Дар таърихи тамаддун Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ як падидаи фарҳангии истисноӣ аст. Аз ин рӯ, давро, ки девони Рӯдакиро замина гузоштааст (аҳди Тоҳириён ва Саффориён) ва даврони баъди Рӯдакиро то охири сулоаи Сомониён аҳди Рӯдакӣ гуфтем. Ва сабаби дигаре ҳам аст, ки он таҷлили соли 2007 ба унвони соли Рӯдакист.

Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ муаллифи аввалин девони шеъри форси тоҷикист. Ин ҳукм ҳақиқатест маъруф ва машҳур барои форсигӯён ва барои ҷаҳониён. Аммо дар таҳтулмаънои ин ҳукм кадом драмаҳо ва фоҷиаҳои миллати тоҷик, бурду бохт, комгорӣ, ва нокомӣ нуҳуфта аст, ки мо бояд аз онҳо огоҳ бошем?!

Аввалин таҳдиде, ки дар як нигоҳи дақиқ ба назар мерасад, он аст, ки миллати араб дар баробари нашр кардани дини мубини Ислом, ки амри рӯҳонӣ, виҷдонӣ ва осмонист, собитқадамона ҷидду ҷаҳд меаварзид, ки тафаккури арабӣ, маданияти арабиро ҷорӣ ва маъмул кунад. То расидан ба марзҳои қаламрави забон ва давлати тоҷикон дар ин раванд муваффақияти комил пайдо карда буд. Рушантарин чунин дастовардҳо аз байн бурдани забони сурёнӣ ва забони қибтӣ буд. Вақте мо ба хусус дар бораи забон ва тамаддуни қибтиён - мисриё тафаккур мекунем ва аз байн рафтани забони мисриёнро таҳлил мекунем. Маълум мешавад, ки арабҳо кадом амали бунёдӣ ва таърихиро анҷом додаанд. Хусусан, агар аз методҳои таърихият ва таҳлили муқоисавӣ истифода кунем ва ин амалро ба айёми ба тариқи таҷридӣ татбиқ кунем ва ин дар назар бигирем, ки айёми мо айёми ҷаҳонгароӣ аст ва маҳв кардани забонҳо амри мумкин аст. «Назариёте чун намиранда будани забон», «то халқ ҳаст забонаш ҳаст» андешаҳои авомона, устуравӣ ҳастанд. Аз байн рафтани забони қибтӣ як амри муҳол ба назар мерасид. Аммо ҳақиқат чизест қотеъ ва аз он чашм пӯшида намешавад, онро сарфи назар кардан нашояд. Забони араб, забони мисриёнро маҳв кард, дар маснади он барои ҷовидон нишаст. Ин зафарро бар забони тоҷикӣ наёфт. Зеро дар роҳи расидан ба ин пирӯзӣ чанд садду сангар буданд, ки забону маданияти араб онҳоро шикаста натавонист. Яке аз чунин сангарҳо, ки садди тоза эҷод буд, Девони шеъри Рӯдакист (сухан дар мавриди нашри забони арабист, на нашри дини Ислом).

Аз сарчашмаҳои адабӣ, таърихнигорӣ, ба хусус аз таҳлили масъалаҳои худшиносӣ ва арзишҳои тоҷикии шеъри Рӯдакӣ ва муосирони ӯ чунин хулосаҳо ҳосил мешавад:

1. Дар ҳифзи забон ва маданияти тоҷикон саҳми аввал ва ҷидду ҷаҳди бунёдӣ, марбут ба арбоби сиёсати айём аст. Сиёсати Тоҳириён, Саффориён ва бешакку шубҳа саҳми сиёсати миллии Сомониён. Аз арбоби сиёсии Сомониён нақши шахсии Исмоили Сомонӣ бузург аст, ки анъанаи ҳифзи миллатро тамоми Сомониён то охирин шоҳи Сомонӣ Мунтасир (Абуиброҳим Исмоили Сомонӣ, соли қатлаш ба дасти хоинони эликхонӣ 1005 аст, дар наздикии Нисо) идома доданд. Дар баробари шоҳони Сомонӣ хидмати Балъамиён хусусан Абулфазлӣ Балъамӣ ва писари ӯ Абӯалӣ ибни Муҳаммад ибни Абдуллоҳи Балъамӣ (соли вафот 1073) бузург аст. Зимнан, ба хотири шод кардани равони ӯ ба ёд меорем, ки Абӯалии Балъамӣ яке аз муҳимтарин сарчашмаҳои таърихнигорӣ «Таърихи Табарӣ»-ро ба забони тоҷикӣ тарҷума кардааст ва бо чандин бобҳо онро такмил намудааст. Яъне дар ин сарчашмаи муҳим ҳуқуқи муаллифӣ дорад. Шеър низ гуфтааст, ки аз ашъораш ҳамагӣ ду байт боқӣ мондааст.

2. Дар ин даврон сиёсати ҷорӣ намудани забон ва маданияти араб қатъӣ буд, аммо чандон муввафақият наёфт, зеро тамоюли арабгароӣ пайдо шуда буд, аммо ҳануз ба монанди асрҳои Х111-Х1V қавӣ набуд.

3. Дар ин айём ифтихори миллӣ аз тамаддуни Ориёни Бостон ҳанӯз зинда буд.

4. Дар тарзи рӯзгор, арзишҳои урфӣ як давраи гузарриш буд, ки тақрибан чунин арзёбӣ карда мешавад: гузариш аз анъанаҳои урфӣ ва арзишҳои ориёни бостон ба тарзи зисти исломӣ...

Саргузашти таҳияи «Девон»-и Рӯдакӣ аз нуқгаи назари ҷомеашиносӣ баррасии тозаро тақозо дорад. Ин масъала бахусус аз он нуқтаи назар муҳим аст, ки вазъияти забон ва маданияти тоҷик дар рӯзгори мо ба айёми Рӯдакӣ шабоҳат дорад. Муҳимтарин шабоҳат он аст, ки чун дар он айём забони тоҷикӣ таҳти хатари сиёсати арабгароӣ қарор дошт, имрӯз низ забони точикӣ мавриди таҳдиди ҷараёни ҷаҳонгароӣ аст. Мушаххасан аз он нуқтаи назар, ки яке аз қонуниятҳои ногузир ва беамони ҷаҳонгароӣ ягона кардани тамоми ҷиҳатҳои ҳастии ҷамъиятӣ аст. Аз он ҷумла дар раванди мухтасар шудани забонҳо таҳдид ба мавҷудияти забони тоҷикӣ низ ҳаёт. Яъне барои муқовиматпазир будани забони точикӣ дар раванди ҷаҳонӣ шудан дар баробари тадбирҳои фарҳангӣ, тадбири сиёсӣ муҳимтар аст.

Таҳлили осори даврони Сомониён сареҳан равшан мекунад, ки арбоби сиёсати хонаводаи Сомониён ва аҳли дарборашон барои ҳифзи асолати миллӣ собитқадам будаанд. Онҳо натанҳо ин асолатро пуштибонӣ ва парвариш мекарданд, балки шахсан низ саҳм мегирифтанд. Мисоли равшан, чуноне зикр шуд, Абӯалии Балъамист ва аз он равшантар Абӯиброҳим Исмоили Сомонӣ буд. Арзишҳое, ки ин марди сиёсат мепарастидааст, чунин будаанд:

Беҳдошти асолати миллӣ, дар ҳифзи қаламрав мардона истодан, ҳам марди разм ва ҳам марди базм будан, парастиши зебоиҳои зиндагӣ. Абӯиброҳим шоири соҳиби истеъдоди қавӣ низ буд. Як байте аз кадом марсияи ӯ боқӣ мондааст, нишон медиҳад, ки ӯ диди шоири доштааст, санъати суханро фаро гирифтааст, савти сухан, таносуби суханро медонистааст. Қудрати дар сухан тасвиргариро низ соҳиб будааст:

То ту эй моҳ зери хок шудӣ,

Хокро бар сипеҳр фазл омад.

Шеъри зерин, ки ҳам зебост, ҳам равон ва ҳам хотирмон аст гӯё барномаи рӯзгори ӯ қоидаи шарафи ӯ мебошад:

Гӯянд маро чун салаби хуб насозӣ?

Маъвогаҳи ороставу фарши мулавван?

Бо наъраи гурдон, чӣ кунам лаҳни муғаннӣ?

Бо пӯяи аспон, чӣ кунам маҷлису гулшан?

Ҷӯшӣ маю нӯши лаби соқӣ ба чӣ кор аст?

Ҷӯшидани хун бояд бар айбаву ҷавшан

Асп асту силоҳ аст, маро базмгаҳу боғ,

Тиру асту камон аст, маро лолаву савсан.

Дар ин даврон қайд кардем, ки татбиқи сиёсати зудудани асолати ориёнии тоҷикон пайгирона пиёда карда мешуд. Аммо чандон барор накард. Ифтихори миллии ориёнӣ то андозае қавӣ буд, ки агар баҳсҳои фарҳангие доштанд, танҳо бо юнониён доштанд. Тафаккури арабӣ, ҳамчун як тафаккури аҳли бодия аслан дар доираи назарашон низ набуд. Ба андешаи мо маҳз хусусияти тундравона доштани сиёсати арабгароён сабаб шудааст, ки масалан Фирдавсӣ суханварӣ покизагӯй чандин суханҳои дурушт дар маззамати арабҳо гуфтааст.

Аз осори муосирони Рӯдакӣ ба назар мерасад, ки арзишҳои исломӣ мавриди истиқбол шудаанд. Ин ҳақиқатро осори Абӯ Шакури Балхӣ равшантар маълум мекунанд. Аммо ҳатто дар осори ӯ ҳанӯз арзишҳои аслии ориёни бостон устувор ҳастанд, аз ҷумла хусусияти заминӣ будан, пайванди зинда ба рӯзгори воқеӣ доштан. Мавқеъе, ки комилан хилофи принсипи авомонаи «камбағалӣ айб нест». Абӯшакури Балхӣ гуфтааст:

Дирам сояву рӯҳи доноӣ аст,

Дирам гирд кун, то тавоноӣ аст.

Ҳамчунин мегӯяд:

Чу пушт аст мар мардро хоста,

Киро хоста-кор ороста.

Бияфзояд аз хоста ҳӯшу рой,

Тиҳидастро дил набошад ба ҷоӣ,

Тавонгар барад офарин солу моҳ

Ва дарвеш нафрин барад бегуноҳ

Бояд дар назар дошт, ки принсипи «камбағалӣ айб нест» аслан исломӣ низ нест, ҳатто хилофи таълимоти қуръонӣ дар ин маврид аст. Аз ин пора андешаи Абӯшакурро таъкид мекунем, ки «дарвешӣ, камбағалӣ» худ ба худ гуноҳ аст. Аз нуқтаи назари фаҳмиши аҳди Сомониён дар ҳолати қашшоқӣ мондан, худ гуноҳ аст. Абӯшакур тавонгариву қашшоқӣ ва ҳолатҳои зайлро вобаста ба худи инсон медонад, тақдирро муттаҳам намекунад:

Чунон кард Яздон тани одамӣ

Ки бардорад ӯ сахтию хуррамӣ

Бар он парварад, к-аш ҳаме парварӣ

Биёяд ба ҳар роҳ, к-аш оварӣ

Дар таърихи миллати тоҷик дар тӯли дарозои саргузашташ давлате, ки бо сабаби маърифатпарварӣ, тарбияти аҳди қалам ба андозаи Сомониён ситоиш шуда бошад, дигар пайдо намешавад. Дар ин раванд албатта даврони ҳаҳоманишиҳо ва хусусан Анӯшервон низ ёд карда мешавад. Аммо фарқ ин аст, ки ахбор дар бораи онҳо баъзан ривоятист, баъзан ҳуҷҷатӣ. Дар ҳар сурат вазъи силсилаи маърифатгароӣ дар таркиби худшиносии тоҷикон равшан аст. Далели қотеъи ин маънӣ, унвон ва таълимоти яке аз оинҳои машҳур ойини Маздоясно аст, «Маз» имрӯз «Мех», «Бузург» шудааст, «До» дониш роҳнамои росткор, роҳнамои қонунпеша, «ясно» ҳам имрӯз ба шакли «Ҷашн», тантана, парастиши донишманди бузург.

Аз осори маърифатии Ҳахоманишиён ва Сосониён китобҳое қисман комилу сиҳат, қисман пора-пораву захмин то мо расидаанд, ки саршори ақидаҳои маърифатгароӣ ва қонунпешагӣ ҳастанд. Дар осори муътабари баъди исломии тоҷикӣ, арабӣ, аврупоӣ, чинӣ ва дигар миллатҳо фарҳангӣ будани миллати тоҷик ситоиши онҳо, аҳсану офаринҳо аз маърифатпарварии ин силсилаҳои сиёсӣ ба мушоҳида мерасанд.

Аммо маърифатгароӣ, қонунпешагӣ дар фаъолияти сиёсии Сомониён ба ҳадде аст, ки дурахшанда ва намунаи ибрати комил аст. Дар маъхазҳои муътабар ба монанди «Сиёсатнома»-и Низомулмулк, «Ахлоқи Носирӣ»-и Насириддини Тӯсӣ ба сулолаи Сомониён на танҳо ситоиш гуфта мешавад, балки ҳамчун намунаи ибрат нишон дода мешавад. Аз ин маъхазҳо суханро кӯтоҳ мекунем ва чанд намуна аз аҳди Рӯдакӣ мегирем. Агар ин намунаи ситоишҳоро дақиқтар мутолиа кунем, як фарқи муҳим аз мадҳияҳои даврони баъдӣ (масалан аз мадҳияҳои давраи Ғазнавиён) ба назар мерасад. Ин фарқият ростӣ, бериёӣ, бетамаллуқии ситоиши Сомониён аст.

Абушакури Балхӣ мегӯяд, ки барои таҳияи рӯзгор, ман зарурат надорам, ки шуғли дигаре кунам, аз қаламу дафтарам дур монда бошам:

Чу динор бояд, маро ё дирам,

Фароз оварам, ман зи нӯки қалам.

Ин тарзи рӯзгори Абӯшакури Балхӣ, дар ҳамаи давру замонҳо ормони аҳди қалам будааст, яъне таъмин кардани рӯзгор на ба баҳои ҷонфарсоии аҳди қалам бо шуғлҳои дигар, балки ба воситаи нӯки қалам ва дар айни замон тараққии қудрати соҳибқалам.

Воқеан, ин ҳақиқати даврони Сомониёнро, Шаҳиди Балхӣ ҳам гуфтааст, ки ӯро шахсан Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ эътироф карда, дар марсияааш чунин ситоиш мекунад.

Аз шумори ду чашм як там ком.

Аз шумори хирад ҳазорон беш.

Шаҳиди Балхӣ Сомониёнро чунин васф мекунад:

Ҳазор кабк надорад, дили яке шоҳин,

Ҳазор банда надорад, дили худованде.

Туро агар малики чиниён бидидӣ рӯй,

Намоз бурдию динор барпарокандӣ.

Ҳамзамон донишу фазилати Шаҳиди Балхӣ, ки устод Рудакӣ онро васф кардааст, шоҳиди дурахшони ин ҳақиқат аст, ки илм ва адаб дар аҳди Рӯдакӣ ва аҳди Сомониён дар домани якдигар парвариш меёфтанд ва чун тору пуд дар якдигар танида буданд. Шаҳиди Балхӣ рисолаи фалсафие дорад, ки дар он бо файласуфи раддаи аввали даврони худ Муҳаммад Закариёи Розӣ ба баҳс мепардозад ва бисёре аз назариёти ӯро рад мекунад.

Ва боз мегӯяд:

Ҷаҳон гувост, мар ӯро ки дар ҷаҳон малик аст,

Бузургвору сазовори нусрату таъӣид

Бидод неъмату бас шокир аст дар неъмат,

Бар ин ду бошад султони тахтро поӣид.

Мадҳияи Мантиқии Розӣ намунаи ҳам муболиғаи аҷиб аст ва ҳам мушаххас тасвир кардани маърифатпарварии Сомониён:

Маро зи ҷуди салотину меҳтарони замон.

Сарой зариндевор буду симинбом.

Байти баъдии ин қасида аз тарзи рӯзгори пурнишоту озодонаи аҳли қалам шаҳодат медиҳад:

Ҳамеша хонаам, аз некӯвони зеборӯй

Чу каьба буд, ба ҳангоми куфр пурасном.

Маълум аст, ки Дақиқӣ (қатлаш 367 хичрӣ) як суханвари вораста. ки ифтихори ориёнаш ӯро то қатлаш расонид, дар зътироф ва эҳтироми сиёсатмадорони замонаш дар мадҳ гуфтан шитоб намекард, ҳатто Истеъдоду суханвариашро аз шарофати Сомониён медонад:

Ба андак рузгор эй шаҳ, ду чизам дод бахти ту:

Яке лафзи хирадрутбат, дувум табъи сухангустар.

Садоқати эҳсосаш ҳам дар мотами Абӯнасри Сомониён равшан аст:

Дареғо мир Бӯ Насро, даршғо.

Ки бас шодӣ надидӣ аз ҷавонӣ,

Валекин родмардони ҷаҳонро,

Чунин кӯтоҳ бошад зиндагонӣ.

Маълум мешавад, ки Дақиқӣ аз ситоиши Сомониён пушаймонӣ накардааст, балки содиқонаву росихона офарин хондааст ва ҳатто аз ҳунари мадҳиясароияш болидааст:

Мадеҳа то ба бари мо расид урён буд,

За фарру зиннати ман ёфт тайласону изор.

(Аз ин баррасии мухтасар дар васфи Сомониён зинан хулосае ҳосил мешавад, ки барои такмили ҷаҳонбинии мо дар масири худшиносӣ шояд аҳамият дошта бошад: мо одат кардем, ки шоҳонро пурхӯру шикамбузург, аблаҳу аҳмақ, ҷисман ва ақлан ноқис сававвур кунем. Ин стандарт шояд баром кадом сулолаи дигар, шоҳони дигар дуруст бошад, аммо дар мавриди Сомониён қатъиян дуруст нест).

Натиҷаи дигар ин аст, ки хонаводаи шоҳаншоҳӣ дар баробари фазилатҳои дигараш фазилати интихоб кардан ва сара кардани генофонди миллиро дорад. Табиист, ки барои авлоди шоҳон беҳтарини беҳтаринҳо албатта ҳам аз назари ҷисмонӣ ва ҳам ақлонӣ баргузида мешуданд. Воқеан хонаводаи Сомониён – идомаи пуршарафи сисилаи Сосониён аст. Шаҷараи онҳо ба Баҳроми Чубина эҳёгари салтанати Сосониён мерасад. Мо одат кардаем, ки чун аз осори Рудакӣ суҳбат кунем. Ҳатман чанде аз ашъори ӯро ёдовар мешавем. Ғолибан «Шикоят аз пирӣ», қасидаи «Модари май», «Бӯй ҷӯй мулиён» ва монанди инҳо.

Матлаб ин аст, ки оё қасидаи «Шикоят аз пирӣ» воқеан шикоят аз пирист, оё ҳақиқатан ҳам шикоят аст? Чӣ гуна шудааст, ки устод Абӯабдуллҳи Рӯдакӣ, барои қасидааш унвон наёфтааст ва оқибат кадоме аз ин нуқсони Рудакиро ислоҳ кардааст?

Мақсад аз матраҳ кардани ми масъалаҳо як дафъа таҷдиди назари мо ба мероси фарҳангист. Эҳтироми мо ба ми фарҳанг то куҷост? Оё мо идрок мекунем, ки чӣ мутолиа мекунем ва онро чӣ гуна идроку шарҳ медиҳем?

Як дафъа қасидаро дар нашри соли 1951 мехонем.

Маликушшуарои дарбори Сомониён ба камолоти пирӣ расидааст, саргузашташро ба ёд меорад, хоира варақгардон мекунад: Акнун, ки дандонҳоям мерезанд, дандонҳое, ки сапед симрада буданд, оё аз чӣ рехтанд? На аз наҳси кайвон, на аз рӯзгори дароз, балки аз аз қазои Яздон, ногузир, тибқи қонуни талхи гардуни гарданда, ки даворо дард мекунад, дардро даво, биёбонро хуррам мекунад, боғи хуррамро биёбон. То ин қисмат Рудакӣ қоидаи зиндагиро ба таҳлил мегирад, ба тақдири пириаш тан таслим мекунад. Аммо қоидаи табиати одам ин аст, ки хушиву нишотро аз даст додан намехоҳад. Шоири куҳансол хитоб ба моҳрӯйи мушкинмӯй мегӯяд:

Ман ҳам зулфчавгон будам, рӯям ба сони дебо... ва монанди ту зебоён, дар зебоии ман ҳайрон мемонданд. Тангдастӣ надоштам. Дар шаҳр ҳар куҷо турки норпистон буд бо дирме мехаридам. Он зебоён, ки бо дирам ба даст намеомаданд, ба шаб сарфи назар аз наҳиби хоҷааш ба ман майл доштанд. Хубрӯёни латиф барои дигарон гарон, аммо барон ман арзон буданд. Шуҳрату дороии ман аз чизи дигар не, танҳо аз шеър буд. Шеър мояи нишоту тараби ман буд. Дилҳои сангу сангдонро бо шеърам нарм мекардам. Ҳамсуҳбатонам мардуми сухандон буд. Аз ситами зану фарзанд, аёлу хоҷагӣ озоду осуда будам. Сурудам чароғи маҳфилҳо суханам пешкори мирон буд, шеърам дар дарбор қадри баланд дошт. Дар Хуросон ҳар ҷое деҳқони номбурда тавоное буд, назди ӯ дорои ман ҳам буд, ки аз хазинаи қалами ман чил ҳазор дирам буд, ки аз хазинаи мири Мокон фузунтар буд. Акнун замона дигар шуд, даврони ҷавонӣ гузашт, замонаи пирӣ омад, асо бидеҳ... (Воқеан Мӯҳтарам Ҳотам дуруст мегӯяд; ки ин мисраъ, ҳуҷҷати нобино набудани Рӯдакист. Оё як нафар нобино метавонад, то куҳансолӣ беасо бошад?)

Дар ин қасида кадом шикоят аз пирӣ аст? Шоир, ки бо ифтихор аз саргузашташ ёд мекунад, аз хотирааш рӯҳбаланд мешавад. Аз саргузашташ қаноатманд аст, ба истиснои он, ки дар назди «Қоидаи талху ногузири гардуни гардон» бечора аст. Ба ин тақдир тан медиҳад, аммо монанди суханварони баъди асри ХII-ХIII ин бечорагиро ситоиш намекунад. Монанди қисми дигар қиём ҳам намекунад. Як марди куҳансоли солори хирадмандест, ба тамом комашро ронда, девонашро таҳия карда хидмати халқашро, шоҳашро комилан сарбаландона анҷом додааст. Оё аз чунин тақдир, аз чунин саргузашт шикоят кардан равост?

Саросари қасида тантанаи нишот аст. Бешубҳа тантанаи олуда ба ҳасрат, на пушаймонӣ, на ясъу ноумедӣ. Ҳаргиз Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ қасидаашро чунин унвон кардан наметавонист. Аслан, ки дар қоидаи қасидагӯйӣ одати унвон гузоштан набуд. Оё мо бо унвони гузоштаамон мақсади Рӯдакиро таҳриф накардаем? Оё ба ин восита ва дигар баррасиҳои зайл маънавиёти миллиро таҳриф накардаем?

Ман гумон мекунам, ки ба таҳрифҳои зиёд роҳ додаем. Дар аҳди Рӯдакӣ қасидаи дигаре ҳам гуфта шудааст, ки воқеан шикоят аз пирист, аммо аҷиб шикояте.

Қасида аз Мантиқии Розист, ки мегӯяд: Аёми сафедӣ омад ва рӯям ба сони каманд пурожанг шуд. Ман аз рӯзгор кин меҷустам, комгор будам, акнун рӯзгор кинаашро аз ман мегирад. Хиради ман асари ҳавову ҳавас буд ва аз даҳоне, ки монанди ангуштарӣ буд, зулфоне, ки ба рухи лоласон фиканда буданд, ком мегирифтам. Акнун ман хидмати он лоларухсорро карда наметавонам. Ва бисёр соддаву равшан қасидаашро ҷамъбаст мекунад:

Мантиқии Розӣ на аз фуру рехтани дандон, на аз асогирӣ шикоят намекунад. Танҳо афсӯсу ҳасраташ аз он аст, ки ба сабаби пирӣ хидмати лоларухсорро карда наметавонад.

Натиҷа гирифтем, ки қасидаи устод Рӯдакӣ қасидаи шикоят нест ва барои дақиқ кардани он, ки оё дар кадом нусхае ин қасида унвонгузорӣ шудааст, хазинаи дастхатҳои Пажӯҳишгоҳи Шарқшиносӣ ва осори хаттӣ, хазинаи дастхатҳои Китобхонаи миллим Фирдавсиро ҷустуҷӯ кардем. Як дафъаи дигар алами парокандаву ба тороҷ рафтани мероси арҷманди миллатро дар дили худ тоза кардем.

Яъне:

1. Ҳарчӣ то имрӯз аз мероси Рӯдакӣ то соли 1958, то имрӯз дар дасти мо ҳаёт, бо заҳмати устодони шодравон Саид Нафисӣ ва Абдулғанӣ Мирзоев ҷамъ омадааст.

2. Ин пораҳои пароканда ғолибан аз луғатҳо ва таърихномаҳо пайдо шудаанд.

3. То ҳанӯз девони мукаммали Рӯдакӣ, ё кадом баёзе, ки осори Рӯдакӣ дар таркиби он бошад, ба даст наомадааст. (Ман умед дорам, ки ё дар музеи Британия ё дар Китобхонаи миллии Туркия ё дар китобхонаҳои машҳури Юнон чизе аз осори Рӯдакӣ маҳфуз бошад).

4. Чизи тозае, ки баъд аз соли 1958 аз осори Рӯдакӣ пайдо шудааст чор мисраъ аст, ки Нуриддини Шаҳобиддин ёфтааст. Ба назари ман хизмати шоиста аст ва мукофоташ ҳам нақд аст, чун номи ишон бешубҳа дар пахлӯи номҳои мубораки Саид Нафисӣ ва Абдулғанӣ Мирзоев дар фанни Рӯдакишиносӣ сабт шуд.

Он чор мисраъи муаттари баҳорӣ, ки атраш ҳанӯз тоза аст, чун армуғони Наврӯзӣ, ба Шоҳи Сомониён тақдим шудааст.

Сухан овардаму шамшеру қалам Наврӯзӣ,

То ба дасти (ту) бувад мояи ҳар пирӯзй.

Ба сухан мебазабон боту ба шамшер бирез,

Хуни аъдову ба тавқеъи сухан деҳ рӯзӣ.

Шеъри аҳди Рӯдакӣ тантана ва ситоиши қомат рост кардани миллат баъди шикастҳову ҷароҳатҳои фурӯ рехтани империяи араб дар сарзамини пурбоғу киштаҳову бӯстонҳо, дар сарзамини фарҳанги ҷаҳоншумул, фарҳанги рашки юнониёни мағрур, шеъри мардони ватанхоҳ, мардони баиззату икром, неъмату ғановатҳо парвариш ёфтааст. Шеъри эҳёи миллат аст. Сайр дар ин шеър арзишҳоеро рӯшан мекунад, ки ҷавҳари миллиро ташкил мекунанд. Ин арзишҳо табиатан ва қонунан решаҳои қавӣ дар фарҳанги Ориёни бостон доранд, ки дар ин даврон вуҷуди хешро ороставу пироста, қавӣ кардаанд. Қисмате аз ин арзишҳо бо вуҷуди носозгориашон бо ҷаҳоншиносии исломи то имрӯз зинда ҳастанд. Қисмате дар муқовимат тағйири шакл кардаанд. Қисмате аз байн рафтаанд, чун ҷавҳарашон, заиф ё ботил будааст.

Аз қисмати охир сухан намекунем, танҳо ҳавола мекунем ба чанд намуна аз осори муосирони Рӯдакӣ. Ин намунахо ба осонӣ намоиш медиханд, ки одатҳову назарҳое дар ин даврон вуҷуд доштанд, ношоиста. Ба истилоҳи имрӯза носолеҳ, бад. (Руҷӯъ шавад ба шеъри Лугарии Чангзан бо матлаи «Нигори ман он курди гавҳарписар» ва ашъори Таёни Марғазӣ).

Арзише, ки аз даврони Ориёни бостон ба аҳди Рӯдакӣ расидааст, дар ин даврон зиндаву фаъол мондааст ва баъдан ба дараҷаи камолот расида, аз тариқи робита ва интиқол ба воситаи марказҳои фарҳангии Ғарб, хусусан Падуя ва Болоня ба арзиши маъруфи умумибашарӣ табдил ёфтааст, ки имрӯз ба истилоҳи «консенсус» (хамсозиш) арз мешавад.

Ин арзиши иҷтимоию сиёсӣ дар шеъри Турки Кишни Айлоқӣ ба шакли зерин омадааст, ки тақрибан мусовӣ бо таърифе аст, ки имрӯз «консенсус» таъриф карда мешавад:

Родмардию марди донӣ чист?

Боҳунартар зи халқ гӯям кист?

Он, ки бо дӯстон бидонад сохт,

Он, ки бо душманон бидонад зист.

Дар шеъри Абӯшакури Балхӣ ин асл дар мисоли даъват ба сулҳ, як ҷиҳати мушаххаси муросову мадороро рӯшан мекунад, ки он дар таълимоти Фирдавсӣ васеъ ва амиқтар мешавад.

Абӯшакур мегӯяд:

Чу аз оштӣ шодӣ ояд ба чанг,

Хирадманд ҳаргиз накушад ба ҷанг.

Маънавиёти миллии тоҷикӣ аз аҳди бостон то асри XV рӯзгори боиззату икром, соҳибмартаба будан, рӯзгори саршори неъматҳои моддӣ ва маънавиро таблиғ ва таъкид мекардааст. Принсипи «Камбағалӣ айб нест» дар маънавиёти миллӣ як принсипи бебунёд, оварда ва бисёр зараррасон аст. Бисёр кӯшиш кардем, ки бунёди ақлонии ин омӯзаро дар сарчашмаҳо мушаххасан пайдо кунем, аммо хушбахтона пайдо нашуд. Ин принсипи побараҳнагон ҳанӯз зинда аст, дар рӯзгори урфӣ ва рӯзгори иҷтимоӣ зарар ва зарбаи сахт мерасонад. Ои ба танбалӣ, коҳилӣ, ҷоҳилӣ ва ангалӣ (паразитизм) мебарад.

Алӣ ибни Абӯтолиб мефармояд: «Ба хонае, ки қашшоқӣ аз дар даромад, куфр аз равзан медарояд». Ин гуфтор равшан аст, эҳтиёҷ ба шарҳ надорад, яъне дар хонаводаи қашшоқ имон ё заиф мешавад ё маҳв мешавад. Дар сарчашмаҳои бостонии миллӣ ақидаи мазкур билкулл равшан арз мешавад. Гуфта шудааст, ки «Одами гурусна имон, виҷдон надорад». Дар ин маврид дар рӯзгори Рӯдакӣ чӣ назар вуҷуд дошт. Ҳанзалаи Бодгисӣ (вафот 834) гуфтааст:

Меҳтарӣ гар ба коми шер дар аст,

Шав, хатар кун зи коми шер биҷӯй!

Ё бузургиву иззу неъмату ҷоҳ,

Ё чу мардон-т марги рӯёрӯй.

Яъне инсон бояд боиззату икром, соҳиби мартаба ва мақом дар ҷомеа, дороӣ неъматхои моддӣ ва маънавӣ ба сар бубарад. Агар не марг беҳтар аст, чун марг дар тариқи ин ҷидолу ҷаҳд айни мардӣ аст. Ҳанзалаи Бодғисӣ мардонагиро мушаххас таъриф мекунад:

Мард он аст, ки агар бузургӣ ва неъмат дар коми шер аст, вобаста бо хатари ҷонӣ аст, онро ё мардона бояд ба даст оварад ё мардона дар майдони ҷидду ҷахд ҷон бидиҳад. Як дафъаи дигар Абӯшкури Балхиро ба ёд меорем, ки таъкид кардааст:

Дирам сояву рӯҳи доноӣ аст,

Дирам гирд кун, то тавоноӣ аст.

Ба андешаи ӯ дороӣ ҳушу ройро биафзояд, тиҳидаст ҳаргиз дилаш барҷой нест ва як амри оддӣ, қонунӣ шояд адолат ҳам медонад, ки мардум қоидатан тавонгаронро офарин мегӯяд, эҳтиром мекунанд, аммо тиҳидастонро ҳарчанд бегуноҳ аст нафрин мекунанд:

Тавонгар барад офарин солумоҳ,

Ва дарвеш нафрин барад бегуноҳ.

Ифтихори ватандорӣ (на ғурур. Маънои луғавии ғурур аз забони арабӣ дурғ аст, дуруғе, ки рост менамояд ба монанди сароб). Аз арзишҳои барои ҳамеша тақдирсози миллӣ хусусан барои имрӯз ҳаст. Дар он айём ин эҳсос пайгирона, собитқадамона, мардона тарғиб ва таъкид мешуд. Сарлавҳаи ин ифтихор наъраи мардонаи Исмоили Сомонист: «Манам девори Бухоро»! Бассоми курд аҳди Сомониёнро ба Макка ташбеҳ мекунад:

Макка ҳарам кард арабро худой,

Аҳди туро кард ҳарам дар Аҷам.

Аз ин байт маълум мешавад, ки ҳанӯз таассуби динӣ набудааст. Агар дар асри XV ё ҳатто имрӯз шоире чунин маъниро мегуфт, шакке нест, ки мавриди таҳқиру таъқиб мегашт, аммо Бассом дар сояи ифтихор ва пуштибонии сиёсии Сомониён буд ва қудрат дошт чунин бигӯяд ва ҳанӯз пайванд бо маънавиёти бостонии миллат зинда буд, гусаста нагашта буд. Муҳммад бини Мухалад дар мадҳи Яъқуб ибни Лайс дар шеъраш, дар андешааш ҳанӯз сегонаи муқаддаси бостониро парастиш мекард:

Ҷуз ту назод Ҳаввову Одам накишт,

Шерниҳодӣ ба дилу бар маништ,

Мӯъқизи паӣгамбари маккӣ туйӣ.

Бо манишу бо равишу бо гувишт.

Дар таркиби ифтихори ватандорӣ ифтихори хонаводагӣ аст ва аслан таркиби муҳим аст. Миллат дар баробари таърих ва ифтихороти таърихӣ бояд аз сулолаҳо ва хонаводаҳои шарифи миллаташ ифтихор дошта бошад, онҳоро бояд шинохта бошад. Мисоли содда ин аст, ки дудмони Халилуллоҳи Халилӣ садсолаҳост, ки дар хидмати сиёсати хориҷии Афғонистон аст. Сарфи назар аз он, ки дар ин сарзамин режими монархӣ буд, комунистӣ ва кадом режимҳои дигар. Имрӯз ҳам писари Халилуллоҳ Масъуд Халилӣ ба ҳайси Сафири Афғонистон дар Туркия қисме аз сиёсати хориҷии ватанашро анҷом медиҳад.

Дар рӯзгори Рӯдакӣ ҳам ифтихори хонаводагӣ ва миллӣ бо ҳамин шакли мушаххас зинда буд. Шаҷараи Сомониён ба Баҳроми Чӯбина ва умуман Сосониён пайванд мегирад ва яке аз арбоби маъруфи сиёсати замон Ахмад ибни Саҳл аз решаи Яздигурд охирин шоҳи Сосониён, ки пойтахташ Марв будааст, мебошад!

Воқеан, калимаи «Эрон» дар ин мисраъ, дар саросари «Шоҳнома» ҳудуди Эрони имрӯзаро дар назар надорад. Ҳудуди қаламрави сосониёнро фаро мегирад. Ба истилоҳ «Эрон», яъне «Ватан» ватани ворисони сосониён ва албатта ворисони «Шоҳнома».

Маълум аст, ки ақидаи ватанхоҳӣ дар «Шоҳнома» ба қадди аъло мерасад ва қатъиян барои ҷаҳон арз мешавад, ки «Чу Эрон мабодо тани ман мабод». Рустами зобулӣ пеш аз ҳар набардаш аз решаҳои бостони худ ёд мекунад. Шубҳае нест, ки ин эҳсос ӯро қудрату тавони махсус мебахшад, зеро дар ҳамин заминаи ифтихори ватандорӣ ва аҷдодӣ боз ҳам ёд мекунад. «Пирӯзӣ ғолибият, одати аҷдоди ман ва миллати ман аст».

Маърифатгароӣ тарғиби маърифат дар тамоми таърихи миллати мо ҳамеша рӯйи кор, муҳим, фаъол будааст ва ҳаст. Ҳарчанд ин арзиш эҳтиёҷ ба шарҳу таблиғ надорад, як дафъаи дигар ёд мекунем, ки он аз арзишҳои асолатсози миллат аст. Ин маъниро дар «Шоҳнома»-и Дақиқӣ дар мавриди тавсифи «Авасто» саршор аз ифтихори миллӣ. Дақиқии вораста чунин арз кардааст:

Ҳама барги ӯ панду бораш хирад,

Касе к-ӯ чунин бархӯрад, кай мурад?

Дар ин даврон ҳатто шуғли маърифат, фарзонагӣ беҳтар аз зану фарзанд шинохта шудааст. Албатта мақсади Касоии Марвазӣ он нест, ки инсон зану фарзанд надошта бошад, аммо дар ҳар сурат фазилати фарзонагиро бар кадхудоӣ васф кардааст:

Набошад майли фарзона ба фарзанду ба зан ҳаргиз,

Бибуррад нали ин ҳарду набуррад насли фарзона.

Дар ин маврид табиист, ки гуфтори Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ба ёд меояд:

Иёл на, зану фарзанд на, маунат на,

Аз ин танам ҳама осуда буду осон буд.

Шарҳи маунат аз тафсири сураи «Моун» равшан мешавад, яъне масъулият доштан дар назди хонавода ақрабо.

Шеъри даврони Рӯдакӣ шеърест, ки ба тозагӣ аз шеъри ҳиҷоӣ ба арӯз гузаштааст. Арӯз яке аз арзишҳоест, ки аз маданияти араб бемушкилошт, хушҳолона истиқбол шуд. Дар ин замина бояд зикр кард, ки ин ягона арзише нест, аз маданияти араб қабулшуда. Ин ҳуҷҷат дар навбати худ аз конструктивӣ на консервативӣ, динамакӣ на статикӣ будани маданияти тоҷик шаҳодат медиҳад. Ин маданият ҳанӯз аз даврони бархӯрдҳои маданӣ ва ҳарбиаш бо тамаддунҳои антиқаи чинӣ, ҳиндӣ, мисрӣ, баъдан бо тамаддуни юнони қадим пайваста дар табодули муштарак баҳрагирии тарафайн ба сар мебурд. Имрӯз тасаввур кардан мушкил аст, ки «пиёла» калимаи юнонист ва ғайра.

Аммо шеъри даврони мавриди назар арӯзро аз араб истиқбол кард. Аммо ҳам арӯз, ҳам саноеъи сухан, хам муҳтавои шеърро ғанӣ ва рангоранг кард.

Дар шеъри ин давра, ки мутаассифона пора-пора, захмин, хуншор то рӯзгори мо расидааст, ҳамоно як тарзи тафаккур, тарзи зисти саршор аз ишки зиндагиро намоиш медиҳад. Воқеан шеър аз баски як зуҳури ворастагии табиати инсон, як майдони намоиши истиқлоли шахсият, арзи худӣ, тантанаи хушиҳо ва зебоиҳои зиндагист, дар ҳар давре комилтар ё ноқистар ҳақиқати айёмашро бозгӯӣ мекунад.

Шеъри ин рӯзгор айнан монанди шеъри замони мо болиданҳо ва нолиданҳои инсон, пирӯзӣ ва нокомиҳои шахсият, ворастагӣ ва тамаллуқи гӯянда, шуҷоат ва мадорои муаллифашро росту дуруст, ҷаззобу дилнишин бозтоб мекунад.

Ҳама медонанд, ки дар ҳар ҷашни «Наврӯз» тантанаҳои баҳории пойтахти тоҷиконро ду байт аз ғазали Робиа зиннат медиҳад:

Зи бас гул, ки дар боғ маъво гирифт,

Чаман ранги Аржанги Моно гирифт.

Магар чашми Маҷнун ба абр андар аст,

Ки гул ранги рухсори Лайло гирифт.

Мутаассифона дар лавҳаҳои ҷашни наврӯзӣ «Аржангу» «Моно» ба ҳарфи хурд навишта мешавад. Ин ҷо на нуқсони он касест, ки ин матнро барои рассом мебарад. Нуқсони тафаккури миллии мо аст, ки танҳо аз оҳанги шеър лаззат мебарем, таҳтушшуур кадом маъноеро аз шеър идрок мекунем ва мегузарем. Ғофилона мегузарем. Агар дониста бошем, ки Моно яъне монии рассом, ҳамон моние, ки Салвадор Далӣ минётурҳои Беҳзодро дида баъдан эътироф кардааст: «Ман баъд аз шиносоӣ бо ҳунари Беҳзод расом шудам». Ҳунари Беҳзод як идомаи камранги ҳунари монист.

«Аржанг» маънои луғавиаш рангоранг, базми рангҳо маҷмуаи тасвирҳои Монӣ, яъне албоми эксюпозивии Монӣ...

Идомаи ин байтҳо ҳам зебост:

Ҳаме монад андар ақиқин қадаҳ

Сиришке, ки дар лола маъво гирифт.

Сари наргиси тоза аз зарру сим,

Нишони сари тоқи Кисро гирифт.

Чу рӯҳбон шуд андар либоси кабуд,

Бунафша магар дини тарсо гирифт?

Робиаи арабтабор аз шаҳомати тоҷи Кисрои маздоӣ ба ваҷд меояд. Ин шоираи вораста дар айёме, ки Ислом шадидан таблиғ мешуд, бунафшаро либоси кабуди насронӣ мепӯшонад ва лутф ҳам мекунад, ки оё бунафша аз дин баргашт ва насронӣ шуд.

Ғазалиёти ошиқонаи Робиаи Қаздорӣ зинда, пуробу ранг ва мамлу аз эҳсосоти латиф, вале табиии як инсони вораста аст. Ба ин ғазали зебо таваҷҷуҳ кунед, ки дар он шоира ҳама қаҳру дарди ишқро бо ҷон харидор аст: Ишқи ӯ боз андар овардам ба банд,

Кӯшиши бисёр н-омад судманд.

Тавсанӣ кардам, надонистам ҳаме,

К-аз кашидан сахттар гардад команд.

Ишқ дарёе трона нопадид,

Кай тавон кардан шино, эй ҳушманд.

Ошиқӣ хоҳӣ, ки то поён барӣ,

Бас бибояд сохт бо ҳар нописанд

Зишт бояд диду ангорид хуб,

Заҳр бояд хурду ангорид қанд.

Абӯ Зироа, ки сари баҳс бо маликушшуарои даврон дорад, воқеан қудрати шоириаш ҳам қавист аз ноом кораш хеле дақиқ мегӯяд:

Ҳар он касе, ки набошад зи ахтараш иқбол,

Бувад ҳама ҳунари ӯ ба халқ номақбул.

Шуҷоаташ ҳама девонагӣ, фасоҳат-ҳашв,

Сухан-газофу каримӣ-фасоду фазл-фузуя.

Абулҳасани Оғоҷии Бухороӣ тасвиргари ҳунарманд будааст. Ӯ манзараи боридани барфро ҳунармандона тасвир кардааст:

Ба ҳаво дарнигар, ки лашкари барф,

Чун кунанд андар он ҳаме парвоз.

Рост ҳамчун кабутарони сафед,

Роҳгумкардагон зи ҳайбати боз.

Тасвире, ки Мантиқии Розӣ одами хасисро мекунад, дақиқ ва латиф аст. Маълум аст, ки дар он даврон даври тангаҳои заррину симин калимаи шаҳодат сика зада мешуд. Калимае, ки мусалмон тамоми умр онро мегӯяд ва дар лаҳзаи ҷон додан ҳам калимаи шаҳодат гӯяд, наҷот меёбад. Мантиқии Розй ба хасис мегӯяд, ки агар танга ба кафи ту афтид, ба назъи ҷон меафтад:

Ки бар сим сика чаро кардаанд,

Бидонистаме ман ҳаме он замон.

Дирам з-он кафи ӯ ба назъ андар аст,

Шаҳодат ниҳандаш ҳаме дар даҳон.

Мантиқии Розӣ моҳтобро чӣ гуна гуногун дидааст:

Маҳи гардун магар бемор гаштаст?

Бинолиду танаш бигрифт нуқсон.

Сипаркирдори симин буд, инак,

Баромад бар фалак чун гӯйи чавгон.

Ту гуфти хинги соҳиб тохтан кард,

Бимондаш наьли заррин дар биёбон.

Шаби ид аз бари рӯйи фалак шуд

Ҳаме абрӯи моҳи нав намоён

Кисоии Марвазӣ себи зардгаштаи биҳиро дар шох овезон дида тасаввур кардааст, ки хамчун ҷӯк (ҳашароте монанди тортанак) худро овехтааст:

Гӯӣ биҳӣ чу ман зи ғами ишқ зард гашт,

В-аз шох ҳамчун ҷӯк биовехт хештан.

Дар замони Кисоӣ ҳам дуруштонро дӯст намедоштанд:

Ба хорпушт нигаҳ кун, ки аз дуруштии пӯст,

Ба пӯсти ӯ тамаъ накунанд пӯстинпироӣ.

Ҳатто чармгар, ки ҳамеша дар ҷустуҷӯйи пӯст аст, ҳар пӯстеро барои коре истафода мекунад, шояд пӯсти хорпушт ҳам ба коре биояд, аммо аз баски дурушт аст, аз он кароҳат мекунад.

Ҷақони ботинии мардуми ин айём ғанӣ ва зебо будааст. Бубинед равони ошиқонаи Дақиқӣ ба чӣ мушкилот печидааст:

Чӣ гуна балоӣ, ки пайванди ту,

Наҷӯӣ бад асту биҷӯӣ, батар.

Ё драмаи ботинии Қамарии Ҷурҷонӣ дар кадом вазъи печида аст:

Моҳ гоҳе чу рӯйи ёри ман аст,

Гаҳ чун ман кӯжпушту зарду низор.

Шеъри аҳди Сомониён харидори заршинос ва ҳиматбаланд доштааст. Бозораш гарм будааст. Тасвири вазъи ошиқи дидор дурмондаро Абул Абос чи хуб анҷом додааст:

Гунҷишк чӣ гуна ларзад аз борон,

Чун ёд кунам туро чунин ларзам.

Шеъри арҷманд аст, онро ҳамеша пайравӣ кардаанд, аз ҷумла хоҷа Ҳофиз аз Дақиқӣ иқтибос кардааст. Дақиқӣ мегӯяд:

Гӯянд сабр кун, ки туро сабр бар дҳад,

Оре диҳад, валек ба хуни ҷигар диҳад.

Дар байти хоҷа Ҳофиз:

Гӯянд санг лаъл шавад дар мақоми сабр,

Оре, шавад, валек ба хуни ҷигар шавад.

Воқеан байти дуюми Дақиқӣ хеле ҷолиб аст ва шаҳодат медиҳад, ки сабурии Дақиқӣ аз сабри Ҳофиз фарқ дорад:

Ман умри хешро ба сабурӣ гузоштам,

Умри дигар бибояд то сабр бар дҳад.

Дар шеъри Хусравии Сарахсӣ ташбеҳоти таҷриди қавист, ки ин ҳунар дар шеъри Пастернак ва Манделштам ҳам чун зуҳури ҳунари олии шеъри рус маъруф аст. Намуна аз Хусравӣ ин аст:

Эй басо хаста, к-аз фалак бинам

Бесилоҳе ҳамеша афгор аст.

В-эй басо баста, к-аз навоии чарх,

Банд пинҳону ӯ гирифтор аст.

В-эй басо куштагон, ки гардунрост,

Надавад хуну кушта бисёр аст.

Ин вазъи буҳрони равони хоси давронҳои ноором аст. Хусусан исбот шудааст, ки баъд аз ҳар ҷанги гражданӣ ҷомеа аввал ба эпидемияҳо мубтало мешавад. (Бемориҳое ба монанди маризҳои пӯст, сил, тиф...) Сониян ба дарди депрессияи иҷтимоӣ ва дар зинаи сеюм психози иҷтимоӣ зиёд мешавад... Дар аҳди Сомониён кадом арзишҳои маънавӣ буданд, ки аҷдоди мо мувофиқи он умр ба сар мебурданд? Муҳимтарин арзише, ки дар ин даврон диққати аҳли суханро ба худ ҷалб кардааст хирад, парастиши хирад, сухан, нақши он дар тақдири инсон ва монанди инҳо мебошад. Дар баробари худи Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ин арзиш дар осори Абӯшакури Балхӣ ба назар мерасад. (Таърихи зиндагии ӯ дақиқ нест, ин қадар маълум аст, ки ӯ шояд охирҳои фаъолияти Рӯдакӣ аввали ҷӯшу хурӯши Фирдавсиро дарёфта бошад).

Абӯшакур хирадро чунин ситоиш мекунад:

Хирад беҳтар аз фазлу доноӣ аст

На доноӣ, афзун зи биноӣ аст.

Хирад бод ҳамвора солори ту

Мабо дар ҷаҳон ҷуз хирад ёри ту.

Бояд дақиқии назари Абӯшакурро кайд кунем, яъне сареҳан таъкид мекунад, ки хирад, доноӣ, маълумот нест. Агар биноӣ барои инсон зарур аст, Абӯ Шакур мегӯяд, ки хирад аз биноӣ заруртар аст. Алқисса Абӯшакур шинохти маърифатии ориёни бостонро пайгирӣ мекунад, ки хирадро чун як қудрате пайванд бо нируҳои осмонӣ мешуморад. Агар боз ҳам соддатар гӯям, хирад як қудрати фитрӣ, табиии инсон аст, ки бешубҳа агар он парвариш ёбад, комил мешавад, барои инсон аз доноӣ ва биноӣ беҳтар хизмат мекунад.

Кисоӣ кадру киммати фарзонагӣ, донишмандиро баландтар медонад аз ҳамаи он неъматҳое, ки аз зану фарзанд ҳосил мешавад. Ин ақида пайванд дорад бо орзӯи азалӣ ва абадии инсон, ки умри ҷовидонӣ медиҳад. Танҳо тадбире, ки умри ҷовидонӣ мебахшад, ба ақидаи Кисоӣ доноӣ аст. Ситоиши маърифат тарғиб кардан ба сӯи илму дониш дар осори бештари суханварони аҳди Сомонӣ ба назар мерасад. Дар ин раванд Муҳаммад бинни Восиф ҷиддият ва солориро зарур медонад:

Мулк або ҳазл накард интисоб,

Нур зи зулмат накунад иқтибос.

Матлаб ин аст, ки ҳукумату давлатро поянда доштан ҷиддият ва солориро мехоҳад. Дар сурати ба айшу ишрат, худнамоӣ, намоишкории худхоҳона машғул будан ҳукумату давлат аз дарун фурӯ мерезад, ҳамчуноне, ки дар зулмати ҷовидонӣ мемонад. Мисраи дуюм идомаи таълимоти ориёнист, ки донишу маърифатро яке аз таҷаллиҳои нур медонистанд. Калимахои «зулмат» ва «ҳазл» байти дигари Абӯшакури Балхиро рӯшан мекунад, ки ҳадафаш дар ин мисраъҳо ба ҳам наомадани ҷаҳл ва маърифат, нур ва зулмат аст, донишмандӣ-бедонишӣ табиатан душман ҳастанд, онҳо муросову мадоро кардан наметавонанд. Ин ҳақиқат ҳақиқати талху ҷовидонист, ки имрӯз ҳам побарҷоӣ аст:

Абедонишон бори ту кай кашанд?

Абедонишон душмани донишанд.

Шеъри аҳди Рӯдакӣ давраи эҳёи миллии тоҷикон, шукуфоии беназири миллӣ, сиёсӣ, маданӣ, шеъри ҳамеша тару тоза, ҳамнабзи инсони озодманиш, хушбин, ободгар аст.

Назри Яздон – н.и.ф., ходими пешбари шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ-и АМИТ