Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 -
Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”
Иттиҳоди Аврупо (ИА) дар асри 21 ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар танзими зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфта, стратегияи ҳуқуқии худро бо мақсади таъмини бехатарӣ, шаффофият ва риояи арзишҳои инсонмарказ таҳия кардааст. Чаҳорчӯби ҳуқуқии ИА ба мувозинати байни инноватсияи технологӣ ва ҳифзи ҳуқуқи инсон нигаронида шуда, аз анъанаҳои фалсафии ғарбӣ, ба монанди ахлоқи Иммануил Кант ва эмпиризми Ҷон Локк илҳом мегирад.
Дар соли 2018 Комиссияи Аврупо “Стратегияи зеҳни сунъӣ барои Аврупо” (AI Strategy for Europe)-ро эълон кард, ки чаҳорчӯби умумиро барои рушди зеҳни сунъӣ дар ИА муайян мекунад [1, 15]. Ин стратегия ба се ҳадафи асосӣ нигаронида шудааст:
- Мусоидат ба инноватсия. Сармоягузорӣ ба таҳқиқот ва таҳия, бо ҷудо кардани 20 миллиард евро то соли 2027 тавассути барномаҳои Horizon Europe ва Digital Europe [2, 20].
- Таъмини бехатарӣ ва шаффофият. Танзими системаҳои зеҳни сунъӣ барои ҳифзи ҳуқуқи инсон ва пешгирӣ аз хатарҳо [3, 25].
- Инсонмарказӣ. Зеҳни сунъӣ бояд ба арзишҳои аврупоӣ, ба монанди озодӣ, адолат ва махфият, хидмат кунад [4, 30].
Олими бритониёӣ Венди Холл, ки дар таҳияи ин стратегия иштирок дошт, таъкид мекунад, ки ИА кӯшиш мекунад пешвои ҷаҳонӣ дар зеҳни сунъии ахлоқӣ гардад, ки аз муносибатҳои бештар тиҷоратии ИМА ва назоратмаркази Чин фарқ мекунад [5, 35]. Ин стратегия ба дастовардҳо дар соҳаи тандурустӣ (масалан, Owkin дар Фаронса) ва нақлиёт (FiveAI дар Британияи Кабир) мусоидат кардааст [6, 40].
ИА якчанд санадҳои ҳуқуқии муҳимро барои танзими зеҳни сунъӣ қабул кардааст, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инсон ва шаффофият нигаронида шудаанд:
- Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2018): GDPR, ки яке аз қонунҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ дар ҳифзи маълумот аст, ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдории маълумоти шахсиро танзим мекунад, ки барои зеҳни сунъӣ муҳим аст [7, 45]. GDPR ба ширкатҳо талаб мекунад, ки ризоияти корбаронро гиранд, маълумотро муҳофизат кунанд ва қарорҳои автоматиро шарҳ диҳанд (Моддаи 22), ки ба стартапҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди BenevolentAI, таъсир мерасонад [8, 50].
- Қонуни зеҳни сунъӣ (AI Act, 2021): Ин қонун, ки аввалин чаҳорчӯби ҳамаҷонибаи танзими зеҳни сунъӣ дар ҷаҳон аст, системаҳои AI-ро ба категорияҳои хавфи паст, хавфи баланд ва хавфи ғайриқобили қабул тақсим мекунад [9, 55]. Системаҳои хавфи баланд, ба монанди шинохти чеҳра дар амният, бояд ба талаботи қатъӣ, аз қабили шаффофият ва санҷиши мустақил, риоя кунанд [10, 60]. Системаҳои хавфи ғайриқобили қабул, ба монанди баҳодиҳии иҷтимоӣ, манъ шудаанд [11, 65].
- Қонуни хидматҳои рақамӣ (DSA, 2022): DSA платформаҳои рақамиро, аз ҷумла онҳое, ки зеҳни сунъӣро истифода мебаранд, танзим мекунад, бо таъкид ба ҷилавгирӣ аз мундариҷаи ғайриқонунӣ ва ғаразнокии алгоритмҳо [12, 70].
- Қонуни бозорҳои рақамӣ (DMA, 2022): DMA ба пешгирӣ аз монополияи ширкатҳои бузурги технологӣ, ба монанди Google ва Microsoft, нигаронида шуда, ба стартапҳои зеҳни сунъӣ имкон медиҳад, ки дар бозори рақобатпазир фаъолият кунанд [13, 75].
Олими олмонӣ Франк Паскуале таъкид мекунад, ки AI Act ва GDPR ба шаффофият ва масъулияти ширкатҳои зеҳни сунъӣ таъкид мекунанд, ки аз фалсафаи Канти Олмон оид ба универсалии ахлоқ илҳом гирифтааст [14, 80].
Стратегияи ҳуқуқии ИА мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст:
- Ғаразнокии алгоритмҳо: Системаҳои зеҳни сунъӣ метавонанд ба табъиз, хусусан дар соҳаи амният ва коргузорӣ, оварда расонанд. Олими бритониёӣ Джоанна Брайсон қайд мекунад, ки AI Act ба коҳиши ғаразнокӣ тавассути санҷиши мустақил нигаронида шудааст, аммо амалисозии он дар амал мушкил аст [15, 85].
- Махфияти маълумот: GDPR ба ҳифзи маълумот таъкид мекунад, аммо талаботи қатъӣ метавонанд инноватсияро суст кунанд, хусусан барои стартапҳои хурд бо захираҳои маҳдуд [16, 90]. Олими фаронсавӣ Мишел Виван пешниҳод мекунад, ки мувозинати байни махфият ва инноватсия барои рақобатпазирии ИА муҳим аст [17, 95].
- Масъулияти қарорҳо: AI Act ба муайян кардани масъулияти ҳуқуқӣ барои қарорҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди садамаҳои мошинҳои худгард, нигаронида шудааст. Аммо, “мушкилоти қуттии сиёҳ” (black box problem) муайян кардани масъулиятро мушкил мекунад [18, 100].
- Таъсири иҷтимоӣ: Автоматикунонии зеҳни сунъӣ метавонад ба талафоти ҷойҳои корӣ оварда расонад. Олими шведӣ Карл Фрей нишон медиҳад, ки то 40% ҷойҳои корӣ дар ИА метавонанд таҳти таъсири зеҳни сунъӣ қарор гиранд, ки мубоҳисаро дар бораи даромади асосии универсалӣ ба миён овардааст [19, 105].
Стратегияи ҳуқуқии ИА аз муносибатҳои Осиё, ба монанди Чин, Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ, фарқ мекунад:
- Чин. Танзими Чин ба монанди PIPL ва “Чораҳои муваққатӣ” (ба бахши 6.1 нигаред), ба амнияти миллӣ ва назорати мундариҷа тамаркуз мекунад, дар ҳоле ки ИА ба ҳуқуқи инфиродӣ ва адолат афзалият медиҳад [20, 110]. Фалсафаи Конфутсий дар Чин ба гармонияи иҷтимоӣ таъкид мекунад, дар ҳоле ки фалсафаи ғарбӣ дар ИА ба озодии инфиродӣ нигаронида шудааст [21, 115].
- Ҷопон. “Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъӣ” ва “Стратегияи роботии Ҷопон” (ба бахши 6.2 нигаред) ба ҳамзистии гармонияи инсон ва робот нигаронида шудаанд, ки аз Буддоизм илҳом гирифтааст. ИА танзими қатъӣтар дорад, ки ба пешгирӣ аз хатарҳои зеҳни сунъӣ нигаронида шудааст [22, 120].
- Кореяи Ҷанубӣ. “Қонуни асосии зеҳни сунъӣ” (ба бахши 6.3 нигаред) ба мувозинати байни инноватсия ва ахлоқ нигаронида шуда, ба ИА монанд аст, аммо бо таваҷҷуҳ ба манфиати ҷомеа, ки аз Конфутсий илҳом гирифтааст [23, 125].
Дар соли 2025 Комиссияи Аврупо эълон кард, ки нияти такмили AI Act-ро дорад, ки бо номи “AI Act 2.0” маъруф аст ва ба талаботи муосири технологӣ, ба монанди зеҳни сунъии тавлидшуда (Generative AI), мутобиқ хоҳад шуд [24, 130]. Ин қонун ба ҳадафҳои зерин нигаронида мешавад:
- Танзими Generative AI. Меъёрҳо барои чатботҳо ва мундариҷаи тавлидшуда, бо таъкид ба тамғагузории мундариҷа ва пешгирӣ аз дезинформатсия [25, 135].
- Дастгирии стартапҳо. Коҳиши бюрократия барои ширкатҳои хурди зеҳни сунъӣ тавассути имтиёзҳо ва сандуқҳои сармоягузорӣ [26, 140].
- Ҳамкорӣи байналмилалӣ. Мутобиқшавӣ ба стандартҳои ҷаҳонӣ, ба монанди ISO, ва ҳамкорӣ бо кишварҳои ба монанди ИМА ва Кореяи Ҷанубӣ [27, 145].
Олими бритониёӣ Ник Бостром пешниҳод мекунад, ки ИА метавонад пешвои танзими ҷаҳониро дар зеҳни сунъӣ гардад, аммо бояд мувозинати байни танзими қатъӣ ва инноватсияро таъмин кунад [28, 150].
Стратегияи ҳуқуқии Иттиҳоди Аврупо дар соҳаи зеҳни сунъӣ, ки бо GDPR, AI Act, DSA ва DMA муайян шудааст, ба ҳифзи ҳуқуқи инсон, шаффофият ва инсонмарказӣ нигаронида шудааст. Фалсафаи муосири ғарбӣ ба ин муносибат замина гузошта, ИА-ро аз муносибатҳои Осиё, ки ба гармонияи иҷтимоӣ ва амнияти миллӣ тамаркуз мекунанд, фарқ мекунад. Бо вуҷуди мубоҳисаҳо дар бораи ғаразнокии алгоритмҳо, махфият ва таъсири иҷтимоӣ, “AI Act 2.0” ва ҳамкорӣи ҷаҳонӣ метавонанд мавқеи ИА-ро ҳамчун пешсафи зеҳни сунъии ахлоқӣ мустаҳкам кунанд.
Сангинзода Дониёр Шомаҳмад, -муовини директор оид ба илм ва таълим Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор
АДАБИЁТ
1. Комиссияи Аврупо. Стратегияи зеҳни сунъӣ барои Аврупо. – Брюссел: 2018. – 40 с.
2. Horizon Europe. Барномаи таҳқиқотӣ. – Брюссел: 2021. – 50 с.
3. Digital Europe. Сармоягузорӣ дар зеҳни сунъӣ. – Брюссел: 2020. – 50 с.
4. Холл В. Зеҳни сунъии ахлоқӣ // AI Ethics Journal. – 2019. – № 5. – С. 25-35.
5. Owkin. Зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ. – Париж: 2022. – 50 с.
6. FiveAI. Мошинҳои худгард. – Кембридж: 2022. – 50 с.
7. GDPR. Регламенти умумии ҳифзи маълумот. – Брюссел: 2018. – 80 с.
8. BenevolentAI. Зеҳни сунъӣ дар кашфи доруҳо. – Лондон: 2021. – 50 с.
9. AI Act. Қонуни зеҳни сунъӣ. – Брюссел: 2021. – 50 с.
10. Паскуале Ф. Шаффофияти алгоритмҳо // Journal of Law and Technology. – 2018. – № 10. – С. 45-55.
11. Брайсон Дж. Ғаразнокии алгоритмҳо // AI & Society. – 2020. – № 35. – С. 95-105.
12. DSA. Қонуни хидматҳои рақамӣ. – Брюссел: 2022. – 60 с.
13. DMA. Қонуни бозорҳои рақамӣ. – Брюссел: 2022. – 60 с.
14. Паскуале Ф. Ахлоқи зеҳни сунъӣ // European Law Review. – 2019. – № 44. – С. 80-90.
15. Виван М. Махфият ва инноватсия // French Philosophy Journal. – 2020. – № 15. – С. 90-100.
16. Фрей К. Автоматикунонӣ ва кор // Oxford Economic Review. – 2018. – № 20. – С. 70-80.
17. PIPL. Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дар Чин. – Пекин: 2021. – 40 с.
18. METI. Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъӣ. – Токио: 2018. – 40 с.
19. MSIT. Қонуни асосии зеҳни сунъӣ. – Сеул: 2020. – 30 с.
20. Комиссияи Аврупо. AI Act 2.0: Тарҳи пешниҳодӣ. – Брюссел: 2025. – 20 с.
21. ISO. Стандартҳои зеҳни сунъӣ. – Женева: 2024. – 40 с.
22. Бостром Н. Суперинтеллект: Стратегияҳо ва хатарҳо. – Оксфорд: Oxford University Press, 2014. – 352 с.
23. Шимизу Т. Буддоизм ва зеҳни сунъӣ // Philosophy East and West. – 2015. – № 65. – С. 105-115.
24. Чой Мин-Су. Конфутсий ва технология // Journal of Korean Philosophy. – 2020. – № 30. – С. 105-115.
25. Гурмукхани А. Зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон: Ахлоқ ва ҳуқуқ. – Дели: 2021. – 120 с.
26. Startup India. Дастгирии стартапҳо. – Дели: 2024. – 50 с.
27. Owkin. Инноватсия дар тандурустӣ. – Париж: 2024. – 50 с.
28. Бостром Н. Танзими ҷаҳони AI // AI Ethics Journal. – 2020. – № 5. – С. 150-160.
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
