муҳими стратегӣ чор самти ҳамкориҳои афзалиятнокро дар бар мегирад: 1) нақлиёт; 2) захираҳои табиӣ ва аҳамияти стратегӣ дошта; 3) шабакаи рақамӣ ва рақамикунонӣ; 4) интиқоли об ва энергетика. Ёдовар бояд шуд, ки беш аз 40 фоизи ҳамаи сармоягузориҳои кишварҳои Осиёи Марказӣ ба Иттиҳоди Аврупо рост меояд.

Илова бар ин, Урсула фон дер Ляйен чаҳор самти афзалиятнокро барои ҳамкории Иттиҳоди Аврупо бо кишварҳои Осиёи Марказӣ муайян кардааст:

— Долонҳои нақлиётӣ – Иттиҳоди Аврупо долонҳои нақлиётии Транскаспий, махсусан роҳҳои гузаранда тавассути Қазоқситон ва Ӯзбекистонро дастгирӣ мекунад;

— Ашёҳои хоми аҳамияти стратегӣ дошта – Иттиҳоди Аврупо харидорӣ ва коркарди захираҳои табиии минтақаро яке аз самтҳои афзалиятнокӣ ҳамкориҳои дуҷониба мешуморад ва барои омода намудани мутахассисон дар соҳаи канданиҳои фоиданоки Осиёи Марказӣ сармоягузорӣ мекунад;

— Энергияи сабз – Иттиҳоди Аврупо лоиҳаҳои тавлиди энергияи тоза, аз ҷумла энергияи бодӣ, офтобӣ ва гидроэнергетикиро маблағгузорӣ мекунад;

— Инфрасохтори рақамии ҷаҳонӣ – Иттиҳоди Аврупо мехоҳад, иқтидори Осиёи Марказиро бо рушди шабакаҳои мустақили интернетӣ ва ворид кардани интернети моҳвораӣ тақвият бахшад.

Ёдовар мешавем, ки Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нимаи дуюми рӯзи 3 - юми апрел ҷиҳати иштирок дар саммити "Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо" бо сафари корӣ ба шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Ӯзбекистон сафар намуданд. Зимни сафар бо Президенти Шӯрои Аврупо Антониу Кошта мулоқот анҷом дода, дар ин вохӯрӣ дурнамои таҳкими ҳамкории байни Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо баррасӣ карда шуд. Ҳамзамон ҷонибҳо қайд карданд, ки Созишнома дар бораи шарикии густаришёбанда дар марҳилаи ниҳоии мувофиқа қарор дорад. Ба истифодаи захираҳои табиӣ ва гидроэнергетикии Тоҷикистон барои рушди тиҷорат бо Иттиҳоди Аврупо, инчунин ба ҳамкории имконпазир дар соҳаҳои кишоварзӣ, саноат ва транзит таваҷҷуҳи махсус дода шуд. Ҳамкорӣ дар соҳаи энергетика, аз ҷумла лоиҳаҳои НБО-и Роғун ва Норак, ҳамчун намунаи шарикии устувор эътироф шуд. Тоҷикистон таваҷҷуҳи худро ба ҷалби сармоя ва технологияҳои Аврупо дар ин бахш пайваста изҳор менамояд. Ҳамчунин рушди "иқтисоди сабз", истеҳсол ва содироти "энергияи сабз", инчунин тавсеаи ҳамкориҳо дар соҳаҳои тандурустӣ, маориф, ҳифзи иҷтимоӣ ва омодасозии касбӣ баррасӣ гардиданд. Ҷонибҳо масъалаҳои тағйирёбии иқлим, офатҳои экологӣ ва ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон барои ҳалли онҳо, инчунин идомаи ҳамкорӣ дар барномаҳои BOMCA ва CADAP - ро муҳокима карданд.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Ляйен низ мулоқот анҷом дода, густариши равобити иқтисодию тиҷоратӣ, ҷалби сармоя ва технологияҳои Аврупо, имзои Созишномаи нави шарикӣ ва татбиқи "Харитаи роҳ" барои амиқсозии ҳамкориро баррасӣ карданд. Пешвои миллат аз гузариши муносибатҳо ба сатҳи стратегӣ истиқбол намуда, омодагии Тоҷикистонро барои иштирок дар лоиҳаи пайвасти моҳвораии байни Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ изҳор намуданд.

Ҳамзамон бо Раиси Бонки аврупоии таҷдид ва рушд Одил Рено-Бассо низ вохӯрӣ анҷом дода, бар асоси ҳамкории тӯлонӣ, бонк дар Тоҷикистон 184 лоиҳаро ба маблағи беш аз $1 млрд дар бахшҳои низоми молиявӣ, бахши хусусӣ, нақлиёт ва энергетика амалӣ намудааст. Лоиҳаҳои таъминоти об ва комуналӣ низ дар мулоқоти ҷонибҳо баррасӣ шуданд. Пешвои миллат зарурати васеъ кардани ҳамкориҳо дар шароити мушкилоти иқтисодии ҷаҳонӣ, ҷалби грантҳо ва маблағгузории имтиёзнокро таъкид карда, аҳамияти лоиҳаҳои муштаракро барои рушди иқтисодӣ ва устувории Тоҷикистон зикр намуданд. Инчунин бо сарони кишварҳои Қазоқистон ва Ӯзбекистон мулоқоти дуҷониба зимни сафар анҷом доданд.

Тибқи натиҷаҳои саммит, қарори таърихӣ дар бораи барқарор намудани шарикии стратегӣ байни Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо қабул карда шуд. Ҳамзамон дар ҷараёни суханронии худ, Урсула фон дер Ляйен эълон кард, ки Иттиҳоди Аврупо барои кишварҳои Осиёи Марказӣ дар чаҳорчӯби барномаи Global Gateway (Дарвозаҳои глобалӣ) бастаи сармоягузорӣ ба маблағи 12 миллиард евро омода намудааст ва ин маблағ ба самтҳои зерин равона карда мешавад: 3 миллиард барои бахши нақлиёт, 2,5 миллиард — барои ашёи хоми ҳаётан муҳим, 6,4 миллиард — ба лоиҳаҳои марбут ба энергетика ва 100 миллион — барои рушди интернети моҳвораӣ.

Тарафҳо мувофиқа карданд, ки чорабиниҳои иқтисодиро мунтазам баргузор мекунанд, аз ҷумла Форуми иқтисодии "Осиёи Марказӣ – Иттиҳоди Аврупо". Ҳамкории ду минтақа дар соҳаи масолеҳи хоми ҳаётан муҳим аҳамияти стратегии калон дорад. Роҳбарон тавофуқ карданд, ки эъломияи ҳамкориро дар ин соҳа амиқтар намуда, ба гузариш ба иқтисодиёти сабз ва рақамӣ мусоидат хоҳад кард.

Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои Осиёи Марказӣ устувории иртибототи нақлиётиро ҳамчун афзалият эътироф намуда, мувофиқа карданд, ки платформаи ҳамоҳангсозӣ оид ба долони нақлиётии Транскаспӣ ва лоиҳаҳои муҳими зерсохториро дар ин масир дастгирӣ хоҳанд кард.

Роҳбарон таъкид карданд, ки мубориза бо тағйирёбии иқлим, аз байнравии гуногунии биологӣ ва ифлосшавии муҳити зист бояд фаъолтар сурат гирад. Иттиҳоди Аврупо қарори ҳамаи шарикони Осиёи Марказӣ барои пайвастан ба ташаббуси глобалӣ оид ба метан (Global Methane Pledge)-ро истиқбол намуд.

Ҷонибҳо инчунин дар бораи таҳияи навовариҳо дар ҳамкории обу энергетикӣ бо ҳадафи ҳифз ва истифодаи самараноки захираҳои обӣ мувофиқа карданд. Онҳо ҳамчунин изҳор доштанд, ки ҳамкориро барои беҳтар намудани вазъ дар тамоми ҳавзаи Баҳри Арал тақвият хоҳанд дод.

Роҳбарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо бори дигар таъкид карданд, ки пешбурд ва ҳифзи қонуният, ҳуқуқи инсон ва озодиҳои асосӣ — арзишҳои умумӣ ва асосӣ мебошанд.

Шарифов Искандар Иброҳимович - ходими илмии шуъбаи ИДМ,

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

ДУШАНБЕ, 05.04.2025 /АМИТ «Ховар»/. Тавре қаблан иттилоъ додем, имрӯз Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар шаҳри Самарқанд дар Ҳамоиши Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо иштирок намуданд. Ҳамоиш таҳти раёсати Президенти Ҷумҳурии Узбекистон муҳтарам Шавкат Мирзиёев баргузор гардида, дар он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Президенти Қазоқистон Қосим-Ҷомарт Тоқаев, Президенти Қирғизистон Содир Жапаров, Президенти Туркманистон Сердар Бердимуҳамедов, инчунин раиси Шурои Аврупо Антонио Коста ва раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Лейен иштирок намуданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин саммит бештар таваҷҷуҳи иштироккунандагонро ба ҳамкорӣ дар соҳаи энергияи «сабз» ҷалб намуданд.

Иттиҳодияи Аврупо шарики калидӣ дар рушди ҳамкории Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Зимни суҳбат бо роҳбарони мамлакатҳои Осиёи Марказӣ ва роҳбарияти Иттиҳоди Аврупо Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба аҳамияти «Харитаи роҳ барои амиқтар намудани равобит байни Осиёи Марказӣ ва Иттиҳодияи Аврупо» таъкид карда, иброз намуданд, ки ин санад асоси густариши ҳамкории байниминтақавӣ гардида, барои ба ҳам омадани мамлакатҳои минтақа мусоидат хоҳад намуд.

Пешвои миллат изҳор доштанд, ки барои Тоҷикистон соҳаи энергетика, бахусус манобеи барқароршавандаи энергия, аз ҷумла гидроэнергетика ҳам барои рушди дохилӣ ва ҳам барои таҳкими ҳамкории минтақавӣ аҳамияти стратегӣ дорад. Иттиҳоди Аврупо аллакай дар татбиқи якчанд лоиҳаҳои муҳими энергетикии ҷумҳурӣ, аз ҷумла навсозии неругоҳҳои барқи обии «Норак», «Себзор» ва «Қайроққум» иштироки фаъол дорад.

Бояд ёдовар шуд, ки Президенти Тоҷикистон дар ин замина барои ҳамкории густурда дар соҳаи энергетика бо Иттиҳоди Аврупо дар чаҳорчӯби ибтикори созандаи ду ҷониб, яъне Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо ибрози андеша намуданд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баён намуданд, ки то соли 2030 ҳиссаи энергияи офтобу шамолро дар истеҳсолоти умумӣ дар ҷумҳурӣ ба 10 фоиз хоҳем расонд: «Мо ният дорем, ки то соли 2032 дар асоси Стратегияи рушди иқтисоди «сабз» истеҳсоли неруи барқро аз манобеи таҷдидшаванда пурра таъмин намуда, Тоҷикистонро ба мамлакати тавлидкунандаи неруи сабз табдил диҳем».

Роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар робита ба вазъи ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ байни мамлакатҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо иброз доштанд, ки ҳадафи Тоҷикистон ин аст, ки содироти маҳсулотро аз истеҳсолкунандагони тоҷик ба бозорҳои Аврупо, аз ҷумла тавассути истифодаи имтиёзҳои тиҷоратиро ба ҳамдигар боз ҳам густариш бахшад.

Пешвои миллат оид ба имкону захираҳои табиии Тоҷикистон, иқтидори бахши саноат, энергетика ва кишоварзӣ андешаронӣ намуда, изҳор доштанд, ки Тоҷикистон барои ҷалби сармояи хориҷӣ, ворид кардани технологияҳои навини аврупоӣ ва истифодаи таҷрибаи ширкатҳои бонуфуз ҳавасманд мебошад.

Бояд гуфт, ки Иттиҳоди Аврупо дар маблағгузории лоиҳаҳои бузург саҳми созгор дорад ва агар дар соҳаҳои энергетика, кишоварзӣ, саноат, нақлиёт ва инфрасохтори коммуникатсионӣ дар Тоҷикистон сармоягузорӣ намояд, ба манфиат хоҳад буд.

Инчунин Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масъалаҳои рушди энергетика, густариши ҳамкорӣ барои рушди бахши хусусӣ ва сармоягузорӣ ба таъсиси ҷойи кор, омодасозии коргарони баландихтисос ва тавсеаи робитаҳои фарҳангию гуманитарӣ, ҳамчунин оид ба тавсеаи ҳамкорӣ дар соҳаи маориф, аз ҷумла кушодани филиалҳои донишгоҳҳои аврупоӣ дар ҷумҳурии мо ва зиёд намудани квотаҳо барои таҳсил дар муассисаҳои таълимии Аврупо, ҳамкорӣ дар самти сайёҳӣ, ки ин самтҳо барои рушди соҳаҳои мазкур мусоидат хоҳанд намуд, ибрози андеша намуданд.

Бояд гуфт, ки моҳи октябри соли 2023 дар нишасти 19-уми вазирони корҳои хориҷии Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ дар Люксембург тасмим гирифта шуд, ки ин нишаст моҳи апрели соли 2024 дар Самарқанд баргузор шавад. Аммо бо сабабҳои гуногун он ба соли 2025 мавқуф гузошта шуд.

Гуфтан ба маврид аст, ки ин нахустин нишасти сарони Иттиҳоди Аврупо ва мамлакатҳои Осиёи Марказӣ аст, ки 4 апрели соли 2025 дар шаҳри бостонии Самарқанд баргузор гардид. Дар назар аст, ки ин нишаст равобити густурдаи ду минтақаро ба сатҳи баландтар бардорад.

Дар ин нишаст рушди ҳамкории Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ дар бахшҳои тиҷорат, иқтисод, сармоягузорӣ, нақлиёт, иртиботот, амният, энергияи «сабз», рушди устувор, маориф, илм ва инноватсия дар минтақаро дар бар мегирад.

Субҳиддин ЗИЁЕВ, мудири шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики
Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои
Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои филологӣ

Дар солҳои охир Осиёи Марказӣ ба унвони як минтақаи калидӣ зери таваҷҷӯҳи дипломатияи байналмилалӣ ва рушди иқтисодӣ ҷаҳонӣ қарор гирифта истодааст, гарчанде ки ин ҷуғурофиё пештар бо сабабҳои манфиатҳои геополитикии кишварҳои абарқудрат аз аҳамияти махсус дар канортар монда буд. Аммо имрӯз ин тамоюл ба таври назаррас тағйр меёбад, зеро дар арсаи ҷаҳонӣ аҳамият бо захираҳои табиии минтақа, ҷойгиршавии стратегӣ ва аҳамияти афзояндаи геополитикӣ афзоиш меёбад. Нахустин нишасти сарони Иттиҳодияи Аврупо (ИА) ва кишварҳои Осиёи Марказӣ, ки дар Самарқанд, пойтахти Узбакистон баргузор шуд, як лаҳзаи таърихӣ барои минтақа ба шумор меравад, ки ҳадафи он таҳкими равобити дипломатӣ, густариши ҳамкориҳои иқтисодӣ ва ҳалли мушкилоти муштарак мебошад. Барои Тоҷикистон, ҳамчун як кишвари калидӣ дар Осиёи Марказӣ, ин ҳамоиш имкониятҳои наверо барои баланд бардоштани нақшу мақоми худ дар умури минтақавӣ ва ҷаҳонӣ фароҳам меорад.

Аз баррасии рӯзномаи Саммити Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ бармеояд, ки як лаҳзаи муайянкунандаи манфиатҳои дуҷониба ҳам барои Иттиҳоди Аврупо ва ҳам барои панҷ кишвари Осиёи Марказӣ буда, минбари пешниҳод ва интиқоли андешаҳо дар атрофи ҳалли мушкилоти таъхирнопазири минтақавӣ ва муайян кардани самти нави шарикии стратегӣ мебошад. Дар ҳоле, ки Иттиҳодияи Аврупо мехоҳад равобити худро бо Осиёи Марказӣ таҳким бахшад, рӯзномаи ин нишаст доираи васеи мавзуъҳоро дар бар хоҳад гирифт, ки ҳар кадоми онҳо на танҳо барои минтақаи Осиёи Марказӣ, балки барои кишварҳои алоҳида, ба мисли Тоҷикистон, аҳамияти хос доранд. Баррасии амиқтари ин масъалаҳои калидӣ на танҳо мушкилоти муштарак, балки имкониятҳои назарраси ҳамкорӣ, бахусус дар соҳаҳоеро, ки Тоҷикистон метавонад аз ин манофеъи дуҷониба ва ҳамкорӣ бо шарикон баҳра барад, то ҳадде муайян мекунад. Дар Саммити мазкур масъалаҳои мубраме, баррасӣ ва арзёбӣ мегарданд, ки дар зер ҳар яки онҳоро дар муносибат бо Тоҷикистон ба таври алоҳида таҳлил кардан мумкин аст:

1. Амният ва суботи минтақавӣ-мубориза бо терроризм, экстремизм ва ҷиноятҳои фаромиллӣ

Дар меҳвари баҳсҳои саммит амнияти минтақавӣ, масъалаи муҳими ҳам барои Иттиҳоди Аврупо ва ҳам Осиёи Марказӣ хоҳад буд. Осиёи Марказӣ, бахусус , Тоҷикистон дар баробари таҳдидҳои амниятӣ аз Афғонистони ҳамсоя осебпазир боқӣ мемонад, ки дар он ҷо бесуботӣ боиси афзоиши созмонҳои террористӣ, қочоқи маводи мухаддир ва дигар шаклҳои ҷиноятҳои фаромиллӣ мегардад. Сарҳади тулонии Тоҷикистон ба ин нуқтаҳои доғ онро дар як мавқеи муҳим қарор медиҳад, ки аз баҳрабардорӣ ё саҳм гузоштан ба ҳалли амнияти минтақавӣ мусоидат намояд.

Иттиҳодияи Аврупо бо таҷрибаи бойи худ дар соҳаи мубориза бо терроризм ва ҳамкориҳои фаромарзӣ, талош хоҳад кард, ки шарикии худро бо Осиёи Марказӣ дар масъалаҳои марбут ба амният густариш диҳад. Барои Тоҷикистон ин метавонад маънои дарёфти дастгирии зарурӣ дар бунёди зерсохтори мустаҳками амниятӣ, аз системаҳои беҳтари идоракунии сарҳад то механизмҳои мубодилаи иттилоотро дошта бошад, ки метавонанд ба ҷилавгирӣ аз гардиши ифротгароӣ ва гардиши ғайрқонунии маводи мухаддир тавассути сарҳадҳои он мусоидат кунанд. Бо дарназардошти нақши стратегии Тоҷикистон дар амнияти минтақавӣ, ин ҳамоиш имкон медиҳад, ки аз таҷрибаи аврупоӣ баҳри таҳкими иқтидори дифоъии миллӣ ва талошҳои зиддитеррористии минтақавӣ, таъмини амнияти дохилӣ ва дастаҷамъӣ истифода кунад. Технологияҳои мукаммали назорат дар баробари омӯзиши махсус барои мақомоти ҳифзи ҳуқуқ метавонад ба Тоҷикистон василаҳои лозимаро барои мубориза бо оқибатҳои харобиовари қочоқи маводи мухаддир, ки дар минтақаҳои наздисарҳадии он ба вуҷуд меоянд, таъмин намояд. Таваҷҷуҳи нишаст ба ин масъала метавонад дарро барои сармоягузории қобили мулоҳизаи Иттиҳодияи Аврупо дар таъмини амнияти сарҳад ва талошҳои мубориза бо қочоқ ва тақвияти тавонмандии Тоҷикистон дар муқобила бо ин чолишҳои доимӣ боз кунад.

2. Ҳамкории иқтисодӣ ва тиҷоратӣ

Гуфтугӯи иқтисодӣ дар саммит метавонад дар атрофи густариши ҳамкориҳои бештар ва тавсеаи имконоти тиҷорӣ миёни Осиёи Марказӣ ва ИА сурат бигирад. Тоҷикистон, мисли бисёре аз кишварҳои ҳамсояаш, бо мушкилии вобастагӣ аз интиқолҳои пулӣ ва кишоварзӣ рӯбарӯст. Ин ҳамоиш барои Тоҷикистон як лаҳзаи стратегӣ барои гуногунсозии (диверсификатсияи) иқтисоди худ ва ҷалби сармояи ИА ба бахшҳои муҳиме, ба монанди инфрасохтор, энергияи таҷдидшаванда ва фановариро фароҳам орад. Бо дарназардошти тааҳҳудоти ИА барои густариши робита тавассути ибтикори лоиҳаи бузурги “Даврозаи ҷаҳонӣ” “Global Gateway”, ки мавзуъи мубрами саммит маҳсуб меёбад, ба Тоҷикистон имкони хубе барои гуфтушунид оид ба дастрасии беҳтар ба бозорҳои Аврупоро фароҳам меорад. Кишвари мо аз лиҳози ҷойгиршавии ҷуғрофии роҳҳои баромад ба баҳрои ҷаҳонӣ, яъне роҳи обӣ маҳрум аст, бинобар ин, роҳҳои тиҷоратии Тоҷикистон бо хароҷоти баланди нақлиётӣ ва мушкилоти логистикӣ рӯ бу рӯ мегардад. Таваҷҷуҳи Иттиҳодияи Аврупо ба рушди инфрасохтори минтақавӣ, бахусус дар доираи лоиҳаи мазкур тавассути зерлоиҳаҳо марбут ба роҳҳои автомобилгард ва роҳи оҳан, имкон медиҳад, ки шабакаҳои нақлиётӣ ва логистикии Тоҷикистонро тағйир диҳад. Чунин пешрафтҳо на танҳо тиҷоратро дар Осиёи Марказӣ ба низом меоранд, балки барои Тоҷикистон роҳҳо боз мекунад, то бо бозорҳои ҷаҳонӣ бештар ворид шавад, тавозуни тиҷорат ва суботи иқтисодии худро беҳтар созад. Аз ҷумла, иқтидори фаровони гидроэнергетикии Тоҷикистонро ҳамчун як маркази муҳими энергетикӣ дар минтақа қарор медиҳад. Таваҷҷуҳи афзояндаи ИА ба энергияи таҷдидшаванда ва технологияи сабз метавонад ба лоиҳаҳои муштарак оварда расонад, ки на танҳо ба Тоҷикистон дар истифодаи захираҳои гидроэнергетикии худ, балки ба рушди устувор дар минтақа мусоидат мекунанд. Сармоягузорӣ ба инфрасохтори энергияи тоза бо ҳадафҳои дарозмуддати устувории ИА мувофиқат карда, ба Тоҷикистон як роҳи иқтисодӣ пешкаш мекунад, ки ҳам ба рушд ва ҳам масъулияти экологӣ мусоидат мекунад. Тавассути баррасии дақиқи рӯзномаи ҳамоиш ва афзалиятҳои стратегии Тоҷикистон мо хоҳем дид, ки ин ҳамкорӣ бо Иттиҳоди Аврупо чӣ гуна метавонад ҳамчун муҳаррик барои рушди кишвар дар солҳои оянда хизмат кунад.

3. Гузариш ба энергияи сабз пайванди стратегӣ барои ҳамкории Иттиҳоди Аврупо ва Тоҷикистон

Яке аз самтҳои асосии рӯзномаи кори Саммити Самарқанд гузариш ба сабз ва энергетика буд, ки ҳадафи глобалии Иттиҳоди Аврупоро барои пешбурди гузариш ба сӯи ояндаи кам кардани карбон ва бунёди шарикии устувор ба иқлим таъкид мекард. Барои Осиёи Марказӣ, як минтақае, ки аз таъсири тағйирёбии иқлим ба таври мутаносиб осебпазир аст, вале аз иқтидори энергияи барқароршаванда бой аст, ин рӯзнома равзанаи муҳими имкониятҳоро мекушояд. Тоҷикистон бо захираҳои фаровони гидроэнергетикӣ ва таҷрибаи дипломатияи экологии худ дар маркази ин табодулоти гуфтушуниди стратегӣ қарор дорад. Аз гузоришу таҳлилҳои муҳаққиқони соҳа бармеояд, ки Тоҷикистон беш аз 90 дарсади нерӯи барқи худро аз нерӯи обӣ тавлид мекунад ва кишвари мо дар қатори кишварҳои ҷаҳон, ки аз манобеъи таҷдидшавандаи энергетикӣ бой ҳастанд, ҷой дода шудааст. Бо вуҷуди ин, ин иқтидор аз сабаби инфрасохтори суст инкишофёфта, камбудиҳои маблағгузорӣ ва алоқаи маҳдуди минтақавӣ асосан истифоданашуда боқӣ мемонад. Дар ин замина, ташаббуси лоиҳаи “Дарвозаи ҷаҳон” ИА, ки ҳадафаш пешбурди инфрасохтори оқилона ва аз ҷиҳати экологӣ тоза мебошад, барои сармоягузорӣ дар бахши энержии Тоҷикистон як чаҳорчӯби қобили мулоҳиза пешниҳод мекунад. Дастгирии Иттиҳоди Аврупо дар робита ба навсозии нерӯгоҳҳои барқи обии кӯҳна ва маблағгузории лоиҳаҳои гидротехникии аз ҷиҳати экологӣ устувор метавонад қобили мулоҳиза бошад. Тавассути барномаҳое, ки аз ҷониби Иттиҳодияи Аврупо маблағгузорӣ мешаванд, Тоҷикистон метавонад ба механизмҳои маблағгузории сабз, дастгирӣ барои ислоҳоти танзимкунанда ва эҳёи тавонмандӣ дар идоракунии энержӣ дастрасии хуб пайдо кунад. Гузашта аз ин, нақши Тоҷикистон дар ташаббусҳои фароминтақавии энергетикӣ, аз қабили лоиҳаи CASA-1000 бо ҳадафҳои Иттиҳоди Аврупо оид ба мусоидат ба гардиши фаромарзии энергияи сабз, коҳиш додани камбизоатии энергетикӣ ва мусоидат ба рушди устувори иқтисодӣ мувофиқат мекунад.

4. Ҳадафҳои муштараки пешгирӣ аз тағйирёбии иқлим

Дар саммит ҳамчунин аз ӯҳдадории муштарак ба Созишномаи Париж, ҳадафҳои коҳиш додани карбон, газҳои гулхонаӣ ва стратегияҳои мутобиқшавӣ ба иқлим таъкид шуд. Тоҷикистон, кишваре, ки бо хатарҳои ҷиддии обшавии пиряхҳо ва обхезӣ мувоҷеҳ аст, тули солҳои зиёде аз иқдомоти қаввӣ гардондани мубориза бо тағйирёбии иқлимро дар минбарҳои байналмилалӣ ҳимоят мекунад. Ин ташаббусҳои байналмилаии кишвар, ба монанди эълон гардидани “Соли 2025 соли ҳифзи пиряхҳо”, иқдомҳои ҷаҳонӣ ба мисли Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» аз ҷониби Иттиҳоди Аврупо сахт дастгирӣ мешавад. Ин тамаркузи муштарак ба об, муҳити зист ва устувории экологӣ заминаи мусоидро барои амиқтар шудани ҳамкориҳои ИА ва Тоҷикистон фароҳам меорад. Иттиҳодияи Аврупо метавонад дар идоракунии захираҳои об кӯмаки техникӣ расонад ва ба Тоҷикистон дар бунёди системаҳои огоҳкунии пешакӣ ва зерсохтори мониторинги иқлим кумак кунад. Ҳамкории Тоҷикистон бо Иттиҳоди Аврупо метавонад дар таҳияи чаҳорчӯбҳои сиёсати сабз, пешбурди кишоварзӣ ва баланд бардоштани устувории иқлим дар деҳот калидӣ бошад. Иштироки Тоҷикистон дар форумҳои бисёрҷонибаи иқлим, дар якҷоягӣ бо дастгирии Иттиҳоди Аврупо, эътимоднокии онро ҳамчун як кишвари ташаббускор ва огоҳ аз мушкилоти иқлимӣ, ки қодир аст ба сиёсати минтақавии экологӣ таъсир расонида метавонад, афзоиш медиҳад.

Хулоса масъалаҳои фавқузикр, хусусан, гузариш ба бахши энергияи сабз ки дар рӯзномаи саммити Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ дар Самарқанд таъкид гардид, на танҳо як ҳадафи баррасии мавзуъ, балки як имконияти стратегӣ барои азнавсозии пояҳои ҳамкориҳои минтақавӣ мебошад. Барои Тоҷикистон ин саммит боз ҳам бештар муайян кардани мавқеи худ ҳамчун кишвари пешгом дар соҳаи энергияи барқароршаванда, дипломатияи иқлим ва шарики минтақавӣ дар рушди устувор мебошад. Афзалияти гидроэнергетикии Тоҷикистон ба он бартарии табии медиҳад, аммо ин иқтидор бояд тавассути ислоҳоти институтсионалӣ, навсозии технологӣ ва ҳамгироии минтақавӣ, ки ҳама бо ҳадафҳои васеътари робитаи дуҷониба бо ИА мувофиқанд, кушода шаванд. Ҳамзамон, осебпазирии муштарак аз тағирёбии иқлим барои ҳамкориҳои амиқ, бахусус дар соҳаҳое, ба монанди коҳиши хатари офатҳои табиӣ, дипломатияи об ва навовариҳои эко-инноватсия асосҳои қобили мулоҳизаро эҷод мекунад. Аз ҳама муҳим он аст, ки таваҷҷуҳи ИА ба Осиёи Марказӣ аз ин доираҳо фаротар аст - он таҷдиди афзалиятҳои геополитикиро дар ҷаҳоне нишон медиҳад, ки амнияти энергетикӣ, гузариш ба иқтисоди сабз дар қиболи манфиатҳои стратегӣ ба ҳам пайвастаанд. Тоҷикистон метавонад аз чунин имкониятҳо истифода барад, то на танҳо сармоягузориро ҷалб кунад, балки худро ба барномаи сабзи ИА ҳамчун шарики боэътимод ва фаъол ворид намояд. Агар ниятҳои баёншуда дар саммити Самарқанд - Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ ба амали устувор, фарогир ва ба оянда нигаронидашуда табдил дода шаванд, шарикии Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо метавонад намунаи дипломатияи сабз дар минтақа гардад.

Мадимарова Гулҳаё, ходими пешбари илмии Шуъбаи Аврупои

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯзи 2025 аз чанд ҷиҳат беназир ва таърихӣ хоҳад монд. Албатта пеш аз ҳамма аз он нуқтаи назар, ки шумораи меҳмонону сайёҳони хориҷӣ нисбат ба солҳои пешин ба маротиб зиёд буд.

Нуктаи бисёр ҷолиби дигар, ки бешубҳа аҳамияти таърихӣ дорад Эъломияи сеҷонибаи Хуҷанд,- яъне Тоҷикистон, Узбекистон,Қирғизистон қабул карда шуд.

Дар ин замина як сифати махсуси Наврӯзи 2025 ин аст, ки дар арафаи ин ҷашни муборак ҳуҷати танзими сарҳади Тоҷикистон ва Қирғизистон ба имзо расида буд. Ин ҳуҷҷат гуё як омодагии бисёр бузург тайёрии тару тоза ба ҷашни Наврӯз буд, ки ба монанди одати хонатаконии наврӯзӣ ҳама гарду ғубор, шикаставу рехтаи байни Тоҷикистону Қирғизистонро покизаву озода кард.

Ин тадбир,- анҷом додани танзими сарҳади Тоҷикистону Қирғизистон дар ҳақиқат як тадбири бисёр сахт мушкил, печида, дарҳам- барҳам, музмин буд . Ин мушкилот аз ҷумлаи мушкилоти даврони Шуравӣ ҳаст, ки айнан ба ҳамин гуна дар байни дигар ҷумҳуриҳои Шуравӣ ҳанӯз боқӣ мондааст.Аз ҷумла муноқишае ки байни Қирғизистону Узбекистон дар сарҳади Фарғона чанд сол пеш сурат гирифта буд дар хотир дорем, ки бо чӣ қурбониҳо ва сахтиҳо пушти сар шуд...

Ҳалли масъалаи сарҳадӣ барои миллатҳои тоҷику қирғиз ки воқеъан пайванду бастагиҳои зиёди хешутаборӣ, ҳамсоягӣ ва дустии дерина доранд дар натиҷаи бархурдҳои яроқноки чандсоли пештар бисёр хусусияти хатарнок гирифтаанд. Маҳз дар чунин ҳолатҳои буҳронӣ нақши давлатмардон равшан мешавад, ки дар ин раванд пештар аз ҳама суботу таҳаммулгароӣ, хирадпешагии Пешвои Муҳтарами мо Эмомалӣ Раҳмонро бояд бишносем ва қадр кунаем. Ин сифати барҷастаи сиёсатмадории Президенти Тоҷикистонро гармо гарм бар асари имзо кардани танзими сарҳад аз он ҷумла роҳбарияти ташкилоти Миллали Муттаҳид, Федератсияи Руссия,ОДКБ,ШОС,Иттиҳоди Аврупо Ташкилоти, Ҳамкории исломӣ, Республикаи Халқии Хитой,ШМА,Эрон Британияи Кабир, Имороти Араб, Республикаи Франсия, Туркия, Арабистони Саудӣ, Қатар, Озорбойҷон, Покистон ва дигар ташкилотҳои байналхалқиву давлатӣ эътироф карданд.

Изҳороти Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров ба нашр расид, ки комилан бо рӯҳияи сиёсати сулҳпарваронаи Тоҷикистон мувофиқ аст. Аз ҷумла ӯ қайд кардааст, ки барои беҳдошти рузгори Тоҷикистону Қирғизистон суботи сиёсӣ, фароҳам сохтани шароитҳои муносибатҳои инсонӣ тамоми чорҳо дида мешаванд, ки муҳимтарини онҳо таъсис додани Комиссияи муштараки омӯзиши масъалаҳои муносибатҳои дуҷонибаи шурои байнидавлатии тоҷикону қирғизон таъсис дода шуд ки таҳти роҳбарии раисони шурои вазироони ду давлат фаъолият хоҳанд кард.

Дар ҳамин замина як нуқтаи ҷолибе ки шоистаи қадр донистан ва ташшакур гуфтан аст ин мавқеъи мустаҳками шурои олии Қирғизистон дар раванди мустаҳкам кардани Сулҳи тоҷику қирғиз аст. Дар ҳамин раванд аз байни вакилони маҷлиси миллии Қирғизистон нафароне пайдо шуданд (аз ҷумла собиқ раиси вилояти (Боткент), ки аз шартҳои танзими сарҳад изҳори норозигӣ карданд. Боиси хушнудист ки чанд нафар аз вакилони ин маҷлис ба муқобили чунин мавқеъ баромад карданд ва сахт истодагарӣ карданд,ки дустии байни тоҷику қирғиз бояд эҳтиёт карда шавад дар ин ҷараён ҷудоиандозӣ ва нифоқ эҷод кардан сахт пешгирӣ карда шавад. Натиҷаи ҳамин буд, ки ин вакили мардумӣ афраксияи “Имон Нури” ронда шуд.

Ба назари мо рӯҳияи оптимистие,ки Президенти Муҳтарами мо дар оғози гузориши Паёми 2025 эълон карда буданд фоли нек буд. Ҳамин оптимизм, руҳбаландӣ дар тамоми ҷараёни баргузории Наврӯзи 2025 эҳсос карда мешавад.

Аз ҳамин нуқтаи назар табиист ки таъкиди ташкилотҳои байналмиллалӣ чи аз соли 2003 (Конвенсияи ҳифзи мероси маънавӣ), чи аз соли 2007 (Деклоратсияи ҳамкории тамаддунҳо, ҳусни тафоҳуми Динҳо) ва соли 2010 (Қатъномаи Асамблияи Генерали СММ) ки дар саросари ҷаҳон мавзӯъҳои калидии Наврӯзро Сулҳ,Ваҳдат, Тозакорӣ эълон карданд, исботи худро ёфт.

Назри Яздонӣ - ходими пешбари илмии Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Ба ҳамагон маълум аст, ки дар таърихи 3 – 4 – уми апрели соли 2025 дар шаҳри Самарқанд саммити Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо баргузор шуда истодааст. Самарқанд дар таърихи чандинасраи муносибатҳои байналхалқӣ дар минтақаи васеи Осиёи Марказӣ, Ҷанубу Шарқӣ, мавқеи махусусро ишғол мекунад. Самарқанд шаҳрест, ки дар тӯли асрҳо маркази тороват, илм ва дипломатия будааст. Бузургии ӯ дар маҳорати муттаҳид кардани фарҳангҳо, халқҳо ва ақидаҳои ӯ бунёд ёфтааст. Имрӯз он бори дигар ба платформае табдил ёфтааст, ки дар он Аврупо ва Осиёи Марказӣ метавонанд мушкилоти асосии замони моро баррасӣ кунанд. Минтақаҳои моро решаҳои амиқи таърихӣ, умумияти манфиатҳо ва майли объективии шарикии зич бо ҳам мепайвандад. Мо дар асоси таҷрибаи қариб сисолаи ҳамкорӣ дидгоҳи возеҳи рӯзномаи ҳамкорӣ бо Иттиҳоди Аврупоро ташаккул додем.

Агар мо ба оинаи таърих назар андозем, дар минтақаи Самарқанд тоҷикони бумӣ зиндагӣ карда, онро Мовароуннаҳр номида, пеш аз шаш қарн муқаддам бо мақсади таъмини савдои озод ва бехатар бо подшоҳони Аврупо робитаҳои фаъол доштаанд. Вақте, ки сайёҳи бузурги маҷористонӣ Арминий Вамберӣ сафари тамоми Осиёи Марказӣ дошт, Самароқандро ҳамчун “Макка”. Бухороро ҳамчун “Мадина” ва Хуҷандро “Тирози ҷаҳон” номидааст.

Дар Саммити мазкур, ки дар Самарқанд баргузор шуда истодааст, намояндагони бонуфузи Аврупо, аз ҷумла, раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Лейен, раиси Шурои Аврупо Антонио Коста барои ширкат вориди Самарқанд гардиданд. Пеш аз нишасти саммити мазкур Урсула фон дер Лейен ба воситаи ахбори аммо посух дод, ки пеҳ аз ҳама масоили боҷи ИМА хоҳад буд. Ӯ иброз намуд, ки ин ҷорабинӣ як ҷузъӣ стратегияи аврупоӣ оид ба диверсификатсияи тиҷорат мегардад. Ҳамчунин гуфт, ки дар баробари захираҳои бузурги ашёи хом, кишварҳои Осиёи Марказӣ барои рушди истеҳсолоти аз ҷиҳати экологӣ тоза иқтидори зиёд доранд. Зимни суҳбат Урсула фон дер Лейен таъкид кард, ки “Аврупо дар пайи эҷоди як занҷири пурраи арзиш аст, на танҳо ашёи хом. Ин барои таъсиси ҷойҳои кории маҳаллӣ ва таъмини стандартҳои баланди экологӣ ва иҷтимоӣ муҳим аст”.

Формати ҳамкориҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо як платформаи беназири ҳамкориҳо буда, дар миқёс ва фарогирии институтсионалии худ монанд надорад. Иттиҳоди Аврупо, ки 27 давлат, аз ҷумла се кишвари G7 (Олмон, Фаронса ва Италия)-ро муттаҳид мекунад, бузургтарин иттиҳоди ҳамгироие мебошад, ки ҳамкориҳои системавиро бо Осиёи Марказӣ дар сатҳи байниминтақавӣ баровардаасит. Ҳамкорӣ бо ИА доираи васеи соҳаҳоро фаро мегирад – аз иқтисод ва сармоягузорӣ то рушди устувор, амният ва трансформатсияи рақамӣ – ва ба афзалиятҳои стратегии дарозмуддат асос ёфтааст.

Мавзӯъҳои аслии нишасти Осиёи Марказӣ ва Иттиҳодияи Аврупо дар Самарқанд тиҷорат, сармоягузорӣ, энержии сабз, истихроҷ ва коркарди маъданҳо мебошад. Дар ин саммит, Иттиҳодияи Аврупо қасд дорад бастаи бузурги сармоягузориро барои кишварҳои Осиёи Марказӣ пешбарӣ намояд. Самтҳои афзалиятноки сармоягузорӣ нақлиёт, захираҳои муҳими табиӣ, интиқоли барқ ​​ва рақамикунонӣ хоҳанд буд.

Қабили қайд аст, ки азбаски Осиёи Марказӣ дар ҷорроҳаи тамаддунҳо ҷойгирифтааст, барои ҳамаи фарҳангҳо ва тамаддунҳоо ҷойгоҳи махсусро доро аст, ки минтақаро ба шарики муҳими қудратҳои ҷаҳонӣ ва давлатҳои пешбар дар ҷорроҳаи муҳими геополитикии масирҳои Шарқу Ғарб, Шимолу Ҷануб табдил медиҳад. Ин имкон медиҳад, ки барои муколаи ошкоро роҳандози карда, барои ҳамкории мутақобилан ссудманд байни ҳамаи ҷонибаҳои манфиатдор шароити мусоид фароҳам оварда шудааст. Дар ин саммит нишасти сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо роҳандозии шарики стратегӣ дар рушди ҳамкориҳои байниминтақавӣ ва робитаи мутақобила самтҳои сифатан навро боз мекунад. Дар ҳафт соли охир гардиши мол миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳодияи Аврупо чаҳор баробар афзуда, 54 миллиард евроро ташкил додааст.

Осиёи Марказӣ метавонад шарики боэътимоди Аврупо дар таъмини суботи энергетикӣ ва гузариш ба манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар ояндаи наздик гардад. Дар ин бора Шавкат Мирзиёев Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон дар мусоҳиба бо EuroNews дар шарҳи нақши минтақа дар тавозуни ҷаҳонии энергетика изҳор дошт, ки “Осиёи Марказӣ метавонад як шарики боэътимоде шавад, ки қодир аст на танҳо таъминоти устувори энергетикӣ, балки дар декарбонизатсияи ҷаҳонӣ саҳми арзанда гузорад. Потенсиали бузурги ҳамкорӣ бо лоиҳаи бо иштироки кишварҳои Осиёи Марказӣ барои эҷоди як долони стратегии сабз тавассути баҳри Хазар ва Баҳри Сиёҳ ба Аврупо амалӣ мешавад”.

Солҳои охир ҷаҳон босуръат тағйир меёбад: ноустувории геополитикӣ, афзояндаи хатарҳои иқтисодӣ, тағйирёбии иқлим – ҳамаи ин шаклҳои нави ҳамкориҳои байналмилалиро тақозо мекунад. Бинобар ин Пешвои муаззами миллат Эмомалӣ Раҳмон соли 2025 – ро “Соли ҳифзи пиряхҳо” номид. Чунки ин хатар дар тамоми ҷаҳони мутамаддин ва ҳамзамон дар Аврупо дида мешавад. Ҳамзамон яке аз мавзуҳои рӯзномаи саммити Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо масоили Афғонистон ва амнияту бехатарии минтақаи Осиёи Марказӣ ба шумор меравад. Мавқеи расмии ҷониби Тоҷикистон дар Афғонистон таъсиси ҳукумати фарогир буда, дар қиболи сиёсати ҳозираи он, розӣ нест. Аҳамияти ҷалби ин кишвар дар равандҳои иқтисодии байналмилалӣ бо Иттиҳоди Аврупо ва дигар шарикон ҷиҳати пешбурди ташаббусҳое, ки ба рушди Афғонистон мусоидат мекунанд, ҳамкориро бояд ба роҳ монд. Ба барномаҳои таълимӣ таваҷҷуҳи хоса бояд дод, зеро ба эҳё ва ба эътидол овардани вазъи Афғонистон ҳам ба манфиати кишварҳои Осиёи Марказӣ ва ҳам ба манфиати Аврупо хоҳад буд.

Яке аз натоиҷи калидии нишасти сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо бояд имзои Эъломияи Самарқанд бошад, ки хоҳиши муштараки ҷонибҳоро барои роҳандозии шарикии стратегӣ инъикос мекунад. Мо интизорем, ки нишасти дар пешистода марҳалаи муҳим дар рушди муносибатҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо хоҳад буд. Солҳои охир ҳамкориҳои мо ба сатҳи сифатан нав баромадааст. Мо интизорем, ки муколамаи сиёсиро амиқтар намуда, механизмҳои нави ҳамкориро таҳия кунем, ки ҳамкориҳои моро бештар низомноктар ва ба ҳадафҳои дарозмӯҳлат равона созанд.

Ҳамин тариқ, платформаи ҳамкориҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо падидаи сифатан нав буда, барои рушди ҳамкориҳои Тоҷикистон бо Иттиҳоди Аврупо, инчунин барои рушди ҳадафҳои стратегии кишвар, иқтисоди сабз, ҷалби сармоя, таъмини амнияти минтақавӣ, рақамикунонӣ афзалиятҳои стратегии дарозмуддат дошта, мислаш банзир аст.

Воҳидова Санавбарбону, - мудири шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, профессор, доктори илмҳои таърих