Мақола дар бораи фаъолияти илмӣ-фарҳангии яке аз донишмандони боистеъдоди илму фарҳанг – файласуфу санъатшинос, муҳаққиқ ва мунақиди кино ва театри тоҷик, доктори илмҳои фалсафа, марҳум Раҳимов Саъдулло Хайруллоевич (ёдашон ба хайр, рӯҳашон шод бод) бахшида шудааст.

Саъдулло Раҳимов мутаваллиди шаҳри Бухоро (1951) буда, дар хонаводаи бошахсияту бо илму фарҳанг тарбия ёфтааст. Ӯ хатмкунандаи факултаи забон ва адабиёти руссии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон пас аз хатми он соли 1983 дар шаҳри Москва дар Институти фалсафаи Академияи илмҳои СССР аз рӯи ихтисоси «Зебоишиносӣ» («Эстетика») рисолаи номзадии хешро дифо намудаанд. Соли 2007 рисолаи доктории хешро дар мавзӯи «Андешаҳои фалсафӣ-эстетикии зардуштия» бо муваффақият дифо намуда, соҳиби унвони доктори илмҳои фалсафа шуданд.

Саъдулло Раҳимов солҳои зиёде дар Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинов кору фаъолият намуданд ва вазифаи мудири «Шуъбаи фалсафаи фарҳанг»-ро анҷом доданд, ки дар байни аҳли илму адаби Институт бо илму маърифат ва фарҳангу инсонияти волои худ мақом ва ҷои хосса доштанд. Саъдулло Раҳимов як шахсияти донишманду мутафаккир, хоксору мутавозеъ, ҳалиму меҳрубон ва беозору заҳматкаш буданд ва рӯи ҳарфу суҳбати хеш ҳамеша андешида амал мекарданд ва одам орзу мекунад, ки дар ҷомеа чунин шахсиятҳо, эй кош бештар мешуданд.

Саъдулло Раҳимов узви Иттиҳоди кинематографистҳои Тоҷикистон, узви Иттиҳоди кинематографистҳои давлатҳои мустақил ва кишварҳои Балтика буданд. Дар баробари ин узви ягонаи созмони байналмиллалии ФИПРЕССИ (Федерацияи байналмиллалӣ) аз ҷониби Тоҷикистон буданд, ва ҳамчун узви ин ташкилот ба унвони ҳакам (жюри) дар форум ва фестивалҳои кино ва театр ширкат намуданд. Аз соли 1987 сар карда, зиёда аз 10 сол роҳбарии кинстудияи «Тоҷикфилм»-ро ба уҳда доштанд. Солҳои 1997-1998 ба вазифаи ҷонишини раиси Комитети радио ва телевизион дар назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон кор кардаанд. Аз соли 1999 то соли 2024 дар Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ дар «Шуъбаи фалсафаи фарҳанг» адои хизмат намуданд. Аз соли 2011 то 2024 вазифаи Мудири «Шуъбаи фалсафаи фарҳанг»-и Институтро анҷом доданд.

Саъдулло Раҳимов муаллифи як қатор филмҳои ҳуҷҷатӣ, монографияву дастурҳои илмӣ-методӣ мебошанд, ки мо метавонем чанде аз онҳоро номбар кунем: «Симои саҳна» («Луч экрана») (2004), «Аз таърихи ҷаҳонбинии зебоишиносии мардуми тоҷик» (2005), «Эстетикаи зардуштия» (2006), «Доиратулмаорифи кино (синамо)-и Тоҷикистон» (2012), «Проблемаҳои мубрами фарҳанги тоҷик» (2020), «Очеркҳои таърих ва назарияи синамои тоҷик»: (марҳилаи худшиносӣ) (2020). «Современное пространство таджикской культуры и искусства» (Душанбе, 2023). Мақолаҳои илмӣ ва илмӣ-омавии ӯ дар маҷаллаву маҷмуаҳои илмӣ, нашрияҳои энсиклопедӣ ва рӯзномаву маҷаллаҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, Россия, Эрон, Қазоқистон, Қирғизистон, Фаронса, Англия, Кореияи ҷанубӣ ва дигар кишварҳо нашр гардидаанд ва азбаски теъдоди онҳо зиёд аст, мо ин дар ҷо номгӯи онҳоро намеорем.

Раҳимов Саъдулло ҳамчун муҳаққиқи кино ва театру кинофестивалҳои тоҷик, аз соли 2004 Раиси бахши ҳунарии кинофестивалҳои байнамиллалии «Дидор» буданд. Он кас дар баробари ин боз муҳаққиқи хуби таърихи фалсафа ва олими фарҳангшинос буда, дар симпозиумҳои байналмиллалӣ, конфронсҳои доир ба масъалаҳои мубрами фалсафа, фарҳанг ва эстетика бо баромаду мақолаҳояшон қобили эҳтиром ва пазириши аҳли илму адабу фарҳанг гардиданд. Барои хизматҳои шоиста бо баромаду навиштаҳои илмӣ-фарҳангӣ-интиқодӣ, ҳамчун рамзи идеяҳои воло дар соҳаи илму фарҳанг, махсусан кино ва театрҳо бо мукофотҳои Ташкилоти байналмиллалии ООН дар Тоҷикистон ва бо Грамотаҳои фахрии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон (ҳозира АМИТ) ва Донишгоҳи Кобул (Афғонистон) мукофотонида шудаанд.

Саъдулло Раҳимов дар тарбияи кадрҳо низ саҳмгузорӣ намуда, шогирдони зиёдеро соҳиби унвони номзадӣ намудаанд.

Арзандааст, ки бо чанд сухане фаъолияти илмӣ-таҳқиқотӣ ва фарҳангии Саъдулло Раҳимовро матраҳ намоем. Дар мақолаи ҳозир доир ба ду китоби боарзиш ва барҷастаи муаллиф, ки бо унвонҳои «Очеркҳои таърих ва назарияи кинои тоҷик»: (марҳилаи худшиносӣ) ва «Масоили мубрами фарҳанги тоҷик», ки соли 2020 аз чоп баромадаанд, мухтасар баъзе андешаҳои хешро баён намуда, мубрамияти онҳоро ба хонанда ва ҳаводорони илму фарҳанг ва ҳунар пешкаш намоем. Бо вуҷуди он ки банда муҳаққиқи риштаи санъату ҳунар нестам, боз ҳам мехоҳам нисбати китобҳои дар боло номбаршудаи ин олими пурдону бо фазилат шодравон Саъдулло Раҳимов фикрҳои шогирдонаи хешро баён намоям.

Дар китоби якум «Очеркҳои таърих ва назарияи кинои тоҷик» муаллиф таърихи вазнини тай намудаи синамои тоҷикро ҳамчун ангуштнамои фарҳангу тамаддуни миллӣ мавриди таҳлилу таҳқиқ қарор додаанд. Чунонки муҳаққиқи барҷастаи таърихи фалсафа, академики шодравон (ёдашон ба хайр) Мусо Диноршоев қайд намудаанд мавзӯи баҳси ин китоб идомаи ҳамон китоби пештараи муаллиф «Симои саҳна» (2004) мебошад. Аммо ин маънои онро надорад, ки муаллиф айни мавзӯи он китоби қаблиро такрор намудааст. Мо медонем, ки синамо ва театри тоҷик дар замони барҳамхурии Иттиҳоди Шурави -ро ба руқӯъ ниҳод, вале он дер давом накард. Чунонки дар боло ишора шуд аз соли 2004 то 2024 Саъдулло Раҳимов Раиси бахши ҳунарии кинофестивалҳои байналмиллалии «Дидор» ва ҳамчунин Директор ва роҳбари бадеии киностудияи «Тоҷикфилм» буданд. Бо кумаку талош ва ҳамкориҳои бо ходимон ва ҳунарпешаҳои киною театр, кино ва театри тоҷик боз аз нав рӯ ба рушноӣ ниҳод. Масъалаҳои муҳиме, ки замони истиқлолият дар пеши аҳли илму фарҳанг, махсусан муҳаққиқону олимон ва ҳунарпешагони кинову театр гузошт, мавриди диққату тамаркузи муаллиф гардидааст. Аз ин лиҳоз Саъдулло Раҳимов саъю кушиш намудаанд, ки дар ин асари хеш масоили муҳими замони муосирро, дар мисоли синамову театри тоҷик ва санъати ҳунарии ҳунармандони онро мавриди муҳокимаву баррасӣ қарор диҳанд. Чунки ба қавли бузургон мо наметавонем ёди гузашта кунему ду даст пеши бар монда, бо афсус бинишинем, балки бояд мо ба зиндагии хеш обу ранг дода, ҳамқадам бо давлату миллати худ пеш равем ва ҳувияти милливу худшиносиамонро дар замони Истиқлолият, ки ба мо имкониятҳои фаровон додааст, такмил диҳем ва онро ҳифз намоем. Дар ин бора Президенти Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баромаду суҳбатҳои хеш нисбати болоравии маърифатнокӣ ва фарҳангу худшиносии мардуми ҷомеа борҳо ишора намуда, аҳли илму донишмандонро ба таҳлилу таҳқиқи илму тамаддуни гузаштаву имрӯзаи миллати тоҷик даъват менамояд. Муҳаррири китоби «Очеркҳои таърих ва назарияи кинои тоҷик» Саъдулло Раҳимов аз ҳамин нуқтаи назар амал намуда, рушду такомули синамо ва театри тоҷик, санъати ҳунарии ҳунарпешаҳои бомаҳорати онро дар ин асари худаз назари илмӣ-таърихӣ ва интиқодӣ баррасӣ намудааст, ки хонандаи муҳтарам метавонад ҷавҳари андешаҳои муаллифро дар ҳангоми мутолиаи китоб дарёбад.

Муаллифи китоб ҳамчунин аз таърихи илму фарҳанги мардуми тоҷику форси асрҳои миёна низ гуфтугӯ намуда, ташаккули тафаккуру шуури ҷамъиятӣ, сохт ва ташаккулёбии олами мавҷуд, назарияи маърифат ва нақши он дар донисташавии олами ҳастӣ ва гуманизми ахлоқиро то ҳадде дар мисоли мутафаккирони барҷастаи тоҷик – Абуабдуллои Рудакӣ, Ҳофизи Шерозӣ, Мавлонои Балхӣ, Муҳаммади Ғазолӣ ва дигарон тавассути иҷрои нақши ҳунарпешаҳои ватанӣ баррасӣ менамояд.

Саъдулло Раҳимов дар ин асари хеш дар бораи филмҳои киностудияи тоҷик «Достони Рустам», «Рустам ва Суҳроб», «Достони Сиёвуш», «Муҳоҷир», «Дохунда», «Фарзанди Тоҷикистон», «Қисмати шоир», «Зумрад», «Марги судхур», «Субҳи нахустини ҷавонӣ» («Юности первое утро»), «Асрори хонаводагӣ», «Дарди ишқ», «Ишқ ва фалсафа» ва амсоли инҳо баҳс намуда, мақому манзалати ин филмҳо ва ҳунарпешаҳои онҳоро дар таърихи илму фарҳанг, синамою театр, ва тарбияву худшиносии миллӣ-маънавии тоҷик хеле моҳирона ва бо назму низом аз нигоҳи таърихӣ-иҷтимоӣ, фалсафӣ-ахлоқӣ ва эстетикию фарҳангӣ мавриди муҳокимаву таҳлил қарор додааст. Аз ин ҷо, мутолиа ва баррасии ин китоб барои олимон ва муҳаққиқону дeстдорони фарҳангу синамо ва театр аз мубрамият кам нест, махсусан роҳу равиши таҳқиқ ва услуби таҳлилии муаллифи шодравон метавонад кумаки бузурге барои олимони ҷавони илму санъат ва ҳунари тоҷик бошад.

Китоби дигари муаллиф «Масоили мубрами фарҳанги тоҷик» проблемаҳои муҳими фарҳангу тамаддун ва маънавиёти тоҷикро аз замонҳои қадим то замони муосир дар бар гирифтааст. Китоби мавриди назари мо асосан барои фарҳангшиносон, мутахассисони фалсафаи фарҳанг, зебоишиносон, донишxeёну унвонҷӯён ва магистрҳои соҳаи фарҳанг, ки рағбат ба таҳқиқи масоили фарҳангу тамаддуни мардуми ватанӣ-тоҷик доранд нигаронида шудааст.

Мавзӯи баҳси ин китоб асосан характери таърихӣ дошта, аз асотир сар карда, то фарҳангу тамаддуни замони ҳозирро фаро гирифтааст, ки инро аз мундариҷаи китоб ба хубӣ пай мебарем. Қисмати аввали мундариҷаи он ба ин минвол матраҳ шудааст: таҳлили муқоисавии шуури асотирӣ ва асотири муосир; шакли асотирии ҷаҳонфаҳмии зардуштия; муборизаи баҳамзидҳо ҳамчун принсипи зардуштия, нақш ва ё таъсири он ба фарҳанги Эрони бостон; доир ба баъзе принсип ва хусусиятҳои тафаккури бадеии зардуштия ва Эрони бостон; дар бораи файласуфон ва шоирони файласуфмашраб дар асрҳои миёнаи Шарқ; ҷаҳонбинии фалсафӣ-эстетикии Абуабдуллоҳи Рудакӣ; андешаҳои зебоишиносии Абуалӣ ибни Сино ва ғ. Қисмати дигар мавзӯҳои китоб бештар масоили мухталифи замони муосирро дар бар гирифтааст, ба монанди: таассурот ва андешаҳо дар бораи китоби академик Мусо Диноршоев «Матолиби фалсафаи Ибни Сино»; дунё дигар шуд, дарёи ман, ту ҳамоне, ки ҳамоно, ки ҳастӣ; фалсафа ва мусиқӣ; ба ҳар ҳол ба гузашта(оқиб) менигарем; фаъолияти индивидуалии рассоми миллӣ; доир ба масоили театр ва «театралӣ»; Ҳомид Маҳмудов ва баъзе масоили театри муосири тоҷик ва монанди инҳо.

Бархе аз мақолаҳои китоб масъалаҳои фарҳангӣ-суннатӣ, ба мисли ташаккули тафаккури эстетикии ҷомеаи тоҷик; Наврӯз - ҷаҳонбинии болидарӯҳиву некбинӣ ва созандагӣ; ҷанбаҳои психиологӣ- иҷтимоӣ ва фарҳангии тақвимии ҷашнгирии форсӣ-тоҷикӣ; фидокорӣ ва хизматҳои шоёни академик М.Осимӣ ва ғ.-ро фаро гирифтааст.Чунонки аз мухтасари мазмуну мундариҷаи китоби мазкур ба назар мерасад, муаллиф дар навиштан ва сохтори ин китоб заҳмати зиёде кашида, ба хонанда масоили муҳими фарҳангу тамаддуни мардуми тоҷикро аз замони қадим то замони муосир бо як назофату назму низом ба қалам додааст. Дар ҷараёни таҳлилу баррасии масъалаҳои дар пеш гузоштаи хеш муҳаққиқ Саъдулло Раҳимов аз усулу равишҳои фалсафӣ-ахлоқӣ ва эстетикӣ истифода намуда, як асари арзишманди илмӣ-таҳқиқотии фалсафӣ-фарҳангиро ба аҳли илму адаб, олимону ҳунармандони соҳаи этикаву эстетика, синамову театр ва унвонҷӯёну донишҷӯёни соҳаи илму фарҳанг ва тамаддун пешниҳод намудааст.

Бояд қайд намуд, ки ин ду китобе, ки мо дар боло хеле фишурда баррасӣ намудем ва шояд аз нигоҳи санъатшиносону фарҳангшиносон заиф ба назар расад, аммо бо вуҷуди ин саъй намудем, ки то ҳадде тавонем мазмуну мундариҷа ва бо санъати илмӣ-ҳунарӣ, фалсафӣ-таърихӣ навишта шудани онҳо ва рӯи об баровардани фарҳангу тамаддуни ғании мардуми тоҷик хизмату фидокории қалбии муаллиф – Саъдулло Раҳимовро ба аҳли илм муаррифӣ намоем. Меарзад, ки чунин муаллифони варзида қобили ташвиқ ва дастгирии хирадмандони ҷомеа гарданд. Зеро ки Саъдулло Раҳимов аввалин муҳаққиқ аст, ки дар ин ду китоби худ шуҷоатмандона масъалаҳои муҳими таърихи фалсафаву фарҳанг, адабиёту ҳунар ва театру синамои тоҷикро аз ибтидо то имрӯз таҳлилу баррасии бунёдӣ намудааст, ки ифодакунандаи арзишҳои маънавию фарҳангии мардуми тоҷик мебошад.

Муродова Т. Номзади илмҳои фалсафа, дотсент, ходими пешбари илмии ИФСҲ-и ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Натиҷаи таҳлилҳо нишон медиҳад, ки коҳишёбии босуръати пиряхҳо дар тамоми қитъаҳои сайёра ба таври ғайримуқаррарӣ идома дорад. Аз ҷумла, давоми даҳсолаҳои охир пиряхҳои Осиёи Марказӣ низ дар ҳолати ғайримуқаррарӣ қарор дошта, дар маҷмуъ 30 фоиз таназзул ёфтаанд.

-Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни ҷаласаи нахустини Панели сатҳи баланд оид ба масъалаҳои тағйирёбии иқлим ва ҳифзи захираҳои обӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ масъалаи эълон намудани Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва муайян намудани Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳоро пешниҳод намуданд. 14 декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид соли 2025-ро Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 мартро Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо эълон намуд.

Мақсади асосии Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо пешниҳод намудани соли 2025 ҷалби диққати ҷомеаи ҷаҳонӣ ба яке аз мушкилоти муосири экологию иҷтимоии ҷаҳони муосир-таназзулёбии босуръати пиряхҳо мебошад.

Пиряхҳо дар ташаккулёбии экосистемаи Замин нақши муассир дошта, сарчашмаи асосии ҳифзкунандаи оби ошомиданӣ ва танзимкунандаи иқлими сайёра маҳсуб мешаванд. Мутаассифона, давоми даҳсолаи охир таназзулёбии босуръати онҳо на танҳо экосистемаҳои табиӣ, балки мавҷудияти олами зинда ва гуногунии биологиро барои оянда зери суол мебарад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон аз аввалин давлатҳои ҷаҳон аст, ки соли 2010 «Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон барои давраи солҳои 2010-2030»-ро қабул намуда, дар нақшаи чорабиниҳои он вазифаҳои мушаххасро барои омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо муқаррар ва иҷро намуд. Раванди татбиқи ин барнома нишон медиҳад, ки баргузории чорабиниҳо ва ноил гардидан ба ҳадафҳои созанда дар самти ҳифзи пиряхҳо чораҷӯиҳои мушаххаси глобалиро тақозо менамояд.

Чуноне ки натиҷаи таҳлилҳо нишон медиҳад, коҳишёбии босуръати пиряхҳо дар тамоми қитъаҳои сайёра ба таври ғайримуқаррарӣ идома дорад.

Масалан, суръати таназзулёбии пиряхҳои Греландия ва Антарктида, ки бузургтарин махзани захираҳои оби ошомидании кураи Замин маҳсуб мешаванд ва дар муътадил нигоҳ доштани иқлими сайёра ва уқёнуси ҷаҳонӣ нақши муассир доранд, давоми даҳсолаҳои охир афзоиш ёфта, боиси баланд гардидани сатҳи оби уқёнуси ҷаҳонӣ гардидааст.

Натиҷаи мушоҳидаҳои муҳаққиқон нишон медиҳад, ки дар натиҷаи обшавии 3,8 триллион тонна пиряхҳои қитъаи Греландия 10 мм баланд шудани сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ ба вуқуъ пайвастааст.

Амсиласозии ин раванд нишон медиҳад, ки агар обшавии пиряхҳо бо суръати мавҷуда идома ёбад, сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ то охири ин садсола метавонад ба андозаи 7 метр баланд шавад. Дар натиҷа он ҳаёти аҳолии минтақаҳои наздисоҳилӣ ва мамлакатҳои ҷазиравиро зери хатари ҷиддӣ қарор медиҳад.

Пиряхҳои Антарктида низ ҳолати ҳамсон доранд. Хусусан қисмати ғарбии он бо суръати рекордӣ об шуда, дар даҳсолаҳои охир боиси баланд шудани сатҳи оби уқёнуси ҷаҳонӣ мегардад. Тибқи ҳисобҳои пешакӣ, 20 фоизи аҳолии кураи Замин таъсири манфии онро эҳсос хоҳанд намуд.

Натиҷаи таҳлили маълумоти мавҷуда нишон медиҳад, ки давоми даҳсолаҳои охир пиряхҳои Осиёи Марказӣ низ дар ҳолати ғайримуқаррарӣ қарор дошта, дар маҷмуъ 30 фоиз таназзул ёфтаанд.

Натиҷаи амсиласозии раванди ташаккулёбии пиряхҳои Осиёи Марказӣ нишон медиҳад, ки агар коҳишёбии онҳо бо суръати мавҷуда идома ёбад, он метавонад то нимаи асри кунунӣ боиси нобудшавии аз се як ҳиссаи пиряхҳои минтақа гардад.

Тибқи арзёбии коршиносони Созмони ҷаҳонии обуҳавошиносӣ ва ташкилоти молиявиии иқлимӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар байни мамлакатҳои қитъаи Осиё аз ҳама бештар аз тағийёрбии иқлим ҳассос баҳогузорӣ шудааст.

Пиряхҳои Тоҷикистон сарчашмаи ташккули 60 фоизи захираҳои оби Осиёи Марказӣ маҳсуб мешаванд. Обшавии онҳо аз як тараф, сабаби таназзули захираҳои об, кам гардидани миқдори захираҳои обӣ ва таъсири занҷиравии он ба дигар соҳаҳои хоҷагии халқ шуда, аз ҷониби дигар, сабаби зиёдшавии ҳолатҳои фавқулодаи табиии дорои хусусияти глятсио-гидрологӣ мегардад.

Бе муҳобот, обшавии пиряхҳо чӣ дар миқёси ҷаҳон ва чӣ дар сатҳи минтақа на танҳо мушкилоти экологӣ, балки мушкилоти иҷтимоию иқтисодӣ низ буда, барои тамоми ҷомеаи башарӣ таҳдиди ҷиддӣ маҳсуб мешавад. Зеро обшавии ҷаҳонии пиряхҳо боиси баланд гардидани сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ, таназзулёбии захираҳои об, тағйирёбии экосистемаҳо ва зиёд гардидани ҳодисаҳои фавқулодаи табиӣ мегардад, ки барои тамоми башарият оқибатҳои ногувор дорад.

Чуноне ки таҷриба нишон медиҳад, мушкилоти истифода, ҳифз ва дастрасӣ ба маълумоти гидрологӣ, ки то оғози садсолаи кунунӣ дар миқёси ҷаҳон мавҷуд буданд, дар раванди силсилаташаббусҳои ҷаҳонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ба роҳ мондани платформаи Раванди оби Душанбе бо роҳи муколама, омӯзиш ва ҳамкорӣ ҳал гардиданд ё дар раванди баррасӣ қарор доранд. Онҳо барои бақои ҳаёти башарият натиҷаҳои дилхоҳ фароҳам меоваранд.

Дар ин замина Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва чорабиниҳои вобаста ба он бояд ҳамчун заминаи ҷалби тамоми иқтидор ба ҳифзи пиряхҳо ва истифодаи оқилонаи захираҳои обӣ дар ин самт равона гарданд.

Ҳамчунин баргузории Конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо, ки 29-31 майи соли равон дар шаҳри Душанбе дар назар аст, метавонад заминаи муассир барои муколама, баррасӣ ва ҳалли мушкилоти таназзулёбии пиряхҳо бошад.

Шерализода Назриало - номзади илмҳои геология ва минерология, (яхбандишиносӣ) директори Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон”

Ҳамасола 9 май дар тамоми ҷумҳурӣ ва кишварҳои пасошӯравӣ бо эҳтироми бузург Иди Ғалаба таҷлил мегардад, ки пирӯзии инсон бар зулму истибдод, бар ҷаҳолат ва фашизмро таҷассум мекунад. Ин сана на танҳо ёдбуди як рӯйдоди таърихист, балки рӯзи гиромидошти онҳое мебошад, ки ҷони худро барои озодӣ ва зиндагии осоиштаи наслҳои баъдӣ нисор карданд.

Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941–1945) яке аз фоҷиабортарин сафаҳоти таърихи башарият аст. Дар ин ҷанг беш аз 27 миллион нафар шаҳрвандони Иттиҳоди Шӯравӣ ҷони худро аз даст доданд. Аз ҷумла, аз Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз 300 ҳазор нафар ба ҷабҳа рафтанд ва зиёда аз 90 ҳазор нафари онҳо ҳалок гардиданд. Фарзандони тоҷик дар муҳорибаҳои ҳалкунанда, аз ҷумла ҳифзи Маскав, Сталинград, озодсозии Киев, Варшава ва ишғоли Берлин ширкат варзиданд.

Маҳмудхоҷа Ғафуров, таърихшиноси барҷастаи тоҷик, дар яке аз мақолаҳои худ менависад:

«Ҷанги Бузурги Ватанӣ на танҳо як задухӯрди ҳарбӣ, балки як озмоиши ахлоқии халқҳои Шӯравӣ буд. Дар ин мубориза қудрати ахлоқиву маънавии миллатҳо собит шуд».

Иди Ғалаба барои насли имрӯз бояд ҳамчун дарси ибрат бошад. Мо бояд ба онҳое ки зиндагии ороми моро таъмин карданд, арҷ гузорем, хотираи онҳоро пос дорем ва таърихи воқеиро ба фарзандон омӯзонем. Ҳамзамон, бояд ёдовар шуд, ки саҳми заҳматкашони ақибгоҳ, аз ҷумла занону кӯдакон, ки бо меҳнати хеш ғалабаро дастгирӣ карданд, низ кам нест. Дар шароити душвор онҳо бо сабр, меҳнат ва умед шабу рӯз кор карданд.

Аҳмади Дониш, донишманди тоҷик, асрҳо пеш гуфта буд:

«Касе ки ба Ватан меҳр надорад, ба инсонӣ сазовор нест».

Ин гуфта имрӯз ҳам аҳамияти бузург дорад. Меҳри Ватан ва эҳтироми сулҳ аз худшиносии миллӣ сарчашма мегирад.

Дар ин рӯз мо на танҳо хотираи гузаштагонро гиромӣ медорем, балки ба худ савганд ёд мекунем, ки сулҳи бадастомадаро нигоҳ медорем. Зеро сулҳ натиҷаи фидокории беандозаи садҳо ҳазор нафар қаҳрамон аст.

Бо ифтихор ва эҳтироми бузург— ҳамчун як фарди Ҷумҳурии Тоҷикистон — ҳамаи Шумоён ҳамвананони азизро ба ифтихори Рӯзи Ғалаба — 9 май самимона табрик намоям!

Бигузор, хотираи шаҳидони ҷанг ҳамеша дар қалбҳои мо боқӣ монад, ва бигузор, сулҳу оромӣ, Ваҳдати миллӣ ва пешрафти илм дар Тоҷикистони соҳибистиқлол ҷовидон бошад!

Юнусова Фарзона ходими хурди илмии шуъбаи Мониторинги пиряхҳо, криосфера, глятсиология ва ГИС – технологияи МДИ ”Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”

Мутобиқи маълумотҳои омории хоҷагии халқӣ ИҶШС (СССР) дар соли 1980 пешниҳодкарда дар Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1940 – 1525 ҳазор аҳолӣ, ки 203 ҳазорашон дар шаҳрҳо ва 1196 ҳазорашон дар деҳот умр ба сар мебурданд, зиндагӣ мекарданд. Аз он аҳолӣ аз ҳар ҳазор нафарашон танҳо 40 нафарашон соҳиби маълумот буданд, яъне хондану нависондан метавонистанд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги ватанӣ (1941-1945) аз Тоҷикистон зиёда аз 300 ҳазор мардон ба ҳимояи ватан даъват шуда буданд, ки наздики 50 фоизи мардони қобили корро ташкил мекард. Як қисми мардони ба ҷанг сафарбаршуда хондану нависондан наметавонистанд, аммо шукргузор аз давлатдории сотсиалистӣ ва рӯзбеҳбудии он таъминкарда буданд. Бинобар ҳамин, ба ватан хиёнат накарда бо як даст, як пой, як чашм ва ҷароҳатҳои вазнин баргашта, мувофиқи қобилият бо меҳнати фаъол, зиндагиашонро пеш мебурданд.

Дар ватан мондагон медонистанд онҳоеро, ки ба ҷанг фиристодаанд, нависондану хондан наметавонистанд, бинобар ҳамин интизорӣ омадани мактуб ҳам набуданд. Аммо ғайричашм- дошт мактубҳо бо забони озарбойҷонӣ, узбекӣ, русӣ ва тоторӣ ба хоҳарону бародарон ва модарони мушфиқу оилаҳояшон меомад. Як маротиба ҳамон меросҳоро нигоҳ кунед, он мактубҳо бо ҳамон забонҳо ба шумо маълумотҳои барҷастаеро дар бораи шуҷоату мардонагии хешу ақрабҳоятон ва ё бобою падаратон пешниҳод менамоянд.

Ман дар бораи яке аз онҳое, ки хондану нависонданро намедонист, вале бо се ҷароҳати вазнин ба хона баргаштааст ба шумо роз овардани ҳастам.

Падари ман Оймаҳмадов Некмуҳаммад соли 1902 дар деҳаи Дар-Дари ноҳияи Заҳматобод (Айнӣ) ба дунё омадааст ва моҳи апрели соли 1943 ба сафи армияи советӣ даъват шудааст. 300 нафар аз ноҳияи Заҳматобод (Айнӣ) даъватшудагонро то Панҷакент пиёда бурданд. Аз он ҷо ба мошинҳо савор карда ба Каттақурғони Самарқанд ва дар онҷо дар давоми се моҳ ба онҳо дарсҳои ҳарбӣ гузаштанд.

Дар яке аз рӯзҳо ба қатора бор карданду ба тарафи Русия фиристоданд. Ҳамин, ки ба яке аз истгоҳи роҳи оҳан (стантсияҳо) наздик шудем, самолётҳои немис ба болои қатораҳо тиру туфанг партофтанд. Ҳамон тавре, ки моро омӯзонда буданд, аз қатора худро берун гирифта, аз он ҳарчи дуртар ҷойгир мешудем, барои ман ин ҳолат оғози ҷанг буд. Қисмат он мардро барои хизмат ба фронти сеюми Украина дар полки 283 ба сифати тирандоз (мерган) муқаррар кард.

Аз гуфтаҳои падарам рузи аввале, ки маро ба полки 283 оварданд, Командири полк омада, аз ҳолу аҳволи аз Осиёи Миёна омадагон пурсон шуд, гуфтем, ки чой намеёбем ки нушем, ҳамон лаҳза чой ҳам пайдо шуду мо аз куфти чой берун шудем.

Баъди он ҳамон командир моро қатор кард ва худаш ба даруни хандақ (траншея) даромада, ба механики танк ишора кард, ки аз болои Вай гузарад, баъди танк гузаштан, командир аз траншея берун омад ва гуфт, ки кори ман анҷомдодаро такрор мекунад? Ман дар ҷавоб ба пеш баромадам ва рафта ба даруни хандақ (траншея) даромадам, танк аз болоям гузашт, ман аз зери танк зиндаю солим берун баромадам ва бо ҳамин ба дигарон намуна шудам. Он командир боз ҳамаро саф кашид ва соати дастиашро кушода ба ман тӯҳфа кард, ки то солҳои 50-ум ба ман хизмат кард.

Падари ман ман соҳиби медал барои шуҷоат “за отвагу” №2315970 ва медали ғалаба нисбат ба Германия мебошам.

Инчунин, дар давоми хизмат ба падарам раҳматномаҳои зиёде барои озод кардани шаҳрҳои Житомир, Ровно, Проскурово, Винница, Каменец-Подолск, Гомель, Тирасполь, Белгород, Черновицы, Станислав, Дрогобич, Львов, Прага, Берлин ва ғайраҳо сазовор гардидаам, ки онҳо бо имзои И.В.Сталин, Г.К. Жуков, И.С. Конев, К.К. Рокосовский, Д.Д. Лелюшенко, Д.Т. Гуляев ва ғайраҳо мебошанд.

Дар ҷанг инсон ҳаррӯз ва ҳар соат бо марг рӯ ба рӯ мешавад, агар лаҳзае тарсро ба хотир овардед, марг шуморо меёбад, агар хилофи он рафтор кардед, шумо ғолиб ва зинда мемонед.

Онҳое, ки хондану нависондан наметавонистанд дар ҳама мушкилиҳо ба ватанашон хиёнат накарданд, бо изи тирҳои дар тан доштаашон, ҷавононро ба хондан, софдилона меҳнат кардан даъват мекарданд. Онҳо дар тую маъракаҳо гули сари сабади дастархон буданд, бо нишасту хесташон ва тарбияи фарзандонашон намунаи ибрат буданд, то солҳои 60-ум, яъне пайдо шудани телевизион, онҳо меҳру садоқатро ба ватан тарғиб мекарданд ва ҳангоми даъват ба сафи қувваҳои мусаллаҳ, онҳо роҳнамои ҷавонон ва намунаи ибрат буданд.

Фарзандони чунин бесаводҳо, пояи устувори сулҳу ваҳдат ва полкҳои ҷовид (бесмертный полк) мебошанд. Падари ман дар синни 58 солагиашон, дар рӯзи Наврӯз аз олам гузаштанд, ман ҳамон вақт 25-26 сола будам. Васиятҳои чунин мардон буданд, ки ҳамаи фарзандону набераю абераҳо, соҳиби илми олию хизматгор ба халқу ватан мебошанд.

Дар солҳои ҷанг 1,1 млн нафар Тоҷикистонӣ, 250 заводу фабрикаҳои ба ақибгоҳ сафарбар- шударо қабул карда, дар давоми 2-3 моҳ онҳоро ба кор меандохтанд, ки дар як шабонарӯз се смена кор карда, ба сафи якқатораи аскарон (фронт) молу маҳсулот мефиристод. Он заводҳоро дар ҳамаи минтақаҳои Тоҷикистон ҷойгир карданд. Як миллион Тоҷикистонӣ, зиёда аз ду миллион ба ақибгоҳ, бо заводу фабрикаҳо омадагонро дар мактабҳою боғчаҳо ва хонаю ҳавлиҳояшон ҷой карда ба онҳо сарпаноҳ доданд, гоҳо худашон гурусна ба саҳро рафта, дар заводу фабрикаҳо коркунандагонро хӯроки гарм медоданд.

Соҳаи кишоварзӣ сафи якқатораи аскарон (фронт) ва ақибгоҳро бо хӯрокворию ашёи хом пурра таъмин мекард. Ҳамин якдилию тифоқӣ буд, ки рӯзи иди ғалаба бо чашмони аз ашки шодӣ пур, тарафи хонаҳои якдигар давида, аз офати фашистӣ халос шудем гуфта, хурсандӣ мекарданд.

Занҳои 17-18 сола интизори баргаштани шавҳарҳояшон буданд ва баъзеяшон рӯи гарми шавҳарашонро надида, бо ҳазор орзӯ садоқату бовафоиро нисбати болинашон нигоҳ доштанд, ки рӯзи никоҳ ваъда карда буданд, бефарзанд ин дунёро падруд гуфта, бовафогии абадиашонро ба он дунё ба шавҳарҳояшон бе хиёнат, дастовез бурданд. Чунин занҳои 17-18 солаи абадан бевамонда, бо рафтори содиқонаашон ба мо намунаи ибрат, пайгирӣ ва тақлид дар пойдории оиладорӣ, тарбияи фарзанд, боварӣ ва яклафзӣ буданд.

Он ҷанг, барои дар ақибгоҳ будагон низ, мактаби омӯзиши инсонӣ буд, ки будани ҳар якеро инъикос мекард. Ҳамон ори тоҷикӣ, домангири мо аст, ки бояд саноатигардонии босуръатро бо дастони худ бунёд карда, мутахассисони ватаниро дар асоси ин васият тарбия намоем, то ки ба дигар мулк сафар карда, навигариҳои техникиро дар олам паҳн намоянд. Ин иди ғалабаро бо навовариҳояш ҳамаи Тоҷикистониҳо, ҳамеша интизорӣ мекашанд ва бо ҳамин рӯҳи барнагаштагону дар ақибгоҳ фавтидагонро бо некӣ ба ёд оварда, фаромӯш нашудани онҳоро ба ояндагони Тоҷикистон ба мерос гузоштанианд.

Ҳамон тоҷике, ки худаш нахурду дигаронро хӯронд, бегонаро дар хонааш ҷой доду худаш дар саҳрои кушод хобид, бояд аз вартаи беҳунари берун баромада, рушди қувваҳои истеҳсолкунандаро таъмин карда, бо ҳунармандиҳои беназираш намунаи инсонияти олам бошад. Мо дар назди рӯҳи аз ҷанг барнагаштагон абадан қарздорем, то ки бо ваҳдату якдилиамон дар ватан, тантанаи рушди инноватсияро ҳар сол қайд намоем.

Ташкили гурӯҳи ҷӯяндагони аз ҷанг барнагашта ва ба хоки ватан овардани бозмондаҳои он ҷанговарон, аз як тараф намунаи арзандаи мо бошад, аз тарафи дигар ба ҷавонон шуҷоату мардонагиро тарғиб менамояд. Ба Тоҷикистон овардани нусхаи байрақи ғалаба ва ба он ҳар сол рӯзи иди ғалабаро эҳтиром гузоштан, орзӯи деринаи ман аст.

Оймаҳмадов Г.Н. н.и.и Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионӣ

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо аҳамияти ғамхорӣ нисбат ба собиқадоронро таъкид карда, онҳоро «афсонаҳои зинда, ки корнамоияшон дар дилҳои мардум абадӣ мемонад» номидаанд. Ба муносибати 74-умин солгарди Ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар соли 2019 Пешвои миллат такид намуда буданд, ки: «Ҷанги Бузурги Ватанӣ шуҷоат ва ваҳдати мардуми моро нишон дод. Мо дар назди собиқадорон қарзи абадӣ дорем ва вазифаи мо таъмини зиндагии сазовор ва нигоҳдории хотираи корнамоияшон барои наслҳои оянда аст».

Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941–1945) дар таърихи Тоҷикистон нишонаи амиқ гузошт, ки ҳамчун як қисми Иттиҳоди Шӯравӣ дар пирӯзӣ бар фашизм саҳми беназирро доро мебошад. Зиёда аз 300 ҳазор сокинони ҷумҳурӣ дар амалиёти ҷангӣ иштирок карданд, 120 ҳазор нафар ҳалок шуданд ва кормандони ақибгоҳ бо захираҳои зарурӣ фронтро таъмин намуданд. Пас аз ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар соли 1991 Тоҷикистон ба ташаккули низоми миллии ҳифзи ҳуқуқи собиқадорон ва кормандони ақибгоҳи Ҷанги Бузурги Ватанӣ (ҶБВ) шурӯъ намуд.

Тоҷикистон, сарфи назар аз дур будани худ аз фронт дар ҶБВ нақши муҳим бозид. Дар ҷумҳурӣ воҳидҳои ҳарбӣ, аз қабили бригадаи тирандозии 99-ум ва дивизияи савораи 61-ум ташкил шуданд, ки дар набардҳои муҳими Ленинград, Сталинград ва Курск иштирок карданд. Қаҳрамонони Тоҷикистон, ба монанди Саидқул Турдиев ва Ҳабибулло Ҳусейнов, ки унвони Қаҳрамони Иттиҳоди Шӯравиро соҳиб шуданд, рамзи далерӣ гардиданд. Кормандони ақибгоҳ дар шароити норасоии захираҳо маводи ғизоӣ, либос ва лавозимоти ҷангӣ истеҳсол карда, барои ин зиёда аз 102 ҳазор мукофотонида шуданд. Пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991 Тоҷикистон бояд низоми иҷтимоии ҳифзи собиқадоронро ба шароити нав мутобиқ мекард, ки ин раванд бо ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) ва бӯҳрони иқтисодӣ мушкил шуд.

Пас аз эълони истиқлолият Тоҷикистон ба меъёрҳои шӯравӣ, аз ҷумла Низомномаи ИҶШС дар бораи имтиёзҳо барои собиқадорон, такя кард, ки нафақа, хизматрасонии тиббӣ ва имтиёзҳои манзилиро дар бар мегирифт. Аммо ҷанги шаҳрвандӣ ва мушкилоти иқтисодӣ иҷрои ин чораҳоро маҳдуд кард. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 7 апрели соли 1995, № 59 "Дар бораи ветеранҳо" қабул шуд (Дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 2021, №1843 "Оид ба ворид намудани тағйирот ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ветеранҳо" ба номи он “Дар бораи собиқадорон” иваз карда шуд), ки дар асоси моддаи 14 ва 15 ин қонун собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва дигар категорияҳои шаҳрвандоне, ки ба собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ баробар карда шудаанд, муқаррар шуд.

Собиқадорони (ветеранҳои) Ҷанги Бузурги Ватанӣ шаҳрвандоне мебошанд, ки дар амалиёти ҷангӣ барои ҳифзи Ватан ё таъминоти қисмҳои армияи амалкунанда дар минтақаҳои амалиёти ҷангӣ бевосита иштирок кардаанд, инчунин шахсоне, ки хизмати ҳарбиро солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ сипари намудаанд, дар ақибгоҳ шаш моҳ, ба истиснои давраи кор дар ҳудуди муваққатан аз тарафи душман истилогардидаи ИҶШС, кор кардаанд, ё барои меҳнати фидокорона ва хизмати бенуқсон дар ақибгоҳ бо ордену медалҳои ИҶШС дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ мукофотонида шудаанд.

Чунин шахсон собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ шуморида мешаванд:

а) хизматчиёни ҳарбӣ, аз ҷумла ба эҳтиёт ҷавобшудагон (ба истеъфо баромадагон), ки хизмати ҳарбиро дар қисмҳои ҳарбӣ, штабҳо ва муассисаҳои дар давраи ҷанги гражданӣ ва Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба ҳайати армияи амалкунанда дохилшаванда адо намудаанд, дар амалиёти дигари ҷанги барои ҳифзи Иттиҳоди ҶШС иштирок кардаанд, партизанҳо ва пинҳонкорони ҷанги гражданӣ ва Ҷанги Бузурги Ватанӣ;

б) хизматчиёни ҳарбӣ, аз ҷумла ба эҳтиёт (истеъфо) баромада, инчунин шахсони ҳайати роҳбарӣ ва қатории мақомоти корҳои дохилӣ ва амнияти давлатии Иттиҳоди ҶШС, ки хизматро дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар шаҳрҳое адо намудаанд, ки иштирок дар муҳофизаи онҳо ба собиқаи хизмат ҷиҳати таъин намудани нафақа аз рӯи шарту шароити барои хизматчиёни ҳарбии қисмҳои ҳарбии армияи амалкунанда муқарраршуда ҳисоб карда мешавад;

в) шахсони ҳайати кирояи Армияи шӯравӣ, Флоти ҳарбии Баҳри, қӯшунҳо ва мақомоти корҳои дохилӣ ва амнияти давлатии ИҶШС, ки дар қисмҳо, штабҳо ва муассисаҳои ба ҳайати армияи амалкунанда дохилшаванда дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ аз рӯи штат соҳибмансаб буданд ё дар он давраҳо дар шаҳрҳое буданд, ки иштирок дар муҳофизаи онҳо ба собиқаи хизмат ҷиҳати таъин намудани нафақа аз рӯи шарту шароити барои хизматчиёни ҳарбии қисмҳои армияи амалкунанда муқарраршуда ҳисоб карда мешавад.

г) шахсоне, ки дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ҳайати қисмхои ҳарбӣ, штабҳо ва муассисаҳои ба ҳайати армияи амалкунанда ва флот дохилшаванда ба сифати писархондҳои (тарбиягирандагони) полкҳо ва юнгаҳо шомил буданд;

д) шахсоне, ки дар амалиёти ҷангӣ бар зидди Германияи фашисти ва иттифоқчиёни он дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ҳудуди кишварҳои хориҷӣ дар ҳайати отрядҳои партизанӣ, гурӯҳҳои пинҳонкор ва дигар воҳидҳои зиддифашистӣ иштирок кардаанд;

е) хизматчиёни ҳарбӣ, аз ҷумла онҳое, ки ба эҳтиёт (истеъфо) баромадаанд, шахсони ҳайати роҳбарӣ ва қатории мақомоти корҳои дохилӣ ва амнияти давлатӣ, шахсоне аз ҷумлаи ҷанговарон ва ҳайати фармондеҳии баталонҳои қиркунанда, взводҳо ва отрядҳои муҳофизати халқ, ки супоришҳои Ҷангии ҳукуматии Иттиҳоди ҶШС-ро дар давраи аз 1 январи соли 1944 то 9 майи соли 1945 дар ҳудуди ИҶШС, ҶШС Белоруссия, ҶШС Литва, ҶШС Латвия ва ҶШС Эстония иҷро кардаанд.

Ба ҷумлаи собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ, ки дар моддаи 14-уми Қонуни мазкур пешбинӣ гардидаанд, чунин шахсон низ дохил мешаванд:

а) кормандони воҳидҳои махсуси Комиссариати халқии роҳҳо, Комиссариати халқии алоқа, ҳайати шинокунандаи киштиҳои шикорӣ ва нақлиётӣ ва ҳайати парвозу боркашонии авиатсияи Комиссариати халқии саноати моҳии собиқ Иттиҳоди ҶШС, Флоти баҳрию дарёӣ, ҳайати парвозу боркашонии авиатсияи роҳҳои асосии баҳрии шимолӣ, ки дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба ҳолати шахсони ба ҳайати Армияи Сурх дохилбуда гузаронида шуда, ба манфиати армияи амалкунанда ва флот вазифаҳоро дар ҳудуди сарҳадҳои ақибгоҳии фронтҳои амалкунанда, минтақаҳои оперативии флотҳо иҷро менамуданд, инчунин аъзоёни экипажи киштиҳои флоти нақлиётӣ, ки дар оғози Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба бандарҳои давлатҳои дигар боздошта шуда буданд;

б) шахсоне, ки дар объектҳои мудофиаи зиддиҳавоӣ, мудофиаи зиддиҳавоии маҳаллӣ, дар сохтмони иншоотҳои мудофиавӣ, базаҳои баҳрӣ, аэродромҳо ва дигар объектҳои ҳарбии ҳудуди сарҳади ақибгоҳии фронтҳои амалкунанда, дар қитъаҳои роҳи оҳан ва автомобилии ба фронт наздик, дар госпиталҳои эвакуатсионӣ ва поёздҳои санитарӣ дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ кор кардаанд;

в) кормандони муассисаҳо, ташкилотҳо (аз ҷумла муассисаҳо ва ташкилотҳои фарҳанг ва санъат), намояндагони воситаҳои ахбори оммавӣ, ки дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба ҳайати армияи амалкунанда ба командировка фиристода шудаанд;

г) шахсоне, ки дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ аз тарафи мақомоти ҳокимияти маҳаллӣ ба ҷамъоварии муҳимот ва техникаи ҳарбӣ, аз мина тоза кардани минтақаҳо ва объектҳо ҷалб карда шудаанд;

д) шаҳрвандоне, ки дар давраи муҳосираи шаҳри Ленинград (аз 8 сентябри соли 1941 то 27 январи соли 1944) дар корхонаҳо, муассисаҳо ва ташкилотҳои шаҳр кор кардаанд ва бо медали "Барои мудофиаи Ленинград" мукофотонида шудаанд ва шахсоне, ки бо нишони "Сокини Ленингради дар муҳосирабуда" мукофотонида шудаанд;

е) шахсоне, ки бо ордену медалҳои Иттиҳоди ҶШС барои меҳнати фидокорона ва хизмати бенуқсони ҳарбӣ дар ақибгоҳ дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ мукофотонида шудаанд;

ж) шахсоне, ки дар давраи аз 22 июни соли 1941 то 3 сентябри соли 1945 дар хизмати ҳарбӣ, дар хизмати мақомоти корҳои дохилӣ ва амнияти давлатӣ на камтар аз шаш моҳ буданд (ғайр аз шахсоне, ки дар хизмати армияи амалкунанда қарор доштаанд);

з) шахсоне, ки дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ақибгоҳ камаш шаш моҳ, ба истиснои вақти кор дар марзҳои муваққатан истилошудаи ИҶШС, кор кардаанд;

и) собиқ маҳбусони ноболиғи лагерҳои консентратсионӣ, гетто ва дигар ҷойҳои нигаҳдории маҷбурӣ, ки аз тарафи фашистон ва иттифоқчиёни онҳо дар давраи Ҷанги дуюми ҷаҳон сохта шуда буданд;

к) ҳамсари (шавҳари) маъюбони вафоткардаи Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва маъюбоне, ки ба онҳо баробар карда шудаанд, инчунин ҳамсари (шавҳари) иштирокчиёни вафоткардаи ҷанг, партизанҳо, пинҳонкорон, шаҳрвандоне, ки дар давраи муҳосираи шаҳри Ленинград дар муассисаҳо, корхонаҳо ва ташкилотҳои шаҳр кор кардаанд ва бо медали "Барои мудофиаи Ленинград" ва нишони "Сокини Ленингради дар муҳосирабуда" мукофотонида шуда, дар натиҷаи касалиҳои умумӣ, иллати (маъюбии) меҳнатӣ ва дигар сабабҳо ҳамчун маъюб эътироф шудаанд (ба ғайр аз шахсоне, ки дар натиҷаи амалҳои ғайриқонунӣ маъюб шудаанд), ва никоҳи дигар накардаанд.

Дар асоси моддаи 24 қонун ба шахсоне, ки собиқадор дониста шудаанд, афзалиятҳои зайл дода мешавад:

1) ҳуқуқи афзалиятнок барои муолиҷаи ройгон дар муассисаҳои тиббии статсионарӣ ва амбулатории давлатӣ;

2) муоинаи ҳарсолаи диспансерӣ дар муассисаҳои тиббии давлатӣ;

3) ҳангоми ба нафақа баромадан ройгон истифода бурдан аз марказҳои саломатие, ки дар онҳо ба қайд гирифта шуда буданд (аз ҷумла марказҳои саломатии тобеи идорӣ);

4) дар навбати аввал аз ҷои кор таъмин карда шудан, барои бекорон бошад, - аз тарафи мақоми таъинкунандаи нафақа дар маҳалли истиқомат ё аз тарафи мақоми таъинкунандаи нафақа таъмин намудани роҳхатҳо барои истироҳат дар шифохонаҳо, профилакторияҳо ва истироҳатгоҳҳо;

5) афзалият барои табобати истироҳатгоҳию курортӣ дар вақти муносиб;

6) бемузд омӯхтани касбҳои нав дар маҳалли кор дар курсҳои такмили ихтисос дар системаи давлатии тайёр кардани кадрҳо ва такмил додани ихтисоси онҳо бо пардохти музди меҳнат аз ҷои кор дар тамоми давраи таҳсил;

7) дар мавриди мувофиқ истифода бурдани рухсатии меҳнатии ҳарсолаи пулакӣ ва гирифтани рухсатии бемузди меҳнат;

афзалият ҳангоми таъини нафақа, пардохти кумакпулӣ, ки қонунгузорӣ муқаррар кардааст;

9) афзалият ҳангоми қабул шудан ба хона-интернатҳо барои пиронсолону маъюбон, марказҳои минтақавии хизматрасонии иҷтимоии нафақахӯрон ва шӯъбаи расонидани ёрии иҷтимоӣ дар хона (бенавбат фақат ба собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва амалиёти ҷангӣ дар ҳудуди давлатҳои дигар, ба категорияи боқимондаи собиқадорон - дар навбати аввал);

10) афзалият дар истифодаи тамоми навъҳои хидмати алоқа, муассисаҳои маданӣ-равшаннамоӣ ва варзишию тандурустӣ, харидани билет ба тамоми навъҳои нақлиёт (аз рӯи қоидаҳои банди 9-уми ҳамин модда);

11) афзалият ҳангоми қабул шудан ба муассисаҳои таълимии давлатии таҳсилоти миёна ва олии касбӣ;

12) афзалият ҳангоми дохил шудан ба кооперативҳои манзилӣ, сохтмони манзил, гараж, кооперативҳои бустонсаройсози, ширкатҳои боғпарварию обчакорӣ, ҳангоми гирифтани қитъаҳои замин (дар ҳудуди меъёре, ки қонунгузорӣ муқаррар кардааст) барои сохтмони хонаҳои хусусӣ, хоҷагиҳои боғдорию обчакорӣ;

13) афзалият дар гирифтани қарз аз муассисаҳои бонки давлатӣ барои харидани (сохтани) хона, манзили истиқоматии шахсӣ, боғсарой, ободонии қитъаи боғӣ ва таъмири асосии манзилҳои ба онҳо тааллуқдошта;

14) ройгон шахсӣ кунонидани манзили ишғолкардаи истиқоматӣ дар хонаҳои фонди давлатӣ ва идораҳо;

15) ба ҳисоби собиқаи меҳнат (собиқаи хизмат) дохил кунонидани вақти иштирок дар амалиётҳои ҷангӣ дар ҳаҷми секарата (як сол ба ҳисоби се сол).

Дар асоси моддаи 25 қонун бошад собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ ғайр аз тадбирҳои ҳифзи ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ, ки дар моддаи 24-уми ҳамин Қонун пешбинӣ шудаанд, аз ҳуқуқ ва кафолату ҷуброни давлатии зерин истифода менамоянд:

а) умрбод аз пардохтҳои зерин озод карда мешаванд;

1) аз пардохти ҳаққи манзили ишғолнамудаи истиқоматӣ. Зимнан то 15 метри мураббаъ аз масоҳати иловагии истиқоматӣ ба андозаи яккарата пардохта мешавад;

2) аз пардохти ҳаққи хидмати посбонии ғайриидоравӣ, хадамоти коммуналӣ (новобаста аз фонди манзилӣ) ба истиснои пардохти қувваи барқ ва гази табии) ва барои онҳое, ки дар хонаҳои оби гарме надошта зиндагӣ мекунанд, аз пардохти пули сӯзишворӣ дар ҳудуди меъёри фурӯши барои аҳолӣ муқарраршуда ва хизматгузории нақлиёти барои расонидани ин сӯзишворӣ;

3) аз пардохти хизмати алоқа;

4) барои гирифтани қитъаҳои замин дар он ҳаҷме, ки қонунгузорӣ барои сохтани хонаи шахсӣ, боғчаҳо, гараж, хоҷагии боғдорию полезӣ, чорво муқаррар кардааст;

5) аз фоизи қарзи яккаратаи муассисаҳои бонки давлатӣ барои харидани (сохтани) хона, бинои шахсӣ, боғсаро, ободонии қитъаи замини боғ, ташкили хоҷагии ёрирасон ё деҳқонӣ;

6) аз дорупулӣ дар асоси дорухат дар ҳудуди меъёрҳое, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар кардааст;

7) аз ҳаққи сохтану тармим кардани дандонҳои сунъӣ (ба истиснои дандонҳои сунъие, ки аз металлҳои қиматбаҳо сохта шудаанд) инчунин барои таъмин кардан бо навъҳои дигари ёрии протезию-ортопедӣ (ба истиснои онҳое, ки аз металлҳои қиматбаҳо сохта шудаанд);

аз пули роҳхатҳо барои табобати истироҳатгоҳию курортӣ (ба шарте, ки онҳо барои корнамоиҳои ҷангӣ бо ду ва зиёда аз он орденҳои ИҶШС ва Ҷумҳурии Тоҷикистон мукофотонида шуда бошанд);

9) аз роҳкирои ҳамаи навъҳои нақлиёти мусофирбари шаҳрӣ ва наздишаҳрӣ (ба ғайр аз таксӣ) ва дар нақлиёти автомобилии истифодаи умумӣ, бо пешниҳоди шаҳодатнома (ба истиснои таксӣ) дар деҳот дар ҳудуди ноҳияи маъмурии ҷои истиқомат, ҳамчунин дар нақлиёти роҳи оҳани наздишаҳрӣ ва автобусҳои хатти ҳаракати наздишаҳрӣ;

10) аз роҳкиро як бор дар ду сол ҳангоми рафтуомад дар нақлиёти роҳи оҳан, ҳавоӣ ё автомобилӣ ё ин ки мувофиқи хоҳиши ӯ дар як сол як бор сафар (рафтуомад) кардан бо нархи 50 фоиз арзоншуда бо навъҳои нақлиёти дар боло номбурда;

б) ғайр аз ин ҳуқуқи зерин дода мешавад:

1) дар навбати аввал (барои маъюбон бенавбат) аз ҷои кор, бо нархи арзон ва барои касоне, ки кор намекунанд, аз ҳисоби мақоми дахлдори таъминоти нафақа гирифтани роҳхат барои табобати истироҳатгоҳию курортӣ;

2) дар навбати аввал шахсони барои беҳбуди шароити манзили муҳтоҷ, (маъюбони гурӯҳи 1 ва 2 бенавбат) аз ҳисоби фондҳои манзилии давлатӣ ё идоравӣ ройгон бо манзили истиқоматӣ таъмин мешаванд (кӯчондани онҳо аз манзили истиқоматии хизматӣ бе додани манзили истиқоматии дигар манъ аст);

3) бенавбат гузаронидани телефони хона, зимнан барои инвалидони ҷанг ройгон;

4) берун аз конкурс қабул кардан ба муассисаҳои таълимии давлатии таҳсилоти миёна ва олии касбӣ ва дар давраи таҳсил дар ин муассисаҳо гирифтани стипендияи зиёдтаре, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар кардааст;

5) аз ҷои кор гирифтани рухсатии бемузди меҳнат ба мӯҳлати се ҳафта (маъюбони ҷанг то чор ҳафта);

6) дар навбати аввал (барои маъюбони ҷанг бенавбат) таъмир намудани манзили истиқоматӣ;

7) гирифтани кумакпулӣ барои корношоямии муваққатӣ дар натиҷаи бемории умумӣ то се моҳ паи ҳам ё то чор моҳ, паи ҳам дар як соли тақвимӣ (маъюбони ҷанг мувофиқан чор ва панҷ моҳ);

гирифтани кумакпулӣ барои корношоямии муваққатӣ дар ҳаҷми 100 фоиз, новобаста аз собиқаи меҳнатӣ;

9) дар навбати аввал таъмин шудан бо сӯзишворӣ.

Ба иштирокчиёни ҷанг, ки дар натиҷаи бемориҳои умумӣ, иллати меҳнатӣ ва дигар сабабҳо (ба истиснои шахсоне, ки маъюбиашон дар натиҷаи аъмоли ғайриқонунӣ ба амал омадааст) маъюб шудаанд, ҳуқуқу кафолатҳо ва ҷуброни маъюбони ҷанг, мувофиқи гурӯҳи муқаррашудаи маъюбӣ, бидуни ташхиси иловагии экспертии тиббӣ дода мешавад.

То 1 майи соли 2025 дар асоси омори расмӣ дар Тоҷикистон 17 иштирокчии ҶБВ ва 127 корманди ақибгоҳ дар қайди ҳаёт мебошанд.

Соли 2020 ба муносибати 75-умин солгарди Ғалаба муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дастур доданд, ки аз Фонди захиравӣ беш аз 1 миллион сомонӣ барои пардохти 6 ҳазор сомонӣ ба ҳар собиқадор ҷудо карда шавад ва таъкид кард: «Ғамхорӣ нисбат ба собиқадорон на танҳо вазифаи давлат, балки масъулияти ахлоқии ҳар шаҳрванд аст». Инчунин даъват кард, ки дастгирии иҷтимоӣ, аз ҷумла беҳбуди манзил ва хизматрасонии тиббӣ, тақвият дода шавад, ки дар барномаи рушди шаҳри Душанбе инъикос ёфта аст. Душанбе ҳамчун пойтахт, маркази барномаҳои иҷтимоӣ барои собиқадорон буда, инфрасохтори пешрафта ва дастрасӣ ба хизматҳоро пешниҳод мекунад. Дар соли 2021 дар Душанбе маркази махсуси пиронсолон кушода шуд, ки дар он собиқадорон машварат, ташхис ва доруҳои ройгон мегиранд. Дар соли 2024 тақрибан 90% собиқадорони пойтахтро хизмат расонд, ки 350 расмиёти ройгон анҷом дод. Гурӯҳҳои сайёри тиббӣ ба собиқадороне, ки қобилияти ҳаракат надоранд, хизмат мерасонанд. Аз соли 2019 мақомоти ҳокимияти иҷроияи шаҳри Душанбе бо роҳбарии муҳтарам Рустами Эмомалӣ барномаи беҳбуди манзилро амалӣ менамоянд, ки дар солҳои 2020–2024 ба 30 оилаи собиқадорон манзилҳои нав ва барои 20 оила таъмири куллӣ анҷом дода шуд. Дар соли 2024 шаҳр 600 ҳазор сомонӣ барои собиқадорон ҷудо кард. Душанбе ҳар сол парадҳо, намоишгоҳҳо ва мулоқотҳо бо собиқадорон ба муносибати 9 май – Рӯзи ғалаба баргузор мекунад. Дар соли 2023 маҷмааи ёдгории «Ғалаба» маркази тарбияи ватандӯстона гардид. Барномаи «Ғамхорӣ» ихтиёриёнро барои кӯмак ба собиқадорон дар корҳои рӯзмарра ҷалб мекунад. Дар соли 2024 кӯмаки якдафъаина ба муносибати Рӯзи Ғалаба барои ҳар як иштирокчии ҶБВ 9200 сомонӣ ва барои корманди ақибгоҳ 4800 сомонӣ пардохт гардид.

Низоми ҳифзи ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии собиқадорони ҷанги бузурги ватанӣ дар Тоҷикистон аз солҳои 1991 то 2024 аз меъёрҳои шӯравӣ ба асосҳои миллӣ, аз ҷумла қонуни соли 1995 ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ замина гузошта, бораи таҳкими ҳифзи иҷтимоии собиқадорон, имтиёзҳои молиявӣ, тиббӣ ва манзилиро барои собиқадорон муқаррар намуд. Собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ (ҶБВ) ва категорияҳои шаҳрвандоне, ки ба собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ баробар карда шудаанд на танҳо рамзи шуҷоат ва ватандӯстӣ, балки мероси зиндаи таърих мебошанд, ки корнамоиҳои онҳо барои наслҳои имрӯза ва оянда намунаи ибрат аст.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад – муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Дар замони муосир, ки талабот ба энергия рӯз ба рӯз меафзояд, кишварҳо дар ҷустуҷӯи манбаъҳои устувор ва самараноки энергетикӣ ҳастанд. Яке аз роҳҳои муҳими таъмини энергия истифодаи технологияи ҳаста мебошад, ки ҳамчун манбаи тавоно ва камхарҷ дар ҷаҳон шинохта шудааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дорои захираҳои фаровони гидроэнергетикӣ аст, низ ба ин соҳа таваҷҷуҳ зоҳир намуда, ҳамкориҳояшро бо Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА) тақвият мебахшад.
Технологияи ҳаста имкон медиҳад, ки бо истифода аз реаксияҳои ҳастаӣ миқдори зиёди энергия истеҳсол карда шавад. Ин манбаъ нисбат ба сӯзишвории анъанавӣ, аз қабили ангишт ва нафт, камтар газҳои гулхонаӣ хориҷ мекунад ва аз ин рӯ барои муҳити зист камтар зараровар аст. Дар ҷаҳон кишварҳое чун Фаронса, Русия ва Иёлоти Муттаҳидаи Амрико аллакай аз ин технология ба таври васеъ истифода мебаранд ва онро яке аз сутунҳои асосии таъмини энергияи худ қарор додаанд.

Бо вуҷуди ин, истифодаи технологияи ҳаста мушкилоти худро низ дорад, аз ҷумла масъалаҳои бехатарӣ, идоракунии партовҳои радиоактивӣ ва хароҷоти баланди сохтмони нерӯгоҳҳои ҳастаӣ. Аммо бо пешрафти технология ва дастгирии созмонҳои байналмилалӣ, ин мушкилот қобили ҳал шуда истодаанд.

Тоҷикистон кишварест, ки бо захираҳои бузурги гидроэнергетикӣ машҳур аст. Нерӯгоҳҳои барқи обии мо, ба мисли Норак ва Роғун, аллакай қисми зиёди ниёзҳои энергетикии мамлакатро таъмин мекунанд. Айни замон ба нерӯи барқи обӣ Тоҷикистон такя мекунад, ки тақрибан 98%-и энергияи истеҳсолшуда дар кишвар аз ин манбаъ ба даст меояд. Ин вобастагии якҷониба ба гидроэнергетика мушкилоти худро дорад, аз ҷумла камбуди барқ дар фасли зимистон, вақте ки сатҳи об дар дарёҳо коҳиш меёбад. Дар чунин шароит, ҷустуҷӯи манбаъҳои алтернативии энергия, аз ҷумла технологияи ҳаста, метавонад барои Тоҷикистон як имконияти муҳим бошад. Гарчанде ки Тоҷикистон ҳоло нерӯгоҳи ҳастаӣ надорад, аммо таваҷҷуҳ ба ин соҳа аз ҷониби ҳукумат ва мутахассисон афзоиш ёфтааст. Ин кишвар дорои захираҳои уран аст, ки яке аз ашёҳои асосии истеҳсоли энергияи ҳастаӣ ба шумор меравад. Истихроҷ ва коркарди ин захираҳо метавонад ҳамчун замина барои рушди энергетикаи ҳастаӣ дар оянда хизмат кунад. Бояд тазаккур дод, ки ҷаҳон бо суръат пеш меравад, ва имрӯз масъалаи истифодаи манбаъҳои гуногуни энергия барои таъмини рушди устувор беш аз пеш муҳим мешавад.

Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА), ки соли 1957 таъсис ёфтааст, созмони пешбари ҷаҳонӣ дар пешбурд ва назорати истифодаи осоиштаи технологияи ҳаста мебошад. Тоҷикистон ҳамчун узви ин созмон аз соли 2001 фаъолона дар барномаҳои он ширкат меварзад. Ҳамкориҳои Тоҷикистон бо АБНА асосан ба самтҳои зерин нигаронида шудаанд:
АБНА ба Тоҷикистон дар омодасозии мутахассисон ва таҳияи барномаҳои таълимӣ дар соҳаи технологияи ҳаста кумак мекунад. Ин барои баланд бардоштани сатҳи дониш ва малакаи кадрҳои маҳаллӣ муҳим аст.

Бо дастгирии АБНА, Тоҷикистон низомҳои назорат ва бехатарии марбут ба маводи радиоактивиро такмил дода шудааст, ки он барои пешгирӣ аз хатарҳои эҳтимолӣ ва идоракунии дурусти захираҳои уран аҳамияти калон дорад.

Дар ин ҷода, ҳафтаи сипаригардида дар шаҳри Душанбе – як чорабинии муҳими илмӣ дар доираи «Даҳаи илми академии тоҷик» ва бо ҳамкории Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА) доир гардад. Семинари мазкур ба мавзуи ҳамгироии технологияҳои ҳастаӣ бо манбаъҳои барқароршавандаи энергия, аз қабили офтоб, шамол ва об, инчунин баррасии таҷрибаи ҷаҳонии истифодаи нерӯгоҳҳои ҳастаӣ бахшида шуд.

Чорабинии мазкур на танҳо як вохӯрии олимон, балки нишонаи ҳамкории байналмилалии Тоҷикистон аст. Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ, ки дар ин самт таҷрибаи бой дорад, шарики асосии ин семинари илмии мазкур буд. Намояндагони АБНА ва мутахассисони байналмилалӣ ба Душанбе ташриф оварданд, то ки дониш ва таҷрибаи худро бо ҳамтоёни тоҷик мубодила кунанд. Ин як қадами муҳим барои ҷалби технологияҳои пешрафта ба кишвар гардид.

Энергия асоси рушди иқтисод, саноат ва зиндагии ҳаррӯзаи мардум аст. Бо афзоиши аҳолӣ ва талабот ба барқ, Тоҷикистон бояд роҳҳои нави таъмини энергияро пайдо кунад, ки ҳам иқтисодӣ бошанд ва ҳам ба муҳити зист зарар нарасонанд. Баргузор намудани чунин чорабиниҳо як имконияти нодир аст, ки олимон, муҳандисон ва сиёсатмадорон якҷо ҷамъ шуда, барои ояндаи беҳтар нақшаҳо тарҳрезӣ кунанд.

Хулоса, ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ як имконияти муҳим барои рушди энергетикаи муосир дар кишвар аст. Гарчанде ки айни замон Тоҷикистон ба истифодаи технологияи ҳаста дар истеҳсоли энергия оғоз накардааст, аммо захираҳои табиӣ ва дастгирии байналмилалӣ метавонанд дар оянда заминаи хубе барои ин кор фароҳам оранд. Бо пешрафти ин ҳамкориҳо, Тоҷикистон метавонад на танҳо истиқлолияти энергетикии худро таҳким бахшад, балки дар минтақа ҳамчун кишвари дорои системаи пешрафтаи энергетикӣ мавқеи мустаҳкам пайдо намояд.

Баротов Бахтиёр – муовини директори Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Азизов Олимҷон – мудири шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита ба ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Соли 2025 дар тақвими ҷаҳонӣ ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар иҷлосияи 77-уми он (14 декабри 2022) эълон гардид. Иқдоми мазкур ҷаҳонии Тоҷикистон, ки бо пуштибонии 153 давлати узви СММ қабул шуд, нишонаи возеҳи мавқеи пешоҳангии кишвар дар ҳалли масъалаҳои глобалии марбут ба об, иқлим ва ҳифзи муҳити зист аст. Дар ин раванд, Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун ҳамоҳангсози миллии Агентии байналмилалии неруи атомӣ (АБНА) дар Тоҷикистон нақши муҳимро иҷро мекунад.
Эълони соли 2025 ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" ва 21 март ҳамчун "Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо" аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуда, як қадами муҳим дар роҳи ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба масъалаи ҳифзи пиряхҳо мебошад. Пиряхҳо, ки яке аз манбаъҳои асосии оби ошомиданӣ ва захираҳои об барои кишоварзӣ, энергетика ва экосистемаҳо мебошанд, дар шароити тағйирёбии иқлим бо хатари обшавии босуръат рӯ ба рӯ ҳастанд. Тоҷикистон, ки беш аз 11 ҳазор пирях дорад ва масоҳати онҳо 8%-и қаламрави кишварро ташкил медиҳад, дар самти мазкур таҷрибаи бойро доро мебошад.
Ташаббуси мазкур идомаи мантиқии сиёсати Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ аст, ки аз ҷумла Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” (2018-2028)-ро дар бар мегирад. Дар доираи омодагӣ ба Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, моҳи майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд баргузор мешавад, ки масъалаҳои муҳими ҳифзи пиряхҳо ва тақвияти ҳамкориҳои ҷаҳониро дар бар хоҳад гирифт.
Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ ҳамчун ниҳоди калидии ҳамкор бо АБНА дар Тоҷикистон дар пешбурди ташаббусҳои марбут ба ҳифзи пиряхҳо саҳми арзанда мегузорад. Агенти ҳамчун ҳамоҳангсози миллӣ масъулияти татбиқи лоиҳаҳои муштарак бо АБНА-ро бар уҳда дорад, ки ба омӯзиш, мониторинг ва ҳифзи пиряхҳо дар шароити тағйирёбии иқлим фаъолона иштирок менамояд.
Яке аз намунаҳои муваффақи ҳамкории мазкур ин лоиҳаи миллии TAD7004, ки бо номи расмии "Таҳкими иқтидори миллӣ барои мониторинг ва арзёбии пиряхҳо ва захираҳои барфӣ дар Тоҷикистон" маълум аст, яке аз барномаҳои муҳими техникии АБНА дар солҳои охир тадбиқ гардида истодааст. Лоиҳаи мазкур аз соли 2022 оғоз шуда, ҳадафи асосиаш баланд бардоштани сатҳи омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо дар Тоҷикистон тавассути истифодаи технологияҳои муосир ва таҷрибаи байналмилалӣ мебошад. Дар доираи лоиҳаи махкур, коршиносони АБНА аз Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон боздид анҷом доданд ва бо олимони тоҷик дар самти татбиқи усулҳои пешрафтаи мониторинг, аз ҷумла технологияҳои ҳисоббарории рақамӣ ва таҳлили маълумоти зиёд пешниҳод намуданд.
Дигар ҷанбаи муҳими лоиҳаи мазкур, ин таъмини Маркази омӯзиши пиряхҳо бо таҷҳизоти замонавӣ, аз қабили дастгоҳҳои ченкунӣ, асбобҳои метеорологӣ ва системаҳои ҷамъоварии маълумот аз пиряхҳо буд. Таҷҳизотҳои мазкур имкон дод, ки олимони тоҷик маълумоти дақиқтар дар бораи вазъи пиряхҳо, суръати обшавӣ ва таъсири тағйирёбии иқлим ба онҳо дастрас гардад. Ҳамчунин, дар доираи лоиҳа барои мутахассисони тоҷик курсҳои омӯзишӣ ташкил карда шуданд, ки дар онҳо усулҳои муосири таҳлили криосфера ва пешгӯии тағйироти экологӣ фаҳмонда шуд.
Ба ин тартиб, лоиҳаи мазкур намунаи муваффақи ҳамкории байналмилалӣ дар самти ҳифзи муҳити зист ва истифодаи технологияҳои пешрафта барои омӯзиши пиряхҳо мебошад, ҳамзамон заминаи мустаҳкам барои идомаи корҳо дар доираи "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо - 2025" фароҳам оварда, Тоҷикистонро ҳамчун кишвари пешсаф дар ин соҳа муаррифӣ мекунад. Илова бар ин, дар доираи омодагӣ ба Конфронси байналмилалии сатҳи баланд дар шаҳри Душанбе, Агентӣ баргузории чорабинии канорӣ бо иштироки намояндагони 30 давлати узви АБНА-ро талошҳо ба харҷ дода истодааст. Чорабинӣ имкон медиҳад, ки таҷрибаи Тоҷикистон дар ҳифзи пиряхҳо бо ҷомеаи ҷаҳонӣ мубодила шавад ва роҳҳои нави ҳамкорӣ муайян карда шавад.

Дар хотима, "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо - 2025" як имконияти нодир барои Ҷумҳурии Тоҷикистон аст, ки он то на танҳо мавқеи худро ҳамчун пешоҳанг дар масъалаҳои экологӣ тақвият мебахшад, балки таваҷҷуҳи ҷаҳониро ба аҳамияти пиряхҳо ҷалб менамояд. Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ бо ҳамкории АБНА дар ин раванд нақши муҳим дорад ва бо татбиқи лоиҳаҳои муштарак, Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар роҳи ҳифзи ин манбаи ҳаётан муҳим барои наслҳои оянда пеш мебарад.

Илҳом Мирсаидзода, профессор, директори Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Азизов Олимҷон, мудири шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентӣ

(бахшида ба 80 солагии ғалаба дар Ҷанги бузурги Ватанӣ)

Шуҷоату диловарии фарзандони баору номуси мо дар солҳои Ҷанги бузурги Ватанӣ намунаи ибрати ватандӯстӣ ва сабақи беҳтарини мардонагиву ватандорӣ барои наслҳо имрӯзу оянда мебошад.

Эмомалӣ Раҳмон

Миллати тоҷик мудофиаи Ватанро муқаддас ва қарзи фарзандӣ мешуморидан, хизмат ба Ваатанро аз ҷумлаи имон медонанд. 8 майи соли 1945 германияи фашистӣ ба ҳуҷҷати таслимшавӣ имзо гузошт, ки 9 майи соли 1945 расман рӯзи ғалаба эълон гардид. Ин ғалаба бар фашизми лаъин ва ғалабаи ақлу хиради инсоният бар ҷаҳолат ҳисоб мешавад.

Ҷанги хонумонсузу даҳшатовар 1418 шабонарӯз (22 июни соли 1941 то 9 майи соли 1945) давом карда, 1770 посёлка, 70,000 кишлоқу деҳаҳо пурра сӯзонида шуданд, 65,000 км роҳи оҳан, 4100 истгоҳи роҳи оҳан, 98 колхозҳо, 1876 совхозҳо, 88,000 мактабҳо, 40,000 муассисаҳои тиббӣ, 43,000 китобхонаҳо ва 25 млн. аҳолӣ бе хону мон гаштаанд. Дар солҳои ҷанг ҳатто 5 млн 3 метр хоки сиёҳзамини Украинаро ба Германия бурданд. Дар китобчаи кисагии афсари немис фармони Адолф Гитлер чунин сабт шуда буд: “Ба хотири ғалаба кушед, сӯзонед, ғорат кунед. Барои ғалаба аз ҳеҷ чиз рӯ нагардонед”. Германияи фашистӣ 190 дивизия, ки 5,5 млн аскар, 47000 тупу минимёт, 4300 адад танк, 5000 таёраҳои ҷангӣ, 193 киштии ҳарбӣ бар зидди Иттифоқи советӣ сафарбар кард. Ба оташи ҷанг 72 давлат кашида шуда, амалётҳои ҳарбӣ дар 40 давлат мерафт.

Аз рӯзи аввали ҷанг Сарфармондеҳи Олии Қувваҳои мусаллаҳи ИҶШС И.В. Сталин ба халқ муроҷиат карда гуфт: “Гап дар бораи ҳаёт ва марги халқҳои ИҶШС, дар бораи озод будан ва ё зери асорат мондани халқҳои Иттифоқи советӣ меравад”. Бо даъвати И.В. Сталин 151 миллату халқиятҳои мамлакат, ки 34478000 нафарро дарбар мегирад, ки барои муҳофизати Ватан ба по бархестанд. Аз он 27 млн. нафар мардуми мо ҷони худро дар ҷанг аз даст доданд.

Миллати тоҷик низ аз ин иқдом дар канор намонд, 300,000 нафар сафарбар шуда, 92,000 нафар дар муҳорибаҳо ҳалок шуда, даҳҳо ҳазори дигар бе ному нишон гаштанд ва 60,000 нафар маъюб шуданд.

Миллати мо эҳсоси ватандӯстӣ ва озодихоҳиро дорост. Аз ин бармеояд, ки ҷавонмардони тоҷик Туйчи Эрҷигитов, Саидқул Турдиев, Домулло Азизов, Сафар Амиршоев, Чутоқ Уразов, Исмоил Ҳамзалиев, Ҳоди Кенҷаев, Исмат Шарифов, Амирали Саидбеков ва дигарон барои озод намудани Литва, Украина, Чехославакия ва дигар минтақаҳои хатарноки ҷаҳон ҷони худро дареғ надоштанд. Хотираҳои неки шаҳидони роҳи озодӣ аз ёд нахоҳад рафт. Дар инҷо мо бояд ғамхориҳои пайвастаи Пешвои миллатро нодида нагирем. Зеро аз соли 1997 то имрӯз муқаррар намудани иловапулӣ ба нафақаи маъюбон ва иштирокчиёни ҶБВ солҳои 1941-1945, дастгирии молиявии яквақтаина ба шахсоне, ки дар ақибгоҳ кор кардаанд, маъюбони ҷанги Авғонистон, маъюбони садамаи нерӯгоҳи барқӣ-атомии Чернобил, оилаҳои шахсоне, ки ҳангоми ҳимояи сохти конститутсионии ҶТ ҳалок гардидаанд, роҳандозӣ шудааст.

Китоби полковники мустаъфӣ Сафаров Раҳмон (ҷилди 1) соли 1995 бо номи “Ҳазору як корнома” сарредасияи илмии Энсиклопедияҳои Тоҷикистон аз чоп бароварда аст, дар бораи ҷанговароне, ки дар набардҳои қаҳрамононаи ҶБВ (солҳои 1941-1945) шаҳид шудаанд, ҷанговароне, ки аз теғи марг наҷот ёфта саломат ба зодгоҳашон баргаштанд ва давлати пирӣ меронанд ба қалам оварда шудааст.

Китоб аз қиссаҳо ва корномаҳои ҷанговарони тоҷике, ки дар ҷабҳаҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ иштирок кардаанд, иборат аст. Муаллиф ду гурӯҳи асосиро мавриди таваҷҷуҳ қарор додааст:

1. Шаҳидони набардҳо: Онҳое, ки дар майдонҳои ҷанг ҷони худро фидо карда, бо номи қаҳрамон дар таърихи миллат сабт шудаанд ва ёди онҳо дар дили мо ҷовидонист. Ин қисмат эҳтиром ва ёдбуди ин абадан зиндагонро таъкид мекунад.

2. Бозгаштагон аз ҷанг: Ҷанговароне, ки аз теғи марг наҷот ёфта, то охири умрашон дар зодгоҳашон зиндагӣ кардаанд дар барқарорсозии кишвари худ саҳми худро гузоштаанд.

Сафаров Раҳмон дар ин асар кӯшиш намудааст, ки ба наслҳои оянда аз мардонагию фидокориҳои ҷавонмардони тоҷик ёдрас созад. Китоб бо забоне сода, вале пур аз эҳсосот навишта шудааст, ҳамчун як манбаи муҳими таърихӣ барои омӯзиш ва саҳми мардуми Тоҷикистон дар пирӯзии бар фашизм хизмат мекунад.

“Ҳазору як корнома” бо услуби ҳикоятӣ ва хронологӣ навишта шуда, аз ҳикояҳои алоҳидаи ҷанговарон иборат аст. Ҳар як ҳикоя эҳтимолан ҷузъиёти зиндагӣ, шароити ҷангӣ ва таъсири он ба хонавода ва ҷомеаро дар бар мегирад. Номи китоб рамзист, ки ба шумораи зиёди корнамоиҳои ҷанговарон ишора мекунад, монанди афсонаҳои “Ҳазору як шаб” мебошад.

Ҷанги бузурги Ватанӣ барои мардуми Тоҷикистон, ки дар он замон ҷузъи Иттиҳоди Шӯравӣ буд, як имиҳони бузурги мардонагӣ ҳисоб мешуд. Ҳазорон ҷавонони тоҷик ба фронт рафта, дар муҳорибаҳои муҳим, аз ҷумла дар Сталинград, Курск ва Берлин иштирок карда, агар қисми зиёде дар ҷанг ҳалок шуда бошанд, ҳам қисми дигаре бо ордену медалҳо сарфароз гардиданд.

“Ҳазору як корнома” дар соли 1995 дар давраи пас аз истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон нашр шуда, аҳамияти бузурги таърихӣ дорад, чунки дар он солҳо Тоҷикистон акнун аз ҷанги шаҳрвандӣ оҳиста оҳиста баромада (1992-1997) ба зиндагии осуда қадам мезад ва чунин асарҳо барои баланд бардоштани рӯҳияи ватандӯстӣ, эҳёи худшиносӣ ва ваҳдати миллӣ нақши муҳим бозидааст. Китоб барои наслҳои ҷавон ҳамчун як дарси мардонагиро нишон дода, арзишҳои ватандӯстӣ ва фидокориро талқин менамояд. Нашри китоб таҳти сарпарастии илмии Энсиклопедияҳои Тоҷикистон, ки ин муассиса дар он замон яке аз марказҳои муҳими илмӣ ва фарҳангии Тоҷикистон ба шумор мерафт ва ба нашри асарҳои арзишманд машғул буд.

“Ҳазору як корнома” на танҳо як китоби таърихӣ, балки як ёдгории адабӣ ва фарҳангист, ки корнамоиҳои ҷанговарони тоҷикро ҷовидона нигоҳ медорад. Ин асар барои омӯзиши таърихи Ҷанги бузурги Ватанӣ, саҳми мардуми Тоҷикистон дар ҷанг ва ба тарбияи наслҳои нав дар рӯҳияи ватандӯстӣ, худшиносӣ аҳамияти бузург дорад. Он як ҳуҷҷати зиндаест, ки садои қаҳрамонони гузаштаро то ба имрӯз мерасонад.

Мундариҷаи китоб аз қисматҳои зерин иборат аст:

1. Қаҳрамонони Тоҷикистон солҳои 1941-1945, иборат аз 18 нафар: Азизов Домулло, Амиршоев Сафар, Атоев Пӯлод, Аҳмадов Фатҳулло, Кенҷаев Ҳодӣ, Мирзоев Тухтасин, Назаров Тӯйчӣ, Раҳимов Азим, Раҳматов Раҳимбой, Саидбеков Амиралӣ, Турдиев Саидқул, Шарифов Исмат, Шарифов Эргаш, Қарабоев Неъмат, Қосимов Ҳайдар, Ҳабиев Вилдан, Ҳакимов Олим, Ҳамзалиев Исмоил.

1.1. Ҷанговароне, ки баъди ҷанг соҳиби рутбаи генералӣ гардиданд, аз 3 нафар иборат аст: Маҳмадов Валӣ, Тошмуҳмадов Мастибек, Юсуфов Абдураззоқ.

1.2. Ҷанговароне, ки баъди ҷанг сазовори унвони Қаҳрамони меҳнати сотсиалистӣ гардиданд, иборат аст аз 5 нафар: Абдулвосиев Абдулло, Абдуллоев Давлат, Алексеевский Евгений, Аҳмадов Раҳматулло, Охунов Барот.

1.3. Ҷанговароне, ки баъди ҷанг сазовори Ордени Ленин гардиданд, иборат аст аз 4 нафар: Иброҳимов Исмоил, Иброҳимов Муҳаммад, Умаров Саидқул, Ғафуров Болта.

1.4. Ҷанговарон – намояндагони Тоҷикистон, ки барои озодии Ватан ҷон фидо карда, бо унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ пешниҳод шуданд, иборат аз 9 нафар: Бердиев Тӯйчӣ, Бобоҷонов Мирзо, Каримов Саидаҳмад, Калимбетов Бердӣ, Козловский Михаил, Ниёзов Ғозӣ, Самодуров Николай, Юнусов Юнус, Ғуломшоев Гулмамад, Ҳайит Қаландар.

2. Иштирокчиёни ҶБВ солҳои 1941-1945. Шумораи намояндагони халқҳо ва миллатҳои ИҶШС, ки дар майдони ҶБВ корнамоӣ нишон доданд ва сазовори ордену медалҳо гардиданд 9284199 нафарро ташкил медиҳад, ки шумораи тоҷикон аз 13997 нафар иборат аст.

Дар ин қисмати китоб муаллиф муфасал тарҷумаи ҳол ва корнамоиҳои иштирокчиёни ҷангро аз Аббосов Амирҷон то Ашӯров Мелик сабт намудааст (ҷилди 1).

Дар ин мақола мо аз қаҳрамонии як тан ҷанговари тоҷик иқтибос меорем: Амиршоев Сафар, таваллудаш 15.12.1919, зодаи деҳаи Заргари Совети қишлоқи Садайбардаи ноҳияи Балҷувони вилояти Кӯлоб, миллаташ тоҷик. Декабри 1941 ба ҷанг рафта, дар фронт аввал дар ҳайати батареяи 5-уми дивизионии полки 206-уми артилляи дивизиии 8-уми захираҳои сарфармондеҳи олии фронтҳои Ҷанубу Ғарбӣ ва Воронеж, сипас дар корпуса 5-уми армии 5-уми Белоруссия ба сифати командири дастаи тӯпчиён ба муқобили фашистҳои истилогар қаҳрамонона ҷангидааст. Аҷоибаш ин аст, ки падараш Амиршо Қосимов дар деҳаи Заргар дар синни 41-солагӣ вафот карда, модараш Оим Мамадаминова дар синни 33-солагӣ рӯзи ба хок супоридани шавҳараш фавтидааст.

Дар вақти адои хизмати ҳарбӣ Сафаров ҳамчун аскари фаъол ба сафи комсомол қабул гардид. Сафар хабари саршавии ҷангро дар деҳаи Даҳан шунид ва саросемавор роҳи Комиссарияти ҳарбии вилояти Кулобро пеш гирифт. Дар Комисарияти ҳарбӣ ӯро ҳамчун шахсе, ки тактикаи ҷангиро медонад ба машқ додани навхизматон таъин намуданд. Дивизияи савораи куҳгарди тоҷик, ки Сафар ба онҳо машқи тайёрии ҳарбиро мегузашт барои ба фронт рафтан фармони махсус гирифтанд.

Дар ҷанг Сафар Амиршоев командири дастаи тупчиёни взводи якуми дивизияи 5-ум таъин шуд. 1 майи соли 1943 барои зада гардонидани ҳуҷумҳои душаман бо мукофоти давлатӣ “Медал барои шуҷоат” мукофотонида шудааст. Командири дастаи тупчиён Сафар Амиршоев аввалин шуда 17 танки дӯшманро оташ зад. Дастаи тӯпчиёни Сафар Амиршоев дар ин муҳориаби шадид маҷрӯҳ гардиданд, худи ӯ аз сараш тир хурд. Ҷасорату мардонагии ӯ рӯҳияи ҷанговарони батареияи 5-умро баланд бардошт ва боз 4 танки душманро оташ заданд. Як дастаи тӯпчиёни Амиршоев як взводи аскарони пиёдагарди душамнро нест карданд. Аз дур дӯшман рост нуқтаи оташфишонии Амиршоеро ба нишон гирифт ва ҳадафи тири худ қарор кард. Чун ҷанговари шуҷо Сафар Амиршоев қаҳрамонона шаҳид шуд.

Аз 17.06.1944 командири полки 213 артилерияи гвардигӣ полковник Чигир чунин менависад: “Ба мукофоти давлатӣ –ордени Ленин, медали Ситораи калон, Қаҳрамони иттифоқи советӣ пешбари мекунам”.

Дар асоси Укази Президуми совети олии СССР аз 25 сентябри соли 1944 ба Сафар Амиршоев баъди маргаш унвони олӣ - Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ дода шуд. Ҳамяроқонаш ҷасади сафар Амиршоеро дар қабристони деҳаи Жежморияйи Ҷумҳурии Литва ба хок супоридаанд. Дар рӯи қабраш чун рамзи ғалаба тӯпи ӯ гузошта шудааст.

Модарон то ҳол мепоянд роҳи аскарон,

Охирин умеди ин умедворон зинда бод.

Инчунин ҳазорҳо корнамоии ҷавонмардони тоҷикро мисол оварда метавонем:

1. Дар набардҳои Украина, соли 1943 Неъмат Қаробоев ҳамчун фармондеҳи взвод дар муҳофизати мавқеи стратегӣ дар наздикии шаҳри Киев нақши муҳим бозида аст. Вай бо гурӯҳи хурди ҷанговаронаш ба муқобили ҳамлаи бузурги танкҳои душман истодагарӣ карда, бо истифода аз гранатаҳо ду танки фашистонро нобуд сохт. Сарфи назар аз захмҳои вазнин, ӯ то омадани кӯмаки иловагӣ мавқеъро нигоҳ дошт ва барои ин корнамоияш бо унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ сарфароз гардид.

2. Дар набарди Сталинград, соли 1942, Тӯйчӣ Эрҷигитов ҳамчун тирандози пулемёт дар муҳофизати бинои стратегӣ, ки баъдтар бо номи «Хонаи Павлов» машҳур шуд, иштирок кардааст. Вай дар тӯли чанд рӯз зери тирборони шадиди душман мавқеъро нигоҳ дошта, даҳҳо фашистноро нобуд карда аст. Ин корнамоии ӯ ба ғалаба дар яке аз муҳимтарин набардҳои ҷанг мусоидат кард ва ӯро ба унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ сазовор донистаанд.

3. Дар соли 1944 ҳангоми озодкунии Полша Сафар Амиршоев ҳамчун разведкачии ҳарбӣ амалиёти муҳимро анҷом дод. Вай ба ақибгоҳи душман ворид шуда, иттилооти муҳим дар бораи ҷойгиршавии қувваҳои фашистиро ба даст овард. Ҳангоми бозгашт ӯ зери тирборони душман қарор гирифт, аммо бо вуҷуди захмҳо иттилоотро ба фармондеҳони худ расонд, ки ин ба шикасти душман дар он минтақа мусоидат кард. Ин далерӣ ӯро ба унвони қаҳрамонӣ ноил гардонд.

4. Дар набардҳои Белоруссия, соли 1944, Ҳодӣ Кенҷаев ҳамчун фармондеҳи рота дар амалиёти озодсозии шаҳри Минск иштирок кардааст. Вай бо ротаи худ зери тирборони шадид пулеро, ки барои гузаштани қувваҳои шӯравӣ муҳим буд, муҳофизат кард. Сарфи назар аз талафоти вазнин, ӯ мавқеъро нигоҳ дошт ва барои ин фидокорӣ бо унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ мукофотонида шуд.

5. Дар соли 1945 ҳангоми ҳамла ба Берлин, Ҳайдар Қосимов дар амалиёти забт кардани бинои Рейхстаг иштирок карда, бо гурӯҳи хурди ҷанговарон зери тирборони шадид ба бино ворид шуд ва дар муҳофизати он то омадани қувваҳои асосии шӯравӣ саҳм гузошт. Ин корнамоии ӯ яке аз рамзҳои пирӯзии ниҳоӣ дар ҷанг буд.

Ин мисолҳо танҳо як қисме аз корнамоиҳои ҷанговарони тоҷикро нишон медиҳад, ки бо далерӣ ва фидокории худ дар ғалаба бар фашизм нақши муҳим бозидаанд.

Ҷанговарони тоҷик дар набарди Сталинград, Курск, дар озодкунии шаҳрҳои Киев, Минск, Варшава ва Берлин бо далерӣ, мардонагӣ ва фидокориҳои худ ғалаба бар фашизмро тезониданд. Ин корнамоиҳо на танҳо дар Иттиҳод Ин корнамоиҳо на танҳо дар Иттиҳоди Шӯравӣ, балки дар Аврупо низ эътироф шуданд.

Ҳар кӣ дар ҳифзи ватан ҷон медиҳад, қурбони ӯ,

Ҷони ман қурбони ӯ, то он ки бошад ҷони ӯ.

Баҳри сулҳу ҳам суботу ҳам наҷоти зиндагӣ,

Пок бояд дошт, азму иззату виҷдони ӯ.

Гар ба виҷону вуҷуду аҳд бошад тоҷике,

Метавон бахшид ҷонро дар бари домони ӯ.

Тоҷике аз будани худ гар намояд ифтихор,

Чарх бояд гирд гардад, зери сад фармони ӯ.

Сарсупориҳои тоҷик, Тоҷикистонсозӣ шуд,

Моҳу Хуршед бин, ки инак, дар бари айвони ӯ.

Муҳри тақдири азал бар коми тоҷик сикка зад,

Ранг гирад шамси ховар аз рухи тобони ӯ.

Ҷонфидоиҳои Сарвар халқро гирд оварид,

Сад ташаккур, бар сару бар сояву сомони ӯ.

ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

ДОНИЁР САНГИНЗОДА, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.