“Муаллим, пеш аз ҳама, афрӯзандаи чароғи дурахшони илму дониш аст ва хушбахтона, қисми асосии зиёиёни кишварро муаллимон ташкил мекунанд. Бинобар ин, вазифаи асосии муаллим дар баробари омӯзонидани илму дониш, инчунин омӯзонидани адаб ва ҳидояту роҳнамоии шогирдон ба роҳи рост мебошад. Ин амр бояд ба меъёри ахлоқии фаъолияти муаллим табдил ёбад”.
Эмомалӣ Раҳмон
Пешаи омӯзгорӣ чун қуллаи нурафканест, ки тамоми касбу вазифаҳои олам аз он сарчашма мегиранд. Аз ин лиҳоз, саромади педагогика Ян Амос Каменский (1592 - 1670) ба касби ифтихорманди омӯзгорӣ баҳои арзанда дода, чунин гуфтааст: «...ба муаллимон вазифаи беҳтарине супорида шудааст, ки болотар аз он дар зери хуршед чизе буда наметавонад».
Муаллимро дар ҳаёти ҳаррӯза на танҳо шахсе медонанд, ки савод, ҳисоб, навиштан ва хонданро меомӯзонд, дар ҳақиқат ҳар шахсеро, ки ба дигарон ягон хел маҳорат омузонда бошад, ба таври ҳаққонӣ муаллим номида мешавад. Аммо агар сухан дар бораи муаллимони касбӣ, омӯзгорон, мураббиҳо равад пас бо камоли боварӣ гуфтан мумкин аст, ки шахси соҳибистеъдод ва ба таври хаққонӣ сазовори номи олии муаллим аст. Вазифаи муаллим аз он иборат аст, ки шогирдро бо илм шинос карда, талаботи асосии ҳар пешаро маълумот диҳад ва бо шогирд таҷрибаи муштаракро ба роҳ монаду роҳҳои муваффақият ва дастовардҳоро омӯзиш диҳад. Танҳо омӯзгоре метавонад ба ин ноил шавад, ки соҳиби методу мактаби хоси худ бошад.
Муаллими маъруфи олмонӣ Л.Гурлит чунин мешуморид, ки кӯдаконро «мувофиқи табиати модарзодии кӯдакон» бо назардошти хоҳиш, майлу рағбат ва хусусиятҳои психологии онҳо тарбия кардан лозим аст. Омӯзгор бояд ҳамеша бодиққат ва эҳтиёткор бошад, то моҳияти кӯдакро дуруст ифшо кунад ва ҷаҳони ботинии ӯро вайрон накунад.
Вазифаи асосии омӯзгор ташаккули олами маънавии наврасону ҷавонон, муайян намудани қоидаву эътиқоди
умумияти башарият мебошад. Омӯзгор аз хурдсолӣ мафҳумҳои арзишҳои умумибашарӣ, ҳуқуқ, эстетика ва фарҳангро ба худ медарорад, дар бораи олам тасаввуроти дурустро ташаккул медиҳад, ба онҳо меомӯзад, ки рафтори худро мувофиқи ин ақидаҳо танзим кунанд, аз рӯи принсипҳои некӯкорӣ зиндагӣ кунанд ва шафқат, таҳаммул, эҳтиром ва инсондӯстӣ нисбат ба дигаронро дар ҳаёт дошта бошад.
Маорифгари олмонӣ, ки дар миёнаҳои солҳои 1800 зиндагӣ мекард, Адолф Дистервег аз таҷрибаи шахсии худ изҳор дошт, ки «муҳимтарин падидаи мактаб,
ибратбахштарин мавзӯъ, намунаи зиндатарин барои хонанда худи муаллим аст. Ва сарфи назар аз он, ки рушди инсон дар давоми тамоми ҳаёт сурат мегирад, асосҳои иҷтимоии инсон маҳз дар синни томактабӣ ва мактаби ибтидоӣ ба вуҷуд меоянд. Муаллим бояд оқилонаю дилсузона имкониятҳои маданию маърифатии ҳар як кӯдакро алоҳида баробар карда тавонад. Давраи мактаби ибтидоӣ давраи афзоиши интенсивӣ, мустаҳкам шудани организм ва инкишофи тамоми вазифаҳои асосии он мебошад. Маҳз дар мактаб кӯдакон аввал дар ҳолатҳои мухталифи муноқиша дучор мешаванд ва дар ин ҷо нуфузи омӯзгор ва намунаи шахсии ӯ ва таъсири мусбати ӯ ба кӯдак дар сари вақт ислоҳ ва дар муошират бо ҳамсолон рафъи мушкилотҳо мусоидат намуда, мақоми кӯдакро баланд мебардорад. Давраи наврасӣ барои равандҳои таълимӣ метавонад барои муаллимон душвортар бошад. Дар ин синну сол дар ҷавонон ҳисси барвақти камолот ташаккул ёфта, хоҳиши раҳоӣ аз сарпарастии калонсолон (ҳам падару модар ва ҳам омӯзгор) ва аз ин рӯ, дар рафтору кирдор, муқовимат ба таъсири тарбиявӣ, тамоюли зиддият, ҳимоятгарӣ пайдо мешавад. Ҳуқуқҳои онҳо ва хоҳиши ба таври худкор анҷом додани кор ва дар ин ҷо барои омӯзгор хеле муҳим аст, ки дар байни хонандагони синфҳои боло эътимод ва эҳтиром пайдо карда тавонанд, то ки воқеан мураббии маънавии онҳо гардад, ба онҳо дар фаҳмиши масъалаҳое, ки онҳоро ба ташвиш овардааст, ёрӣ диҳад ва мавқеи худро дар зиндагӣ муайян кунад. Муносибати шогирд бо муаллимро нодида гирифтан ғайриимкон аст, зеро агар мо нақши бузургеро, ки муаллим дар ҳаёти инсон мебозад, ба назар гирем, шогирд бояд то охири умр аз устод миннатдор бошад. Муаллим дар ҳаёти инсон, дар ташаккули инсон вазифаи азимро иҷро мекунад. Ин аст, ки ба табдил додани кӯдак ба шахсияти ҳамаҷонибаи мувофиқ мусоидат мекунад.
Ин ҳама хидматгузории омӯзгор ҷомеаи рушангару донишварро мегузорад.
Касби омӯзгорӣ, албатта, душвор аст, ки дар кӯдакон майли дар болои худ кор кардан ва дар дил парваридан хеле мушкил аст. Волидайн, ки фарзанди худро, чун қоида, ба муаллими ношиноси мактаб бовар карда, бояд ба интихоби муаллими аввал то ҳадди имкон бомасъулиятона муносибат кунанд. Ин нуктаи асосӣ, принсипи муҳим аст. Аз рафти кор, боз ҳам беҳтар аст, ки кӯдакро бо муаллими оянда пешакӣ шинос кунем, то ки агар имкон бошад, муайян карда шавад, ки оё дар байни онҳо алоқа барқарор мешавад, оё робитаи дохилӣ муқаррар мешавад ё не, табъаш мувофиқ меояд, зеро таассуроти аввал аз ҳама муҳим аст, он дарки минбаъдаи тамоми раванди таълимро ташаккул медиҳад. Муаллим бояд чунин хислатҳоро дошта бошад, чун фаҳмиш, дастгирии бечуну чаро, муҳаббат ба шогирдон, қобилияти дар лаҳзаҳои ногувор ба таваккал гирифтан оқилона, саривақтӣ ва албатта, муносибати эҷодӣ дар ҳама чиз! Эътимод ба худшиносӣ ва кордонии омӯзгор, яъне қобилияти интиқоли дониш, ба шакли фаҳмо ва осон ҳазм расонидани он муҳимтар нест, барои ин омӯзгор бояд ҳадди аққал фанни худро дӯст дорад. Муаллим бояд пайваста худаш дар омӯзиш бошад, вагарна шахсе, ки худаш ин корро намедонад, чӣ гуна метавонад ба кӯдакон таълим диҳад? Ҳамин тариқ, барои ҳалли ин мушкилот омӯзгори асри 21 бояд худ устоди муваффақи наҷибтарин, эҷодкортарин ва шояд мушкилтарин вазифаи худ бошад.
Яке аз муҳимтарин ашхос дар ҳаёти кӯдак муаллим буд ва боқӣ мемонад. Вай метавонад дар даруни худ истеъдодҳои ниҳониро бедор созад, такягоҳи хақиқи шавад- як калима, ба падару модараш дар тарбияи шахсияти наҷиб ва тавоно кумак кунад. Ва ё баръакс, ишқи донишомӯзӣ ва майли эҷодкориро комилан барбод медиҳад. Албатта, ба ҳар як кӯдак дарҳол муроҷиат кардан мумкин нест, аммо муаллими хубу фаҳмиш ҳамеша кӯшиш мекунад, ки ба ёрии шогирдонаш биёяд.
Аксарият гумон мекунанд, ки муаллим шахсе аст, ки дар мактаб ё донишгоҳ кор мекунад, аммо дар асл муаллим онест, ки дарҳои ҳаёти ҷамъият, ба рӯи ҷомеа мекушояд, ояндаи моро оҳиста-оҳиста хишт месозад ва ба мо кумак мекунад. Аввалин муаллим дар ҳаёти инсон падару модари мост. Онҳо аввалин шуда ба мо роҳ рафтан, гап задан, навиштан, ҳисоб кардан ва чи гуна рафтор карданро дар байни одамон меомӯзонанд. Бисёр чиз аз падару модар, яъне хислат, ҷаҳонбинӣ ва фарҳанг вобаста аст. Сипас, кӯдак як қадами азим мегузорад ва ба пушт халтаи алифбо гузошта, ба мактаби ибтидоӣ дохил мешавад. Муаллимон масъулияти
бузург доранд, зеро маҳз донише, ки мо аз онҳо гирифтаем, мо дар ҳаёти ояндаи худ истифода бурда истодаем. Ин дониш бояд амиқ, ғанӣ, муфид ва муҳимтар аз ҳама дуруст бошад, зеро ҳар як омӯзгор барои шогирдонаш танҳо некӣ ва муваффақият мехоҳад.
Дар ҳаёти наврасии ман муаллимони зиёде буданд, ки ба андешаи кӯдаконаам онҳоро ба хубу бад ҷудо мекардам. Аммо дар рафти таҳсилот як чизро фаҳмидам: муаллими бад нест, ба талабагон муносибатҳои гуногун доранд. Баъзе одамон чораҳои сахтро афзалтар медонанд, дигарон баръакс. Аммо чунон ки волидайнам ба ман мегуфтанд: “Муаллимон ҳам мушкилот доранд, онҳо низ метавонанд мисли дигарон дар пайи ҳалли мушкилоти худ бошанд, аммо мушкилоти шахсии худро як сӯ мегузоранд, зеро тарбияи толибилмон ҳамеша болотар аз мушкили шахсии худашон аст».
Банда шояд аз ин сабаб қадру манзалати омӯзгорро бештар дарку фаҳм кунам, ки падару модарам пешаи омӯзгориро доранду ман низ дар чунин муҳит бузург шудаам ва нони ҳалолу поки касби омӯгориро хурда, ба воя расидаам, чӣ тавре, ки шоир ҳам мефармояд:
Набошад неъмате дар ҳар ду олам,
Ҳалол аз пораи нони муаллим!
Аз ин лиҳоз, устодону рӯшангарони роҳи фардои ҷомеа, барои хидмату ҷоннисории шумо арзи эҳтиром агар як умр бигӯем ҳам кам аст, бинобар ҳамин қурбони ҳастии шумоям ва сипоси бепоён ба шахсияти шумо!
Ҷашни касбиатон ҳумоюн бод
Садаф Ҷангибекова унвонҷӯи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ
