Skip to main content

Дар 43-умин Конференсияи генералии ЮНЕСКО, ки 6 ноябри соли 2025 дар Самарқанд баргузор шуд, "Устувонаи Куруши Бузург" (Хартия ё Манифести Куруш) расман яке аз аввалин ҳуҷҷатҳое дар таърихи ҷаҳонӣ эътироф карда шуд, ки дар он принсипҳои асосии ҳуқуқи инсон баён шудааст.

Устувонаи Куруш ин силиндраи гилӣ аст, ки Куруши Бузург фармуда буд дар он рӯйхати ғалабаҳо, пешгузаштагонаш ва амалҳои шафиқонаи ӯро бо хатти мехӣ сабт намоянд. Ин як уствонаи зарфшакл аз гили пухташуда бо диаметри 22,5 сантиметр ба 10 сантиметр мебошад. Осорхонаи Бритониё бунёди устувонаро ба давраи байни солҳои 539 ва 530 то милод мутааллиқ ҳисобидааст. Ин ёдгорӣ дар ҳафриёти Бобул дар соли 1879 пайдо ва ба осорхонаи Бритониё интиқол дода шудааст.

Устувона баъд аз ин маъруфияти васеъ пайдо карда, шоҳи охирини Эрон дар солҳои 60-уми қарни гузашта матни онро аввалин эъломияи ҳуқуқи инсон дар таърих эълон карда буд. Куруш дар устувона ҷонибдории худро аз бекор кардани ғуломдорӣ ва таъмини озодии диниро изҳор дошта, ҳамчун шоҳ ваъда додааст, ки сиёсати худро тибқи васиятҳои асосгузорони давлатдории ориёӣ роҳандозӣ менамояд.

Матни «Устувонаи Куруш» аз 45 сатр иборат аст. Мухтасари мундариҷаи сатрҳои ин матн чунин аст:

1-4: пурра барқарор карда нашудааст;

5-10а: ҷиноятҳои зиёди подшоҳи Бобул Набонид, норозигии худоён аз ҳукмронии ӯ.

10-16: худои ҳомии Бобул Мардук подшоҳи нав - Курушро меҷӯяд ва ба ӯ бар сарзаминҳо ҳукмронӣ ато мекунад.

17-19: Мардук ба Куруш ба Бобул ишора мекунад ва ӯ бо ёрии худоён шаҳрро бо тамоми кишварҳои дигар бе ҷанг ба худ тобеъ мекунад.

20-22: Куруш худро бо номбар кардани унвонҳояш ва ниёгонаш муаррифӣ мекунад.

23-28а: Куруш дар бораи фазилатҳои худ, шукуфоии Бобул, парастиши худогоҳона аз Мардук ва писари Ӯ - Набу хабар медиҳад.

28-30а: ҳокимони тамоми ҷаҳон ба Куруш итоат мекунанд.

30-36: Куруш маъбадҳои шаҳрҳои Байнаннаҳрайн - Месопотамияро барқарор мекунад ва худоёнро (ки Набонид онҳоро рабуда буд) ба ҷойҳои худ бармегардонад ва инчунин одамони ин шаҳрҳоро озод карда, ба онҳо имкон медиҳад, ки ба манзилҳояшон баргарданд - барои ин ӯ аз ҳамаи худоён хоҳиш мекунад, ки якҷоя бо ӯ барои некӯаҳволии ҳукмронии худ ба Мардук ва Набу дуо гӯянд; сулҳ дар ҳамаи заминҳои тобеи Куруш барқарор карда мешавад.

36-45: қитъаи сахт осебдидаи матн аст, ки дар он дар бораи қурбониҳо кардани Куруш дар маъбад ва барқарорсозии биное бо номи Ашшурбанипал дар Бобул хабар дода шудааст.

Соли 2026 бо иқдоми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузории конференсияи байналмилалӣ оид ба «Устувонаи Куруш» ба нақша гирифта шудааст. Бо мақсади кӯмак ба мутахассисон яке аз вариантҳои эътирофшудаи матни «Устувонаи Куруш» бо забонҳои аккодӣ (дар транскриптсия), русӣ ва тоҷикӣ (мухтасаран) пешниҳод карда мешавад.

Матни «Устувонаи Куруш» бо забони аккодӣ (транскриптсия)

1. [ì-nu x x x] /x\-ni-šu

2. [x x x ki-i]b-ra-a-tì

3. [x x x] /x x\ GAL ma-ṭu-ú iš-šak-na a-na e-nu-tu ma-ti-šú

4. /ù?\ [x x x]-ši-li ú-ša-áš-ki-na ṣe-ru-šu-un

5. ta-am-ši-li É-SAG-ÍL i-te-[pu-uš-ma x x x t]ì? a-na ÚRIki ù si-it-ta-a-tì ma-ḫa-za
6. pa-ra-aṣ la si-ma-a-ti-šu-nu ta-[ak-li-im la-me-si x x x la] pa-liḫ u4-mi-šá-am-ma id-de-né-eb-bu-ub ù /ana ma-ag\-ri-tì

7. sat-tuk-ku ú-šab-ṭi-li ú-l[a-ap-pi-it pél-lu-de-e x x x iš]-tak-ka-an qé-reb ma-ḫa-zi pa-la-ḫa dAMAR.UTU LUGAL DINGIRmeš i[g-m]ur kar-šu-uš-šu

8. le-mu-ut-ti URU-šu [i-t]e-né-ep-pu-/uš\ u4-mi-ša-am-/ma x x\ [x x x ÙG]meš-šú i-na ab-ša-a-ni la ta-ap-šu-úḫ-tì ú-ḫal-li-iq kul-lat-si-in

9. a-na ta-zi-im-ti-ši-na dEN.LÍL DINGIRmeš ez-zi-iš i-gu-ug-m[a x x x] ki-su-úr-šu-un DINGIRmeš a-ši-ib ŠÀ-bi-šu-nu i-zi-bu at-/ma\-an-šu-un

10. i-na ug-ga-ti-ša ú-še-ri-bi a-na qé-reb ŠU.AN.NAki dAMAR.UTU t[i-iz-qa-ru dEN.LÍL DINGIRm]eš us-sa-aḫ-ra a-na nap-ḫar da-ád-mi šá in-na-du-ú šu-bat-su-un

11. ù ÙGmeš KUR šu-me-ri ù URIki ša i-mu-ú ša-lam-ta-áš ú-sa-/aḫ\-ḫi-ir ka-/bat\-[ta-áš] ir-ta-ši ta-a-a-ra kul-lat ma-ta-a-ta ka-li-ši-na i-ḫi-iṭ ib-re-e-ma

12. iš-te-’e-e-ma ma-al-ki i-šá-ru bi-bil ŠÀ-bi-ša it-ta-ma-aḫ qa-tu-uš-šu mKu-ra-áš LUGAL URU an-ša-an it-ta-bi ni-bi-it-su a-na ma-li-ku-tì kul-la-ta nap-ḫar iz-zak-ra šu-/um-šú\

13. kurqu-ti-i gi-mir um-man-man-da ú-ka-an-ni-ša a-na še-pi-šu ÙGmeš ṣal-mat SAG.DU ša ú-ša-ak-ši-du qa-ta-a-šú

14. i-na ki-it-tì ù mi-šá-ru iš-te-né-’e-e-ši-na-a-tì dAMAR.UTU EN GAL ta-ru-ú ÙGmeš-šú ep-še-e-ti-ša dam-qa-a-ta ù ŠÀ-ba-šu i-ša-ra ḫa-di-iš ip-pa-li-i[s]

15. a-na URU-šu KÁ.DINGIRmeš ki a-la-ak-šu iq-bi ú-ša-aṣ-bi-it-su-ma ḫar-ra-nu TIN.TIRki ki-ma ib-ri ù tap-pe-e it-tal-la-ka i-da-a-šu

16. um-ma-ni-šu rap-ša-a-tì ša ki-ma me-e ÍD la ú-ta-ad-du-ú ni-ba-šu-un gišTUKULmeš-šu-nu ṣa-an-du-ma i-ša-ad-di-ḫa i-da-a-šu

17. ba-lu qab-li ù ta-ḫa-zi ú-še-ri-ba-áš qé-reb ŠU.AN.NAki URU-šu KÁ.DINGIRmeš ki i-ṭi-ir i-na šap-ša-qí, mdNÀ.NÍ.TUKU LUGAL la pa-li-ḫi-šu ú-ma-al-la-a qa-tu-uš-šú

18. ÙGmeš TIN.TIRki ka-li-šu-nu nap-ḫar KUR šu-me-ri u URIki ru-bé-e ù šak-ka-nak-ka ša-pal-šu ik-mi-sa ú-na-áš-ši-qu še-pu-uš-šu iḫ-du-ú a-na LUGAL-ú-ti-šú im-mi-ru pa-nu-uš-šú-un

19. be-lu ša i-na tu-kul-ti-ša ú-bal-li-ṭu mi-tu-ta-an i-na pu-uš-qu ù ú-de-e ig-mi-lu kul-la-ta-an ṭa-bi-iš ik-ta-ar-ra-bu-šu iš-tam-ma-ru zi-ki-ir-šu

20. a-na-ku mKu-ra-áš LUGAL kiš-šat LUGAL GAL LUGAL dan-nu LUGAL TIN.TIRki LUGAL KUR šu-me-ri ú ak-ka-di-i LUGAL kib-ra-a-ti er-bé-et-tì

21. DUMU mKa-am-bu-zi-ia LUGAL GAL LUGAL URU an-ša-an DUMU DUMU mKu-ra-áš LUGAL GAL LUGA[L U]RU an-ša-an ŠÀ.BAL.BAL mši-iš-pi-iš LUGAL GAL LUGAL URU an-šá-an

22. NUMUN da-ru-ú ša LUGAL-ú-tu ša dEN u dNÀ ir-a-mu pa-la-a-šu a-na ṭu-ub ŠÀ-bi-šú-nu iḫ-ši-ḫa L[UGA]L-ut-su e-nu-ma a-n[a q]é-reb TIN.TIRki e-ru-bu sa-li-mi-iš

23. i-na ul-ṣi ù ri-ša-a-tì i-na É.GAL ma-al-ki ar-ma-a šu-bat be-lu-tì dAMAR.UTU EN GAL ŠÀ-bi ri-it-pa-šu ša ra-/im\ TIN.TIRki ši-m[a]/a-tiš\ /iš-ku?-na\-an-ni-ma u4-mi-šam a-še-’a-a pa-la-/aḫ\-šú

24. um-ma-ni-ia rap-ša-tì i-na qé-reb TIN.TIRki i-ša-ad-di-ḫa šú-ul-ma-niš nap-ḫar KU[R šu-me-ri] /ù\ URIki mu-gal-[l]i-tì ul ú-šar-ši

25. /URUki\ KÁ.DINGIR.RAki ù kul-lat ma-ḫa-zi-šu i-na ša-li-im-tì áš-te-’e-e DUMUmeš TIN.TIR[ki x x x š]a ki-ma la ŠÀ-[bi DING]IR-ma ab-šá-a-ni la si-ma-ti-šú-nu šu-ziz-/zu!\

26. an-ḫu-ut-su-un ú-pa-áš-ši-ḫa ú-ša-ap-ṭi-ir sa-ar-ma-šu-nu a-na ep-še-e-ti-[ia dam-qa-a-ti] dAMAR.UTU EN GA[L]-ú iḫ-de-e-ma

27. a-na ia-a-ti mKu-ra-áš LUGAL pa-li-iḫ-šu ù mKa-am-bu-zi-ia DUMU ṣi-it ŠÀ-bi-[ia ù a-n]a nap-ḫ[ar] um-ma-ni-ia

28. da-am-qí-íš ik-ru-ub-ma i-na šá-lim-tì ma-ḫar-ša ṭa-bi-iš ni-it-t[a-al-la-ak i-na qí-bi-ti-šú] ṣir-ti nap-ḫar LUGAL a-ši-ib BÁRAmeš

29. ša ka-li-iš kib-ra-a-ta iš-tu tam-tì e-li-tì a-di tam-tì šap-li-tì a-ši-ib n[a-gi-i né-su-tì] LUGALmeš KUR a-mur-ri-i a-ši-ib kuš-ta-ri ka-li-šú-un

30. bi-lat-su-nu ka-bi-it-tì ú-bi-lu-nim-ma qé-er-ba ŠU.AN.NAki ú-na-áš-ši-qu še-pu-ú-a iš-tu [ŠU.AN.NAk]i a-di URU aš-šurki ù MÙŠ-ERENki

31. a-kà-dèki KUR èš-nu-nak URU za-am-ba-an URU me-túr-nu BÀD.DINGIRki a-di pa-aṭ kurqu-ti-i ma-ḫa-z[a e-be]r-ti ídIDIGNA ša iš-tu pa!-na-ma na-du-ú šu-bat-su-un

32. DINGIRmeš a-ši-ib ŠÀ-bi-šú-nu a-na áš-ri-šu-nu ú-tir-ma ú-šar-ma-a šu-bat da-rí-a-ta kul-lat ÙGmeš-šú-nu ú-pa-aḫ-ḫi-ra-am-ma ú-te-er da-ád-mi-šú-un

33. ù DINGIRmeš KUR šu-me-ri ù URIki ša mdNÀ.NÍ.TUKU a-na ug-ga-tì EN DINGIRmeš ú-še-ri-bi a-na qé-reb ŠU.AN.NAki i-na qí-bi-ti dAMAR.UTU EN GAL i-na ša-li-im-tì

34. i-na maš-ta-ki-šu-nu ú-še-ši-ib šú-ba-at ṭu-ub ŠÀ-bi {ut} kul-la-ta DINGIRmeš ša ú-še-ri-bi a-na qé-er-bi ma-ḫa-zi-šu-un

35. u4-mi-ša-am ma-ḫar dEN ù dNÀ ša a-ra-ku U4meš-ia li-ta-mu-ú lit-taz-ka-ru a-ma-a-ta du-un-qí-ia ù a-na dAMAR.UTU EN-ia li-iq-bu-ú ša mKu-ra-áš{-áš} LUGAL pa-li-ḫi-ka u mKa-am-bu-zi-ia DUMU-šú

36. /x\ [x x x- i]b šu-nu lu-ú /x x x x x x x x\ ÙGmeš TIN.TIRki /ik-tar-ra-bu\ LUGAL-ú-tu KUR.KUR ka-li-ši-na šu-ub-ti né-eḫ-tì ú-še-ši-ib

Матни мухтасари «Устувонаи Куруш» бо забони тоҷикӣ

«Манам Куруш, ки шоҳи шоҳон, шоҳи бузург, шоҳи неруманд, шоҳи Бобул, шоҳи Сумер ва Акад, шоҳи чаҳор мамлакат, писари Камбуҷия – шоҳи бузург, навосаи Куруш, шоҳи бузург аз шохаи салтанати абадӣ, ки салтанаташ мавриди худоён ва ҳукуматаш ба дилҳо наздик аст. Вақте ки бе ҷангу ҷидол вориди Бобул шудам, ҳама мардум қудуми маро ба шодмонӣ пазируфтанд. Дар қасри подшоҳони Бобул ба сарири салтанат нишастам.

Мардук – худои Бобул дилҳои наҷиби мардуми Бобулро мутаваҷҷеҳи ман кард, зеро ман ӯро муҳтарам ва гиромӣ доштам. Лашкари бузурги ман ба оромӣ вориди Бобул шуд. Нагузоштам садама ва озоре ба мардуми ин шаҳру ин сарзамин ворид ояд. Вазъи дохилии Бобул ва амкинаи муқаддаси он қалби моро такон дод. Фармон додам, ки ҳама мардум дар парастиши худои худ озод бошанд ва бединонро наёзоранд. Фармон додам, ҳеҷ як аз хонаҳои мардум хароб нашаванд. Худои бузург аз ман хурсанд шуд ва ба ман, ки Куруш ҳастам ва ба писарам Камбуҷия ва тамоми лашкари ман аз роҳи иноят баракати худро нозил кард.

Подшоҳоне, ки дар ҳама мамолики олам дар сарзаминҳои худ нишастаанд, аз дарёи боло то дарёи поин ва подшоҳони Ғарб тамоман хироҷи сангин оварданд ва дар Бобул бар пойҳои ман бӯса заданд. Фармон додам, ки аз Бобул то Ошӯр ва Шуш ва Акад… Ва ҳамаи сарзаминҳое, ки дар он тарафи Даҷла воқеанд ва аз айёми қадим бино шудаанд, маобидеро, ки баста шуда буд, бикушоянд. Ҳама худоёни ин маобидро ба ҷойҳои худ баргардондам, то ҳамеша дар он ҷо муқим бошанд. Аҳолии ин маҳалҳоро ҷамъ кардам ва манозили онҳоро, ки хароб карда буданд, аз нав сохтам ва худоёни Сумеру Акадро беосеб ба қасрҳои онҳо, ки «шодии дил» ном доранд, боз гардондам. Сулҳу оромишро ба тамоми мардум ато кардам…».

Матни «Устувонаи Куруш» бо забони русӣ

1. [Когда Мардук, царь всех небес и земли, тот (...) который в своём (...) опустошает] свой (...)

2. [(...) великий (?) умом (...) обозревает (?)] стороны света

3. (...) перворождённый (?) низкий человек был поставлен во главу его государства

4. и (...) он поставил над ними подобие.
5. Он создал подобие Эсагилы (...) для Ура и прочих святилищ.

6. Несвоевременные обряды, [нечистые] приношения пищи (...) без страха изо дня в день бормоталось в оскорбление.

7. Он прекратил постоянные жертвоприношения, он вмешивался в обряды (...), он поставил (...) в святилищах. Страх перед Мардуком, царём богов, исчез внутри него.

8. Он творил зло его городу изо дня в день и (...) его народ (...) ярмом, от которого не было спасения, он погубил их всех.

9. В ответ на их жалобы Энлиль богов яростно вознегодовал и (...) их край. Боги, жившие в них, покинули свои святилища (?),

10. негодуя за то, что он перенёс их в Шуанну (Вавилон). Возвышенный Мардук, Энлиль богов, раскаялся. Обо всех поселениях, которых жилища были разрушены,

11. и людях земли Шумера и Аккада, которые стали подобны трупам, он раскаялся и пожалел их. Он обозрел и осмотрел все страны,

12. ища праведного царя по своему сердцу. Он взял за руку Кира, царя города Аншана, провозгласил его царство над всеми землями и назвал его имя.

13. Он поверг землю гутиев и всё войско мидян ниц перед его ногами. Народом же черноголовых, который он подчинил его руке,

14. он правил со справедливостью и правосудием. Мардук, великий господь, питающий свой народ, взглянул с радостью на его добрые деяния и его праведное сердце.

15. Он приказал ему идти в свой город Вавилон. Он приказал ему отправиться в путь в Тинтир (Вавилон) и, как друг и спутник, шёл рядом с ним.

16. Его огромное войско, которое, как воду реки, нельзя было сосчитать, в полном вооружении шагало рядом с ним.

17. Без сражения и боя он ввёл его в Шуанну (Вавилон). Он спас свой город Вавилон от беды. Набонида, царя, который не боялся его, он отдал ему в руки.

18. Все люди Тинтира (Вавилона), всей страны Шумера и Аккада, знать и правители, склонились перед ним, пали ниц, целовали ему ноги, радовались его царству, и лица их сияли.

19. Властелин, с чьей помощью они спаслись от смерти, который избавил их всех от трудностей и невзгод, они благословляли его и превозносили его имя.

20. Аз есмь Кир, царь вселенной, великий царь, могучий царь, царь Тинтира (Вавилона), царь страны Шумера и Аккада, царь четырёх сторон света,

21. сын Камбиза, великого царя, царя города Аншана, правнук Кира, великого царя, царя города Аншана, потомок Чишпиша, великого царя, царя города Аншана,

22. вечное семя царства, чью власть любят Бел (Мардук) и Набу, чьего царства они в радости своего сердца жаждут. Когда я с миром вошёл в Тинтир (Вавилон),

23. среди ликования и празднества в царском дворце я установил престол правления. Мардук, великий господь, судил мне великодушие того, кто любит Тинтир (Вавилон), и я изо дня в день стремился к нему в страхе.

24. Моё огромное войско мирно вошло в Тинтир (Вавилон), и вся страна Шумера и Аккада не испытала страха.

25. Городу Вавилону и всем его святилищам я принёс безопасность. Гражданам Тинтира (Вавилона), (...) которые как бы без божественного умысла страдали под ярмом вопреки им суждённому,

26. я облегчил их страдания, я избавил их от их оков (?). Мардук, великий господь, возрадовался моим добрым деяниям и

27. меня, Кира, царя, боящегося его, и Камбиза, сына, исшедшего из моего чрева, и всё моё войско,

28. благословил великим благословением, чтобы мы ходили перед ним в мире и благе. По его возвышенному приказу все цари, что сидят на престолах

29. в каждой стороне света, от Верхнего моря до Нижнего моря, что живут в отдалённых областях, (и) цари земли амореев, что живут в шатрах, все они

30. принесли свою тяжелую дань и в Шуанне (Вавилоне) поцеловали мои ноги. Из [Шуанны] в город Ашшур и Сузы,

31. в Аккад, в землю Эшнунны, в город Замбан, в город Ме-Турну, в Дер, вплоть до границы земли гутиев, в святилища по ту сторону реки Тигр, которых жилища ранее были разрушены,

32. богов, что в них жили, на их место я вернул и сделал для них постоянные жилища. Я собрал всех их жителей и вернул их в свои поселения,

33. и богов земли Шумера и Аккада, которых Набонид к ярости господа богов перенёс в Шуанну (Вавилон), я по слову Мардука, великого господа, в целости

34. в их обители возвратил, в жилища, любезные их сердцу. Пусть все боги, которых я перенёс в их святилища,

35. каждый день перед Белом и Набу просят о долготе моих дней, поминают мои добрые деяния и говорят Мардуку, моему господу: Кир, царь, боящийся тебя, и Камбиз, его сын,

36. (…) да заботятся о наших престолах до отдалённых (?) дней, и народ Тинтира (Вавилона) да благословляет царство. Я дал всем землям жить в мире.

Таҳияи доктори илмҳои фалсафа, профессор Хуршед Зиёӣ