Пиряхҳо дар ҳаёти инсоният нақши муҳим доранд, зеро онҳо оби тоза таъмин мекунанд, иқлимро танзим менамоянд ва гуногунии биологиро нигоҳ медоранд. Аммо гармшавии глобалӣ ва омилҳои антропогенӣ ба мавҷудияти онҳо таҳдид мекунад.
Пиряхҳо тақрибан 68–70%-и захираҳои оби тозаи ҷаҳонро дар бар мегиранд ва дарёҳо, аз қабили Ҳинд ва Гангро, ки ба беш аз як миллиард нафар дар Осиё об медиҳанд, таъмин мекунанд. Онҳо инчунин иқлимро тавассути инъикоси радиатсияи офтоб танзим мекунанд ва экосистемаҳои нодирро дастгирӣ менамоянд. Аз ҷиҳати иқтисодӣ, пиряхҳо барои гидроэнергетика, кишоварзӣ ва туризм муҳиманд; масалан, дар Перу нерӯгоҳҳои гидроэлектрикӣ, ки аз пиряхҳо вобастаанд, 80%-и нерӯи барқро таъмин мекунанд.
Тағйирёбии иқлим, ки аз партови газҳои гулхонаӣ ба вуҷуд меояд, обшавии пиряхҳоро суръат мебахшад, ки тибқи маълумоти Созмони Ҷаҳонии Метеорологӣ, аз солҳои 1980 то 2020 ба ҳисоби миёна 20% афзоиш ёфтааст. Ин боиси баланд шудани сатҳи баҳр ва норасоии об мегардад, ки низоъҳоро дар минтақаҳои хушк суръат мебахшад. Омилҳои маҳаллӣ, ба монанди туризм ва истихроҷи маъдан, низ ба пиряхҳо зарар мерасонанд.
Ҳифзи пиряхҳо талаб мекунад, ки партови газҳои гулхонаӣ коҳиш дода шавад, масалан, тавассути Созишномаи Париж, ва технологияҳои инноватсионӣ, ба монанди пӯшишҳое, ки обшавиро коҳиш медиҳанд, ба кор бурда шаванд, чунон ки дар Швейтсария истифода мешаванд. Ҳамкории байналмилалӣ ва баланд бардоштани огоҳии ҷомеа низ барои нигоҳдории пиряхҳо барои наслҳои оянда зарур аст.
Пиряхҳо, ҳамчун бузургтарин захираҳои оби тоза дар рӯи Замин, дар нигоҳдории тавозуни экологии ҷаҳон нақши муҳим доранд. Онҳо ба миллиардҳо одамон об таъмин мекунанд, иқлимро танзим менамоянд ва гуногунии биологиро нигоҳ медоранд, аммо гармшавии глобалӣ ва омилҳои антропогенӣ ба онҳо таҳдид мекунад. То соати 08:27-и субҳи 2 майи соли 2025, маълумоти мавҷуда зарурати амалиёти фавриро барои ҳифзи пиряхҳо таъкид мекунад, то ояндаи устувор барои инсоният таъмин шавад. Ин таҳлил аҳамияти пиряхҳо, таҳдидҳо ба мавҷудияти онҳо ва пешниҳодҳоро барои нигоҳдории онҳо, ки ба тадқиқотҳои илмӣ ва гузоришҳо, аз қабили гузоришҳои IPCC ва маълумоти Созмони Ҷаҳонии Метеорологӣ асос ёфтааст, пешкаш мекунад.
Пиряхҳо вазифаҳои зиёдеро иҷро мекунанд, ки барои устувории экосистемаҳо ва некӯаҳволии ҷомеаҳои инсонӣ муҳиманд:
- Манбаи оби тоза: Пиряхҳо тақрибан 68–70%-и захираҳои оби тозаи ҷаҳонро дар бар мегиранд ва барои минтақаҳое, ки захираҳои об маҳдуданд, муҳим мебошанд. Масалан, дарёҳои Ҳинд, Ганг ва Брахмапутра, ки аз Ҳимолой сарчашма мегиранд, ба беш аз як миллиард нафар дар Осиёи Ҷанубӣ об медиҳанд ва дар давраҳои хушксолӣ тавассути обшавии тобистона ин норасоиро ҷуброн мекунанд. Дар Амрикои Ҷанубӣ, сокинони Ла-Пас, Боливия, дар давраҳои хушк аз обшавии пиряхҳо вобастаанд.
- Танзими иқлим: Пиряхҳо дорои албедои баланд буда, радиатсияи офтобро инъикос мекунанд ва аз гармшавии Замин пешгирӣ мекунанд. Обшавии онҳо албедоро коҳиш медиҳад, ки гармшавии глобалиро суръат мебахшад ва давраи бадро эҷод мекунад.
- Нигоҳдории гуногунии биологӣ: Экосистемаҳои пиряхӣ намудҳои сарддӯстро, ба монанди ҳашароти пиряхӣ, дастгирӣ мекунанд, ки нобудшавии онҳо ба занҷираҳои ғизоӣ таҳдид мекунад.
- Аҳамияти иқтисодӣ: Пиряхҳо оби нерӯгоҳҳои гидроэлектрикиро таъмин мекунанд; масалан, дар Перу онҳо тақрибан 80%-и нерӯи барқро таъмин мекунанд. Онҳо инчунин кишоварзиро дар минтақаҳои хушк, ба монанди Осиёи Марказӣ, дастгирӣ мекунанд ва сайёҳонро ҷалб намуда, ба рушди иқтисодии минтақаҳои кӯҳӣ мусоидат мекунанд.
Таҳдиди асосӣ ба пиряхҳо гармшавии глобалӣ аст, ки аз партови газҳои гулхонаии антропогенӣ ба вуҷуд меояд:
- Тағйирёбии иқлим: Афзоиши ҳарорати миёнаи солона боиси суръатёбии обшавии пиряхҳо мегардад. Тибқи маълумоти Созмони Ҷаҳонии Метеорологӣ, аз солҳои 1980 то 2020 суръати обшавӣ ба ҳисоби миёна 20% афзоиш ёфтааст, махсусан дар Арктика ва Антарктида, ки пӯшиши ях бо суръати бесобиқа коҳиш меёбад. Гузориши IPCC соли 2021 пешгӯӣ мекунад, ки то соли 2100 ҳаҷми пиряхҳо 30–50% коҳиш меёбад, ки сатҳи баҳрро 0,3–1,1 метр боло мебарад.
- Омилҳои антропогенӣ: Партови саноатӣ, буридани ҷангалҳо ва истифодаи сӯзишвории фоиданок эффекти гулхонаиро пурзӯр мекунанд. Омилҳои маҳаллӣ, ба монанди туризм ва фаъолияти истихроҷи маъдан, ба сохтори пиряхҳо зарар мерасонанд ва таназзули онҳоро суръат медиҳанд.
- Оқибатҳо: Обшавии пиряхҳо боиси норасоии оби тоза мегардад, ки низоъҳо барои захираҳо дар минтақаҳои хушк, ба монанди Осиёи Марказӣ ва Андиро пурзӯр мекунад. Баландшавии сатҳи баҳр ба шаҳрҳои соҳилӣ ва давлатҳои ҷазираҳо таҳдид мекунад, ки метавонад ба муҳоҷирати оммавӣ ва талафоти иқтисодӣ оварда расонад.
Барои нигоҳдории пиряхҳо чораҳои мукаммал заруранд, ки ҳамкории байналмилалӣ, тадқиқотҳои илмӣ ва технологияҳои инноватсиониро дар бар мегиранд:
- Коҳиши партови газҳои гулхонаӣ: Қадами асосӣ иҷрои Созишномаи Париж аст, ки ба маҳдуд кардани гармшавии глобалӣ то 1,5°C нигаронида шудааст. Ин талаб мекунад, ки ба манбаъҳои барқароршаванда гузашта, самаранокии энергия баланд бардошта шавад ва истифодаи сӯзишвории фоиданок коҳиш дода шавад.
- Технологияҳои инноватсионӣ: Тавсеаи усулҳо, ба монанди пӯшишҳои геотекстилӣ барои коҳиши обшавӣ, аллакай дар Швейтсария бо муваффақият истифода мешавад. Тадқиқот дар соҳаи геоинженерия, ба монанди зиёд кардани албедо ба таври сунъӣ, низ дурнамои навро мекушояд.
- Ҳамкории байналмилалӣ: Эҷоди фондҳои байналмилалӣ барои маблағгузории лоиҳаҳои ҳифзи пиряхҳо ва мубодилаи маълумоти илмӣ метавонад самаранокиро ба таври назаррас баланд бардорад. Масалан, гузоришҳои IPCC зарурати ҳамоҳангии ҷаҳониро таъкид мекунанд.
- Қонунҳои маҳаллӣ: Баъзе кишварҳо, ба монанди Аргентина, қонунҳое қабул кардаанд, ки истихроҷи маъдан ва фаъолиятҳои саноатиро дар наздикии пиряхҳо манъ мекунанд.
- Огоҳсозӣ ва ҷалби ҷомеа: Баланд бардоштани огоҳии ҷомеа тавассути барномаҳои таълимӣ ва маъракаҳои расонаӣ ба ташаккули рафтори аз ҷиҳати экологӣ масъулиятнок мусоидат мекунад. Ҷалби ҷомеаҳои маҳаллӣ дар мониторинги пиряхҳо дастгирии ҷамъиятиро пурзӯр мекунад.
- Тадқиқотҳои илмӣ: Давом додани мониторинги вазъи пиряхҳо ва омӯзиши динамикаи онҳо барои тавсеаи усулҳои нави ҳифз зарур аст, чунон ки дар тадқиқотҳое, ки дар маҷаллаҳо ба монанди *Science* нашр шудаанд, нишон дода шудааст.
Хулоса, пиряхҳо асоси ҳаёти инсоният мебошанд, зеро онҳо оби тоза таъмин мекунанд, иқлимро танзим менамоянд ва гуногунии биологиро нигоҳ медоранд. Обшавии онҳо, ки аз гармшавии глобалӣ суръат гирифтааст, барои экосистемаҳо ва рушди устувор таҳдиди ҷиддӣ дорад. Ҳифзи пиряхҳо амалиёти фавриро талаб мекунад, аз ҷумла коҳиши партови газҳои гулхонаӣ, ҷорӣ кардани технологияҳои инноватсионӣ ва ҳамкории байналмилалӣ. Танҳо бо кӯшишҳои муштарак инсоният метавонад ин объектҳои нодири табииро барои наслҳои оянда нигоҳ дорад, чунон ки маълумоти илмӣ ва гузоришҳои ҷорӣ, ба монанди IPCC 2021, таъкид мекунанд.
Ҳоҷизода Ганҷина ходими илмии шуъбаи Мониторинги пиряхҳо, криосфера, глятсиология ва ГИС – технологияи МДИ ”Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
