Имрӯз ҷаҳон дар давраи мураккабшавии сиёсии байналмилалӣ, шиддат гирифтани вазъи геосиёсиву низомӣ, таҳдидҳои амниятӣ ва буҳронҳои молиявию иқтисодӣ қарор дорад. Дар марҳилаи муосир бархурди минфиатҳои давлатҳои абарқудрат, ки боиси буҳрони Украинаю Руссия, Исроилу Фаластин, Лублон, Эрон ва байни Ҳиндустон ва Покистон масъалаҳои ҳудудӣ, сарҳадӣ ва обӣ мавҷуд аст, ки то ҳол ҳалли худро наёфтааст. Ду кишвар дорои яроқи ҳастаӣ мебошанд ва ин раванд агар идома ёбад эҳтимолан яроқи ҳастаӣ истифода гардад ва таъсиру оқибатҳои ногуворро ба бор орад. Ҳамзамон кишварҳои дар болозикр шуда, дар роҳҳои обии тиҷорати ҷаҳонӣ ҷойгиранд, ки ба иқтисоди ҷаҳонӣ таъсири бевосита мегузоранд. Аз ин нуқтаи назар метавон гуфт, ки оқибатҳои ташаннуҷи навбатии миёни ишварҳо буҳрони иқтисодии ҷадидро ба вуҷуд меорад. Дар баробари он дигар низоъҳои минтақавӣ вуҷуд дорад, ки дар ҳалли он кишварҳои манфиатдор ба ду блоки сиёсӣ тақсим шудаанд. Ин ба мушкилоти ҷидди ба сари инсоният оварда мерасонад. Буҳрони Ховари Миёна, ки дар чорроҳаи тиҷоратии обӣ ба Аврупо воқеъ аст, ба вазъи иқтисодиёти ҷаҳонӣ махсусан роҳҳои тиҷоратии обӣ таъсири калон мерасонад. Дар баробари он, мушкилоти марбут ба тағйирёбии иқлим, норасоии ғизо ва оби ошомиданӣ ҷаҳон аз сар гузаронида истодааст. То ҳол бархе аз кишварҳо дар мушкилотҳои дар боло зикр шуда, мавқеи ягона надоранд. Аз ҷониби дигар бархе аз кишварҳо нисбати низоми муносибатҳои байналмилалӣ беэътиноӣ зоҳир мекунанд.
Мушкилоти ҷаҳонӣ масъалаҳое мебошанд, ки ба манфиатҳои ҳаётии тамоми аҳолии сайёра таъсири калон мерасонад. Инчунин барои ҳалли онҳо талошҳои муштараки ҳамаи давлатҳои ҷаҳонро талаб мекунад. Имрӯз низоъҳои минтақавӣ ба мураккабшавии вазъи сиёсии ҷаҳон ва ба бетартибии низоми ҷаҳонӣ оварда мерасонад. Дар ин раванд, Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун кишвари сулҳҷӯ, сулҳпарвар ва ташаббускор дар самти ҳалли масъалаҳои ҷомеаи башарӣ дар ҷаҳон шинохта шудааст. Бояд қайд кард, ки сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мақсади ҳалли маъалаҳои марбут ба масъалаҳои ҷаҳонӣ пеш аз ҳама тағйирёбии иқлим, оби ошомиданӣ, обшавии пиряхҳо ва таҳкими сулҳ дар ҷаҳони муосир равона гардидааст.
Ҷумҳурии Тоҷикистон бо таҷрибаи бузурги сулҳофаринӣ, барои рафъи низоъҳои сиёсӣ ва бархӯрдҳои мусаллаҳонаи минтақавию ҷаҳонӣ вокуниш нишон дода, ҷонибдори тариқи муколамаи созандаи ҳалли тамоми масъалаи сайёравӣ мебошад, ки онро мо метавонем, шартан ба дипломатияи сулҳҷӯёнаи дохилӣ, байналмилалӣ ва минтақавӣ тақсимбандӣ кунем.
Дипломатияи сулҳҷӯёнаи дохилӣ.
Ҳоло таҷрибаи сулҳофарии тоҷикон аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардида, ба мактаби омӯзиш табдил ёфтааст. Созишномаи умумии сулҳ, ки дар соли 1997 мебошад, ки барои сулҳи минбаъда мусоидат кард. Созишномаи мазкур ба Ҷумҳурии Тоҷикистон имкон дод, ки ҷангро анҷом диҳад ва роҳи таҳкими сулҳро оғоз намояд. Музокироти тоҷикон, ҳарчанд ки мушкил ва тӯлонӣ гардид, барои Ҷумҳурии Тоҷикистон марҳалаи тақдирсозе буд. Дар ҷараёни гуфтушунид, ки зиёда аз 40 моҳ идома ёфт ва тарафҳо 21 маротиба сари мизи музокира нишастанд, 40 ҳуҷҷати барои давлат ва миллати тоҷик муҳим ба имзо расид[6.С-34]. Таҷрибаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бунёди сулҳ барои фаҳмидани мушкилиҳои барқарорсозӣ ва эътидоли баъдиҷангӣ як мисоли ҷолиберо фароҳам меорад. Аз нуқтаи назари пажӯҳишгарони аврупоӣ, аз таҷрибаи сулҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва модели сулҳофарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чанд ғояи калидӣ бармеояд:
- Гузариши Ҷумҳурии Тоҷикистон аз низоъҳои шаҳрвандӣ ба суботи нисбӣ нақши муҳимми муколама ва музокироти фарогирро дар бунёди сулҳ таъкид мекунад.
- Муваффақияти раванди сулҳ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аҳамияти ҷалби тамоми ҷонибҳои манфиатдор - чӣ фаъолони сиёсӣ ва чӣ фаъолони шаҳрвандиро барои талошҳои бунёди сулҳ тарғиб менамояд[4].
Дар барномаи Донишгоҳи сулҳи Созмони Милали Муттаҳид дар Коста-Рика ҳамчун таҷрибаи нодири сулҳофарӣ барои дипломатҳо, инчунин дар Донишгоҳи давлатии Москва ҳамчун даври омӯзишии махсус барои магистрҳо таълим дода мешавад. Пажӯҳишгоҳи сулҳу амнияти Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо дар шаҳри Гамбурги Олмон дар асоси барномаи чандсола раванди сулҳи тоҷиконро мавриди омӯзиш қарор додаанд. Ҷиҳати дар амал татбиқ намудани дипломатияи сулҳ конференсия ва ҳамоишҳои сатҳи баланди ҷаҳонӣ бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоқикистон баргузор гардид [2]. Аз ҷумла аз 23 то 27 – уми ноябр дар пойтахти Шоҳигарии Камбоҷа таҳти унвони “Ҷустуҷӯи сулҳ, мусолиҳа ва таҳаммулпазирӣ” конференсияи байналмилалии байнипарлумонӣ баргузор шуд. Дар он раиси Комиссия оид ба одоби вакилони Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Файзулло Баротзода доир ба “Таҷрибаи сулҳи тоҷикон ва нақши он дар таъмини ҳамзистии сиёсӣ-иҷтимоӣ” суханронӣ намуд[3]. Маврид ба зикр аст, ки Намояндаи Ҷумҳурии Тоҷикистон зимни суханронӣ таҷрибаи тоҷиконро ҳамчун яке аз намунаҳои беҳтарини дастрасӣ ба сулҳу ризоияти миллӣ дар низоъҳои дохилӣ муаррифӣ намуд.
Дипломатияи сулҳҷӯёнаи байналмилалӣ.
Ташаббуси Президенти Тоҷикистон Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар бораи эълон намудани “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” ва устувории ин раванд барои наслҳои оянда як иқдоми муҳим ва ҷиддии сиёсӣ мебошад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар марҳалаи ранҷу заҳмати кишвар, ки пас аз ҷанги шаҳрвандӣ ва ҳалли сарҳад дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба миён омад, зарурати таҳкими сулҳро бори дигар ба тамоми ҷомеа ҷаҳонӣ расонид. Сулҳ ҳамчун яке аз арзишҳои давлатдории миллӣ эътироф шуда, ба эълон кардани “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” бо мақсади мустаҳкам кардани заминаи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, инчунин барои наслҳои оянда бо мақсади эҷоди муҳити амн ва осоиштагӣ равона карда мешавад.
Дипломатияи сулҳҷӯёнаи минтақавӣ.
Яке чунин таҷрибаи минтақавии Ҷумҳурии Тоҷикистон Мулоқоти сарони Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Узбекистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон, ки рӯзи 31 марти соли 2025 дар шаҳри Хуҷанд баргузор гардид, як рӯйдоди муҳим дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ гардид. Ин чорабинӣ нишон дод, ки ҳамкориҳо метавонанд сулҳи пойдорро таъмин намуда, рушди устувори иқтисодӣ ва фарҳангиро ба вуҷуд оранд. Баъди анҷоми мулоқоти хоссаи сарони давлатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистону Узбекистон, ки дар фазои дӯстию бародарӣ ҷараён гирифт, дар ҳамин ҷо маросими имзо ва мубодилаи санади муҳимми таърихӣ-Протоколи мубодилаи Тасдиқномаҳои Аҳднома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Ӯзбекистон дар бораи муносибатҳои ҳампаймонӣ баргузор гардид. Ҳамин тариқ, Протоколи мубодилаи Тасдиқномаҳои Шартнома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон низ дар бораи сарҳади давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон тасдиқ карда шуд. Дар ҳошияи сафари Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон ба Ҷумҳурии Тоҷикистон мулоқоти хоссаи сарони давлатҳои Тоҷикистону Қирғизистон доир шуд, чунин санадҳои таърихӣ ба тасвиб расонида шуданд:
-Протоколи мубодилаи Тасдиқномаҳои Шартнома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи сарҳади давлатии Тоҷикистону Қирғизистон;
-Созишномаи байниҳукуматӣ «Дар бораи таъмини дастрасӣ ба объектҳои хоҷагии об ва энергетикӣ»;
-Созишномаи байниҳукуматӣ «Дар бораи сохтмон ва истифодабарии роҳҳои мошингард, ободонӣ ва истифодаи чорроҳаи мошингарад».
Санадҳои мазкур аз ҷониби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва муҳтарам Садир Жапаров ба имзо расиданд, ки бори дигар ташаббускорию пешсафии кишвари моро дар масири сулҳу осоиштагӣ ва ҳамдигарфаҳмиву рафоқат бо ҳамсоя кишварҳо бозгӯ менамоянд[5].
Ҳамин тариқ, Ташаббуси “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” ва ҳалли масъалаҳои сарҳадии садсолаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Қирғистон ва Ҷумҳурии Узбекистон мебошад. Дар доираи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” бошад, дар минбари СММ метавон иброз намуд, ҳалли масоили сарҳади кишвар бо Чин, Қирғистон ва Узбекистон ин нашонаи амалишавии дипломатияи ҷаҳонии сулҳҷӯёнаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад.
Ирода ва сиёсати дурандешонаи роҳбарони кишварҳо буд, ки имрӯз водии Фарғона яке аз минтақаҳои даргир ба минтақаи сулҳ табдил ёфт. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чун сиёсатмадори барҷаста ва ташаббускор дар сатҳи ҷаҳонӣ эътироф гардиданд. Ҳалли масъалаҳои сарҳадӣ бо Ҷумҳурии Қирғистон ва Ҷумҳурии Узбекистон ин модели нави сулҳофаринии роҳбарони давлатҳо буда, диққати ҷомеаи ҷаҳониро ҷалб намудааст. Мушкилоти Кашмир солҳои зиёд боиси танишҳои лафзиву низомии Покистону Ҳиндустон ва Ҷумшурии Мардумии Чин гардида, минтақаи Осиёи Ҷанубиро доимо ба оташи ҷангу бенизомӣ табдил додааст. Нишасти сегонаи шаҳри Хуҷанд ба тамоми стереотипҳои водии Фарғонаро хотима бахшида, ба модели нави сулҳофаринӣ дар ҳалли масалаи сарҳадӣ табдил ёфт. Стереотипҳои водии Фарғона ба стереотипҳои Кашмир монанд ва хеле наздик аст. Аз ин ҷиҳат метавон иброз намуд, ки ки ҳалли масалаҳои Кашмир миёни се кишвари таъсиргузор Покистон, Ҳиндустон ва Ҷумҳурии Мардумии Чин ҳал карда шавад.
Ҳамзамон, барои истифодаи ҳалли буҳрони сиёсӣ ва ҳарбӣ зарурати истифода ба роҳҳи гуфтушинид дар доираи ташкилотҳо, аз ҷумла СММ, Иттиҳоди Аврупо, Созмони Ҳамкории Шанхай ва БРИКС аз ҷониби кишварҳои таҷрибадори сулҳ модели татбиқи “сулҳ барои наслҳои имрӯзу оянда” пешниҳод карда шавад. Санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ ва шахсоне, ки дар раванди ҳалли сарҳадҳо иштирок доштанд, дар доираи созмонҳои мазкур модели нави сарҳадро пешниҳод намоянд.
Соҳиби Баҳруло, ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии
Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
Файзуллаева Нигора Негматовна,
ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
