Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии худ дар маросими ифтитоҳи Конфронси дуюми байналмилилии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал”Об барои рушди устувор, 2018 – 2028” – моҳи июни соли гузашта (2024) дар шаҳри Душанбе изҳор намуданд: “Тоҷикистон аз гармшавии глобалӣ садҳо миллион доллар зарар дидааст. Ба андешаи сарвари давлат, тағйироти иқлим ва оқибатҳои он ба иқтисодиёти ҷумҳурӣ ҳисороти ҳангуфт меоранд, зеро Тоҷикистон давлати кӯҳистони буда, пиряхҳои зиёд дорад. Дар натиҷаи ин раванд, афзоиши бесобиқаи обхезӣ, селҳои пиряхӣ, хушксолӣ фа дигар офатҳои табии мушоҳида мешаванд. Тайи чанд даҳсолаи охир дар Тоҷикистон беш аз як ҳазор пирях об шуда, пиряхи калонтарини дунё дар хушкӣ – Федченко, ки дар мамлакати мо ҷойгир аст аз лиҳози ҳаҷм 16 километри мукааб ва аз лиҳози масоҳат 45 километри мураббаъ кам гардидааст”.[5]
Маҳз бо ибтикори Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон моҳи декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар иҷлосияи 77 – уми худ Қатъномаи “Соли 2025 - Соли байналмилалии ҳифзи пияхҳо”-ро, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод шуда буд, бо иттифоқи оро қабул кард.[6] Ҷои ифтихор аст, ки ин ташаббусро ки аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуда буд 153 далаҳои аъзои СММ тарафдори намуданд. Дар ҳамин асос 21 март ҳмчун рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон карда шуд . Ҳамзамон қарори дар назди СММ таъсис додани Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряхҳо ва соли 2025 доир намудани Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе низ қабул гардид.
Сиёсати ҳифзи пиряхҳо тадбирҳои гуногуни сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва байналмилалиро дар бар мегирад, ки ба ҳифзи ин захираҳои табии аз ҷиҳати стратегӣ муҳим нигаронида шуда тадобир ва чорабиниҳои мухталифи миллӣ ва байналмилалиро дар бар мегирад .
Имрӯз ҷомеаи ҷаҳон нақши Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Президенти он муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар масъалаҳои обу экология, пешбари рӯзномаи ҷаҳонии об ва ҳамкори бо Созмони Милали Муттаҳид баланд арзёби намуда ҳамаи чорабиниҳои дар самти обу иқлим то индам баргузоршударо ҳамчун “Раванди Душанбе оид ба масоили марбут ба об” ё ҳамчун “Раванди оби Душанбе” эътироф намудааст, ки воқеан дастоварди дигари Тоҷикистони соҳибистиқлол маҳсуб меёбад.
Мусаллам аст, ки обрӯю нуфуз ва мавқеи устувори кишвари мо дар арсаи байналмилалӣ, дар натиҷаи татбиқи сиёсати хирадмандонаву ҳусни ҳамҷавории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муяссар гардидааст. Ҷомеаи ҷаҳонӣ имрӯз эътироф кардааст, ки Пешвои миллати тоҷикон ташаббускори шаш иқдоми бузург: “Соли байналмилалии оби тоза” (2003), Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт” (2005 – 2015), “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об” (2013), Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” (2018 – 2028), Соли ҳифзи пиряхҳо (2025) ва эълони 21 март ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо мебошанд, ки дар сатҳи ҷаҳонӣ амалӣ мегарданд ва ҳар яки он барои аҳли башар ҳаётан муҳим ба шумор меравад “.[4]
Дар асоси гуфтаҳои боло чунин қазоват намудан мумкин аст, ки Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон воқеан ҳам дар сатҳи мушкилотҳои глобалӣ меандешанд. Тадбирандешиҳои хирадмандонаи Пешвои миллат дар масъалаҳои бунёдии ҷомеаи ҷаҳон нигаронида шуда характери стратегӣ доранд ва барои раҳои ёфтани бани башар аз мушкилотҳои обу иқлиму экология нигаронида шудаанд.[1]
Дар таърихи 13 августи соли 2024 дар Иҷлосияи 78 – уми Маҷмаи умумии Созмони милали Муттаҳид қаътномаи “ Даҳсолаи амал барои илмҳои кросфера , солҳои 2025 – 2034” қабул гардид.. Ин иқдом ташаббуси шашуми ҷаҳонии Президени Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон буд, ки дар ҳамкори бо Ҷумҳурии Фаронса пешбари гардидааст.
Зеро ба андозаи 1,5 дараҷа афзудани ҳарорати ҳавои назди заминӣ, яъне гармшавии глобалии иқлим, олимону коршиносон пешгӯӣ мекунанд, ки ҳадди ақал нисфи пиряхҳои имрӯза то соли 2100 аз байн мераванд . Вақти он расидааст, ки ҷомеаи ҷаҳонӣба масъалаи босуръат обшавии пиряхҳо, камшавии яхбандиҳои доимӣ ва оқибатҳои хатарзои он тадбирандеши намояд. Раванди таъғирёбии иқлим бо пайомадҳои ногувори дигар ба мисли гармшавии глобалии иқлим, афзудани партоби газҳои гулхонаӣ алоқамандии бевосита дорад. Бе кӯшишҳои дастҷамъонаи давлатҳои Осиёи Марказӣ имкони коҳиш додани гармшавии иқлим, кам кардани партови газҳои гулхонаӣ ба фазои атмосферӣ, пешгири аз раванди обшавии босуръати пиряхҳо ва камшавии майдони яхбандиҳои доимиро надоранд.
Дар Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон қисми 3.4. дипломатияи ҳамкори дар соҳаи об номгузорӣ шудааст ва ин махсусият ҷиҳати фарқкунандаи санади мазкур аз дигар Консепсияҳои сиёсати хориҷии давлатҳои минтақаи Осиёи Марказӣ мебошад. Дар муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба давлатҳои минтақа мавзуи обу иқлим яке аз масъалаҳои ҳассос ба шумор меравад. Ин масъала ба таъмини амнияту суботи минтақа пайвастагии бевосита дорад. Аз ин рӯ куллӣ давлатҳои Осиёи Марказӣ муҳимияти масъаларо дарк намуда баҳри ҳалли масъалаҳои обу иқлим ва мушкилоти дигари экологӣ майл ба ҳамкории густурда доранд.
Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ибтикори Президенти кишвар дар арсаи миллӣ, минтақавӣ ва байналмилалӣ ба мушкилотҳои вобаста ба обу иқлим, обшавии босуръати пиряхҳо ва дигар муамоҳои экологӣ диққати аввалиндараҷа медиҳад. Далели гуфтаҳои боло ташабусҳои байналмилалии Пешвои миллат, дар самти об, ки бо қтъномаҳои махсуси Созмони Милали Муттаҳид қабул шудаанд ба ҳисоб мераванд.
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мушкилотҳои иқлимию экологии глобалиро бисёр жарф дарк намуда, таҳдиду хатарҳои гармшавии иқлим, обшавии босуръати пиряхҳоро таҳдид ба тамоми давлатҳо ва миллатҳо медонад. Пешвои миллат масъалаҳоеро барои ёфтани роҳи ҳал ба ҷомеаи ҷаҳони пешниҳод менамоянд, ки дар ҳақиқат бунёдианд ва танҳо дар ҳолати кушишҳои дастҷамъона ва ҳамагонӣ, андешидани чораҳои муассир ҳалли худро меёбанд.
Имрӯз ҷомеаи ҷаҳон нақши Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Президенти он муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар масъалаи обу экология, пешбари рӯзномаи ҷаҳонии об ва ҳамкори бо Созмони Милали Муттаҳид баланд арзёби намуда ҳамаи чорабиниҳои дар самти обу иқлим то индам баргузоршударо ҳамчун “Раванди Душанбе оид ба масоили марбут ба об” ё ҳамчун “Раванди Душанбе” эътироф намудааст, ки воқеан дастоварди дигари Тоҷикистони соҳибистиқлол маҳсуб меёбад.[2]
Пешвои муаззами миллат, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ҳолати воқеиро оид ба омӯзиши пиряхҳо, ки яке аз масъалаи калидӣ дар ҳалли масоили марбут ба об мебошад, ба инобат гирифта, дар асоси сиёсати созандаю бунёдкоронаи худ ва ҳамзамон таҳлили амиқи ҳаматарафа дар Паёми навбатиашон ба Парлумони мамлакат соли 2017 супориш дода буданд, ки дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон махсус як Муассисаи давлатии илмии ”Маркази омӯзиши пиряхҳо‛ ташкил карда шавад, ки он бояд бо усулҳои муосири инноватсионӣ таҳқиқотҳои бунёдӣ анҷом диҳад.
Ниҳоятан, хушбахтона дар таърихи 23-юми апрели соли 2018 чунин як ниҳоди бениҳоят муҳимму зарурӣ дар тобеияти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ба кор оғоз кард.[3]
Ҷумҳурии Тоҷикистон дар миёни давлатҳои дигари ҷаҳон яке аз кишварҳоест, ки Президенти муҳтарами он Эмомалӣ Раҳмон нахустин шуда 3.01.2024, таҳти рақами №2026 ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳифзи пиряхҳо” имзо гузоштанд. Ин санади ҳуқуқӣ аввалин қонунест, дар Осиёи Марказӣ ба таври мушахас ва мустақил ба масъалаи пиряхҳо бахшида шудааст. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳанӯз аз 1 декабри соли 2001 “Дар бораи тасдиқи Консепсияи истифодаи самаранок ва ҳифзи захираҳои об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” қарор қабул карда буд. Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаҳои таъмини об ва беҳтар намудани шароити санитарии аҳолӣ аҳамияти махсус медиҳад. Мувофиқи Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 – юми декабри соли 2006, №514 «Барнома оид ба беҳтар намудани таъминоти аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо оби тоза барои солҳои 2008-2020» қабул карда шуд. Пиряхҳо як қисми криосфера буда тули таърих, давоми ҳазорсолаҳо дар самти таъмини оби ошомиданӣ ва оби кишоварзӣ ба инсоният хизмат намудаанд. Гармшавии иқлим пайомадҳои манфие аз қабили обшавии босуръати пиряхҳоро дорад, ки барои Осиёи Марказӣ оқибатҳои хисоротовари экологӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ба вуҷуд меоварад. Аз назари гидрологӣ минтақаи Осиёи Марказӣ аз ҳолати табии пиряхҳо вобастагии амиқи экологӣ дорад. Зиёда аз 60% захираҳои оби минтақа аз куҳҳои Тоҷикистон маншаъ мегирад. Бино ба маълумоти олимон ва ташкилотҳои байналмилалӣ пиряхҳои Тоҷикистон дар 50 соли охир 30% ҳаҷми худро аз даст додаанд. Ин раванд боиси дигар шудани реҷаи обтақсимкуни, коҳиши захираҳои оби ошомиданӣ, афзоиши хатарҳои табии ва мушкилотҳои кишоварзӣ ва соҳаи барқ мегардад.
Ҷумҳурии Тоҷикистон кайҳост, ки ба сифати як давлати ташаббускори самти обу иқлим дар сатҳи байналмилалӣ эътироф шудааст. Ҳоло ташабусҳои Тоҷикистон: Соли байнаомилалии оби тоза(2003), Даҳсолаи байналмилалии амал”Об барои ҳаёт”(2005 – 2015), Даҳсолаи байналмилалии амал”Об барои рушди устувор”(2018 – 2028), Конфронсҳои сатҳи баланди Душанбе оид ба масоили об (2003, 2010, 2015, 2022, 2025) саҳми фаъолонаи Тоҷикистонро дар ҳамкориҳои минтақавӣ доир ба масъалаи обу пиряхҳо нишон медиҳад.
Гузашта аз ин соли 2022 бо пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид 21 мартро ҳамчун рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо пазируфт. Ин амалкарди Тоҷикистон таваҷҷуҳи давлатҳои ҷаҳон , ташкилотҳои байналмилалии сиёсию иқтисодиро ба ҳифзи пиряхҳо ҷалб намуд. Мушоҳидаю тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки аз нимаи дуюми асри XX то ҳол ҳавои ҷумҳурӣ 1.5 дараҷа гармтар шудааст ва ин раванд майл Бо назардошти чунин омилҳо Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мутобиқшави ба таъғирёбии иқлим ва барномаҳои рушди устувор таваҷҷуҳи зиёд зоҳир манамояд. Зери роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар кишвари мо Стратегияи миллӣ оид ба таъғирёбии иқлим(2017 -2030), Барномаи давлатии ҳифзи муҳити зист, ки ба барқароршавии муҳити табии, нигоҳдошти манбаҳои об ва мусоидати мутобиқшавӣ нигаронида шудааст, ҳамкорӣ бо ташкилотҳои байналмилалӣ, ки ба ҷалби маблағгузорӣ ва харидори намудани технологияи пешқадами замонавӣ барои ҳифзи пиряхҳо ёрии моди ва техники мерасонанд, роҳандози гардидааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо давлатҳои Осиёи Марказӣ Қазоқистон, Узбекистон ва Қирғизистон дар самти мудирияти муштараки захираҳои обию пешгирии таъғирёбии иқлим ҳамкориҳоро ба роҳ мондааст. Тавассути ташаббусҳои обу пиряхҳо Тоҷикистон мавқеи минтақавию байналмилалии худро ба сифати давлати ҳимоятгари захираҳои табиӣ устувор гардонидаҳамчун кишвари ҳимояткунандаи масъалаҳои обу иқлим дар арсаи глобалӣ эътироф гардидааст.
Моҳи сентябри соли 2023 бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар шаҳри Душанбе нахустин Форуми байналмилалии ҳифзи пиряхҳо баргузор гардид. Дар он намояндагони зиёда аз 40 кишвари дунё, созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, олимон, мутахассисони соҳаи пиряхшиносӣ ва намояндагони ҷомеаи шаҳрвандӣ иштирок намуданд. Ҳадафи асосии форум – ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба мушкилоти обшавии пиряхҳо дар заминаи тағйирёбии иқлим, таҳкими ҳамкории байнидавлатӣ, мубодилаи таҷриба ва ҷустуҷӯи роҳҳои нави ҳифзи пиряхҳо буд .
Дар таърихи 29 – 31 майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо барпо гардид. Ин Конфронс чорабинии бисёр муҳими сатҳи ҷаҳонӣ буд, ки бо ташаббуси кишвари мо ва дастгирии Созмони Милали Муттаҳид, Созмони Умумиҷаҳонии Метеорологӣ(WMO), Бонки Рушди Осиё роҳандозӣ гардида буд. Конфронси сатҳи баланд ба сифати минбари баланди байналмилалӣ баҳри пешрафти ҳамкориҳои илмӣ, сиёсӣ ва молиявӣ дар роҳи ҳифзи пиряхҳо мусоидат менамояд. Ин чорабинӣ як навъ дастгирии қатъномаи Маҷмаи умумии Созмони Милалӣ Муттаҳид ва Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера (2025 – 2034) низ ба шумор меравад ба зиёдшавӣ дорад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Стратегия рушди “иқтисоди сабз” барои солҳои 2023 – 2037 қабул карда шуд, ки мувофиқи он сохтмони неругоҳҳои барқии обӣ ва офтоби пешбини шудаанд. Стратегияи рушди “иқтисоди сабз” амалӣ намудани принсипҳои “иқтисоди сабз” дар соҳаи кишоварзӣ, рушди “нақлиёти сабз”, амалисозии ин принсипҳо дар соҳаи сохтмон ва меъморӣ, рушди сайёҳии экологӣ пешбини гардидааст.
Рушди иқтисоди «сабз»-ро Президенти Тоҷикистон ҳамчун роҳи мубориза бо истифодаи самараноки партовҳои истеҳсолӣ, тағйирёбии иқлими сайёра ва самтҳои ояндаи баромадан аз буҳрони ҷаҳонии молиявӣ-иқтисодӣ изҳор доштанд...мо ният дорем, ки то соли 2032 истеҳсоли энергияро дар кишвар пурра аз ҳисоби манбаҳои таҷдидшаванда ба роҳ монда, то сли 2037 Тоҷикистонро ба кишвари “сабз” табдил диҳем.
Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёмҳояшон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масоили ҳифзи муҳити зист, пешгирӣ аз обшавии босуръати пиряхҳо бештар аз 55 маротиба масъалагузорӣ намудааст. Ҳолати имрӯзаи экологии минтақа талаб менамояд, ки давлатҳои Осиёи Марказӣ дар масъалаи ҳифзу нигаҳдории пиряхҳо чораҳои таъхирнопазир андешанд. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар зарфи 20 соли охир дар масъалаи ҳифзи муҳити зист, пешгирӣ аз обшавии пиряхҳо яке аз давлатҳои пешсафи ташаббускор ба шумор меравад.
Зубайдулло ДАВЛАТОВ, ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
Адабиёт
1. Давлатов З.А., Пиряхҳо ва масоили таъмини об дар сатҳи ҷаҳонӣ//Эмомали Раҳмон – ташаббускори ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи глобалӣ. Маҷммуаи маърӯзаҳои конференсияи илмӣ - амалӣ Зери таҳрири умумии Ҳайдарзода Р.Ҷ – Душанбе: ҶДММ” Фаридунзода”.-2025. – 288с.-саҳ.-171
2. Давлатов З.А.,Ташаббуси панҷуми Пешвои миллат: қадам ба сӯи ҳифзи сарчашмаи ҳаёт. Маҷаллаи Осиё ва Аврупо.,Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи милии илмҳои Тоҷикистон №2(22), 2025.- саҳ.-108
3. Қаюмов А.,Пешсафии Тоҷикистон дар масъалаи ҳифз ва омӯзиши пиряхҳо., Густариши ҳамкориҳои кишварҳои Осиёи Марказӣ дар соҳаи амнияти об. – Маводи конференсияи байналмилалӣ., Душанбе,”Аршам”, 2024,- 380 с.- саҳ-44
4. Сироҷидин Муҳриддин., Пешвои миллат иқдомоти сатҳи ҷаҳонӣ //”Ховар”.
5. Эмомали Раҳмон¬ – ташаббускори ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи глобалӣ. Маҷммуаи маърӯзаҳои конференсияи илмӣ - амалӣ //Зери таҳрири умумии Ҳайдарзода Р.Ҷ – Душанбе:ҶДММ”Фаридунзода”.-2025. – 288с.-саҳ.-10
6. 2025 – СОЛИ БАЙНАЛМИЛАЛИИ ҲИФЗИ ПИРЯХҲО: ТАҲЛИЛИ ҲУҚУҚИИ ТАШАББУСИ БАЙНАЛМИЛАЛИИ ТОҶИКИСТОН ВА ДУРНАМОИ ТАНЗИМИ ҲУҚУҚӢhttps://amit.tj/tj/2025-soli-baynalmilalii-khifzi-piryakhkho-takhlili-khukukii-tashabbusi-baynalmilalii-tochikiston-va?page=64
