Пирях – тӯдаи яхҳои табии рӯи заминӣ, солҳои сол аз бориши барф зам шудаанд, ки ҳамеша дар ҳаракат буда, дар як шабонарӯз якчанд сантиметр то даҳҳо метр ҳаракат мекунад. Пиряхҳо сарвати гаронбаҳои манбаи асосии оби тозаи ошомиданӣ на барои кишварҳои Осиёи Миёна, балки барои аҳолии тамоми сайёра ба ҳисоб меравад. Дар солҳои соҳибистиқлолӣ ба ҳифзи муҳити зист ва муҳофизати пиряхҳо таваҷҷуҳи бештар равона гардид. Ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин самт, ки бо ибтикори Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳандозӣ мегарданд, аз ҷониби созмонҳои байналхалқӣ ҳам бо ҷонибдории зиёде қабул ва мавриди амал қарор дода мешаванд. Пешниҳодҳои Тоҷикистон дар мавриди оби тоза чандин сол боз дар кишварҳои зиёде амалӣ шуда истодаанд, ки дар ҳифзи табиат, тозаву озода нигоҳ доштани муҳити сайёра саҳми беандоза муҳимро доро мебошад.
Ташаббуси кишварамон дар самти муҳофизати пиряхҳо ҳам айни ҳол аҳамияти калонеро молик аст. Зеро Тоҷикистон доро беш аз ёздаҳ ҳазор пирях мебошад ва солҳои охир гармшавии ҳарорати сайёра ба обшавии босуръат ва дар ин замина азбайнравии ин пиряхҳо, ки манбаи асосии на танҳо оби тозаи ошомиданӣ, балки умуман об ҳам барои соҳаи кишоварзӣ ва ҳам саноат, мисли гидроэнергетика мебошанд, оварда мерасонад.
Дар солҳои соҳибистиқлолӣ дар Тоҷикистон бо ташаббуси Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори нахуст дар ҳудуди ноҳияи Ванҷ Парки миллӣ таъсис дода шуд, ки ҳадаф аз ин иқдом пеш аз ҳама ҳифзи муҳити зебову дилрабои диёри афсонавиамон мебошад. Табиати зебову дилоро, кўҳҳои сарбарфалаккашида ва тамошои манзараҳои нотакрори ноҳияи баландкӯҳ кайҳо боз диққати сайёҳонро ба худ ҷалб намудааст.
Масалан, деҳаи Пойи Мазорро гирем, ин деҳа дар домони кўҳсор, дар назди пиряхи овозадори Федченко ҷойгир аст. Бинобар маълумотҳои охирин, Федченко калонтарин пиряхи водигию кӯҳӣ мебошад, ки ба китоби "Рекордҳои замин" ворид шудааст. Дарозияш 77 км, ғафсияш аз 700 то 1000 метр ва паҳноияш ба ҳисоби миёна 1,8 ҳазор метр арзёбӣ мешавад.
Бори нахуст олимони табиатшиноси сатҳи ҷаҳонӣ ба ин ҷо охирҳои асри 19 омада, дар бораи Ванҷи боло маълумот додаанд. Масалан энтомолог (ҳашаротшинос)-и рус Василий Фёдорович Ошанин соли 1878 дар бораи пиряхи Федченко маълумот додааст. Ӯ ба воситаи забонаи пирях, ки аз он маҷрои калони об ҷорї мешуд, пиряхи Федченкоро кашф намуд ва онро ба номи сайёҳи машҳур Алексей Федченко гузошт. Алексей Федченко бошад ҳамагӣ 5 сол пеш ба ин минтақа омада буд, вале кашфи пирях ба ӯ муяссар нашуд, зеро ӯ баъди кашфи қуллаи Ленин роҳи бозгаштро пеш гирифт. Он вақт ин тарафи маҳалро Селдара ном мебурданд ва зимистон аз хунукиву сербарфӣ ва дар фасли гармо аз серобӣ касе ҷуръати сафар ба ин тарафҳоро намекард. Алексей дар ин сафар то ҳамин ҷо омада буду баргашт ва ин сафари охирини ӯ ба ин минтақа шуд. Федченкои 28-сола, ҳангоме ки барои сайёҳати навбатӣ ба Помир омодагӣ медид, дар кӯҳҳои Алпи Швейсария, дар пиряхи Кол-дю –Жеан дар пайи номусоидии обу ҳаво ҷон бохт. В. Ф. Ошанин аз азми Федченко доир ба сафари навбатӣ ба Помир дарак дошт. Бинобар ин, раво донист пиряхи навкашфкардааш ба номи Федченкои номурод гузошта шавад. Дар бораи саёҳати сайёҳони русу аврупоӣ ба ин тарафҳо Павел Лукнитский дар китобаш –“Сайёҳат дар Помир”, ки нашриёти “Молодая гвардия” (Москва) соли 1955 ба табъ расондааст, ҳикоятҳои ҷолиб овардааст. Худи Павел Лукнитский ба ин тарафҳо соли 1928 омада буд.
Деҳа аз он ҷиҳат ҳам ҷолибу машҳур аст, ки дар ин ҷо пиряхи Хирсон доман густурда аст, ки яке аз пиряхҳои серҳаракаттарин ва хавфноктарин маҳсуб меёбад. Бори аввал мутахассисон ҳаракати пиряхи Хирсонро соли 1962 мушоҳида карданд, ки дар як шабонарӯз 50 метрро ташкил медод. Соли 1963 суръати ҳаракати пирях ба тадриҷ рӯ ба афзоиш ниҳод, ки хатари ҷиддиро ба бор овард. Хушбахтона, дар ниҳоят пиряхи Хирсон ба кӯҳи тарафи муқобил бархӯрд ва аз ин ба мардуми деҳаву ноҳия осебе нарасид. Вале дар натиҷаи бархӯрди пирях ба кӯҳи тарафи муқобил сарбанди мустаҳками яхине эҷод шуд, ки оқибати ваҳмангезе ба бор овард. Тадқиқотчиён муайян намуданд, ки Хирсон солҳои 1914, 1937,1951, 1963, 1973, 1989, 2002 ҳаракат карда, пеши дарёи Ванҷобро бастааст ва ҳар бор ҳисороти зиёде боқӣ гузоштааст.
Пиряхҳои Кашолаях ва Ғармо низ дар ин мавзеъ ҷой доранд. Дар умум ин силсилапиряхҳо захираи калони обиро ташкил медиҳанд. Вале таре мутахассисони соҳа таъкид мекунанд, солҳои охир камшавии масоҳати пиряхҳо, ҳатто аз байн рафтани баъзе аз онҳо ба мушоҳида мерасад, ки ин оқибати ваҳмангез дорад. Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли 2022 зимни конфронси байналмилалӣ дар Душанбе дар масъалаи об таъкид намуданд, ки тайи якчанд даҳсолаи охир беш аз як ҳазор пиряхи Тоҷикистон аз байн рафтааст. "Пиряхи калонтарини дунё дар хушкӣ – Федченко, ки дар кишвари мо ҷойгир аст таъкид намуданд Президенти мамлакат - аз лиҳози ҳаҷм 16 километри мукааб ва аз лиҳози масоҳат 45 километри мураббаъ кам гардидааст".
Бинобар ин ташаббуси Роҳбарияти олии кишвар ҷиҳати ҳифзи пиряхҳо барои пешгирии оқибатҳои ҳузнангез дар сайёра хеле саривақтӣ мебошад ва барои ҳамин ҳам аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфт.
Хурсанд Илолов - директори филиали Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар ВМКБ
Хусрав Ақдодов - нозири филиали Агентии
амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар ВМКБ
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
