Дар асри 21, технологияҳои рақамӣ (Digital Technology) ва зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence) ба воситаи муҳими таъмини амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ (ХБРЯ) табдил ёфтаанд. Технологияҳои мазкур бо қобилияти таҳлилии зуд, пешгӯии хатарҳо ва автоматикунонии равандҳо ба ҳифзи амнияти миллӣ, саломатии аҳолӣ ва муҳити зист мусоидат мекунанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки яке аз кишварҳои фаъол дар татбиқи сиёсати инноватсионӣ аст, истифодаи технологияҳои мазкур дар соҳаи амнияти ХБРЯ аҳамияти хоса дорад. Дар ин ҷода, бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳошияи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид пешниҳод ва қабули қатъномаи «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» A/79/L.94 аз 25 июли 2025 нақши муҳимро мебозад.

Технологияҳои рақамӣ, аз қабили сенсорҳои интеллектуалӣ, таҳлили маълумоти калон ва блокчейн, дар идора ва пешгирии хатарҳои ХБРЯ нақши хос дорад. Сенсорҳои интеллектуалии муосир имкон медиҳанд, ки сатҳи радиатсияро дар вақти воқеӣ назорат карда ва аз паҳншавии радионуклидҳо дар боду ҳаво маълумоти пешакӣ ва дақиқ диҳанд, ҳамзамон ба саломатии инсон ва ҳифзи экологии кишвар сари вақт мусоидат намояд.

Системаи таҳлилии маълумот бошад, дар муддати кӯтоҳ маълумотҳои калонро ҷамъоварӣ ва таҳлил карда, ба қабули қарорҳои фаврӣ мусоидат мекунад. Таҳлили маълумотҳо метавонад, ки пешгуи аз паҳншавии бемориҳои сироятиро таъмин намоянд ва аз таҳдиди биологӣ нигоҳ доранд.

Раванди блокчейн барои сабт ва нигоҳдории бехатарӣ маълумот дар соҳаи амнияти ХБРЯ истифода мешавад. Технологияи мазкур шаффофият ва пешгирии дастрасии ғайриқонунии маълумотро таъмин менамояд. Масалан, блокчейн метавонад барои пайгирии маводи ядроӣ ва радиоактивӣ дар занҷираи таъмини маълумот ва таърихи пайдоиши онҳо истифода гардад ва дар пешгирии ғайриқонунии истифодаи маводҳои хатарноки ядроӣ ва радиоактивӣ мусоидат намояд.

Ҳамин тариқ, зеҳни сунъӣ бо қобилияти худкорсозӣ, пешгӯии хатарҳо ва таҳлили мураккаб дар таъмини амнияти ХБРЯ саҳми беназир дорад. Технологияи мазкур на танҳо самаранокиро баланд мебардорад, балки хатарҳоро бо дақиқии баланди маълумотҳо муайян мекунад.

Зеҳни сунъӣ дар муҳофизат аз ҳамлаҳои киберӣ низ нақши муҳим дорад. Масалан, системаи ба монанди Darktrace, таҳдидҳои кибериро дар вақти воқеӣ ошкор карда, онҳоро пеш аз расонидани зарари ҷиддӣ манъ мекунад.

Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон дар Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид лоиҳаи қатъномаи махсусро зери унвони «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» пешниҳод намуд, ки 25 июли соли 2025 бо иттифоқи оро қабул гардид. Қатъномаи мазкур аҳамияти зеҳни сунъиро дар таъмини рушди устувор, аз ҷумла дар соҳаи амнияти ХБРЯ, таъкид мекунад. Ташаббуси мазкур на танҳо дар сатҳи минтақа, балки дар сатҳи ҷаҳонӣ низ Тоҷикистонро ҳамчун кишвари пешсаф дар истифодаи технологияҳои нав муаррифӣ менамояд. Инчунин, қатъномаи мазкур барои густариш додани ҳамкорӣ бо созмонҳои байналмилалӣ, ба монанди Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА, IAEA) ва дигар ташкилотҳои бонуфузи байналмилалӣ, барои татбиқи технологияҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаи ядроӣ ва радиатсионӣ мусоидат менамояд.

Барои истифодаи пурсамари технологияҳои рақамӣ ва зеҳни сунъӣ, омодасозии мутахассисони баландихтисос нақши муҳимро мебозад.

Истифодаи технологияҳои рақамӣ ва зеҳни сунъӣ дар амнияти ХБРЯ айни замон ба якчанд мушкилиҳо рӯ ба рӯ аст ва муҳимтарини онҳо чунинанд:

- шумораи мутахассисони таҷрибадори соҳаи амнияти киберӣ ва зеҳни сунъӣ дар Тоҷикистон маҳдуд аст.

- ҷорӣ кардани технологияҳои нав ба сармоягузории зиёд ниёз дорад.

- системаҳои рақамӣ ба ҳамлаҳои киберӣ осебпазиранд.

Бо вуҷуди ин, дурнамои рушд умедбахш аст. Сиёсати давлатии Тоҷикистон барои солҳои 2025-2030, ки ҳамчун “Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия” эълон шудаанд, ба татбиқи технологияҳои нав мусоидат хоҳад кард ва ташаббусҳои Тоҷикистон, аз ҷумла қатъномаи таърихии СММ, ки бо пешниҳоди Пешвои муаззами миллат қабул гардид, аҳамияти ин технологияҳоро дар сатҳи ҷаҳонӣ таъкид менамояд.

Манучеҳр ШОКИРОВ – Мудири шуъбаи амнияти киберӣ, кафолатҳо, омодагӣ ва вокуниш ба садамаҳои ХБРЯ-и Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Олимҷон АЗИЗОВ – Мудири шуъбаи менеҷмент, Шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Адабиёт:

1. Сомонаи расмии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. www.president.tj/
2. Сомонаи расмии Вазорати корҳои хориҷӣ. www.mfa.tj/
3. Сомонаи расмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон. www.amit.tj/
4. Сомонаи расмии Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ. www.cbrn.tj/
5. “Истифодаи зеҳни сунъӣ дар фаъолияти илмӣ: Абзорҳо ва равишҳои нав”. Донишгоҳи давлатии тиббии Тоҷикистон, 2024. www.tajmedun.tj
6. “Нақши муҳим ва муассири технологияҳои рақамӣ ва зеҳни сунъӣ дар рушди соҳаҳои иқтисодию иҷтимоӣ”. Донишгоҳи технологии Тоҷикистон, 2023. www.iutet.tj
7. “Зеҳни сунъӣ ва нақши он дар замони муосир”. Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, 2023. www.mmf.tnu.tj
8. “Қатъномаи таърихии Тоҷикистон оид ба зеҳни сунъӣ дар Маҷмаи Умумии СММ қабул гардид”. АМИТ «Ховар», 2025. www.khovar.tj
9. IAEA. “Nuclear Security and Digital Technologies”. www.iaea.org

Фарҳанг ба унвони тарз ва равиши зиндагии башарӣ тайи таърих ҷомеаи инсониро дар баробари хатару таҳдидҳои гуногун ва мушкилоту муаммоҳои рӯзгор ҳамеша муқовим доштааст. Аз ҷониби дигар, инсон тавассути фарҳанг дар баробари вуҷуду ҳастӣ қад алам карда, тамаддун офарида, ҷаҳонро маъно ва мафҳум бахшидааст. Ин аст, ки фарҳанг дар ҳама давру замон тору пуд ва ҳасту буди инсон ва ҷомеаи инсонӣ талаққӣ мешавад. Ба ин маъност, ки инсон иддао мекунад:

Зебоии замину замон аз вуҷуди мост,

Ин осмон масири фарозу фурӯди мост.

Беазмиҳо каронаи заъфу рукуди мост,

Фарҳанг аслу азму тавони вуҷуди мост,

Гуфтушунуди мост,

Пайку дуруди мост,

Фатҳу кушуди мост,

Шеъру суруди мост,

Чун тору пуди мост,

Пас, ҳасту буди мост!

Бо таваҷҷуҳ ба ин, фарҳанг азму талошу ҳаркату тавонмандии навъи башар аст ва сириштан ва моҳиятан дар муқобили беталошӣ, беҳаракатӣ, рукуду нодонӣ қарор мегирад. Дар маҷмӯъ, фарҳанг таровиши хиради инсонҳост. Ҷаҳонбинӣ, пиндорҳо, гумонҳо ва андешаҳои мардум дар бастагӣ бо ҳунари офаринандагии инсонӣ нишони фарҳанги мардумист. Фарҳанг ба вижагии ҷӯяндагӣ ва офаринандагии инсонҳо марбут аст. Гузашта аз ин, низоми мардумсолорӣ (демократия ва озодӣ) натиҷаи шинохти пасмондагӣ ва заъфҳои фикрию иҷтимоӣ ва равонию маданӣ буда, тавассути ин навъ шинохту бозрасиҳо мардум ба дараҷаи баланди огоҳӣ ва сатҳи зарурии донишу биниш мерасанд ва сарнавишти худро ба дасти худ таъйин мекунанд. Аммо ҳар қадар дар ҷомеа сатҳи костиҳо, пулпарастиҳо, сарватандӯзиҳо, истисмору истибдод, ғуруру такаббури нобаҷо, бетафовутию саҳлангорӣ зиёд шавад, ҳамон қадар сатҳи фарҳанг пойин меравад ва буҳронҳои гуногун ҷомеа ва давлатҳоро фаро мегиранд. Дар зимн, мардуме, ки аз вопасгаройии фикрӣ ва фарҳангӣ ранҷ мебарад ва дар ҳоли фақри маънавӣ гирифтор аст, намехоҳад, ки фикри пешрафта пирӯз гардад, чаро ки бо пирӯз гардидани фикру андешаи пешрафта ва мудерн нодонӣ ва вомондагии мардум рӯ мезанад. Аз ин рӯ, қишри ҷаҳолату нодонӣ ва хурофоту таассуб, ки алайҳи донишу фарҳанги зинда ва пешрав ҳамеша шӯру қиём мекунанд, дар ҳоли карахтии фикрӣ ва эҷодӣ қарор доштани мардумро мехоҳанд (ниг.: Оноҳид Марду. Таровиши андеша дар перомуни фарҳанг. Фаронса: Бунёди фарҳанги Ирон, баҳори 2008 (ба хатти форсӣ). -С.83-84).

Ба ин тартиб, ҳадафи зандагӣ ва зистан ҳам дар тасаввури инсон ҳамин фарҳанг аст, ки дар бурузи тавоноиҳои ботинӣ ва сириштӣ ва мунтаҳо, раҳонидани мардум аз мушкилоти зиндагӣ таҳаққуқ меёбад. Дар саргаҳи фарҳанг ва қудрати фарҳангӣ ақлу донишу ҳуш, ки аз огоҳӣ ва худшиносӣ сарчашма мегиранд, қарор дорад. Инсони огоҳу ҳушманд ҳамеша барои огоҳӣ бахшидани навъи башар кўшиш кардааст ва ин навъ инсонро «фарҳангӣ» унвон додаанд, ки ин унвони ифтихории иҷтимоӣ то имрўз дар миёни ҷомеа аз маҳбубияти вижа бархўрдор аст. Фарҳангиён бо роҳандозӣ кардани барномаҳои фикрию маданӣ ҳувият ва натиҷатан, фарҳанг дуруст карда, муносибатҳои инсониро бар мабнои фарҳанг устувор намуда, як ҷомеаи низомманд месозанд. Ҷомеаи низомманд ҷомеаи озоду созанда буда, тафоҳуму ҳамзистии фарҳангиро дар муҳитҳои иҷтимоӣ ба вуҷуд меоварад. Гузашта аз ин, ҷомеаи низомманд фарҳанги миллиро аз қайдубандҳои гуногуни ахлоқӣ, фикрӣ, ақидатӣ, сиёсӣ ва иҷтимоӣ эмин медорад ва роҳро барои расидан ба ҳадафҳои инсонӣ ва давлатсозии миллӣ ҳамвор месозад. Ин масъалаи муҳимест, ки дар шароити феълии давлатсозии миллӣ корсоз мебошад.

Мусаллам аст, ки мо дар шароити сахти бозиҳои сиёсию геополитикӣ ва бархӯрдҳои шадиди тамаддунӣ зиндагӣ мекунем. Ин гуна шароит ва фазо, ки ғолибан дар қолаби барномарезиҳо ва пружаҳои сиёсию мафкуравӣ ва иҷтимоию иқтисодӣ буруз менамояд, блоки сиёсию фарҳангии давлатҳои миллиро водор месозад, ки дар масири андешидани тадбир ва чораҳои зарурӣ ҳаракат кунанд ва масуният ва иммунитет доштани худро собит созанд. Муҳимтар аз ҳама, барои сенаристону коргардонони пружаҳои сиёсию геополитикӣ, ки ба хотири таҳти контрол даровардану мудирият кардани манотиқи мавриди назар саҳнаю намоишномаҳо таҳия ва пахш мекунанд, дар ҳоли хурофоту таассуб нигоҳ доштани ҷомеаҳои хушку карахт ба манфиати кор аст. Афзун бар ин, ҳар қадар ҷомеа дар ҳоли карахтии фикрӣ ва сатҳи пойини маърифатию маданӣ қарор дошта бошад, сатҳи татбиқи пружа ва тарҳҳои геополитикӣ ҳамон қадар боло меравад. Аз ин ҷост, ки аксаран, барномаю стратегияҳои сиёсию мафкуравии қудратталабони минтақавию ҷаҳонӣ дар минтақаҳои мавриди назар бидуни мушкил роҳандозӣ мегарданд ва натиҷатан, бохти давлату кишварҳои вопасгароро таъмин менамоянд.

Ба сухани дигар, ба вуҷуд овардани холои фикрию маданӣ, боло бурдани сатҳи ҳассосиятҳои миллию мазҳабӣ ва тасаллут бахшидани хурофоту таассуби динӣ муҳтавои барномаҳои ба истилоҳ, геополитикии давру замонро ташкил медиҳанд. Агар ба фазо ва муҳити тоҷикӣ дар шароити бархӯрдҳои сиёсию тамаддунӣ таваҷҷуҳ намоем, ба хубӣ мушоҳида мешавад, ки тайи даҳ-понздаҳ соли ахир қишрҳои гуногуни иҷтимоӣ ва ниҳодҳои мадании мо ҳам батадриҷ ба домани хурофоти динию мазҳабӣ, ки меросбар ва барандагонаш рӯҳониёни муҳофизакору мутаассиб мебошанд, часпидаанд. Бавижа, дар ин марҳила, бар асари нуфузу ташаннуҷи хурофоту таассуби мазҳабӣ фарҳанги миллӣ ва бовардоштҳои аҷдодӣ ба дараҷаи фаръӣ (на аслӣ) пойин фуромаданд ва ҷойи ифтихороти миллиро муфтахироти хурофӣ гирифтанд. Агар ба фазо ва муҳити фикрию маънавии даҳ-понздаҳ соли ахир дақиқкорона назар афканем, пай бурдан душвор нахоҳад буд, ки ҷомеаи мо ба чӣ мушкилу чолишҳое мувоҷеҳ гардидааст. Қабл аз ҳама, роҳандозӣ намудани барномаю тарҳҳои мафкуравӣ-идеологӣ ва фарҳангӣ (албатта, таҳти пӯшиши ҷаҳонишавӣ ва фарҳанггустарӣ), ки ҳадафи шикастани рӯҳияи миллӣ ва ҷаҳонбинии фалсафиро дунбол мекунанд, ба унвони таҳдид ва чолиши асосӣ дар шароити феълӣ шинохта мешавад. Аз тарафи дигар, ин навъ чолишу мушкилоти фикрию маданӣ, ки дар баробари онҳо чораандешиҳои муассири маънавию мафкуравӣ сурат нагирифтааст, боиси ба вуҷуд омадани буҳронҳои ҷиддии ахлоқӣ ва фарҳангӣ дар баданаҳои иҷтимоӣ гардидааст. Дигар ин ки буҳрони фикрӣ, пеш аз ҳама, ба фарҳанг ва мафкураи миллӣ, ки муҳраи калидии давлати миллӣ ва сохтори секулорӣ маҳсуб меёбад, осеб мерасонад. Ин аст, ки ҷиҳати рафъи мушкилот ва таҳдиду хатарот блоки мафкуравӣ дар ҳамоҳангӣ бо ҷомеаи маданӣ бояд аз муассиртарин тадбирҳо кор бигирад. Аз ҷумла, роҳандозӣ намудани барнома ва пружаҳои миллӣ, ки бар мабнои фарҳангу маънавиёти секулории аҷдодӣ матраҳ мегарданд, дар сатҳи кӯдакистону парваришгоҳҳо ва донишкадаву донишгоҳҳои ҷумҳурӣ тақозои замон аст. Бар ин асос, таҳияи силсилафилмҳои тасвирӣ, ҳуҷҷатӣ ва бадеӣ, ки дар созмон ёфтани фазои миллӣ ва таҳкими раванди секулорӣ нақши муассир доранд, зарурати замонию маконӣ мебошад. Ногуфта намонад, ки бар асоси сенарияҳои ҷолиб, ки бар мабнои фарҳанг ва биниши ҳунарии миллӣ бояд таълиф гарданд, метавон филмҳои муассири тасвирӣ, мустанад ва бедеӣ ва намоишномаҳои дархӯри миллӣ офарид ва бо дарназардошти синнусолӣ ва завқу салиқавии аҳолӣ манзури наслҳои наврас, ҷавон, миёнсол ва солманд кард. Дар айни замон, таҳким бахшидани раванди кори мафкуравӣ-идеологӣ, ки ба кайфияти блоки идеологӣ бастагӣ дорад, дар шароити феълӣ амри зарурист. Заъфи фикрӣ, таноқузи мафкуравӣ ва пойин будани сатҳи маданӣ бар нафъи бегонагон аст. Мо дар шароити ҳассоси сиёсию геополитикӣ ҳақ ва ҳуқуқи заифу нотавон буданро надорем. Зимнан, фарҳанги миллӣ, ки реша дар умқи таърихи башарӣ дорад, ба ин ҳаққи заифу нотавон ва бечоранолу беҳувият буданро намедиҳад. Ҳувияти миллӣ дар ҳофизаи фарҳанги бостонии мо нуҳуфта аст ва берун овардан ва таровиш бахшидани он вазифа ва рисолати виҷдонию инсонии қишри фарҳангӣ ва зиёии кишвар аст. Фарҳанги миллӣ минҳайси шева ва равиши зиндагии мардумӣ бояд дар ҷомеа маҳбубият ва машрӯият пайдо намояд ва ин тарзу тариқаи зистӣ ва ҳамбастагии миллӣ ҳаргиз маънои нодида гирифтани соири миллият ва ақаллиятҳои динию этникии муқими Тоҷикистонро надорад. Баръакс, мо ба мерос ва арзишҳои ақаллиятҳои миллию этникии муқими кишвар эҳтиром қоилем ва ононро ҷузъи ҷудонопазири ҷомеаи тоҷикӣ медонем. Дар навбати худ, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ эҳтиром ба арзишҳои умумиинсонӣ аст. Бинобар ин, коргирӣ аз фарҳанги миллӣ, бовардоштҳои деринаи аҷдодӣ, меросу офаридаҳои бостонӣ ва илму фалсафаи худсози уврупоӣ ҷомеаи моро аз вартаи хатароту таҳдидоти рӯзмарраи дохилию хориҷӣ наҷот мебахшад ва роҳро барои расидан ба аҳдофи миллӣ ва сохтмони давлати дунявӣ ҳамвор месозад.

Корманди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Н.Нуров

Дар ҷаҳони муосир, ки илму техника босуръат рушд мекунад, нақши дониш ва маърифат дар ҳаёти инсон беш аз ҳарвақта муҳимтар гардидааст. Бо дарки ҳамин воқеият, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ташаббусҳои наҷибона барои баланд бардоштани сатҳи маърифати аҳолӣ, махсусан ҷавонон, иқдомҳои муҳими фарҳангиву илмиро роҳандозӣ намудаанд.

Яке аз чунин иқдомҳои арзишманд — Озмуни ҷумҳуриявии “Илм — фурӯғи маърифат” буда, инак соли панҷум аст, ки дар Тоҷикистони азизи мо бо мақсади кашф кардани соҳибистеъдодҳо баҳри осон кардани роҳи расидан ба ҳадафи чоруми стратегӣ яъне саноатикунонии мамлакат ва амалисозии тарҳи «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» баргузор гашта истодааст. Дар соли ҷорӣ низ Амри Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи баргузории озмуни ҷумҳуриявии “Илм - фурӯғи маърифат” аз 2 январи соли 2025 ба тасвиб расидааст. Ёдовар мешавем, ки озмуни ҷумҳуриявии «Илм-фурӯғи маърифат» бевосита таҳти сарпарастии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола баргузор мегардад.

Мақсади гузаронидани озмун ин, рушди тафаккури техникӣ, тарғиби ҷаҳонбинии илмӣ, дастрасӣ пайдо кардан ба техникаву технология, тавсеаи ихтироъкорӣ ва навоварӣ, пайвасти илм бо истеҳсолот, ҷалби бештари хонандагону донишҷӯён ва дигар қишрҳои ҷомеа ба омӯзиши фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ, ҳамчунин дарёфт ва муаррифии истеъдодҳои нав дар ин самтҳо буда, тамоми қишри ҷомеа (ба истиснои докторони илм, профессорон, узви вобаста ва пайвастаи Академияи миллии илмҳо ва академияҳои соҳавӣ) метавонанд иштирок намоянд.

Фарқ аз солҳои гузашта, имсол барои баланд бардоштани сатҳи огоҳии иштирокчиёни озмун дар бораи технологияҳои навин дар соҳаҳои зеҳни сунъӣ ва муҳандисии барномавӣ, ҷалби таваҷҷуҳи онҳо ба дурнамо ва имкониятҳои соҳаҳои мазкур, инчунин ҳавасмандгардонии фаъолиятҳои ҷустуҷӯӣ, коркард ва тадиқотии марбут ба идеяҳои нав дар Озмун номинатсияи нав — «Зеҳни сунъӣ ва барномасозӣ» илова карда шуда, ки соҳибони мақоми аввали номинатсия мазкур ва номинатсияи «Ихтироъкорӣ» метавонанд барои Шоҳҷоизаи озмун дар даври ниҳоӣ рақобат кунанд. Инчунин бо илова намудани номинатсияи мазкур шумораи ҷойҳои ифтихори дар озмун аз 132 ҷой ба 156 ҷой омада расид.

Бояд қайд намуд, ки бо ташаббуси Пешвои миллат мукофотпулӣ барои ғолибони озмуни «Илм –фурўғи маърифат» аз соли ҷорӣ 100 фоиз зиёд карда шуд. Яъне минбаъд барои ғолибони ҷойи сеюм 30 ҳазор сомонӣ, ҷойи дуюм 50 ҳазор сомонӣ ва ғолиби ҷойи якум 70 ҳазор сомонӣ ва барандаи Шоҳҷоиза 140 ҳазор сомонӣ муқаррар гардидааст. Инчунин ба омўзгороне, ки шогирдонашон сазовори ҷойҳои 1, 2, 3 ва шоҳҷоиза мегарданд, 20 ҳазор сомонӣ мукофотпулӣ дода мешавад. Вобаста ба ин, дар соли ҷорӣ барои озмун аз Фонди захиравии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон 9 220 000 (нуҳ миллиону дусаду бист ҳазор) сомонӣ ҷудо карда шуд.

Ба ғайр аз ин ғолибони озмуни мазкур бо имтиёзҳо бархурдор карда мешаванд, яъне баъди хатми муассисаи таҳсилоти миёнаи умумӣ, ибтидоӣ, миёна ва олии касбӣ ба ихтисоси интихобкардаи худ ба муҳлати се сол бе супоридани имтиҳон ба муассисаҳои таҳсилоти миёна ва олии касбӣ ва баъд аз муассисаи таҳсилоти олии касбии ҷумҳурӣ ба гурӯҳҳои ройгон қабул мешаванд.

Чӣ хеле, ки дар боло қайд намуда будем, озмуни мазкур бо мақсади амалисозии «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» баргузор мешавад. Пас озмуни ҷумҳуриявии «Илм–фурўғи маърифат»-ро муҳарики асосии бистсолаи мазкур гуем ҳам хато намекунем, зеро баргузории Озмуни мазкур тайи солҳои 2021-2024 нишон дод, ки миёни ҷавонону наврасони кишвар таваҷҷуҳ ба омӯзиши илмҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ бамаротиб зиёд гардида, барои дарёфт ва тарбияи мутахассисони баландихтисоси муҳандисию техникӣ замина гардидааст.

Хулоса, Озмуни ҷумҳуриявии “Илм-фурӯғи маърифат” дар баробари озмунҳои дигар, аз як тараф барои баланд бардоштани маърифати қишрҳои гуногуни ҷомеа хидмат намуда, аз ҷониби дигар, қувваи бузургеро доро мебошад, ки барои баланд бардоштани сифати таълиму тарбия дар тамоми зинаҳои таҳсилот судманд аст. Илова бар ин, кори ҷиддӣ бо ин озмунҳо метавонад, норасоиҳоеро, ки дар раванди низоми таълим дар зинаҳои гуногуни таҳсилот вуҷуд дорад, пайдо ва бартараф намояд. Яъне, Роҳбари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо роҳандозӣ намудани озмунҳои гуногуни ҷумҳуриявӣ кафолати муваффақиятҳои соҳавиро дар дасти миллат ва мутахассисон додааст, то тавонанд, дар самтҳои худ дастоварду пешрафтҳои илмӣ дошта бошанд ва аз ин роҳ барои миллату давлат фарзандвор хидмати содиқона дошта бошанд.

Мудири шӯъбаи таҳрезии математикии Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Сафарзода Э.Ҳ.

Математика ягона фанест, ки дар тамоми мактабҳои ҷаҳон аз соли аввали таҳсил то анҷоми хатми он омӯзонида мешавад. Чаро дар олам ба шоҳи фанҳо чунин имтиёз дода мешавад? Фаҳмост, ки нақши математика дар ҷаҳони муосир пайваста меафзояд. Ин аз он иборат аст, ки бидуни тавсифи риёзӣ як қатор зуҳуроти воқеият ба амиқтар дарк ва аз худ кардани онҳо умед кардан душвор аст. Рушду инкишофи соҳаҳои илми дақиқ, забоншиносӣ, техникӣ ва дигар илмҳо васеъ истифода бурдани математикаро тақозо менамоянд. Зиёда аз ин, бе математика на тадқиқи фазои, коинот имконпазир асту на на кашфи машинаҳои электронии ҳисоббарор.

Ба шарофати дониш ва малакаи математикӣ мо на танҳо масъалаҳои арифметикиро ҳал мекунем, балки он ба мо имкон медиҳад, ки чандирии ақлро инкишоф диҳем, ки барои ҳалли масъалаҳои муҳими объективӣ зарур аст. Ин гуна масъалаҳо на танҳо масъалаҳои дорои хусусияти математикӣ дошта мебошанд, балки проблемаҳое мебошанд, вазъиятҳои гуногуни ҳаётро баррасӣ менамоянд ва барои фаҳмидани моҳияти мушкилии онҳо шумо бояд онро аз чанд тараф баррасӣ кунед, ки ин ба шарофати тасаввуроти мантиқӣ-математикӣ имконпазир аст.

Математика илми дақиқест, ки хатоҳоро таҳаммул намекунад. Маҳз ба шарофати ҳамин хусусияти вай қонунҳои математикӣ асоси тамоми ихтироъҳоро ташкил доданд, аз кашфиёти ибтидоӣ дар шакли фишангҳо, то соҳаҳои техникӣ ва компьютерҳои ҳозиразамон.

Қоидаҳо ва қонуниятҳои дар математика кашфшуда дар ҳамаи соҳаҳои дигари донишҳои инсонӣ, аз ҷумла физика, химия, љуғрофия, геология ва ғ. ошкоро ё ноаён амал мекунанд ва зиндагии ҳаррӯзаи моро дақиқу пурмазмун мегардонанд, дар натиҷа иқтисоди моро пеш мебаранд.

Забони формула, ки дар математика истифода мешавад, ба тамоми олимони ин соҳа бахшида шуда, сарфи назар аз миллат, забон равшан аст, ба шарофати он дар олами математика дар муддати кӯтоҳ кашфиёт ва далелҳои нав пайдо мешаванд.

Математика ҳамчун илм дар шакли моделҳои гуногуни математикӣ инъикос мегардад, ки вазифаи асосии онҳо намоиш додани ҳодисаҳо ва падидаҳои воқеӣ мебошад, аз ин рӯ, ҳадафи асосии математика таҳияи моделҳое мебошад, ки падида ё объектро дар зери он ба таври кофӣ шарҳ медиҳанд.

Яке аз хусусиятҳои дониши математикӣ дар он аст, ки забони ададҳо ба ҳама объектҳои моделшуда татбиқ мегардад. Дар ин илм забони муомилоти илмӣ бо ҳарф ифода мегардад ва дар баробари ин забони рақамҳо байналхалқӣ буда, онро ҳар як одами бофарҳанг мефаҳмад.

Дониши математикӣ ба инсон имкон медиҳад, ки муносибатҳоро дар ҳодисаҳои дар атрофи ӯ рӯйдода зуд ва дуруст муайян кунад, муҳимтар аз ҳама аз нуқтаи назари мантиқӣ амал кунад ва ба ҳалли масъалаҳои гуногун муносибати созанда дошта бошад. Аз ин рӯ, шахсеро, ки математикаро хуб медонад, мантиқшинос ва бомаъри фат номидан мумкин аст.

Математика дар ҳаёти инсон ҷойгоҳи махсусро ишғол мекунад, мо бо он чунон омехта шудаем, ки ин вобастагиро пайхас намекунем. Масалан, дар сохтмон мо, бидуни он ки ин ё он формулаи математикиро намедонем, нақшаи хонаро таррезӣ карда хона месозем.

Дар мактаб масъалаҳои математикӣ зиёданд ва мураккабии онҳо сол то сол меафзояд, ки ба ин гуна масъалаҳо машғулиятҳои математика, ҳалли масъалаҳои математикӣ одамро инкишоф медиҳад, вайро мақсаднок, фаъол ва мустақил мегардонад.

Чунин ба назар мерасад, ки пас аз мактаб математика дар ҳеҷ ҷо фоидае нахоҳад дошт, ки ин ақидаи куллан хатост. Масалан, барои харидани хона ба шумо чӣ миқдор маблағ лозим аст? Шумо аз математика ва ҳалли масъалаҳои математикӣ чӣ қадар даромад гирифта метавонед? Дар ҳама ҳолат математика ба ёрии шумо меояд ва дар ҳама ҷо шуморо пайгирӣ мекунад, ба шумо дар мушкилот ёрӣ мерасонад.

Агар ба таърихи инсоният назар афканем, мебинем, ки мисриёни қадим ҳељ гоҳ аҳромҳоҳои бузурги худро бидуни қонунҳои одии риёзӣ сохта наметавонистанд. Бешубҳа барои сохтани паҳлуҳои пирамида ба шумо хатти рости чанд километр дарозӣ лозим меояд. Маҳз бо ёрии маҳорати математикӣ ба мисриён муяссар шуд, ки ин масъаларо ҳал кунанд ва дар таърих абадан сабт шаванд.

Коидаҳои зиёди китобҳои дарсии мактабӣ оид ба арифметика ва геометрия ба юнониёни қадим беш аз ду хазор сол қабл маълум буданд. Халқҳои дигари дунёи қадим, мисриён, бобулиён, чиниён ҳануз дар ҳазорсолаи сеюми пеш аз милод дар бораи геометрия ва математика маълумоти кофӣ доштанд.

Инчунин, математика ба мунаҷимон барои муайян кардани роҳҳои ситораҳои дурдаст, дар идора кардани парвозҳои ҳавопаймоҳо ва киштиҳои кайҳонӣ ёрии беғаразона мерасонад.

Ҳоло машинаҳои ҳисоббарор, дастгоҳҳои мураккаб, машинаҳои гуногуни худкор торафт бештар шуда истодаанд. Бинобар ин, математика на танҳо ба муҳандисону физикдонҳо, балки ба устои одӣ ва коргари муқаррарии заводу фабрикаҳо низ лозим ва зарур аст.

Азбаски баъзеҳо табиати математика ва алоқаи онро бо табиат ба таври гуногун баҳо медиҳанд, онро дар омӯзиши конунҳои он муҳим намешуморанд, мо наметавонем хомӯш бошем ва мехоҳем то андозае онро фаҳмонем, ки нақши математика ва донишҳои математикӣ дар чистанд. Онро набояд истисно кард, ки дар байни математика ва ҳақиқати воқеӣ чӣ алоқамандӣ вуҷуд дорад.

Якчанд музаффариятҳои математикаро аз қабили мавҷҳои электромагнитӣ, самараи пешгӯии назарияи нисбият, шарҳи математикии назарияи атомӣ ва ҳаракати моллекулаҳо, ҳатто назарияи ҷозибаи нютониро ва шарҳи садҳо ҳодисаҳои ноаёни дигарро мисол овардан мумкин аст, ки қабул кардану дарк намудани онҳо бе донистани математика ғайриимкон аст. Оё табиат бо мантиқи инсонӣ ягон алоқа дорад? Чаро математика ҳангоми навиштани ин ё он ҳодисаи табиат ба ёрӣ меояд? Дар ҳақиқат дар илму техникаи муосир муаммоҳои зиёде мавҷуданд, ки дарк карданашон аз донистани илми математика вобастагӣ дорад. Аён аст, ки ин илм дар худ сирҳои зиёдеро ниҳон дорад, ки алҳол мо онҳоро намедонем.

Табиати атроф механизми азимро мемонад, ки қисмҳои алоҳидаи дар алоқаи байниҳамдигарӣ амал мекунанд. Ин механизм бе нуқсон ва бе иштибоҳ ҳаракат мекунанд. Ба ин ҳаракати сайёраҳо, мунтазам иваз шудани мадду чазрҳо, имконияти пешгӯӣ кардани хусуфҳои Офтобу кусуфҳои Моҳ мисол шуда метавонанд. Қисми ин механизми азим – ин ҳаракати бефосилаи материя мебошад, ки онро қувваи фавқуъазим ба вуҷуд меорад ва идора мекунад. Инро муфассал шарҳ медиҳем.

Асоси ин механизмро мафҳуми матертия ташкил додааст, ки ҳамчун ҷавҳари аслии ҷисмонӣ вуҷуд дорад. Боварӣ ба он ки материя асоси ҳама мавҷудоти олам мебошад, ҳануз ба юнониҳои қадим маълум буд. Олимони машҳури ин минтақа бо тарзҳои барояшон хос олами атрофро таҳқиқ намуда хулосаҳо мебароварданд. Масалан Левкипп ва Демокрит идеяеро пешниҳод карданд, ки мувофиқи он ҷаҳон аз зарраҳои ҷудонашаванда иборат буда дар холигӣ вуҷуд доранд. Арасту бошад материяро аз чор унсур: об, хок, бод, оташ иборат муарифӣ кард. Томас Гоббс тасдиқ мекард, ки ҳамаи ашё вазн дорад, яъне он дорои ченакҳо – дарозӣ, бар ва баландӣ аст.Дар навбати худ, ҳар қисми ин ашё низ дар навбати худ дорои ҳамин ченакхо мебошад. Бо ақидаи ӯ ҷисм чизест, ки фазоро пур кардааст: он тақсимшаванда ва дар ҳаракат буда, худро бо тарзи математикӣ ифода мекунад. Азбаски мо инсонҳо як қисми ин табиат мебошем, бояд амали мо вобаста аз мафҳумҳои материя, ҳаракат ва математика муарифӣ карда мешаванд.

Математик ва файласуфи машҳури немис Рене Декарт ақида дошт, ки материяро Худованд офарида, онро аз рӯйи қонунҳои муайян ба гардиш даровардааст ва ҳамаи ҳаводиси табиатро бо воситаи мафҳумҳои материя ва ҳаракат ва бо забони математика маънидод кардан мумкин аст.

То ибтидои асри ХХ ҳамаи физикҳо ва файласуфҳо ба он ақида буданд, ки материя асос ва моҳияти ҳақиқати воқеӣ мебошад. Аз ҷумла Исаак Нютон боварӣ дошт: азбаски материяи ҳаракаткунанда ҳамчун калид барои навишти ҳаракати сайёраҳо ва афтиши озоди ҷисмҳо хизмат мекунад, олимон кӯшиш ба харҷ доданд, то бо воситаи математика чунин ҳодисаҳоеро шарҳ диҳанд, ки табиати онҳо низ номуайяну номаълум буданд. Гармӣ, рушноӣ, қувваи электрикӣ ва магнетизм ҳамчун шаклҳои мухталиф ва “бевазн” муарифӣ шуданд.”Бевазнӣ” маънои ниҳоят хурд будани зичии ин шаклҳои материяро дошт, бинобар он онҳоро чен кардан ғайриимкон ҳисоб меёфт. Ҳамин тавр барои маънидод кардани ҳаракати сайёраҳо Нютон мафҳуми “қувваи ҷозиба”-ро ворид сохт. Барои маънидоди ҳодисаҳои магнитӣ ва электрӣ Фарадей мафҳуми “ хатҳои қуввагӣ”- и ин майдонҳоро қабул кард ва боварӣ дошт, ки онҳо воқеан вуҷуд доранд. Ҳамин тавр дар табиат се мафҳуми асосӣ вуҷуд дорад: материя, қувва ва ҳаракат. Қувва ба материя таъсир мекунад, ҳаракат бошад ин рафтори материя мебошад. Пас материя аз ин се мафҳум аз ҳама муҳимтар ҳисоб меёбад. Аз ҳамин нуқтаи назар олимон материяро, ки рафтори онро танҳо бо воситаи қонунҳои математикӣ ифода кардан мумкин асту халос, ҳақиқати ягона пиндоштанд ва мепиндоранд.

Дар охири асри ХVIII яке аз шохаҳои илми физика бо номи “механика” ба инкишофи пурра соҳиб гашт. Он дар байни аҳли илм ҳамчун “ Илми универсиалӣ” маъруф гашт. Мувофиқи ақидаи олими машҳур Герман Гелмголтс ( 1821- 1894) , ки дар асараш “ Лексияҳои ҳамабоб дар бораи илм” ( 1869) навишта буд, мақсади ниҳоии илмҳои табиатшиносӣ аз он иборат аст, ки ҳалли масъалаҳои хешро бо воситаи механика ба даст оваранд. Ва ҳамин тавр ҳам буд. То асри Х1Х физикадонҳо гумон доштанд, ки қариб ҳамаи ҳодисаҳои табиат шарҳи механикӣ доранд. Яке аз ҳодисаҳоро, ки бо воситаи механика маънидод кардан ғайриимкон буд – ҳодисаи ҷозибаи табиат аст. Ин ҳодисаро Нютон то андозаеро маънидод кард, вале он нокифоя буд. Чӣ гуна қувваи ҷозиба метавонад Офтоб ва сайёраҳоро, ки дар масофаи садҳо миллиард километрҳо ҷойгиранд дар фазо дар масофаҳои муайян нигоҳ дорад? Физикҳо, гарчанде ақидаи Нютонро бечунучаро қабул карда бошанд ҳам, аммо дар бораи табиати физикии ҷозиба чизеро дарк намекарданд. Аз ифодаи математикии қонуни ҷозиба истифода карда, олимони математики машҳури замона Лагранж ва Лаплас тавонистанд якчанд татбиқи онро дар ҳодисаҳои ғайриодӣ мушоҳида намоянд, дар ҳаракати ҷирмҳо осмон дарк кунанд ва дар асоси он баъзе ҳодисаҳои навро пешгӯӣ кунанд. Ҳоло медонем, ки мафҳуми ҷозиба ( гравитатсия) - як ҳарзагуии беҳудаи илмӣ буда, то ҳоло сиру асрори зиёдеро ба душ гирифта меояд ва касе онро шарҳ дода наметавонад. Бо ибораи дигар Нютон ва пайравони ӯ ҳодисаи табиии гравитатсияро ба мафҳумҳои математикӣ ҳавола карда буданд, ки то ҳол моҳияти онҳо нофаҳмо, мафҳум боқӣ мондаанд. Дар ин маврид суханони нависандаи англис Г.Честертон (1874- 1936) -ро овардан ҷоиз аст, ки ӯ гуфта буд: “Мо ҳақиқатро дарёфтем, вале маълум гашт, ки он маънои физикӣ надорад”. Барои мисол, агар мо ҳоло ду пораи магнитро гирифта онҳоро бо ҳам наздик созем, онҳо ҳамдигарро ё тела медиҳанд ё бо ҳам ҷазб мешаванд. Оё мо доир ба чӣ гуна таъсир расонидани ин пораҳои магнит чизе гуфта метавонем? Ба гумонам не! Пас мо ҳоло дар бораи таъсири байниҳамдигари хаттҳои қуввагии майдони магнитӣ, ки нахустин шуда онҳоро Фарадей ошкор сохтааст, чизи аниқе гуфта наметавонем. Ин ҷо ҳам ба Максвелл ва муодилаи ӯ умед бастан беҳтар аст. Максвелл ба ҷойи хаттҳои қуввагии майдони магнитии Фарадей мафҳуми нави эфирро ворид сохт, ки ҳамчун муҳити гузаронандаи рушноӣ, ҳамчун паҳнкунандаи мавҷҳои электромагнитӣ, ҳатто мавҷҳои рушноӣ муарифӣ карда шуд. Ин кушиши механикии анҷомдодаи Максвел низ ҳамчун ақидаи Нютон натавонист, ки моҳияти ҷозибаро кушода диҳад. Муодилаҳои математикӣ боло гирифтанд. Ҳамин тавр инкишофи минбаъдаи физика ақидаи “эфир” – ро низ аз муомилоти илмӣ танг карда баровард.

Солҳои баъдин дар байни файласуфҳо ақидаи “сабаб – оқибат “ инкишоф ёфт ва оҳо кушиш кардаанд, ки рӯй додани ягон ҳодисаи табиатро сабаби ҳодисаи дигаре маънидод намоягнд. Масалан, мувофиқи ақидаи математики машҳуртарини Дунёи Қадим Архимед сабаб бо он меоварад, ки материя дар ҳама ҷо ва ҳамеша худро ҳамчун бо тартиб ва пешгӯишаванда муарифӣ мекунад. Ошкор кардани сабабият дар илми муосир аз Галилей сарчашма мегирад. Ӯ дар бораи ҷозибаи Замин андеша ронда, ҷозибаи заминро ҳамчун натиҷаи ҳаракати ҷисмҳои он маънидод карда буд, гарчанде аз ӯҳдаи навишти математикии қонунҳои он баромада натавонист.

Нютон ва ҳамасрони ӯ ақидаеро пешниҳод карда буданд, ки дар давоми ду аср мавқеашро устувор нигоҳ дошт. Мувофиқи он сабабият ба табиати худи ҷаҳони физикӣ марбут аст. Ба ҳамин таълимот такя карда Нютон мафҳуми “қувваи универсалии ҷозиба”- ро пешниҳод кард. Ӯ хулоса кард, ки сабаби ҷозибаи умумиолам аз рӯи мадорҳои эллиптикӣ давр задани сайёраҳо мебошад. Агар қонуни ҷозиба намебуд,- гуфта буд ӯ,- сайёраҳо бояд аз рӯи мадорҳои ростхатта ҳаракат мекарданд. Математики дигар машҳури немис Г.Лейбнитс ҳам онро тарафдор буд, ки “ҳар он чӣ ба амал меояд, сабаби худашро дорад ва даркшаванда аст”

Математика, инчунин, дар ошкор сохтани ҷирмҳои аз назар ноаёни кайҳонӣ низ нақши бориз гузоштааст.Масалан, бо ёрии қонунҳои математикӣ ошкор карда шудааст, ки чандин миллион сол пеш дар байни мадорҳои Миррих ва Муштари саёрае бо номи рамзии Фаэтон дар атрофи Офтоб давр мезадааст. Ҳоло ин сайёра пора гашта майдони астероидҳоро ташкил додааст. Сайёраҳои дурдасти Системаи офтобиро , аз қабили Уран ва Нептун низ бо ёрии формулаҳои математикӣ Гаусс ва дигарон ошкор сохта буданд, ки ин аз қудрату эътибори математика ҳамчун шоҳи фанҳо дарак медиҳад.

Мақсад аз иншои ин мақолаи илмӣ-оммавӣ дар нишон додани он аст, ки донишҳои математикӣ дар омӯзиши табиат чӣ нақши муҳим доранд. Агар математика натиҷаи эҷоди ақли инсон бошад, аз ин ҷо ба кадом хулоса омадан мумкин аст? Мо қобилияти баҳо додан ба саволи оё табиат тартиби муайянро доро аст, оё вай аз рӯйи нақшаи пешакӣ тарҳрезишуда (мувофиқи ақидаи Арасту) амал мекунад? Вале мо бо боварии комил гуфта метавонем, ки шоҳи фанҳо- Математика, ки олоти пуриқтидори ихтироъкардаи олимон ба ҳисоб меравад имкон медиҳад, то олами мураккабу гуногуншакли ҳаводиси табиатро ошкор намоем ва онро ба манфиати хеш истифода барем.

Дар охир мо қонуниятҳо ва формулаҳои математикиеро меорем, ки онҳо дар таърихи чандинҳазорсолаи инсоният нақши хеле арзанда гузоштаанд ва дар таҳқиқи табиат ва фазои коинот абадан дар истифода қарор доранд:

Формулаҳое, ки ҷаҳонро дигар сохтанд:

1. Формулаи бобулиҳо ( асрҳои III – IV то милод) ( Пифагор, 530 то милод)

a2 + b2 = c2.

2. log (xy) = log x + log y. ( Непер, 1610).

3. Ҳосилаи функсияи у = f(x). = (Нютон,1668).

4. Қонуни Ҷозиба. F = G ( Нютон, 1687).

5. Формулаи Эйлер барои бисёррӯяҳо. V – E + F = 2 ( Эйлер, 1751).

6. Решаи квадратӣ аз ­ -1. i2 = -1. ( Эйлер, 1750).

7. Қонуни тақсимоти нормалӣ.(х) = ( Гаусс, 1810).

8. Муодилаи мавҷӣ. =. . ( Даламберт, 1746).

9. Табдилдиҳии Фуре. F() =dx. ( Фурие, 1822).

10. Муодилаи Наве- Стокс. ( + vv) = - +T+f . (C.Ҳавиер,G.Cтокс,1845).

11. Муодилаи Максвелл. = 0, H = 0,

E = -, H =. ( J.C. Максвелл, 1865).

.Қонуни дуюми термодинамика. 0. ( Л.Болтсман, 1874).

. Муодилаи нисбияти Эйнштейн. E = m. ( Эйнштейн, 1905).

Муодилаи Шрёдингер. ih = H . ( E. Шрёдингер, 1927).

Назарияи информатсияҳо. H = - ( C. Шаннон, 1949).

Муодилаи мантиқӣ( Назарияи Чаос). = k ( 1 -). ( Роберт Мей, 1975).

Муодилаи Блек – Шоулез. + rs + – rv = 0. (Блек,Шолес, 1990).

18. Муодилаи муҳимтарини Кайҳон ё муодилаи якуми Фридман. (А.Фридман,1922).

- - = - .

Ин муодила мефаҳмонад, ки чӣ тавр вобаста аз мазмуни (оканаи) кайҳон суръати васеъшавии кайҳон бо гузашти вақт тағйир меёбад...

А. Раҳимзода – номзади илмҳои физика – математика, директори Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ

А.Шарифзода – Ходими калони илмии шуъбаи назарияи функсияҳо ва таҳлили функсионалӣ Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ

“Технологияҳои рақамӣ ва зеҳни сунъӣ барои ноил шудан ба Ҳадафҳои рушди устувор заминаи муносиб ба шумор мераванд. Тоҷикистон тавассути қабули стратегия ва дигар санадҳои консептуалӣ ҷиҳати марҳала ба марҳала гузаштан ба низоми рақамикунонӣ тадбирҳои зарурӣ меандешад.”

Эмомалӣ РАҲМОН

Мусаллам аст, ки дар замони муосир ва инчунин дар раванди рушди босуръати илм ва техника маҳз қабули Қатъномаи муҳимму басо ҳам муфид аз ҷониби Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид таҳти унвони «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ», ки аз санаи 25 июли соли 2025 бо ибтикори бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида, қабул шуд, яке аз аввалин ҳуҷҷати байналмилалӣ маҳсуб меёбад, ки ба татбиқи зеҳни сунъӣ дар сатҳи минтақавӣ таваҷҷуҳи бештари худро медиҳад.

Чунки дар замони муосир рушди босуръати илму техника яке аз муҳимтарин масоил барои ҳар як давлат ва бар замми ин пеш аз ҳама таъмини амнияти иттилоотии кишвар ва инчунин шаҳрвандонаш маҳсуб меёбад. Хоҳ нохоҳ иттилоот дар ҳаёти инсон ва инчунин давлат торафт мақоми волотареро ишғол менамояд. Аз ҷониби дигар, зеҳни сунъӣ ҳамчун воситаи пурқудрат ҷиҳати суръат бахшидан ба пешрафт дар самти 17 Ҳадафҳои рушди устувор (ҲРУ) ҳамаҷониба хизмати зиёде мекунад, ки ба истифодаи муносиби захираҳо, инчунин таҳлили маълумоти зиёд ва навоварӣ ҳамаҷиҳата мусоидат мекунад.

Бинобар ин имрӯзҳо сухан бештар дар атрофи марҳалаи нави рушди башарият, яъне ҷомеаи иттилоотӣ меравад. Зеро айни замон, тибқи аксари мушоҳидаҳо кулли кишварҳои дунё манфиатҳои давлатии худро бо таҳлили қиёсии ширкати фаъолона дар ташаккулдиҳии ҷомеаи иттилоотӣ арзёбӣ менамоянд. Дар соли 2025, тавре ки дар гузориши UNSDG қайд шудааст, зеҳни сунъӣ аллакай истифодаи муносиби энергияро таъмин мекунад, ташхиси тиббиро беҳтар мекунад ва биоравнақиро назорат мекунад.

Лозим ба тазаккур аст, ки зеҳни сунъӣ ҳамчун соҳаи илмӣ аз солҳои 1950 инҷониб инкишоф ёфтааст ва айни замон бештар дар самтҳои омӯзиши мошинӣ, шабакаҳои нейронӣ ва коркарди маълумоти калон ба таври васеъ истифода мешавад. Дар маҷмуъ рушди устувор, зеҳни сунъӣ ба ҳадафҳои СММ ҳамаҷониба мусоидат мекунад, ки масалан, ҳадафи 9 (навоварӣ ва инфрасохтор) ва ҳадафи 13 (ҳифзи иқлим) мебошанд.

Бояд қайд кард, ки маҳз бо дарназардошти рушди инфраструктураи глобалии иттилоотӣ, таъсисдиҳӣ ва истифодабарӣ аз техника ва инчунин технологияҳои ҷадиди замони муосир баҳри таъмини болоравии иқтисодии устувор, беҳтару хубтар гардонии ҳаёти иҷтимоии ҷомеа, дастгирии ҳамаҷонибаи сулҳу ризоияти миллӣ ва таҳкимбахшии демократия, ҳифзи манофеи миллии Тоҷикистон дар соҳаи иттилоот бори аввал дар Консепсияи амнияти иттилоотӣ, ки соли 2002 аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба тасвиб расида буд. Маҳз дар ин санади муҳим вазифаҳое, ки ҳалли онҳо барои расидан ба ин мақосиди зарурӣ лозиманд низ нишон дода шудаанд.

Метавон гуфт, ки дар Осиёи Марказӣ мушкилоти минтақавӣ ба монанди идоракунии захираҳои обӣ, ки Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон дар он пешсаф аст, метавонанд бо кӯмаки зеҳни сунъӣ ҳал шаванд. Масалан, моделҳои ЗС барои пешгӯйии офатҳои табиӣ ва истифодаи муносиби кишоварзӣ истифода бурда мешаванд. Дар замони муосир зеҳни сунъӣ ҳамчун воситаи калидӣ барои ҳалли масъалаҳои глобалӣ, аз ҷумла рушди устувор шинохта шудааст.

Мутобиқи гузоришҳои СММ зеҳни сунъӣ метавонад, ки дар самтҳои ҳифзи муҳити зист, рушди соҳаҳои тандурустӣ, маориф ва иқтисод нақши басо муҳим бозад. Дар Осиёи Марказӣ, ки минтақаи дорои захираҳои бой ва мушкилоти муштарак ба монанди тағйирёбии иқлим ва нобаробарии иқтисодӣ аст, истифодаи зеҳни сунъӣ имконоти навин фароҳам меоварад. Зеро дар соли 2025 бо дарназардошти ақибмонии ҲРУ зеҳни сунъӣ метавонад, ки ҳамчун як воситаи ҳаракатдиҳанда ва ноилшавандаи ояндаи устувор гардад.Чунки амнияти итилоотӣ манофеъ ва обрӯю эътибори (имиҷи) давлат дар соҳаи иттилоот яке аз муайянкунандаҳои ояндаи бехатарии миллӣ ва инчунин байналхалқӣ гардидааст.

Қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид таҳти унвони «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» A/79/L.94. Ин ташаббус аз суханронии Пешвои миллат дар иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ (24 сентябри 2024) сарчашма мегирад: чунки Қатъномаи A/79/L.94 ба соҳаи ғайриҳарбӣ тамаркуз карда, истифодаи зеҳни сунъиро барои ҳадафҳои ҳарбӣ истисно мекунад.

Аз ҷониби дигар, он таъсири трансформатсионии зеҳни сунъиро дар Осиёи Марказӣ ҳамаҷониба эътироф намуда, бар замми ин гуфтаҳо ҳамзамон саъю талошҳои кишварҳои минтақаро, аз ҷумла амали стратегияҳои миллӣ (Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040, Стратегияи Ӯзбекистон то соли 2040, Консепсияи Қазоқистон барои солҳои 2024-2029) ва таъсиси марказҳои инноватсионӣ (ба монанди Asian Hub ва Парки технологияҳои баланд дар Қирғизистон)-ро тақвият мебахшад.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки ҲРУ-яъне Ҳадафҳои Рушди Устувор дар маҷмуъ 17 ҳадафи ба ҳам алоқамандро дар бар мегиранд: аз барҳам додани камбизоатӣ (ҲРУ 1) ва гуруснагӣ (ҲРУ 2) то таълими босифат (ҲРУ 4), баробарии гендерӣ (ҲРУ 5), энергияи тоза (ҲРУ 7), шаҳрҳои устувор (ҲРУ 11) ва амалҳои иқлимӣ (ҲРУ 13). Ҳамаи онҳо аслан гирем ба се сутуни устувор – иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологӣ – нигаронида шудаанд. Аз ин рӯ, дарки он муҳим мебошад, ки ҳеҷ як кишвар дар ҷудоӣ ва берун аз фазои иттилоотии ҷаҳон вуҷуд дошта наметавонад. Зеро асри гузаштаи ХХ ба пуррагӣ дар маҷрои пурҷӯшу хурӯши ташаккулёбӣ ва рушди индустрияи иттилооти ҷаҳонӣ сипарӣ гардид.

Лозим ба тазаккур аст, ки тибқи маълумоти дақиқ барои далел агар соли 1993 дар ҷаҳон теъдоди истифодабарандагои шабакаи умумиҷаҳонии Интернет наздик ба 90 ҳазор расида бошад, баъд аз сипарӣ гардидани як даҳсола шумораи истифодабарандагон ин дастгоҳи бузурги иттилоотӣ ба 580 миллион ва дар давраи соли 2004 бошад, дар маҷмуъ миллиард нафарро ташкил менамуд. Чунки дар давоми таърихи инсоният ҳеҷ як ВАО бо чунин як суръати баланд инкишоф наёфтааст.

Хулласи калом, бо сипарӣ гардидани расо се даҳсола, яъне баъд аз таъсисдиҳии шабакаҳои нахустини компутарӣ ва ҳамзамон пас аз 10 соли расидани шабакаи умумиҷаҳонии Интернет ба зинаи муосири нуқтаи инкишофи худ ва инчунин ба вуҷуд омадани фазои иттилоотии ҷаҳонӣ як падидаи воқеӣ ва инчунин ҳалли вазифаҳои он гӯиё як зарурияти ҳаётан муҳим гардиданд, ки пештар, дақиқаш 50-сол қабл аз ин, дар мавриди аз тариқи почта фиристодани 30 саҳифаи матн ба масофаи 5 ҳазор километр тақрибан 10 рӯз ва инчунин 10 доллар зарур буд. Ё ин ки 20 сол пеш аз ин ҳамин гуна миқдори матнро тавассути факс дар зарфи 1 соат бо масрафи 50 доллар интиқол намудан мумкин буд. Акнун имрӯз бошад барои амалӣ гардонидани ин кор ҳамагӣ чанд сония ва дар маҷмуъ 3 сент лозим аст.

Хулоса, айни замон зеҳни сунъӣ, аз ҷумла омӯзиши мошинӣ, таҳлили иттилооти калону пешгӯйиҳо имкониятҳои назаррас барои ҳалли ин масоилу аҳдофро пешниҳод мекунад. Тибқи гузориши Nature соли 2020, ки соли 2025 навсозӣ шудааст, зеҳни сунъӣ метавонад баҳри ноил шудан ба 134 аз 169 нишондиҳандаи ҳадаф мусоидат кунад, аммо инчунин ба 59-тои онҳо бошанд монеъ шавад.

Аз нигоҳи дигар, мутобиқи маълумоти Гузориши ҷаҳонии рушди устувор соли 2025, пешрафт дар Ҳадафҳои Рушди Устувор камтар аз 50% аст ва бо ақибмонӣ дар кишварҳои рӯ ба тараққӣ оварда расонидааст. Зеҳни сунъӣ метавонад дар мониторинг ва амалисозӣ тавассути таҳлили маълумот барои пешгӯйии тамоюлҳо ва истифодаи муносиби захираҳо ҳамроҳ шавад.

Ҳамин тариқ, метавон хулоса кард, ки Консепсияи рушди устувор дар натиҷаи муттаҳид кардани се нуқтаи назари асосӣ: иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологӣ пайдо шудааст. Он пеш аз ҳама тадбирҳои истифодаи муносиби захираҳои маҳдуд ва инчунин истифодаи технологияҳои экологӣ - табиӣ, энергия ва материалсарфа, ҳифзи устувории системаҳои иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, таъмини якпорчагии системаҳои биологӣ ва физикии табииро дар назар дорад.

РАҲИМЗОДА Алишер Орзу, номзади илмҳои физикаву математика, директори Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ба хотири боз ҳам беҳтар ба роҳ мондани омӯзиши илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ инчунин, барои тавсеяи тафаккури техникии насли наврас солҳои 2020 - 2040 “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эълон карда шуд. Боварии комил дорем, ки ин иқдом ба рушди тафаккури техникӣ ва тавсеяи ҷаҳонбинии илмии ҷомеа такони ҷиддӣ мебахшад.

Дар ин самт бояд таъкид дошт, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сиёсати оқилонаи пешгирифтаи худ соҳаи маориф ва илмро яке аз самтҳои стратегии муҳими давлату миллат қарор додаанд. Чигунае, ки Пешвои муаззами миллат дар вохӯрии хеш бо зиёиёну кормандони соҳаи илму маориф санаи 18 марти соли 2020 таъкид намуданд: «Имрӯз бе илму инноватсия, технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ ва ташаккули ҷаҳонбинии техникӣ қадаме ба пеш гузошта намешавад».

Барои бештар ҷалби наврасон ва ҷавонон аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон озмуни ҷумҳуриявии «Тоҷикистон-Ватани азизи ман», «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» эълон карда шуд. Барои омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф озмуни ҷумҳуриявии «Илм-фурӯғи маърифат» эълон карда шуд. Бинобар ин ба Вазоратҳои молия, маориф ва илм, Академияи миллии илмҳо ва вазорату кумитаҳое, ки дар сохторашон муассисаҳои таълимӣ доранд.Вазифадор карда мешаванд, ки якҷо бо роҳбарони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо дар мавриди амалӣ намудани қарори зикршуда ба саҳлангорӣ роҳ надиҳанд.Ҷиҳати таҷҳизонидани кабинетҳои фанҳои риёзиву дақиқ ва табиӣ тадбирҳои фаврӣ андешида, аз натиҷаи корҳо ба Ҳукумати мамлакат гузориш диҳанд.

Бештар ба омӯзиши илмҳои риёзиву дақиқ ва табиӣ ҷалб кардани наврасону ҷавонон, олимону муҳаққиқон ва устодону омӯзгорон ҳамасола озмуни ҷумҳуриявӣ зери унвони «Илм – фурӯғи маърифат» гузаронида шавад. Ҳамчунин, охири соли гузашта барои олимону омӯзгорони фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ ҷоизаи махсуси давлатӣ таъсис дода шуд, ки ҳар сол 15 нафар беҳтаринҳо метавонанд соҳиби он гарданд. Бо назардошти пешрафти рӯзафзуни илму техника дар ҷомеаи муосир раванди дигари ислоҳоти соҳаи илму маорифро аз бар намудани донишҳои муосир, азхудкунии фанҳои дақиқ, вусъат додани раванди ихтироъкориву навоварӣ дар ҷодаи илмҳои дақиқ, азхудкунии технологияи инноватсионӣ ва ҷорӣ кардани онҳо дар истеҳсолот, пайваста омӯхтани забонҳои хориҷӣ ва рушди тафаккури техникии ҷомеа, бахусус насли ҷавон, омӯзиши таҷрибаи байналмилалӣ, мутобиқ кардани нақшаву барномаҳои таълимӣ ба талаботи бозори дохиливу ҷаҳонии меҳнат ва гузариш ба меъёрҳои ҷаҳонии таҳсилот, бо усулҳои инноватсионӣ ба роҳ мондани пажӯҳишҳои илмӣ, баланд бардоштани нишондиҳандаҳои рушди неруи инсонӣ, татбиқи лоиҳаҳои инноватсионӣ ва таҳқиқи масъалаҳои иқтисоди рақамӣ фарогир аст. Пас дар омӯзиши фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ чунин асроре ниҳон аст: аз худ кардани илмҳои дақиқ асоси рушди тафаккури мантиқии инсоният, устувор шудани ҳиссиёти ақлонию эҷодӣ, пайдо шудани қобилияти омӯзиш, зеҳни қавӣ, васеъ шудани ҷаҳонбинии илмӣ, қадами ҷиддӣ дар рушди устувори иқтисодӣ ва таъмини рақобатпазирии кишвар дар арсаи ҷаҳон маҳсуб мешавад.

Бо дастгирии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон як шабакаи нав "Илм ва табиат" таъсис дода шуд. Таъкид карда буданд, ки дар шабакаи мазкур таълими фанҳои табиӣ, дақиқ, риёзӣ, техникӣ ва технологиро ба роҳ монда, бо ин мақсад омӯзгорони ботаҷриба ва донишмандони соҳаро ҷалб намоянд. Супориш дода шуд, ки дар барномаҳои ҳаррӯзаи ин шабака дастовардҳои илмӣ, ватанию ҷаҳонӣ ва ихтирооти инноватсионӣ бояд пайваста муаррифӣ гарданд. Мо олимон метавон ихтироъотҳо ва навовариҳои худро тавассути шабакаи "Илм ва табиат" пешкаши ҷомеа намоем. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки илми тоҷик давра ба давра ба пеш рафта истодааст. Барои амалӣ намудани нақшаҳои хеш мо олимон кӯшиш менамоем, ки тавсия ва пешниҳодҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллатро ба инобат гирифта, илмро рушд бидиҳем ва парчами илму маърифат, шукӯҳу шаҳомати илми тоҷикро дар арафаи ҷашнгирии 30 солагии Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ, баландтару баландтар бардорем. Мо шукрона мекунем, ки чунин сарзамини ободу сулҳу вахдат дорем.

Раҳимов Фируз Акбарович н.и.т., ходими пешбари илмии Муассисаи давлатии илмии «Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсиони»-и назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Рӯй овардан ба илмомӯзӣ, хусусан ба илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ, қадами боэътимод барои рушди устувори иқтисодии кишвар дар арсаи ҷаҳон дар шароити имрӯза бисёр зарурӣ мебошад. Зеро дар марҳилаи нави ҷаҳонишавӣ нақш ва рушди тафаккури илмҳои табиӣ-риёзӣ дар ҳалли масъалаҳои сиёсӣ ва бунёдӣ хеле муҳим аст.

Махсусан дар ин замина дастгириҳои ҳамаҷониба ва аҳамияти махсус зоҳир намудани Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бевосита хидматҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон саривақтист. Муҳтарам Пешвои муаззами миллат қариб дар ҳама баромад ва суханрониҳои худ дар баробари омӯхтани илмҳои гуманитарӣ, забонҳои хориҷӣ азхудкунии илмҳои табиӣ-риёзӣ ва ҳамқадами замон бо технологияи навро таъкид месозанд.

Далели ин гуфтаҳо эълон гардидани солҳои 2020-2040 “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” маҳз дар Паёми Пешвои миллат ба Маҷлиси Олии кишвар аз 26.12.2019 мебошад. Роҳандозӣ ва дастгирии иқдоми мазкур ба мутахассисони илмҳои табиатшиносӣ нерӯи мусбӣ мебахшад. Пеш аз ҳама барои илм омӯхтан шароити хуби таълиму тадрис бояд амалӣ карда шавад, ки толибилмон бе мушкилӣ ба омӯзиш машғул шаванд. Ин нукта низ дар партави сиёсат ва дастгириҳои ғамхоронаи президенти мамлакат баръало намоён аст. Исботи ин гуфтаҳо таъсиси мактабҳои типи нав ва ба хориҷа сафарбар намудани мутахассисон барои такмил ва сайқал додани дониш буда, моро маҷбӯр месозад, ки кӯшишҳои худро ҳамаҷониба равона карда барои амалӣ гаштани нақшаҳои мазкур замина устувор фароҳам оварем.

Дастгириҳои Пешвои миллат барои пешрафт дар самти мазкур ва ҳавасмангардонии мутахассисон боиси таҳсин ва дастгириҳо аст. Аз ҷумла Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ ба Маҷлиси Олӣ аз 26.01.2021 барои ҳавасманд гардонидани донишмандони соҳаҳои мухталифи фанҳои табиатшиносӣ чунин супориш доданд: “Илова бар ин, зарур мешуморам, ки ба хотири боз ҳам бештар ба омӯзиши илмҳои риёзиву дақиқ ва табиӣ ҷалб кардани наврасону чавонон, олимону муҳаққиқон ва устодону омӯзгорон ҳамасола озмуни ҷумҳуриявӣ зери унвони «Илм – фурӯғи маърифат» гузаронида шавад [1].

Бояд тазаккур дод, ки миллати тоҷик дар гузашта низ ба омӯзиш ва густариши илмҳои табиӣ-риёзӣ аҳамияти ҳамаҷониба ва аввалиндараҷа зоҳир менамуданд. Дар ҷаҳони илм ва маданият саҳми Зардушт, Хусрави Парвиз, Абулвафои Бузчонӣ, Абумаҳмуди Хуҷандӣ, Абурайхони Берунӣ, Абуалӣ ибни Сино, Умари Хайём, ва дигар олимону донишмандон бисёр назаррас аст.

Дар китоби муқадасси дини Зардушт, Авесто, осмон ба 5 ноҳия ҷудо карда шудааст шимолӣ, ҷанубӣ, шарқӣ, ғарбӣ ва марказӣ. Зардушт масофаи байни замину моҳро муайян карда мафҳуми арзу тули ҷуғрофиро ба илм дохил кардааст. Батлимус (Птолемей асри II) дастовардҳои он замонро дар (Алмаҷаст) ҷамъбаст карда, назарияи “Заминмаркази”-и оламро ба миён овард. Агарчи Манзумаи заминмарказии Батлимус дуруст набуд бо вуҷуди ин имкон дод, ки мавқеи сайёраҳо муайян карда шавад. Илмҳои табиатшиносӣ дар давоми якуним ҳазор сол ба таълимоти Батлимус такя карда, бо бунёд шудани Манзумаи офтобмарказии олам ба давраи нави пешрафт расид.

Дар замони Сосониён дар дарбори шоҳии Хусрави Парвиз 360 мунаҷими варзида фаъолияти нуҷумӣ мебурданд. Замоне ки Шарқ ба омӯзиши имлҳои табиӣ рӯ оварда буд ҳанӯз имли Аврупо ба ин дараҷа нарасида буд.

Соли 827 бо амри хилофати Аббосӣ, Маъмун (786-833) Алмаҷаст аз забони юнонӣ ба арабӣ тарҷума шуд. Дар Бағдоду Ракка расадхонаҳо сохта шуданд. Абулвафои Бузҷонӣ (940-998) дар расадхонаи Бағдод яке аз номуназамиҳои ҳаракати моҳро муайян кард. Ахтаршиноси машҳури тоҷик Абумаҳмуди Хуҷандӣ дар расадхонаи шаҳри Рай нахустин бор тағйирёбанда будани қимати тӯли авҷ (апогей)-и Офтобро ва тамоюли дойратулбурҷро муайян кард, ки ҳали ҷолиби қазияи синусҳоро барои секунҷаи куравӣ муайян намуд [2]. Секстанти ӯ дар таърих бо номи (Сутси фахрӣ) машҳур аст. Дар пешбурди илмҳои табиатшиносӣ саҳми олим Абурайҳони Берунӣ бениҳоят зиёд аст. Ӯ беш аз 40 асар эҷод кардааст “Қонуни масъудӣ”, “Китоб-уд-тамдид, ниҳоят-ил-амокин-ли-тасҳии масофат-ил-масокин”, “Китоб-фи-таҳқиқи мол-ил-Ҳинд”, “Осор-ул-боқия” ва ғайра. Абурайҳони Берунӣ (973-1048) аз гармӣ васеъшавии ҷисмҳо ва аз хунуки фишурдашавии онҳоро шарҳ додааст [3]. Умари Хайём шоири шинохта, олими барҷаста, ситорашинос ва аввалин шахсе мебошад, ки лоиҳаи тақвимеро пешниҳод кард, ки асоси онро даври 33 сола (аз он 8 солаш кабиса) ташкил медод. Тақвими Хайём дар 5000 сол ба як шабонарӯз саҳв дошт. Насриддини Тӯсӣ (1201-1274) дар расадхонаи Марого бо “Зичи элхонӣ” ном асар дар Шарқу Ғарб машҳур буданд. Тараққиёти илм дар Шарқ дар асри XV бо фаъоляти расадхонаи Улуғбек зич алоқаманд аст. Асари асосии ахтаршиносони Самарқанд, ки бо номи “Зичи Улуғбек” машҳур аст ва соли 1648 дар Оксфорд бо забони англисӣ нашр гардид, аз баёни асосҳои назарии ахтаршиносӣ ва зичии 1018 ситора иборат мебошад. Дар тартиб додани зичи мазкур муҳаққиқони тоҷик аз ҷумла Ҷамшеди Кошонӣ, Қозизодаи Румӣ ва Алоуддини Коши нақши бузург доранд [4]. Аз тарҷума ва нашр шудани асарҳои “Сувар-ул-кавокиб-ас-собита”-и Абдурраҳмони Суфӣ ва “Муқаддима”-и Абумашҳари Балхӣ соли 1489 дар ахтаршиносии Аврупо нақши муҳим гузоштааст.

Аз гуфтаҳои боло бармеяд, ки ниёгони тоҷик дар пешрафти илмҳои табиатшиносӣ аз қадимулайём саҳмгузор буда, донишмандони замони имрӯза давомдиҳандаи фикру ақидаҳои онҳо мебошанд.

Каримов Х. Ш. магистранти соли якуми Институти физика

ва техникаи ба номи С.У.Умарови АМИТ

Холмуродов Ф. ходими пешбари илмии Институти физика ва техникаи ба номи С.У.Умаров.

Адабиёт

• Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 26.01.2021.

• Абдулозода Х. “Абумаҳмуди Хуҷандӣ ва таърихи астрономияи халқи точик асри Х". Душанбе. 2005.

• Кононович Э.В., Мороз В.И. "Общий курс астрономии". Москва. 2004.

Аз рӯзҳои аввали ба даст овардани Истиқлоли давлатӣ дар Тоҷикистон ба рушди энергетика, пеш аз ҳама, гидроэнергетика таваҷҷуҳи зиёд зоҳир мешавад. Бе таъмини истиқлоли энергетикӣ фароҳам овардани шароит барои рушди иҷтимоию иқтисодии ҷумҳурӣ, расидан ба чор ҳадафи стратегии кишвар ва баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии аҳолӣ ғайриимкон аст, иброз доштааст доктори илмҳои фалсафа Рустам Ҳайдаров. Дар зимн матни пурраи андешаҳои коршинос мавриди таваҷҷуҳи хонандагон қарор мегирад.

— Низоми муосири муносибатҳои байналмилалӣ феълан дар ҳолати буҳрони шадид қарор дорад. Абарқудратҳои замон баҳри ҳифзи манфиатҳои ғаразноки миллии худ вазъиятро дар фазои геополитикӣ ва геоиқтисодии ҷаҳон тезутунд намуда истодаанд. Муборизаи онҳо барои дастрасӣ ва назорат ба сарчашмаҳои энергетика, ки дар қитъаҳои гуногуни сайёра ҷойгир мебошанд, идома ёфта истодаанд. Имрӯз мо шоҳиди он шуда истодаем, ки энергетика беш аз пеш ба яке аз унсурҳои асосии геополитика табдил ёфта, хусусият ва шаклгирии муносибатҳои байналмилалиро муайян менамояд. Мавҷудияти маҳдуди захираҳои энергетикӣ, инфрасохтор ва технологияҳои навтарин дар ин соҳа хатарҳои ҷиддиро барои устувории иқтисодӣ ва амнияти миллии бисёр давлатҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ ба бор меоварад. Раванди мазкур ду паҳлу дорад, яъне аз як тараф энергетика ҳамчун абзори геополитика истифода мешавад ва аз ҷониби дигар, манфиатҳои сиёсӣ ба рушди энергетика ҳарчи бештар таъсир мерасонанд.

Равандҳои ҷаҳонишавӣ, ки бо тағйироти инқилобии технологияҳо алоқаманд мебошанд, бо афзоиши босуръати истеъмоли энергия, баробаршавии сатҳи истеъмоли захираҳои энергетикӣ ба ҳар сари аҳолӣ дар кишварҳои рӯ ба тараққӣ ва пешрафта иртиботи қавӣ доранд. Мувофиқи он масоили қонеъ гардондани талаботи рӯзафзуни инсоният ба неруи энергетикӣ тезутунд мегардад.

Соҳаи энергетика имрӯз бунёди тамаддуни муосири инсоният ё худ “тамаддуни энергетикӣ” буда, ба масир ва суръати тараққиёти иҷтимоию иқтисодӣ, амнияти халқу давлатҳо, инчунин муносибатҳои байналхалқӣ таъсир мерасонад. Таъминот бо озуқаворӣ, бо сару либос, сохтмони хонаҳои истиқоматӣ ва дар онҳо муҳайё намудани шароити мусоиди зиндагӣ, интиқоли молу маҳсулот ва сафарҳои одамон, алоқа ва мубодилаи ахбор-ҳамаи ин соҳаҳои фаъолияти инсон ниёз ба энергия ё худ неруи барқиро дорад.

Хусусан, истифодаи гидроэнергетика боиси хеле кам шудани истифодаи ангишт, нефт ва чӯбу тахта ва чун натиҷа ба миқёси калон коҳиш ёфтани партовҳои моддаҳои зарарнок ба атмосфера мегардад.

Таҳлили равандҳои кунунӣ баръало нишон медиҳад, ки сиёсати хориҷии бозингарони асосии ҷаҳон ба масоили амнияти энергетикӣ зич алоқаманд буда, дар он рақобат барои назорат бар ҳудудҳои дорои захираҳои табиӣ, инфрасохтори транзитӣ ва ғайра мавҷуд аст. Афзоиши аҳамияти захираҳои энергетикӣ дар сиёсати ҷаҳонӣ бархурди ҳам пинҳонӣ ва ҳам ошкорои низомию сиёсиро байни қудратҳои пешбар баҳри назорат бар соҳаи тавлиди неруи энерегитикӣ ба вуҷуд меорад. Аз ин рӯ, дар айни замон таъсири бузурги соҳаи энергетика на танҳо ба муносибатҳои байналмилалӣ, балки ба геополитика мушоҳида мегардад. Он инчунин сабаби шиддатёбии ҷиддии сиёсӣ дар минтақаҳои гуногун ва низоъҳои байнидавлатӣ мегардад.

Ин падидаҳои буҳронӣ ба бахши энергетика, хусусан ба гидроэнергетика дар ҷаҳон низ таъсир расониданд. Бо такя ба гуфтаҳои боло таъкид бояд намуд, ки дар минтақаи Осиёи Марказӣ дар дурнамои наздик пайдоиши мушкилоти ҷиддии инфрасохторӣ низ бо захираҳои гидроэнегетикӣ ​​ва обтаъминкунӣ алоқаманд аст.

Агар солҳои пешин захираҳои об дар минтақа эҳтиёҷоти иқтисод ва кишоварзии давлатҳои Осиёи Марказиро пурра қонеъ менамуд, пас имрӯз вазъият куллан дигар аст. Шумораи аҳолии давлатҳои минтақа ба таври назаррас зиёд шуда истода, мутаносибан ҳаҷми истеъмоли об низ зиёд шудааст. Дар айни замон дар минтақа давраи камобӣ ҷараён дорад, ки тибқи баъзе ҳисобҳо, ҳадди ақалл то соли 2030 идома хоҳад ёфт.

Аз ин рӯ, истифодаи оқилонаи захираҳои об барои кишоварзӣ ва тавлиди неруи барқ ​​барои рушди устувори тамоми давлатҳои Осиёи Марказӣ ниҳоят муҳим аст. Об манбаи стратегӣ аст, ки барои ҳаёт ва иқтисодиёт зарур мебошад. Норасоии рӯзафзуни захираҳои об ба инсоният на танҳо дар минтақаҳои алоҳидаи ҷаҳон, балки дар миқёси ҷаҳонӣ таҳдид менамояд. Аҳолии ҷаҳон тибқи омори СММ тақрибан 86 миллион нафар дар як сол афзуда истодааст. Вобаста ба он афзоиши солонаи талабот ба оби тоза дар ҳаҷми 64 миллион метри мукааб ба назар мерасад. Аммо дар ҳолате, ки аҳолии ҷаҳон се баробар зиёд шудааст, истифодаи оби тоза 17 баробар афзудааст.

Дар шароити муосир чоряки аҳолии ҷаҳон ба норасоии об рӯ ба рӯ буда, беш аз 1 миллиард нафар дар сайёра ба оби тоза дастрасӣ надоранд ва тибқи пешгӯиҳо, то соли 2025 ҳамин миқдор одамон дар шароити «гуруснагии мутлақи об» зиндагӣ хоҳанд намуд. Афзоиши босуръати истифодаи захираҳои об боиси паст шудани сатҳи амнияти озуқаворӣ мегардад. Мувофиқи маълумоти Шурои ҷаҳонии об (WBC), то соли 2050 тақрибан 2/3 (аз се ду ҳиссаи) аҳолии ҷаҳон бо мушкили нарасидани захираҳои оби ширин рӯ ба рӯ хоҳанд шуд. Ҳамин тариқ, об ба муҳимтарин омили геополитикаи муосир табдил ёфтааст.

Бо назардошти воқеияти дар боло баёнгардида, нақши геополитикӣ ва геостратегии Тоҷикистон ҳамчун соҳиби захираҳои бузурги об дар Авруосиё рӯз бар рӯз афзуда истодааст. Аз рӯзҳои аввали ба даст овардани истиқлоли давлатӣ дар Тоҷикистон ба рушди энергетика, пеш аз ҳама, гидроэнергетика таваҷҷуҳи зиёд зоҳир мешавад, зеро бе таъмини истиқлоли энергетикӣ фароҳам овардани шароит барои рушди иҷтимоию иқтисодии мамлакат, расидан ба чор ҳадафи стратегии ҷумҳурӣ ва баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии аҳолӣ ғайриимкон аст. Шароити объективӣ барои пешбурди ин сиёсат аз он иборат аст, ки Тоҷикистон дорои захираҳои зиёди гидроэнергетикӣ (ҷойи 8-ум дар ҷаҳон ва 1-ум дар байни давлатҳои Осиёи Марказӣ) мебошад ва қисми асосии захираҳои обии минтақаи Осиёи Марказӣ дар Ватани тоҷикон ташаккул меёбад.

Мавҷудияти захираҳои бузурги обӣ дар ин ё он давлат ҳамеша яке аз омилҳои мусоиди геополитикӣ маҳсуб мешуд. Аҳамияти нақши онҳо дар рушди ҳар давлат на танҳо бо дарки афзалияти иқтисодӣ дар натиҷаи имкони дастрасӣ ба баҳрҳо ва уқёнусҳо, мавҷудияти дарёҳо ва кӯлҳои пуроб, балки бо мавҷудияти манбаи об барои тавлиди тамаддуни башар муайян мегашт. Бидуни об на саноатикунонӣ ва на дар миқёси калон тараққӣ додани кишоварзӣ имконпазир буд. Дар ин самт танҳо давлатҳои дорои захираҳои об ба комёбиҳо дастрас шуданд.

Тоҷикистон ҳам дар даврони пеш аз истиқлол ва ҳам давраи баъди соҳибистиқлолӣ манфиатдор буд, ки зарфияти обӣ ва энергетикии мамлакат на танҳо ба фоидаи давлати мо хизмат намояд, балки барои тамоми ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ мавриди баҳрабардорӣ қарор гирад. Вобаста ба ин Тоҷикистон барои сохтмони НБО “Роғун”, ки аслан то давраи соҳибистиқлолии давлати мо лоиҳакашӣ шудааст, ризоият диҳад. Чунонки ба ҳамагон маълум аст, сохтмони НБО “Роғун” ҳанӯз соли 1987 оғоз ёфт. Лоиҳаи ин неругоҳи барқӣ-обӣ тавре тартиб дода шудааст, ки он на танҳо ба манфиати энергетикии Точикистон, балки бештар ба қонеъ намудани ниёзҳои кишоварзии мамлакатҳои поёноб ва манфиати иқтисодии ин давлатҳо нигаронида шуда буд. Яъне, НБО “Роғун” аллакай дар оғози лоиҳакашӣ, ҳуҷҷатгузорӣ ва сохтмон ба худ аҳамияти геоиқтисодӣ ва геополитикӣ касб намуда буд.

Тоҷикистон бо сарварии Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо назардошти он ки НБО-и “Роғун” барои амният ва суботи минтақаи Осиёи Марказӣ аҳамияти геостратегӣ дорад, ба идомаи сохтмони ин неругоҳ авлавияти стратегӣ медиҳад. Бояд тазаккур дод, ки дар идомаи сохтмони НБО-и “Роғун” саҳми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ниҳоят калон аст. Зеро ба кор андохтани агрегати якуми ин иншооти стратегӣ маҳз ба иродаи қавии сиёсии ин абармард ва андешаҳои пурарзиши Сарвари тоҷикон оид ба аҳамияти НБО-и “Роғун” ба рушди устувори Тоҷикистон ва минтақа иртиботи бевосита дорад.

Тибқи Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030, таъмини амнияти энергетикӣ ва истифодаи самараноки неруи барқ, сохтмон, азхудкунии захираҳои бузурги гидроэнергетикии мамлакат барои дигаргунсозии иқтисодии Тоҷикистон афзалияти аввалиндараҷа дорад. Иқтидори умумии гидроэнергетикии мамлакати мо ба 527 миллиард киловатт-соат дар як сол баробар аст. Аз ин рӯ НБО-и “Роғун” дар истифодаи зарфияти обҳои дохилии Точикистон нақши ҳалкунанда мебозад. Барои Тоҷикистон ниҳоят муҳим аст, ки НБО-и “Роғун” пурра ба фаъолият дарояд ва ба ин васила моро на танҳо барои расидан ба ҳадафҳои стратегии миллӣ наздиктар намояд, балки барои рушди истеҳсолоти миллӣ шароит фароҳам оварад ва инчунин давлати моро ба бузургтарин содироткунандаи неруи барқ ​​ба мамлакатҳои Авруосиё табдил намояд. Сохтмони НБО “Роғун” пурра бо сиёсати энергетикӣ ва дипломатияи оби Тоҷикистон бар таъмини истиқлоли энергетикӣ ва амнияти ҷумҳурӣ мувофиқат менамояд. Тибқи ин стратегия Тоҷикистон тавассути ҷалби сармояи давлатӣ ва хусусӣ ба афзоиши ҳамгироии системаҳои энергетикӣ бо давлатҳои ҳамсоя дар асоси муносибатҳои бозорӣ мусоидат менамояд.

Ҳамин тариқ, бунёди неругоҳҳои бузурги обӣ дар Тоҷикистон бо обанборҳо, ба мисли НБО-и “Роғун” аз як тараф, маънои афзоиш додани иқтидори воқеии энергетикии минтақаро дорад, ки бо самаранокии баланди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологии худ фарқ менамояд, аз ҷониби дигар, сатҳи танзимро сирф аз нуқтаи назари амният ва ҷилавгирӣ аз офатҳои табиӣ нигоҳ дошта, идоракунии захираҳои оби ҳавзаҳои дарёҳоро баланд мебардорад. Дар минтақаи мо сохтмони неругоҳҳои барқӣ-обӣ ва обанборҳои калон, ҳолатҳои камобиро дар давлатҳои поёноб бартараф менамояд.

Таъкид бояд намуд, ки баъди ба анҷом расидани сохтмони НБО-и “Роғун” он соҳиби обанбори бузург хоҳад гашт. Ин манбаи об на танҳо барои корҳои ирригатсионӣ дар Тоҷикистон, балки дигар давлатҳои Осиёи Марказӣ, яъне барои рушди кишоварзӣ дар минтақа истифода бурда хоҳад шуд. Бояд дар хотир дошта бошем, ки кишоварзӣ соҳаи обталаб мебошад ва омили калидӣ дар таъмини амнияти озуқавории кулли давлатҳои Осиёи Марказӣ ба ҳисоб меравад. Таъмини амнияти озуқаворӣ дар сар то сари дунёи муосир ба мубрамтарин масоили ҳифзи амнияти миллии давлатҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ мубаддал гаштааст.

Ба ақидаи коршиносони Созмони озуқа ва кишоварзии Созмони Милали Муттаҳид, дар айни замон аз қариб 8 миллиард нафар одамон дар сайёра 3 миллиард нафарашон бо ғизои солим, ки аз ҷониби диетологҳо тавсия дода мешаванд, таъмин намебошанд. Яъне, амнияти озуқавории онҳо дар зери хатар аст.

Ёдовар мешавем, ки барои парвариши зироат дар тамоми ҷаҳон обёрӣ фаъолона истифода мешавад. Дар зарфи 50 соли охир майдони замини обӣ аз 90 ба 270 миллион гектар, яъне се баробар зиёд шуд. Дар асоси баҳои мутахассисон, дар даҳсолаи наздик афзоиши заминҳои обӣ суст шуда, барои таъмини амнияти озуқаворӣ роҳҳои баланд бардоштани ҳосилнокии захираҳои обро ҷустуҷӯ кардан зарур меояд.

Албатта, бояд тазаккур дод, ки дар минтақаи мо давлатҳои болооб ба рушди гидроэнергетика таваҷҷуҳ зоҳир менамоянд ва кишварҳои поёноб бештар ба рушди кишоварзӣ аҳамият медиҳанд. Дар натиҷа, мувофиқи омори СММ, ба далели номувофиқ будани тасмимҳо дар заминаи ҳамоҳангсозии мушкилоти об Осиёи Марказӣ ҳамасола 1 миллиарду 750 миллион доллар аз даст медиҳад. Истифодаи мутақобилан судманди захираҳои обу энергетикии давлатҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла рушди робитаҳои инфрасохторӣ дар сурати мавҷуд будани стратегияи мувофиқашудаи об ва энергетика имконпазир аст. Дар баробари ин, бояд механизми нави иктисодии якҷоя истифода бурдани захираҳои обу энергетикӣ кор карда баромада шавад.

Неруи барқ, пеш аз ҳама, мутаҳаррики тараққиёти иктисодиёти давлат аст. Мавҷудияти захираҳои барқ ​​ва гидроэнергетикӣ дар дилхоҳ кишвар нишондиҳандаи сифати зиндагии аҳолии ҷумҳурӣ мебошад.

Ҳамин тариқ, ба истифода додани НБО-и “Роғун” дар дурнамои наздик ба манфиати кулли Авруосиё хизмат намуда, ба яке аз унсурҳои муҳими таъмини амнияту суботи минтақаи мо мубаддал мегардад. Эъмори иқтисоди инноватсионӣ, рушди соҳибкорӣ, рақамисозии иқтисод дар Тоҷикистон бевосита ба истифодаи зарфияти гидроэнергетикии давлатамон марбут аст.

Албатта, барои бунёди саноати рақобатпазир дар иқтисоди ҷаҳонӣ Тоҷикистонро зарур аст, ки ба татбиқи лоиҳаҳои энергетикӣ, аҳамияти хосса диҳад. Тоҷикистон солҳои наздик метавонад ба яке аз мамлакатҳои пешсаф дар минтақа дар истеҳсоли неруи барқ ё худ энергияи “сабз” табдил ёбад. Чуноне ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ ба миллати тоҷик аз 23.12.2022 иброз намуда буданд: “98%-и неруи барқ дар Тоҷикистон дар неругоҳҳои барқи обӣ истеҳсол мешавад ва аз рӯйи ин нишондиҳанда, яъне фоизи истеҳсоли энергияи «сабз» мамлакати мо дар миқёси ҷаҳонӣ ҷойи 6-умро ишғол менамояд”.

Дар ояндаи наздик истеҳсолу истифодаи энергияи “сабз” дар мамлакат имкон хоҳад дод, ки аксарияти аҳолӣ ба истифодаи воситаҳои нақлиёти барқӣ гузаранд ва бо ин тартиб талаботи ҷумҳурӣ аз маҳсулоти нафтӣ коҳиш дода шавад. Аз ин лиҳоз Тоҷикистон ба назари мо метавонад солҳои наздик инчунин ба истеҳсолкунандаи автомобилҳои барқӣ дар миқёси минтақа мубаддал гардад.

Рустам ҲАЙДАРОВ, директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Мусаллам аст, ки модели давлати дунявӣ нисбат ба дигар шаклҳои мавҷудаи сохтҳои давлатдории муосир бартариҳои зиёдеро доро аст. Бояд қайд намуд, ки танҳо ҳамин шакли давлатдорӣ ва принсипҳои он дар раванди дигаргуниҳои ҷаҳони муосир, ки ҳифзу нигоҳдошти арзишҳои миллӣ ба яке аз масъалаҳои муҳимтарин ва ҳалталаби рӯз мубаддал гаштааст, имкон дорад роҳи халли дурусти масъаларо пешниҳод намояд ва ҳамзамон пайи ҳифзи арзишҳои миллӣ гоми устуворе бошад.

Чуноне ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат мефармоянд: «Давлати мо давлати дунявист, аз ин рӯ на пайравони тариқати атеистӣ, на пайравони дин, на пайравони демократияи дурӯғин, на тарафдорони ҷомеаи коммунистӣ ва на муътақидони ягон шакли дигари ақоиду афкори сиёсӣ ҳуқуқ надоранд ба хотири густариши режими сиёсиву динӣ Конститутсия ва дигар қонунҳои мавҷудаи ҷамъиятиро сарфи назар намоянд». [1,19]

Дар шароити таҳдиду хатарҳои ҷаҳонӣ ва тамоюли ҷаҳонишавии босуръату таҳоҷуми фарҳангҳои бегона ҳифзу нигоҳдошти арзишҳои миллии аҷдодии фарҳангию мадании кишварҳо вобаста ба таҳаввул ва тағйироти замон шакли тоза касб мекунад ва аз ҳарвақта дида аҳамияти хоса касб менамояд.

Дар ин замина эҳёи фарҳанги миллӣ ва арҷгузорӣ ба ёдгориҳои таърихиву бостонӣ ба ҳар фарди миллатдӯсту ватанпараст воҷиб мегардад, зеро шароити мавҷуда барои амалишавии манфиатҳои миллии кишварҳо, хусусан кишварҳои тозаистиқлол ва кишварҳои аз нигоҳи иқтисоди-сиёсӣ рушднаёфта ва аз нигоҳи фарҳанги-маданӣ таъсирпазир монеаҳо эҷод менамояд, бино бар ин бо дарназардошти ҳамин вазъият барои беҳтаргардонии шароити амалишавии манофеъи миллӣ, мебояд омӯзишу таҳқиқи самти ин таҳдиду хатарҳо ва роҳу усулҳои ҳифзи манфиатҳои миллӣ аз ғояҳо ва мафкуроту фарҳангҳои бегона коркард карда шавад ва пайи эҳёи фарҳанги миллӣ, арҷгузорӣ ба ёдгориҳои таърихиву бостонӣ, инчунин ҳифзи арзишҳои миллӣ аз ғояҳои бегона ҷиддан мавриди эҳтимом қарор гирад, то таъсироти ин зуҳуроти номатлуби аср яъне таҳоҷуми фарҳангӣ дар марҳилаи ҷаҳонишавӣ ба фарҳангу маданият ва тафаккури аҳли ҷомеа ба хусус ҷавону наврасон ва қишрҳои осебпазири ҷомеа (шахсони аз воқеияти сиёсӣ ноогоҳ ва ба воқеату падидаҳои ҷаҳони муосир ба таври бояду шояд баҳо дода наметавонистагӣ ё ба таҳдиду хатарҳои ҷахони муосир беэътинои зоҳир менамуда) таъсири манфӣ нагузорад.

Барои амалисозии ин ҳадаф моро мебояд тарбияи ватандӯстӣ ва илмиро дар ҳама зинаҳои таҳсилот аз боғча то сатҳи макотиби олӣ ва дигар зинаҳои таълиму тарбия дар самти гиромидошти арзишҳои миллӣ, ифтихор аз фарҳангу маданият ва таъриху адабиёти миллати худ, парваридаи ҳувияти баланди миллӣ дар ҳар шахс, ҳар фарди ҷомеа ба роҳ монем. Мувофиқи мақсад мебуд, ки барои огоҳонидани муҳассилину толибилмон аз хатарҳову таҳдидҳои воқеии ҷаҳони муосир, ки мутаасифона дар кулли соҳаҳои ҳаёт сар карда аз биогенноинжинерия то киберҷинояткорӣ мавҷуданд, омӯзгорон хизмати амалие анҷомдиҳанд то ҳар фарди ҷомеа ин хатару таҳдидҳоро дарку фаҳм намуда тавонад. Танҳо дарку фаҳми масъала ба шахс ва дар умум ба аҳли ҷомеа имкон медиҳад, ки ҳама дастаҷамъона бар муқобили он истодагӣ намоянд ва дар ин поя ваҳдати миллиро, ки бузургтарин арзиши инсонӣ ва ормони миллати тоҷик ба шумор меравад, ҳамаҷониба таҳким ва густариш бахшанд. Албатта, дар кишвари мо дар ин самт корҳои зиёде ба роҳ мода шудааст.

Дар Тоҷикистон аз оғози истиқлолияти давлатии худ аз эълони ғояи Ваҳдати миллӣ, бузургдошти намояндагони илму адаби хеш, ҷаҳонишавии ҷашнҳои бузурги миллии тоҷик аз қабили ҷашни Наврӯз ва Меҳргон, Шашмақом ва Чакан, бузургдошти рӯзи забони давлатӣ, эълони озмунҳои гуногуни фарҳангӣ монанди “Тоҷикистон ватани азизи ман” “Фуруғи субҳи донои китоб аст” ва садҳо озмунҳои соҳавӣ ва корҳои фарҳангӣ-равшаннамоӣ пайваста ба рпоҳ монда шудааст, ки ин боиси ифтихор ва дастгирист. Ҳамзамон тарафи дигари масъаларо набояд фаромӯш сохт, ки дар шароити зудтағйирёбандаи авзои сиёсии ҷаҳони муосир ҳаёти ҷамъияӣ низ бетағйир намемонад. Ин тағйиротҳо хеле босуръат рух медиҳанд ва дар фазои маҷозӣ дар андак вақт ҳама фазоро фаро мегиранд, бахусус дар соҳаи фарҳанг ин амал метавонад хеле назаррас бошад. Давлатҳои абарқудрат барои тарғиби тарзи ҳаёти худ аз нигоҳи “идеологӣ” тавассути синамо ва шабакаҳои иҷтимоӣ ба чи корҳое даст намезананд. Дар ин саҳнаи қудратнамоӣ барои баланд бардоштани нуфузи (имиҷи) сиёсии худ ва камранг нишон додани нуфузи рақибони сиёсию-иқтисодии худ ҳатто аз дурӯғу буҳтон ва таҳдиди ошкоро низ худдорӣ намекунанд. Малоҳат ё латофати гуфтори сиёсиро қариб фаромӯш кардаанд. Аз ин ҷо метавон хулоса намуд, ки дар ин набардҳои шадиди геополитикӣ ва иқтисодӣ-фарҳангӣ танҳо ҳамон кишварҳое дар амон хоҳанд монд, ки таъриху фарҳанги куҳан доранд, ба он содиқ ҳастанду арҷ мегузоранд, аз нигоҳи сиёсӣ-иқтисодӣ муқтадир ё мутавозин ҳастанд ва аз ҳама асосаш – ваҳдати миллӣ доранд.

Дар идомаи сухан қайд бояд намуд, ки маҳз консепсияи давлати дунявии миллӣ бо принсипҳои қонунии он дар ҳифз, нигоҳдошт ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ аз ҳар гуна хатару таҳдидҳои ҷаҳони муосир, сиёсати “дарҳои боз”, ҳамкории судманд миёни дину мақомоти давлатӣ баҳри ҳифзи манфиатҳои миллӣ ба давлати тозаистиқлоли мо имкон медиҳад, ки бо ҷомеаи ҷаҳонӣ дар асоси қонунҳои эътирофгардидаи байналмиллалӣ дар алоқа ва ҳамкории судманд бар нафъи худ ва ҷомеаи башарӣ бошем.

Танҳо модели давлати дунявӣ дар шароити имрӯза имкон медиҳад, ки ҳамаи манфиатҳои миллии мо ҳифз гардад ва барои рушди устувори бардавоми ҷомеаи тоҷик замина фароҳам орад, зеро принсипҳои кунунии амалишавандаи он бо ҳадафҳои стратегияи миллии мо созгор аст ва маҳз дар ҳамин замина нақши дунявияти давлат дар ҳифзи арзишҳои миллӣ ва нигоҳдоштану арҷгузории ба ёдгориҳои таърихиву бостонӣ басо муҳим ва шоён арзёбӣ мегардад.

Холов Ш.А. мудири Шуъбаи масъалаҳои фалсафии дини Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Адабиёт

• Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳангоми мулоқот бо аҳли ҷамоатчигии шаҳри Душанбе, 14 феврали соли 1997.// “Дин ва ҷомеа”. -Душанбе, 2013. – с. 5.

• Эмомалӣ Раҳмон. Уфуқҳои Истиқлол. - Душанбе, 2018.

• Абдуллоев Ш. Нақши Эмомалӣ Раҳмон дар пиёдасозии модели нави давлати дунявӣ. // “Набзи замон”, № - Душанбе, 2013.

• Wilson B. Religion in secular society: a sociological comment. London: Watts, 1966. P. XIV. 11. Stark R., Bainbridge W. S. A Theory of Religion. Bern: Lang, 1987.

• Декларация прав человека. Франция // Конституции государств Европы: В 3 т. Т.3.

• Билль о правах 1789г.// Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Приложение. М., 2004.

• Понкин И.В. Современное светское государство: Дис. … д-ра юрид. Наук. - М., 2004.

• Словарь иностранных слов. М. Русь. 1982

• Рӯзномаи «Омӯзгори ҷавон» аз 5-уми ноябри соли 2005.

• Мирзоев Г. Дж. Соотнощение религиозного и национального сознания в современных процесах стран Центральной Азии. // Известия АН РТ Серия: Философия и право.-2009. №3.-с. 115-119.

• Мирзоев Г. Дж. Общечеловеческие принципы гуманизма и справедливости и концепсия «исламской уммы» в современных в религиозных толкованиях // Известия института философии, политологии и права АНРТ,-2016,- №4 (1).-с. 37-43 (в соавторстве).

Ба истиқболи 34-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Истиқлолияти давлатӣ барои тоҷикон заминаи воқеиро баҳри интихоби дурнамои имрӯзу фардои миллат ва рушди мамлакат ба сӯи ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ фароҳам овард. Дар ҳама давру замон инсон на танҳо барои некӯаҳволии моддӣ ва роҳати ҷисмонӣ кӯшиш менамуд, балки барои ӯ қадршиносӣ, таъмини ҳуқуқу озодиҳо ва қонеъ гардидани ниёзҳои гуногун ҳамеша муҳим буд ва мемонад.

Таърихи инсоният собит сохт, ки муҳимтарин ниёзи инсонӣ ҳамеша расидан ба истиқлолият будааст. Рӯзи Истиқлолияти давлатӣ барои ҳар шаҳрванди Тоҷикистон арзиши хосса дорад, зеро он рамзи Ваҳдати миллат, соҳибихтиёрӣ ва озодӣ мебошад. Низоми арзишҳое, ки пойдевори ғоявии истиқлолияти Ватани моро ташаккул медиҳад, бунёдест барои рушди маънавию ахлоқи ҳамватанони мо ва қодир ба он аст, ки дар зеҳни ҳар тоҷик худшиносии миллӣ, ифтихор аз фарҳанги волои тоҷик, эҳтиром ба таърих ва анъанаҳои миллиро эҳё ва тарбия намояд.

Мо мутмаин ҳастем, ки ҳувияти миллӣ ҳар қадар қавитар бошад, майлу хоҳиши ҳифзу таҳкими истиқлол ва соҳибихтиёрӣ ҳамон қадар зиёдтар мешавад. Ҳувияти миллӣ ва соҳибихтиёрӣ ду падидае ҳастанд, ки доимо ҳамроҳ зуҳур мекунанд. Сатҳи ҳувияти миллӣ ва соҳибихтиёрӣ бояд ҳамеша ба ҳамдигар мувофиқат кунанд. Ба ҳамин хотир дилхоҳ миллати худшинос барои эъмори давлати соҳибистиқлол талош мекунад ва дар навбати худ дилхоҳ давлат низ барои таҳкими худшиносии миллӣ бояд талош намояд, зеро дар ниҳояти кор тавоноии бақои онҳо аз ҳамдигар вобастагии амиқ дорад.

Дар солҳои соҳибистиқлолӣ дар Тоҷикистон барои ҳар шаҳрванди кишвар имконияти зиёд барои рушд фароҳам оварда шуд. Дар натиҷаи фаъолияти роҳбарияти Тоҷикистон ҳар шаҳрванди ватандӯсти мамлакат эҳсос мекунад, ки имрӯз мо дар Ватани орому осуда ва амн зиндагӣ мекунем. Истиқлолияти мамлакат барои ҳар фарзанди тоҷик маънои ҳуқуқии худмуайянкунӣ ва интихоби роҳи рушди худро дорад.

Дар заминаи гуфтаҳои боло, бо дарназардошти таърихи соҳибистиқлолии Тоҷикистон, ки 34-сола мешавад, метавон гуфт, ки мо тавонистем истиқлолияти давлатиамонро ҳифз намуда, онро таҳким бахшем, худро ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмиллалӣ муаррифӣ намоем, ҳудуди кишварро пурра ҳифз кунем. Роҳбарияти Тоҷикистон, хусусан Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нагузоштанд, ки қувваҳои берунӣ ба равандҳо ва корҳои дохилии сиёсии мо дахолат кунанд ва вазъи давлати моро муташанниҷ гардонанд.

Давраи давлатсозӣ ва давлатдории мустақил ба мо, тоҷикон имкон дод, ки мо ба роҳи ислоҳоти сиёсии иқтисодӣ ворид шавем, иқтисоди миллӣ ва сохторҳои нави идоракуниро ташаккул диҳем, барои ҳамгироии Тоҷикистон ба иқтисодиёти ҷаҳонӣ роҳ кушоем. Роҳбарияти мамлакат ҷиҳати таҳкими Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон чаҳор ҳадафи стратегии рушди минбаъда – таъмини истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва суръат бахшидан ба саноатикунонии кишварро муайян кардааст.

Ба андешаи мо, аз рӯзҳои аввали ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар назди ҳамватанони мо вазифаи эҳёи мероси бебаҳои маънавию фарҳангие, ки дар тӯли садсолаҳо аз ҷониби гузаштагони мо офарида шуда буданд, меистод. Дар ин раванд хотираи таърихӣ, барқарор намудани таърихи воқеӣ ва ҳақиқии халқи тоҷик мавқеи муҳим ишғол мекунад. Ба туфайли ҷидду ҷаҳди роҳбарияту олимони кишвар саҳифаҳои муҳимтарини замони гузаштаи миллати тоҷик аз нав кашф карда шуданд. Далелу рақамҳои кашфгардида шаҳодати онанд, ки сарзамини мо яке аз қадимтарин марказҳои тамаддун маҳсуб мешавад.

Имрӯз, яъне дар замони соҳибистиқлолӣ идомаи пайгиронаи эҳёи арзишҳои миллӣ, шинохти амиқи худ, ташаккули ғояю мафкураи миллӣ дар соҳаи маънавӣ вазифаи асосии ҷомеаи тоҷик шуморида мешавад. Мазмуни асосии мафкураи миллӣ, ки бунёди пешрафти иҷтимоию сиёсии кишвар маҳсуб мешавад, бояд аз чунин ҳадафу вазифаҳои наҷиб, аз қабили таъмини сулҳу субот дар кишвар, ободии Ватан, баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии мардум иборат бошад.

Мафкураи истиқлолияти миллӣ бо дарназардошти анъана, таърих, забон, рӯҳияи тамаддунофари чандинасраи халқи мо ва дар ҳамбастагии зич бо арзишҳои умумибашарӣ бояд тамоми мардуми Тоҷикистонро дар атрофи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муттаҳид созад. Ин андеша бояд барои ба дилу шуури одамон интиқол додани эътимод ба фардои дурахшон, тарбия намудани меҳру муҳаббат ба Ватан хизмат кунад.

Бо назардошти чунин андешаҳо бояд эътироф кард, ки Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бузургтарин ва олитарин арзишест, ки бақои давлату миллат ва дурнамои рушди бомуваффақияти кишвар ба ин падида вобастагии амиқ дорад. Ба шарофати ин арзиши бебаҳо Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ ва эътироф гардида, халқи тоҷик ҳамчун миллати мутамаддин ва бофарҳанг шинохта шуд.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА, директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлтаҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои фалсафа

Ватандӯстӣ ҳамчун падидаи ҳаёти ҷамъиятӣ моҳият ва ҳусусиятҳои инкишофёбандаи худро доро мебошад. Дар таърихи ҳар як давлату миллат марҳилаҳое ҳастанд, ки дар он рӯҳияи ватандӯстӣ ва ватанпарварии шаҳрвандон тақвият меёбанд. Барои мисол ба даст овардани истиқлоли сиёсиву давлатӣ дар таърихи муосири кишвар барои ҳар як шаҳрванди солимфикру равшанфикри Тоҷикистон дастоварди беназир буд.

Соҳибистиқлолӣ тавонист, ки рӯҳияи ватандӯстӣ ва худшиносии миллиро тақвият диҳад. Мардуми шарифи Тоҷикистон боз як бори дигар имкон пайдо намуданд, ки дар бораи кишвари худ, таърих ва фарҳанги он таҷдиди назар намоянд. Дар ин раванд корҳои бузурге ба анҷом расонда шуд.

Пас ватандӯстӣ чист? Муҳаққиқон нисбати ин падида фикрҳои гуногунро матраҳ месозанд. Варианти аврупоии вожаи «ватандӯстӣ» – «патриотизм» «patris», калимаи юнонӣ буда, ба маънои «ҳамшаҳр» ва «ватан» далолат мекунад. «Ватандӯстӣ» ё «патриотизм» ҳамчун вожаи илмии илмҳои иҷтимоӣ, аз он ҷумла ҷомеашиносӣ, илми ахлоқ (этика) ва сиёсатшиносӣ мебошад. Пас ҳамчун истилоҳи илмӣ, ватандӯстӣ принсипи ахлоқӣ, сиёсӣ ва дар навбати худ он ҳиссиёти иҷтимоӣ мебошад, ки мазмун ва моҳияти он «меҳру муҳаббат ба Ватан», «нияти холисона ва мунсифона доштан барои пешрафт ва гулшукуфии Ватан», «манфиатҳои ҷамъиятиро аз манфиатҳои шахсӣ боло гузоштан», «ба даъвати Ватан тайёру омода будан» ва ғайра мебошад.

Пас, маълум аст, ки ватандӯстӣ ин муҳаббат ба Ватан мебошад. Дар маҷмӯъ, ҳамин дӯстдорӣ ва муҳаббат ба кишвар, ба Ватан як маҷмӯи тасаввуротҳо, ақидаҳое мебошад, ки дар худ номи «шуури ватандӯсти»-ро гирифтааст. Яъне ватандӯстӣ ин раванди маърифатӣ аст, ки аз ҷанбаҳои гуногун иборат мебошад. Шуури ватандӯстӣ яке аз ҷанбаҳои асосӣ ва муҳимми тарбияи ватандӯстӣ мебошад.

Агар мо даврони соҳибистиқлолиро дар кишвар вобаста ба ин масъала баррасӣ намоем, пас корҳое, ки аз ҷониби Пешвои муаззами миллат ва дигар ниҳодҳои давлативу ҷамъиятӣ ба анҷом расидаанд, бевосита дар самти тақвияти шуури ватандӯстии шаҳрвандон равона гардидаанд. Барои мисол чунин иқдомҳо баргузории озмунҳои маърифатии ҷумҳуриявӣ, таваҷҷуҳи хосса намудан ба омӯзиши фарҳанг ва таърихи миллат, гиромидошти шахсиятҳои маъруфи илмиву адабӣ ва сиёсӣ, назари амиқ намудан ба расму оинҳои миллӣ ва аз ҷониби ЮНЕСКО эътироф гардидани онҳо, қабул гардидани пешниҳодҳои Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ дар СММ, баланд гардидани имиҷи сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ ҳамчун кишвари ташаббускор ва тарафдори сулҳу амният ва ғайра мебошанд. Ҳамаи ин иқдомҳо дар фазои ҷамъиятии кишвар муҳим буда, барои тақвияти шуури ватандӯстӣ созгор аст.

Дар ин ҷо зарур аст, ки мо моҳияти шуури ватандӯстиро дарк намоем. Имрӯз шуури ватандӯстӣ ҷузъи муҳимми ҳаёти маънавии ҷомеаи муосири мо ба шумор меравад. Дар ҳаёти ҷамъиятии мо ин масъала боз ҳам аҳамият ва мубрамият пайдо намуда истодааст. Пеш аз ҳама, дар паёмҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки ҳуҷҷатҳои раҳнамоикунанда мебошанд, ибораҳои «истеҳсоли ватанӣ», «корхонаҳои ватанӣ», «гиёҳҳои шифобахш ва аз лиҳози экологӣ тозаи ватанӣ», «ашёи хоми ватанӣ», «соҳибкорони ватандӯст», «ширкатҳои сайёҳии ватанӣ», «ободии Ватан», «пешрафти Ватан», «Ҷавонони Тоҷикистони соҳибистиқлол нерӯи созандаи Ватан» ва ғайра истифода гардидаанд, ки бевосита барои тарбияи ватандӯстӣ ва тақвияти шуури ватандӯстӣ мусоидат менамоянд. Ҳар яке аз ин ибораҳо моро барои арҷ гузоштан, эҳтиром намудан, муқаддас доштан ва ҳифз намудани Ватан бо ҳама боигариҳову сарватҳояш раҳнамун мекунад. Шиори машҳури «Тоҷикистон ба пеш», ки аввалин бор аз ҷониби Пешвои муаззами миллат матраҳ гардида буд, имрӯз шиори маъмул ва дӯстдоштаи ҳар як шаҳрванди мамлакат гардидааст. Ин шиор орзӯ ва ормонест, ки аз лиҳози ҳиссиву маънавӣ барои ноил гардидани Тоҷикистон ба як кишвари пешрафта, ҳар як шаҳрванди равшанфикру бономус умед мебандад.

Маҳз қувваи пешбаранда ва такондиҳандаи шуури ватандӯстӣ ҷавонон мебошанд. Аҳамияти бевосита додан ба тарбияи ватандӯстӣ низ, ҷузъи ҷудонашавандаи сиёсати маорифпарваронаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Президенти кишвар борҳо дар суханрониҳояшон нисбати қишри фаъоли ҷомеа – ҷавонон изҳори бовариву эътимод намудаанд. Чуноне дар Паёми имсола низ қайд гардидааст: «Мо бо ҷавонони кишвари худ ифтихор дорем, зеро онҳо дар рушди давлат ва ободии Ватан фаъолона саҳм мегузоранд, марзу буми сарзамини аҷдодиро ҳимоя мекунанд, ватандӯсту ватанпараст, бонангу номусанд ва ба халқу давлати Тоҷикистон содиқ мебошанд».

Ҷавонон, ки қишри фаъоли ҷомеа мебошанд, ҳамеша дар зери таваҷҷуҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор доранд. Қабул гардидани барномаҳо барои дар рӯҳияи ватандӯстӣ ва худогоҳии миллӣ тарбия намудани ҷавонон низ саривақтӣ аст. Дар Паёми имсола низ қайд гардид, ки барои ҳамин: «Мо имсол «Барномаи миллии рушди иҷтимоии ҷавонон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2022 – 2026» ва «Барномаи давлатии тарбияи ватандӯстӣ ва таҳкими ҳувияти миллии ҷавонони Тоҷикистон барои солҳои 2023 – 2027»-ро қабул намудем».

Шуури ватандӯстӣ ҷанбаи муҳимми ҳар як низоми иҷтимоӣ ба шумор меравад. Албатта таҳким бахшидани шуури ватандӯстӣ дар шароити иҷтимоӣ-иқтисодии муосир низ корҳои зиёдеро талаб мекунад. Мазмун ва моҳияти ватандӯстӣ ва сатҳи шуури он пеш аз ҳама ба вазъи маънавию ахлоқии ҷомеа, решаҳои таърихии он вобастагии зич дорад.

Шуури ватандӯстӣ аз хусусиятҳои гуногун иборат аст, ки асоситарини онҳо муҳаббат ба Ватан, муносибати шахс ба таърихи кишвар ва хотираи таърихӣ, муносибат ба фарҳанг, расму оинҳои мардуми худ, дӯст доштани марзу буми диёр ва тайёр будан ба ҳифзи он ва ғайра.

Ҳамин тавр, чуноне қайд намудем, шуури ватандӯстӣ ҷузъи шуури ҷамъиятӣ мебошад, ки дарбаргирандани ҷанбаҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, ҳуқуқӣ, таърихӣ, ва ахлоқӣ аст. Моро зарур аст, ки барои тақвияти шуури ватандӯстии шаҳрвандон, махсусан насли наврас ва ҷавон кӯшиш намоем. Имрӯз мо бояд тарбияи ватандӯстиро аз дӯстдорӣ ва ҳифзи ҳар як ваҷаб марзу буми Ватан, масъулият дар таҳсил ва фаъолияти меҳнатии худ, масъулият дар тарбияи фарзандон, тозагии гирду атроф ва ободии диёрии азиз, алоқаманд намоем.

Нусратулло Зокирзода, номзади илмҳои фалсафа

Барф як ҷузъи тағйирёбандаи криосфера ба қатори ях ва пиряхҳои абадӣ буда, ба равандҳои даври гидрологӣ таъсири назаррас дошта ба омилҳои таъсирпазири тағирёбии иқлим нисбат ба ях ва пиряхҳои абадӣ хело осебпазир мебошад.

Муссалам аст, ки зиёда аз 93%-и қаламрави Тоҷикистонро кӯҳсор ташкил медиҳад, беш аз нисфи қаламрави кишвар дар баландии аз 3000 м аз сатҳи баҳр ҷойгир буда, баландтарин нуқта ин қуллаи Исмоили Сомонӣ (собиқ қуллаи Коммунизм) ба баландии 7495 м мерасад.

Воқеан, Тоҷикистон кишвари куҳистонӣ буда, дар баландкуҳҳо ҷойгир будани бахше аз қаламрави он далели гуфтаҳои болост. Ташаккулёбии қабати устувори боришоти барф дар баландии аз 1500 м аз сатҳи баҳр, ки доманкуҳҳо мебошад майдони асосии захираи барф ба шумор меравад.

Мушоҳидаҳои доимии метеорологӣ – ҳарорат, фишор, намнокии ҳаво, суръат ва самти вазиши шамол, миқдори боришоти атмосферӣ, муайян кардани қабати боришоти барф дар доманакуҳҳо, муайян намудани баландии сарҳадӣ поёнии абр, зиччии қабати абрнокӣ, гидрологӣ – ҷараёни доимии дарё, модули ҷараёни ҳавза, қабати ҷараён дар ҳавза ва ҳаҷми ҷараён дар давраи ҳисобӣ ин нишондиҳандаҳои асосии мониторинги ҳолати муҳити зист ба шумор мераванд.

Мушоҳидаҳо илмӣ нишон медиҳад, ки баландшавии ҳарорати ҳаво дар минтақаҳои доманкуҳ ва баландкуҳ ба давомнокӣ ва майдони ташакулёбии захираи боришоти барф таъсири манфӣ расонида истодааст. Обшавии барф дар натиҷаи таъсири баландшавии ҳарорат на танҳо ба раванди такроршавии шумораи селфароӣ дар фасли баҳор, балки ба тавозуни афканишоти нури ионофарри моддаҳо (Радиация), ба албедои (Рас. 2) (инъикос) доманакуҳҳо ва баландкуҳҳо таъсир мерасонад. Боришоти барфи мавсимӣ барои ҳифзи пиряхҳо ниҳоят нақши муҳим мебозад.

Пиряхҳо мисли манораи об ё обанбор буда, захираҳои обӣ бисёрсола дар минтақаи баландкуҳи ҳавзаи дарёҳҳо ба ҳисоб рафта, сарчашмаи асосии ҷоришавии захираи оби дарёҳо дар фасли тобистон мебошанд.

Бинобар ин, дар оянда сатҳу сифати дастрасӣ ба об бешубҳа аз ҳаҷми захираи пиряхҳо дар минтақа вобаста мебошад. Баландшавии ҳарорати ҳаво ба таназзулёбии босуръати қабати барф дар минтақаҳои ҷойгиршавии пиряхҳо буда, ва дар навбати худ коҳишёбии майдони барф дар атрофи пиряхҳо ба камшавии албедо ва обшавии босуръати пиряхҳо сабаб мегардад.

Хулосаҳои илмӣ нишон медиҳанд, ки ҳаҷми ҷоришавии оби пиряхҳо то ҳамон давра зиёд мегардад, ки онро “қуллаи об” меноманд. Дар коҳиш ёфтани майдони барфпӯши ҳавзаҳои дарёҳо, инчунин кам гардидани албедои барф, афзоиши раванди обшавии пиряхҳо то як давраи муайян мушоҳида мегардад. Обшавии пиряхҳо зиёд гардида, майдони онҳо кам мешаванд, ҷойгиршавии онҳо сол ба сол аз сатҳи баҳр болотар рафта, миқдори зарурии ҳаҷми ҷараёни оби дарёро тибқи даврҳои гидрологӣ ташаккул дода наметавонанд, ва дар навбати худ ҷоришавии оби пиряхҳо ба қуллаи ниҳоии худ мерасад. Аз натиҷаи корҳои илми-тадқиқотӣ ва пешгӯии олимони ҷаҳон ва Тоҷикистон бар меояд, ки давраи “куллаи об” дар ҳавзаи дарёҳои Панҷ ва Вахш дар солҳои 2050-2060 рост меояд.

Аз эҳтимол дур нест, ки раванди камшавии захираи барф ва албедо ба даври гидрологии ҷоришавии ҷараёни оби дарёҳо ва занҷираи истифодаи ҳаҷми захираҳои обӣ дар соҳаҳои кишоварзӣ ва гидроэнергетика тағйирот ворид кунад.

Ҳомидов Анвар, н.и.г., мудири шуъбаи гидрометеорология, ҳифзи пиряхҳо, тағйирёбии иқлим ва адаптасияи МДИ “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”