Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 6 -уми ноябри соли 1994 қабул гардидааст, санади муҳими ҳуқуқӣ ва сиёсии таҳкими давлатдорӣ ва рушди мамлакат мебошад. Дар ташаккули ин санади тақдирсоз Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон нақши муҳим бозидаанд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон-санади олии ҳуқуқӣ, ки аз ҷониби коршиносони ватанӣ ва байналмилалӣ, аз ҷумла мутахассисони Федератсияи Россия, ИМА ва кишварҳои Аврупо баҳои баланд гирифтааст, яке аз панҷ беҳтарин дар байни давлатҳои узви созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо эътироф шудааст. Он асосҳои ҳуқуқии давлат, тамомияти кишвар, манфиатҳои миллӣ, ҳадафҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, инчунин асосҳои иҷтимоӣ ва иқтисодии ҷомеаи Тоҷикистонро муайян менамояд ва заминаи ташкили қонунгузории мувофиқ бо меъёрҳои байналмилалӣ гардида, ҳадафи худро ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандон новобаста аз миллат, минтақа, забон ва дин гузошт.

Ин санади олии ҳуқуқӣ на танҳо истиқлолияти Тоҷикистонро мустаҳкам кард, балки барои рушди ҳамоҳангии ҷомеа тибқи стандартҳои байналмилалӣ замина гузошт. Конститутсия инчунин барои рафъи таҳдидҳои истиқлолият шароити ҳуқуқӣ фароҳам овард ва аз тақсимшавӣ дар кишвар пешгирӣ карда, заминаи мустаҳкам барои расидан ба ваҳдати миллӣ гардид.

Қабули Конститутсия дар давраи мураккаби сиёсӣ барои расидан ба ризоияти миллӣ, ҳаёти орому осоиштаи халқҳои ҷумҳурӣ ва фаъолияти муқаррарии ҳокимияти давлатӣ ва сохторҳои он талаб карда шуд. Илова бар ин, Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун давлати ҳуқуқӣ ва демократӣ ба таври ниҳоӣ ва расмӣ мустаҳкам намуда, бо ин роҳ истиқлолияти давлатии ҷумҳуриро дар арсаи ҷаҳонӣ ба таври ҳуқуқӣ муқаррар намуд. Конститутсияи соли 1994 кафолати минбаъдаи ҳифз, рушд ва таҳкими истиқлолият аст.

Хусусияти дигари Конститутсия ин аст, ки меъёрҳои он дар муқоиса бо дигар қонунҳои замони шӯравӣ халқро ҳамчун ягона манбаи ҳокимият меҳисобанд, ки метавонад дар ҳаёти сиёсии давлат иштирок кунад ва фикри худро инъикос кунад. Таъкид гардид, ки давлат фаъолияти озоди иқтисодӣ, ҳифзи ҳуқуқии шаклҳои гуногуни моликият ва рушди соҳибкориро кафолат медиҳад.

Дар Сарқонун таъкид шудааст, ки ҳама дар назди қонун ва суд баробаранд. Давлат ҳуқуқ ва озодиҳои ҳар як аъзои ҷомеаро, новобаста аз миллат, нажод, ҷинс, эътиқод, эътиқоди сиёсӣ, маориф, вазъи иҷтимоӣ ва моликияташро кафолат медиҳад. Он баробарии байни мард ва занро кафолат дода, меъёрҳои он барои рушди ташаббуси шаҳрвандӣ шароити мусоид фароҳам меоранд. Муҳимтар аз ҳама, инсон, ҳуқуқ ва озодии ӯ ҳамчун арзиши олӣ эътироф шудааст.

Дар бораи Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол сухан ронда, мо бори дигар аҳамияти онро дар таҳкиму ҳифзи соҳибихтиёрии давлатӣ, истиқрори сулҳу ризоият дар кишвар, бунёду рушди давлати демократӣ тавассути меъёру принсипҳои бунедии он дарк мекунем.

Муҳим ин ки Конститутсия ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ба талаботи замон ҷавобгӯ аст ва доимо такмил дода мешаванд. Дар давраи истиқлолият ба Конститутсияи Тоҷикистон тавассути раъйпурсии умумихалқӣ дар солҳои 1999, 2003 ва 2016 тағйиру иловаҳои дахлдор ворид карда шуданд. Тартиб, сохтори идоракунии давлатӣ ва ҷамъиятӣ, асосҳои ҳуқуқии тамоми соҳаҳои ҳаёт, ҳадафҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, афзалияти ҳуҷҷатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ, асосҳои иқтисодӣ ва иҷтимоии рушди ҷомеа маҳз аз меъёрҳои Конститутсияи амалкунанда бармеоянд.

Тавре, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд: “Конститутсия ҳамчун дастоварди бузурги мардуми Тоҷикистон заминаҳои ҳуқуқии эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявии тоҷиконро фароҳам оварда, шакли олии ифодаи ҳуқуқии давлатдории миллӣ, ҳимояи манфиатҳои миллӣ ва ҳифзи ҳуқуқи ҳар як шаҳрванди мамлакат мебошад”.

Ҳамин тариқ, бо итминон метавон гуфт, ки Конститутсияи ҳозираи Ҷумҳурии Тоҷикистон кафили ҳифзи соҳибихтиёрии давлатӣ буда, ба талаботи замон ҷавобгӯ аст ва манфиатҳои асосии халқи тоҷикро ифода менамояд.

ДАВЛАТОВА ФАРИДА - ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва

Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 бо тариқи раъйпурси қабул шудааст, ки аз 10 боб ва аз 100 модда иборат мебошад. Дар моддаи якум чунин омадааст: “Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад”. Ҳамзамон бояд қайд намуд, ки бо назардошти шароит ва талаботи замон, барои боз ҳам беҳтар намудани шароит ва ҳимояи ҳуқуқии шаҳрвандон дар Конститутсия 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 тағйиру иловаҳо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ворид карда шуд. Ин тағйиру иловаҳо воқеан дар давраи рушди давлатдорӣ, пойдории ҳаёти конститутсионӣ, ҷустуҷӯи ва интихоби роҳи нави инкишоф пас аз пошхӯрии ҷамъияти сотсиалистӣ буд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба арзишҳои миллӣ махсусан ба Конститутсияи давлатӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуда, дар маърузаҳои худ пайваста таъкид менамоянд, ки раванди нави таърихӣ ба души давлати соҳибистиқлоли мо вазифаи басо мураккаб, масъулиятнок ва вазнин гузошт. Дар ҳалли ин вазифа Конститутсияи давлатӣ нақши ҳалкунанда дорад. Конститутсия ҳуҷҷати сарнавишту тақдирсоз буда, аз марҳилаи нави таърихӣ оғоз гардида, дар он роҳҳои мушаххаси рушди минбаъдаи кишвар муайян гардидааст.

Қабули чунин санади муҳими сиёсиву таърихӣ як дастоварди бузурги арзишманди миллати тоҷик мебошад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун кишвари соҳибистиқлол ва мутамаддин дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ месозад. Конститутсия ҳуҷҷати асосии миллати тоҷик, ҳамчун шиносномаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад. Ҷомеаи ҷаҳонӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро тавассути доштани чунин санади муҳими сиёсӣ яъне Конститутсия ҳамчун кишвари мутамаддин, сулҳпарвар, ташаббускор ва демократӣ пазируфтаанд ва мешиносанд. Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон баробарии ҳуқуқи зану мард, шароити орому осудагӣ, сулҳу субот, зиндагии осоишта, озодии баён ва маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон кафолат дода мешавад.

Мавриди зикр аст, ки мавқеъ ва ҷойгоҳи Конститутсияи давлатӣ баланд арзёбӣ гардида, моҳияти он дар он зоҳир мегардад, ки сарчашмаи асосии ҳуқуқии дорои эътибори олӣ буда, дар низоми ҳуқуқии Тоҷикистон ҷойи баландтаринро ишғол намудааст. Қабули Конститутсия муайянкунандаи омилҳои асосии иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсати ҷамъиятӣ буда, шаклҳои моликият ва ташкили фаъолияти иқтисодӣ, муносибати шахс бо давлат ва муҳимтарин ҳуқуқу вазифаҳои онҳо, таносуби қувваҳо гуруҳҳои иҷтимоии ҷамъиятиро дар низоми сиёсӣ аниқ сохта, таъйинот, вазифаҳо, таркиби дохилӣ ва сохтори мақомоти худидора дар маҳалҳо-ҷамоатҳо инъикос менамояд. Аз ин рӯ, метавон гуфт, ки Конститутсия кафолати пойдории адолат ва ҳифзи ҳуқуқии давлату миллат мебошад.

Конститутсияи давлатӣ ҳуҷҷати юридикӣ буда, дар он асосҳои сохтори давлат, қонунҳо ва тартиботи ҳуқуқӣ муаяйн гардидааст. Ҳамзамон Конститутсия ҳуҷҷати сиёсӣ низ ба шумор меравад, ки таъсири муносибатҳои сиёсиро бо ҷамъият танзим менамояд. Конститутсия шиносномаи давлат буда, таъмингари ҳуқуқу озодиҳои шахс, давлат буда, кафолати зиндагии осоишта дар фазои сулҳу шукуфоии кишвар мебошад.

Дар асоси меъёрҳои Конститутсия, Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як шаҳрванд шароити зиндагии арзанда ва рушди озодонаро фароҳам овардааст. Аз ин рӯ, тақвияти таъминоти иҷтимоии аҳолӣ, тандурустӣ, маориф, илм ва фарҳанг ҳадафҳои асосии давлату ҳукумат ба шумор меравад. Эҳтиром ва риояи меъёрҳои Конститутсия ва талаботи қонун, таъмини волояти қонуну тартиботи ҳуқуқӣ нишонаи беҳтарини ҷомеаи соҳибфарҳангу масъулиятнок буда, дар навбати худ шарти муҳимтарини оромиву осоиш ва пешрафти ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеа ва давлат, инчунин зиндагии шоистаи ҳар як сокини кишвар мебошад.

Қобили зикр аст, ки рушди устувору босуботи ҷомеа, махсусан ҷомеаи муосири Тоҷикистон тақозо менамояд, ки меъёрҳои Коститутсия такмил дода шавад. Ин тағйиротҳои Конститутсия барои рушди бемайлони соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, ва фарҳангии ҷомеа мусоидат менамояд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста талош менамоянд, ки ҳарчи зудтар сатҳу сифати зиндагии мардуми кишвар баланд гардида, Тоҷикистон боз ҳам бештар дар ҳамаи соҳаҳои ҳаётӣ рушд намояд. Вобаста ба ин соли 2016 дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд намуда буданд, ки “муҳайё намудани шароити ҳар чӣ беҳтари зиндагӣ барои сокинони кишвар ҳадафи олитарини фаъолияти Президент ва Ҳукумат мебошад”.

Имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон бо бунёди чунин давлати мустақил ва дорои арзишҳои бузурги сиёсиву таърихӣ, ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ ворид гардида, ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ бо қадамҳои устувор пеш рафта истодааст. Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон принсипҳо ва меъёрҳои асосии давлатдорӣ ва бунёди ҷомеаи комилҳуқуқ муқаррар гардидааст, ки асосан самтҳои сиёсиву иқтисодӣ, иҷтимоӣ, тиҷоратӣ, илмӣ-фарҳангӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсати хориҷии давлатро дарбар мегирад. Маҳз кӯшишу талошҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ки имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун халқи куҳанбунёд, мутамаддин ва дорои фарҳанги қадима эътироф намудаанд.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки Конститутсия дар сиёсати давлатӣ ва пешрафти кишвар нақши калидӣ мебозад. Вазифаҳои асосии Конститутсия ҳимояи ҳуқуқии шаҳрвандон ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Конститутсия шоҳсутуни асосӣ ва меҳвари асосии давлатдории навини тоҷикон ба шумор меравад. Маҳз Конститутсия ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, таъмини зиндагии осоишта дар фазои сулҳу суботи кишвар ва пурқувват намудани амнияти кишвар кафолат дода шудааст. Боиси ифтихор аст, ки тамоми он меъёрҳои ҳуқуқие, ки дар Конститутсия дарҷ гардидааст, дар амал татбиқ шуда истодааст. Имрӯз шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон дар фазои орому осоишта ва амну субот умр ба сар мебаранд, ки шаҳодат аз доштани чунин санади муҳими сиёсӣ ва соҳибистиқлолии кишвар мебошад. Бори дигар собит гардид, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми он меъёрҳо ва сандҳои Конститутсия дар фаъолияти ҳаррӯза пайваста амалӣ гардидааст. Ҳар як сокини кишвар бо як иродаи қавӣ ва ҳисси баланди ватандӯстӣ ҳадафҳои сиёсиву миллӣ ва арзишҳои миллии хешро ҳифз намуда, барои баланд бардоштани мақоми он дар ҷомеа саҳми арзандаи хешро мегузоранд.

Файзуллаева Нигора - ходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши

масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

"Конститутсия дар моддаҳои худ таъкид мекунад, ки давлат бояд ба рушди илм ва маориф сармоягузорӣ кунад. Илм – ин нерӯи муҳаррик барои тараққиёти иқтисодӣ ва иҷтимоӣ мебошад, ва бе риояи қонунҳои асосӣ, мо наметавонем ба дастовардҳои бузург ноил шавем."

Эмомалӣ Раҳмон!

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар суханрониҳои худ, хусусан дар ҷашни Рӯзи Конститутсия, аҳамияти ин ҳуҷҷати муқаддасро таъкид мекунад. Конститутсия ҳамчун пойгоҳи давлатдорӣ, сулҳ, ваҳдат ва пешрафти кишвар тавсиф мекунад. Конститутсия ҳуҷҷати асосии давлатӣ мебошад, ки ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, сохтори ҳукумат ва принсипҳои идоракунии давлатро муайян мекунад. Конститутсия пойгоҳи қонунӣ барои рушди устувор ва барқарории сулҳ дар Тоҷикистон мебошад. Он ҳуқуқҳои шаҳрвандонро ҳимоя намуда, кӯмак мерасонад, то ки мо ҷомеаи боадолат бисозем.

Рӯзи Конститутсия дар Тоҷикистон яке аз ҷашнҳои муҳими миллист, ки ҳар сол 6-уми ноябр таҷлил карда мешавад. Ин рӯз ба хотири қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 1994 вобастагӣ дорад. Дар солҳои охир, тағйироту иловаҳои муайян ба Конститутсия ворид шудаанд, ки он бо талаботҳои муосир мутобиқ гардидааст. Риояи Конститутсия дар ҳаёти ҳаррӯзаи мо муҳим буда, ҳар сол онро ҷашн гирифта мешавад.

Конститутсияи Тоҷикистон дар замони муқовимати шаҳрвандӣ (1992-1997) қабул шуд, вақте ки кишвар ба ҷустуҷӯи сулҳу субот буд. Қабули он дар соли 1994 як қадами муҳим барои барқарор кардани тартиботи ҳуқуқӣ ва демократия дар Тоҷикистон буд. Ин рӯз бо баргузории чорабиниҳои идона, семинарҳо ва маъракаҳои таълимӣ дар мактабҳо ва муассисаҳо ҷашн гирифта мешавад.

Конститутсия ҳамчун пойгоҳи ҳуқуқӣ барои ҳаёти ҷомеа хидмат мекунад. Он ҳуқуқҳои инсон, озодии баён, адолат ва баробариро ҳимоя мекунад. Дар Тоҷикистон, Конститутсия беш аз 100 модда иборат буда, он аз тарафи Президенти кишвар ба имзо расидааст.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моддаи 41-ум ҳуқуқи шаҳрвандонро ба таҳсил ва гирифтани маълумоти миёна ва олии касбӣ эътироф мекунад. Ин ҳуҷҷат илмро ҳамчун асоси рушди ҷомеа ва иқтисодиёт тавсиф мекунад, зеро илм ба халли масъалаҳои муосир, аз қабили технология, тандурустӣ ва муҳити зист кӯмак мекунад.

Дар солҳои баъди Истиқлолият (пас аз 1991), Тоҷикистон ба рушди соҳаҳои илмӣ, аз ҷумла академияи илмҳо, таваҷҷуҳ зоҳир кард. Конститутсия таъкид мекунад, ки давлат бояд ба таҳқиқоти илмӣ ва инноватсияро дастгирӣ намояд, то ки кишвар дар ҷаҳони муосир рақобатпазир бимонад. Президенти Тоҷикистон, Эмомалӣ Раҳмон, дар суханрониҳои худ борҳо гуфтааст: "Илм – калиди пешрафт аст, ва Конститутсия ба мо имкон медиҳад, ки ба ин соҳа сармоягузор бошем.

Дар Тоҷикистон, ҷашнҳои Рӯзи Конститутсия бо мавзӯҳои маориф ва илм ҳамроҳ мешаванд, ва барномаҳои давлатӣ ба таҳсили ҷавонон дар соҳаҳои фаннӣ равона шуда, Академияи милли илмҳо дар рушди технологияҳои инноватсионии нав нақши муҳим мебозад. Конститутсия ба мо роҳ барои ояндаи равшан, ба ҷавонон имкониятҳои таҳсил ва инноватсия фароҳам меорад, то ки Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ мавқеи баланд дошта бошад.

Ин рӯз барои аҳолии кишвар муҳим аст, зеро он на танҳо гузашти таърихии давлатро нишон медиҳад, балки барои илму маърифат дар соҳаи ҳуқуқи шаҳрвандон низ аҳамияти калон дорад.

Тиллозода Ҳаким – мудири сектори Филиали Агентии АХБРЯ АМИТ дар вилояти Суғд, номзади илмҳои химия, дотсент

Эрматов Комилҷон – директори Филиали Агентии АХБРЯ АМИТ дар вилояти Суғд, номзади илмҳои техникӣ

Рӯзи 6-уми ноябри соли 1994 барои мардуми тоҷик, санаи тақдирсози миллат мебошад, зеро маҳз дар ҳамин рӯз бо роҳи райпурсии умумихалқӣ Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид.

Тоҷикистон аз соли 1929 то имрӯз, 5 маротиба, солҳои 1929, 1931, 1937, 1978 ва 1994 Конститутсия қабул кардааст. Конститутсияи амалкунанда аз конститутсияҳои гузашта куллан фарқ дошта, меъёрҳои он мустақиман амал намуда, ба стандартҳои санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқии байналмилалӣ ҷавобгӯ мебошад.

Чи хеле ба мо маълум аст, санаи 10-уми декабри соли 1948 аз ҷониби Ассамблеяи генералии Созмони Миллали Муттаҳид Эъломияи ҳуқуқи башар қабул гардидааст, ки иҷрои он барои ҳама давлатҳои аъзои СММ ҳатмӣ мебошад. Меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 ноябри соли 1994 ба стандартҳои байналмилалии ҷаҳонӣ ҷавобгӯ буда, аз меъёрҳои Эъломияи ҳуқуқи башар сарчашма гирифтааст.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қабули ин ҳуҷҷати муҳиму сарнавиштсозро яке аз дастовардҳои бузурги Истиқлолияти миллӣ арзёбӣ карда, ба он ҳамчун танзимкунандаи тамоми масъалаҳои ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангӣ баҳои баланд додаанд: «Қабули Конститутсия дар таърихи навини кишвари мо аз ҷумлаи рўйдодҳои муҳимтарини сиёсие мебошад, ки арзиш ва аҳамияти он бо гузашти замон бештар мегардад».

Зеро дар моддаи якуми боби аввали Конститутсияи кишвар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати иҷтимоӣ муаррифӣ карда шудааст. Давлат ба тамоми табақаҳои ниёзманди аҳолӣ, аз ҷумла кӯдакону наврасони ятиму бепарастор, оилаҳои камбизоат, пирони дастнигару бемор, маъюбон ва ғайраро зери парасторӣ ва ғамхории махсус гирифтааст.

Конститутсия ҳамчун шиноснома миллату давлатро дар арсаи дохилӣ ва байналмилалӣ муаррифӣ мекунад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки имрӯз мо 31 - солагии қабули онро ҷашн гирифта истодаем, қонунест, ки нисбати ҳамаи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ бартари дошта, дар он тамоми самтҳои дохилию хориҷии ватани азизамон дарҷ шудааст. Ин муҳлат барои таърих тӯлонӣ набошад ҳам, дар ин муддат Қонуни асосӣ аз имтиҳони ҷиддии ҳаёт гузашт. Таҳияи лоиҳаи Конститутсияи амалкунанда раванди дуру дароз ва пур аз ихтилофро аз сар гузарондааст. Новобаста аз вазъи ногувори сиёсӣ ва иқтисодӣ намояндагони халқ тавонистанд фикру андешаҳои неруҳо ва ҳизбҳои гуногуни сиёсӣ, созмону иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, инчунин бевосита маром ва ормонҳои мардумро дар лоиҳа инъикос намуда, рисолати таърихиашонро баҳри рушду нумӯи кишвар дар назди ҷомеа ва наслҳои оянда иҷро намоянд.

Мавқеи асосиро дар Конститутсия ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ташкил медиҳанд, зеро риояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд кафили давлатдории ҳуқуқбунёду демократӣ мебошад. Махсусан, пас аз тағйиру иловаҳое, ки аз 26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба Конститутсия ворид карда шудаанд, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд бо инобати манфиати онҳо такмил дода шудаанд.

Тибқи он дар Ҷумҳурии Тоҷикистон «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд» (м.5). Конститутсия муносибатҳои байни мақомоти марказии ҳокимияи давлатиро аз рӯи принсипи таҷзияи он муайян кардааст: «Ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қуонунгузор, иҷроия ва судӣ амалӣ мегардад».

Халқ ҳокимияти худро бо роҳи ифодаи иродаи худ дар интихобот ё интихоби мақомҳое, ки халқро намояндагӣ мекунанд, ба амал мебарорад. Яке аз масъалаҳои муҳими давлатдорӣ интихоби институти президентӣ буд. Дар иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ ба ҷои идоракунии президентӣ тарзи парлумонӣ интихоб гашта буд. Бинобар ин, ҳангоми таҳияи Конститутсия баҳсҳо зиёд гашта, ду лоиҳа таҳия гардид ва дар муҳокимаи гурӯҳи корӣ ва Комиссияи конститутсионӣ аксарият «Конститутсияи ҷумҳурии президентӣ»-ро тарафдорӣ карданд. Давоми амали Конститутсия дурустӣ ва ба ҳолати кунунии ҷумҳурӣ мувофиқ будани ин роҳ исботи худро ёфт. Конститутсия шакли идоракунии президентиро муқаррар намуд ва тибқи он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат ва ҳокимияти иҷроия (Ҳукумат) аст. Президенти давлатро шаҳрвандони Тоҷикистон ба тарзи умумӣ, мустақим, баробар ва бо овоздиҳии пинҳонӣ интихоб менамоянд.

Боби ҳаштуми Конститутсия ба танзими ҳокимияти судӣ ҳамчун рукни алоҳида ва мустақили ҳокимияти давлатӣ бахшида шуда, принсипҳои асосии фаъолияти он, низоми сохтори судӣ, вазифа, мақсадҳои амалӣ намудани адолати судӣ ва ваколатҳои судяҳоро муқаррар намудааст. Аз ҷумла, тибқи моддаи 87-уми Конститутсия «судяҳо дар фаъолияти худ мустақил буда, танҳо ба Конститутсия ва қонун итоат мекунанд. Дахолат ба фаъолияти онҳо манъ аст». Ин муқаррарот фаъолияти мустақилона ва имкони пурраи баамалбарории адолати судиро таъмин менамояд. Принсипи мустақилияти судяҳо яке аз талаботи асосии давлати ҳуқуқбунёд буда, барои таъмини фаъолияти суди босалоҳият, мустақил ва беғараз, ки дар асоси Конститутсия ва қонунҳои амалкунанда таъсис дода шудааст, равона гардидааст.

Хамин тариқ дар маҷмуъ метавон гуфт, ки дастовардҳои бузургтарини кишвари азизамон пас аз қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пеш аз ҳама, барқарор намудани сулҳу суботи комил ва ваҳдати пойдори миллӣ, таъмини рушди устувори молиявию иқтисодӣ, таҳкими бехатарии ҷомеа, болоравии ҳисси ватандўстиву ватандорӣ дар миёни тамоми табақаҳои ҷомеаи Тоҷикистон аст, ки ин ҳама маҳз ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат Президенти кишварамон Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва заҳмату кўшишҳои мардуми соҳибмаърифату фарҳангдўсти тоҷик муяссар гардидааст.

Бо як Ҷаҳон таманниёти бепоён ин ҷашни фархунда, яъне 31-умин солгарди Рўзи қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба кулли ҳамкорон ва тамоми мардуми шарифи Тоҷикистон табрик намуда, барояшон саломатии бардавом, саодату хушбахтиҳои рӯзгорро таманно намуда, дар фатҳи қуллаҳои навин, дастовардҳои илмӣ ва пирӯзии Ватани маҳбубамон комёбиҳои нав ба навро орзумандам.

Халикова Саодат - ходими пешбари илмии Институти химияи ба номи

В.И. Никитини АМИТ Озмоишгоҳи “Химияи павастагиҳои калонмолекула”

Имсол мо 31-мин солгарди қабули Конститутсияро бо ифтихор ва эҳсоси баланди ватандӯстӣ ҷашн мегирем. Дар тӯли се даҳсола Конститутсия на танҳо ҳуҷҷати олии ҳуқуқӣ, балки рамзи ваҳдат, сулҳ ва суботи сиёсии ҷомеаи тоҷик гардидааст.

6 ноябри соли 1994 — санаест, ки бо ҳарфи заррин дар таърихи давлатдории навини тоҷикон сабт шудааст. Маҳз дар ин рӯз, пас аз як давраи душвору пурталотум, мардуми Тоҷикистон дар раъйпурсии умумихалқӣ Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро қабул намуданд. Аз ҳамон лаҳза давлати мо расман ба роҳи демократия, ҳуқуқбунёдӣ ва дунявият қадам гузошт.

Пас аз пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ қабули Конститутсия барои миллати тоҷик рӯйдоди сарнавиштсоз буд. Он дар замоне қабул гардид, ки давлатдории тоҷикон аз озмоиши сахт мегузашт. Маҳз ҳамин санади олии ҳуқуқӣ тавонист заминаи ҳуқуқии истиқлолияти сиёсӣ, соҳибихтиёрӣ ва ягонагии кишварро таъмин намояд.

Конститутсия меъёрҳои асосии зиндагии ҷомеаро муайян намуда, ҳокимияти халқиро ҳамчун манбаи ягонаи давлатдорӣ эътироф кард. Мувофиқи он, инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ дониста мешаванд

Бо роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, арзишҳои конститутсионӣ — сулҳ, ваҳдат, адолат ва эҳтироми ҳуқуқи инсон — дар амал татбиқ гардиданд.

Дар давоми 31 сол Тоҷикистон ба як давлати ҳуқуқбунёд, иҷтимоӣ ва дунявӣ табдил ёфт. Тағйиру иловаҳои минбаъда ба Конститутсия имконият доданд, ки сохтори давлатӣ бо талаботи замон ҳамқадам бошад. Имрӯз Конститутсия ҳамчун санади зинда ва роҳнамои рушди ҷомеа хизмат мекунад — хоҳ дар соҳаи илм бошад, хоҳ маориф, иқтисод ё фарҳанг.

Яке аз нишонаҳои муҳими давлати муосир — пешрафти илм ва дастгирии ҷавонони соҳибистеъдод аст. Дар ин замина, олимони ҷавони Институти астрофизикаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) саҳми назаррас доранд.

Онҳо бо илҳом аз сиёсати давлат оид ба рушди илмҳои дақиқ ва татбиқи барномаҳои миллӣ дар самти илм ва технология, тадқиқотҳои муҳимро дар соҳаи астрономия амалӣ менамоянд.

Аз ҷумла, таҳқиқоти олимони ҷавон оид ба механизми фаъолшавии Офтоб, таъсири радиатсияи офтобӣ ба муҳити кайҳонӣ ва иқлим, инчунин истифодаи технологияҳои муосири астрономӣ дар расадхонаҳои астрономии Санглох ва Ҳисор, ба баланд шудани нуфузи илмии Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ мусоидат мекунад. Ин дастовардҳо далели равшани онанд, ки моддаи 41-уми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳуқуқи шаҳрвандон ба таҳсил ва фаъолияти илмиро кафолат медиҳад, дар амал татбиқ мегардад.

Ҷавонони илмпарвар, аз ҷумла астрономон ва физикҳои ҷавони тоҷик, бо заҳмати эҷодиву таҳқиқотии худ собит месозанд, ки Конститутсия на танҳо санади ҳуқуқӣ, балки рамзи худшиносӣ, масъулият ва рӯҳияи созандагии миллат аст.

Онҳо бо корҳои илмии худ ба рушди устувори кишвар, пешрафти соҳаи илм ва татбиқи сиёсати давлатии ҷавонон саҳм мегузоранд ва бо ин васила арзишҳои конститутсиониро дар амал таҳким мебахшанд.

Пас аз қабули Конститутсия, Тоҷикистон ба як давлати устувор, ҳуқуқбунёд ва илммеҳвар табдил ёфтааст. Пешрафтҳои илмиву техникӣ ва фаъолияти созандаи олимони ҷавон далели равшани онанд, ки рӯҳи конститутсионӣ — рӯҳи эҷод, адолат ва рушд дар ҷомеаи мо зинда аст.

Бигузор Рӯзи Конститутсия рӯҳи ватандӯстӣ ва ваҳдати миллиро дар қалби ҳар як тоҷик боз ҳам пурра афрӯзад. Омад-омади Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон муборак бошад.

Раҳимзода Фирӯз Акбар и.в. котиби илмии Институти астрофизикаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои аввал ба Конститутсия аҳамияти махсус доданд. Таҳти роҳбарии оқилонаи ӯ борҳо ба Конститутсия тағйиру иловаҳо ворид гардиданд, ки ба талаботи замон ва рушди демократияи миллӣ ҷавобгӯ мебошанд. Ҳамин тағйиротҳо имкон доданд, ки Тоҷикистон ҳамчун давлате устувор ва боқувват дар арсаи байналмилалӣ эътироф гардад.

Ҳар як давлату миллат барои нигоҳ доштани пояҳои устувори худ ниёз ба қонуни олӣ дорад, ки ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷомеаро ба роҳ мемонад. Барои миллати тоҷик ин санади муҳими таърихӣ — Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки 6 ноябри соли 1994 тавассути раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Аз он рӯз инҷониб, ҳар сол 6 ноябр ҳамчун Рӯзи Конститутсия таҷлил мегардад.

Қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз рӯйдодҳои муҳимтарин дар таърихи навини давлати миллӣ мебошад. Он дар шароите қабул гардид, ки кишвар баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ба давраи нави давлатсозӣ ворид мешуд. Конститутсия ҳамчун санади олӣ ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро кафолат дода, сохтори давлатдорӣ, ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судиро муқаррар намуд.

Қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯзи 6 ноябри соли 1994, бо ибтикори Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ҳамчун як воқеаи тақдирсоз дар таърихи давлатдории навини тоҷикон сабт гардид. Ин санад натиҷаи иродаи умумихалқӣ буда, заминаи ҳуқуқӣ ва сиёсиро барои барқарории сулҳу ваҳдати миллӣ гузошт. Пешвои миллат таъкид намудаанд: «Конститутсия омили бақои давлат, ваҳдати миллат ва кафили ҳаёти осоиштаи мардум аст».

Конститутсия аз даҳ боб иборат буда, ҳар яке пояи муҳими давлатдорӣ ва ҷомеаи шаҳрвандиро муайян мекунад.

Боби якум — асосҳои сохтори конститутсионӣ ва соҳибистиқлолии давлатро муқаррар мекунад.

Боби дуюм — ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро кафолат дода, инсонро арзиши олӣ мешуморад.

Боби сеюм — шаклҳои гуногуни моликиятро эътироф намуда, рушди иқтисоди бозаргонаро таъмин месозад.

Боби чорум — ҳокимияти қонунгузор, яъне Маҷлиси Олӣ-ро ҳамчун мақоми олии намояндагӣ муайян мекунад.

Боби панҷум — нақши Президент-ро ҳамчун сарвари давлат ва рамзи ваҳдати миллӣ муайян менамояд.

Боби шашум — фаъолияти Ҳукумат-ро ҳамчун мақомоти иҷроияи олии давлат танзим мекунад.

Боби ҳафтум — ҳокимияти судиро ҳамчун кафили адолат ва қонунмандӣ муаррифӣ менамояд.

Боби ҳаштум — принсипҳои идоракунии маҳаллиро бо иштироки шаҳрвандон нишон медиҳад.

Боби нӯҳум — тартиби ҳимояи амният ва сохтори низомии давлатро муқаррар менамояд.

Боби даҳум — тартиби ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Конститутсия-ро, ки танҳо бо райъпурсии умумихалқӣ имконпазир аст, муайян мекунад.

Конститутсияи Тоҷикистон на танҳо ҳуҷҷати ҳуқуқӣ, балки манифести ваҳдату истиқлол аст. Дар давоми зиёда аз сӣ соли амали он, кишвари мо таҳти роҳбарии оқилонаи Пешвои миллат ба марҳалаи нави рушди устувор ворид гашт.

Имрӯз Конститутсия ҳамчун рамзи адолат, озодӣ ва ҳувияти миллӣ боқӣ монда, барои наслҳои оянда роҳи равшан ба сӯйи пешрафт ва саодатро нишон медиҳад.

Бояд қайд намуд, ки қабули Конститутсия барои Тоҷикистон роҳ ба сӯи пешрафт ва суботи миллӣ кушод. Дар асоси он тамоми соҳаҳои ҳаёти давлат — иқтисод, маориф, фарҳанг, илм ва иҷтимоъ ба танзим даромаданд. Ҳамзамон, Конститутсия барои ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва таҳкими пояҳои ҳуқуқбунёдӣ нақши бузург мебозад.

Қаюмӣ Достон - ходими илмии Институти математикаи ба номи Абдуҳамид Ҷӯраеви АМИТ

Очилов Фарҳод - доктор PhD-и Институти математикаи ба номи Абдуҳамид Ҷӯраеви АМИТ

Конститутсия ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ буда, 6 ноябри соли 1994 бо тариқи раъйипурсии умумихалқӣ қабул гардид, ки мояи ифтихор ва сарфарозии ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон мебошад, ки ин як руйдоди таърихи давлатдории миллӣ ба ҳисоб меравад. Тоҷикистонро дар ҷаҳони мутамаддин ҳамчун давлати соҳибистиқлол, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона муаррифӣ намуд.

Тавассути ин дастоварди бузург, мардуми тоҷикро ба ҷомеаи ҷаҳонӣ бо ифтихор нишон дод, ки соҳиби давлати мустақили худ буда, барои нигоҳдорӣ, таҳким ва рушди комёбиҳои бадастомада пайваста талош менамояд. Ҳадафи асосии он рушди минбаъдаи соҳибихтиёрии давлати миллӣ буда, дар ин самт кӯшишҳои пайгирона ва саъйю талош меварзад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки меъёрҳои он аз принсипи инсондӯстӣ сарчашма мегирад, ки ҳамчун ҳуҷҷати сарнавиштсози сиёсиву ҳуқуқӣ эътироф гардида, баҳри ноил гардидан ба сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, дастовардҳои бузурги сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангӣ, рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ташаккули озодонаи шахс заминаи мустаҳкам ва боэътимоди ҳуқуқӣ фароҳам овард.

Барои бунёди ҷомеаи демократӣ ва давлати иҷтимоӣ ин санади таърихӣ пойдевори устувор ва заминаи боэътимодро гузошт. Ҳамчунин мувофиқи ин санад инсон ҳамчун бузургтарин арзиш ва дорои ҳуқуқу озодиҳои васеи конститутсионӣ шинохта шуд. Масоили ҳуқуқи инсон ва озодиҳои инсон яке аз нишонаҳои асосии давлати ҳуқуқбунёд дар меҳвари асосии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорад, ки ин яке аз принсипҳои калидии давлат ба ҳисоб меравад. Бояд қайд намуд, ки дар Конститутсия боби алоҳида (боби дуюм) маҳз ба ҳуқуқ, озодӣ, вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд бахшида шудааст, ки аз рӯи ҳаҷм, ин боб аз ҳама васеъ ба шумор рафта, 34 моддаро дар бар мегирад.

Вобаста ба ин, дар дигар моддаҳои Конститутсия низ масъалаҳое, ки ба вазъи ҳуқуқи инсон дахл доранд, зиёд мебошад. Яъне, дар маҷмуъ, муҳтавои асосии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳз ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд ташкил медиҳад. Агар аз як ҷониб мавқеи конститутсионии инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ чун арзиши олӣ асоси давлати ҳуқуқбунёд бошад, аз ҷониби дигар ҳолат ё вазъи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон, низоми ҳифзи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон нишондиҳандаи дараҷаи демократӣ будани давлат ба ҳисоб меравад.

Бо дар назардошти тағйиру иловаҳо дар соли 2003 ва соли 2016 мазмуну муҳтавои моддаи 14 Конститутсия дар самти амалисозии ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд боз ҳам такмил ёфт. Ҳуқуқу озодиҳо мақсад, мазмун ва татбиқи қонунҳо, фаъолияти ҳокимияти қонунгузор, иҷроия, мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва худидоракуниро муайян мекунанд ва ба воситаи ҳокимияти судӣ таъмин мегарданд. Баҳри амалӣ шудани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, пеш аз ҳама, ба он асос меёбад, ки онҳо дар Конститутсия, қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ инъикос ёфта, иҷрояшон кафолат дода мешавад. Вобаста ба ин, дар қатори дигар афзалияту ҳадафҳои давлат, таъмини манфиати инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он ҳамеша дар мадди аввал меистад. Ҳамин тавр, сиву як соли амали Конститутсияи Тоҷикистон гувоҳи он аст, ки ин санади таърихӣ ва сарнавиштсоз миллат ҷавобгӯи манофеи халқи кишвар буда, барои пешрафту шукуфоии ин сарзамину миллати куҳанбуёд хизмат хоҳад кард.

Маҳз хусусиятҳои хос ва арзишҳои нодири Конститутсия боис гардид, ки он аз ҷониби коршиносони байналмилалӣ аз ҷумлаи панҷ конститутсияи беҳтарини давлатҳои узви Созмони амният ва ҳамкории Аврупо эътироф шавад.

Чи тавре, ки Пешвои муаззами миллат қайд кардаанд: “Конститутсияи Тоҷикистон анъанаҳои давлату давлатдории тоҷиконро инъикос карда, ҳамчунин кӯшишу талошҳои фарзандони огоҳи миллати тоҷикро дар роҳи расидан ба истиқлолу озодӣ ва давлатдории миллӣ амалӣ гардонид”.

Дар иртибот ба ин, мувофиқи моддаи 43 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳар як шаҳрванди кишвар уҳдадор аст, ки Ватанро ҳифз намуда, манфиатҳои давлатро муҳофизат кунад, истиқлолият, амният ва иқтидори мудофиавии онро таҳким бахшад, зеро ин вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванд маҳсуб меёбад. Ба ҳамин асос, ҳар порчаи хоки Тоҷикистон барои ҳар яки мо гиромиву муқаддас буда, ҳифзу посдории он қарзи фарзандӣ ва сабаби ифтихору сарбаландии бузург мебошад. Бо дарназардошти ин, зарур аст, ки дар шароити ҷаҳонишавии босуръат бо ақлу заковати солим амал намуда, бо таҳаммулу андеша рафтор намоем, то ки дар ҳифзи арзишҳои миллӣ, муқаддасоти давлатӣ, истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ободиву шукуфоии ин сарзамини биҳиштосо таҳти роҳбарии хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, саҳми арзандаи худро гузорем.

Самиев Муҳаммадбек – нозири калони кадри Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон”

Теғи Сино Ину оне ҳар куҷо даъвои Сино мекунад,

То ба боми шӯҳрати олам гузорад нардбон.

Лек Сино он қадар ин бомро бардоштаст,

Ину он кай метавонад нардбон монад бар он?

Аз азал доруи тоҷик решаи хор асту бас,

Лек то ҳафтод пушташ бӯи Сино мекунад.

Абӯалӣ ибни Сино, ки умри пурбаракати худро пурра сарфи омӯхтани илм намудааст, аз бузургтарин донишмандони замони худ, ҳамчунин донандаи хуби илмҳои ситорашиносӣ, кимиё, геология, мантиқ, математика, физика ва фалсафа буд. Ӯ шоир, равоншинос, табиатшинос ва муаллими беҳамто буд ва ба омӯзиши улуми дини Ислом низ таваҷҷуҳи хос дошт ва дар ин роҳ ҳам муваффақ гардида буд.

Абуалӣ ибни Сино дар Ғарб бо номи Авиценна машҳур аст ва яке аз бузургтарин донишмандони асрҳои миёна ба шумор меравад. Ӯ дар соҳаи тиб, фалсафа, мантиқ, астраномия ва кимиё корҳои арзанда анҷом додааст. Гарчанде бештар бо “Қонуни тиб” маъруф аст, саҳми ӯ дар рушди кимиё низ аҳамияти бузург дорад.

Тавре аз сарчашмаҳои таърихӣ бармеояд, Абӯалӣ ибни Сино давоми як шабонарӯз то 18 - 20 соат ба корҳои илмӣ машғул мешуд. Ӯ ба мушкилоту сахтиҳои замон таслим нашуда, ба ояндагон осори гаронбаҳояшро ба мерос гузошт.

Ӯ гуфта буд: “Ягон шаб пурра нахуфтаам ва рӯзона ба ҷуз омӯхтани илм ба коре машғул нашудаам.”

Дар замони Ибни Сино кимиё бештар бо шакли алхимия машҳур буд. Алхимикон кӯшиш мекарданд металҳои оддиро ба тилло табдил диҳанд. Ибни Сино ин ақидаро рад кард ва нишон дод, ки табдили ҳақиқии металлҳо ғайриимкон аст. Ӯ исбот намуд, ки хусусиятҳои металлҳо модарзодӣ ва аз таркиби онҳо вобастаанд. Бо ин, вай як қадами муҳимме ба тарафи илмӣ намудани кимиё гузошт:

“Китоб ал-Шифо”-асари фалсафӣ ва илмӣ, ки унсурҳо ва тағйироти онҳо баррасӣ шудаанд.

“Донишнома”- асари энсиклопедӣ ба забони форсӣ, ки дар он низ ҷабҳаҳои кимиёву тиббӣ ҷой доранд.

Абуалӣ ибни Сино ба таҷрибаҳои амалӣ таваҷҷуҳи зиёд дошт ва равандҳои зеринро истифода мебурд:

Дистилятсия- барои ҷудо кардани моеъҳо;

Бухоркуни ва кристализатсия - барои тозакунии моддаҳо;

Филтратсия- барои ҷудо кардани омехтаҳо;

Сӯзондан ва таҳлил -барои шинохти хусусиятҳои моддаҳо.

Ин усулҳо на танҳо дар кимиё, балки дар дорусозӣ ва тайёр кардани атрҳо васеъ истифода мешуданд. Ибни Сино ақида дошт, ки ҳамаи моддаҳо аз унсурҳои асосӣ (об, оташ, хок ва ҳаво) сохта шудаанд. Ӯ таъсири “мизоҷ”-и моддаҳоро шарҳ дода, қонуниятҳои тайёр кардани доруҳои кимиёвиро асос гузошт. Саҳми муҳимаш дар рушди дорусозӣ он аст , ки қоидаҳои илмии тозакунии доруҳоро бо равандҳои кимиёвӣ мураттаб сохт.

Бо рад кардани ақидаҳои пурафсона ва ирфонии алхимикон, Ибни Сино ба илми воқеии кимиё роҳ кушод. Назарияҳои ӯ баъдан ба донишмандони аврупоӣ таъсир гузошта, ба пайдоиши кимиёи таҷрибавии асрҳои XIV-XV замина гузоштанд.

Аз қаъри гили сиёҳ то авҷи Зуҳал,

Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.

Берун ҷастам зи қайди ҳар макру ҳиял,

Ҳар банд кушода шуд, магар банди аҷал.

Абуалӣ ибни Синоро кашшофи карболен (хосияти адсорбсионии ангишт) ҳисоб кардан мумкин аст, зеро ӯ дар асарҳояш хосияти ҷаббандагӣ доштани ангишти чӯбро нишон дода буд. Ба одамоне, ки даҳондард мешуданд, милкашон варам мекард ё худ даҳонашон буй мекард хоида партофтани ангишти чубро тавсия медод. Маълум аст, ки дар ин маврид ангишти чӯб моддаҳои заҳри даҳону дандонро ҷаббида мегирад ва даҳон тоза мешавад. Ҳамин хосияти адсорбсионии ангиштро ба ҳисоб гирифта онро ҳамчун моддаи ҷаббанда (адсорбент) дар ниқоби зидди газӣ (противогаз) дар ҷанги дуюми ҷаҳон истифода бурда ҳазорҳо одамонро аз марг наҷот додаанд.

Абуалӣ ибни Сино дар ҷилди панҷуми асари худ “Ал-қонун фӣ-т-тиб” ҳангоми таҳқиқ кардани моддаҳо ба об аҳамияти махсус додааст. Ӯ обро ҳамчун офаранда, вайронкунанда ва ҳалкунандаи ҳамаи дигар ҷисмҳо ҳисобидааст. Дар мавридҳои алоҳида ҳалшавии ягон моддаро дар об аз як шакл ба шакли дигар мубаддалшавӣ меномад. Азбаски дар об металлҳои гуногун ба андозае ҳал мешаванд, Сино ба обҳои минералӣ диққати махсус додааст. Масалан ӯ зикр мекунад, ки агар дар обҳои минералӣ миқдори муайяни тилло ва нуқра ҳал шуда бошад, чунин обҳо ба организм таъсири хуб мерасонанд. Инчунин вай дар бораи оби муқаттар, яъне оби бо усули буғронӣ тозакардашуда, ки хосияти хуби ҳалкунандагӣ дорад, маълумот додааст. Абуалӣ ибни Сино ҳангоми тайёр кардани доруҳо аз оби муқаттар истифода мебурд. Вай дар бораи тарзи тайёр кардани оби муқаттар, фарқи он аз оби муқаррарӣ ва хосиятҳои он маълумоти муфид додааст. Фарзияи дар таркиби ҳаво мавҷуд будани вирусро низ бори аввал Ибни Сино қайд кардааст ва баъд аз 800 сол олим Пастер онро тасдиқ кардааст.Дар соҳаи химия Ибни Сино раванди буғронии равғанҳои эфириро кашф кард.

Абуалӣ ибни Сино намакҳои баъзе металлҳои вазнинро ҳамчун дорувор тавсия менамуд. Ӯ усулҳои тайёр кардани намаки ош (хлориди натрий) ва сулема (хлориди симоб)-ро ошкор сохтааст. Вай вобаста ба тасаввуроти ҳамонвақта дар бораи дигар металлҳо аз он ҷумла: оҳан, мис, қурғошим, қалъагӣ ва нуқра маълумот медиҳад. Сино мис ва пайвастҳои онро барои тайёр кардани марҳамҳо ба мақсади муолиҷаи бемориҳои чашм ва пӯст истифода мебурд. Мавсуф зикр мекунад, миси беҳтарин миси Кипр ба ҳисоб рафта ранги зард ё сурх дорад. Инчунин дар бораи оҳан сухан ронда менависад, ки агар оҳани зангзадаро дар сирко ҳал карда ҷӯшонед, ва маҳсули онро полоида гиред барои бемории шуш даво аст. Ибни Сино атсетати оҳанро ҳамчун маводи доруворӣ тавсия намудааст. Аз нуқтаи назари вай нуқра хосияти хушккунӣ дошта агар нуқраро бо дигар доруҳо омехта карда ба ҷароҳат бандем, дар ҷои ҷароҳат фасод ҷамъ намешавад. Дар бораи симоб , бухоршавии симоб, заҳрнокии симоб ва тарзи истифодаи он барои муолиҷаи бемориҳои гуногуни пӯст маслиҳатҳои муфид додааст. Доир ба пайвастшавии сулфур бо дигар металлҳо, истифодаи пайвастҳои сулфур ҳамчун доруворӣ маълумот пешниҳод кардааст. Олим бештар ба хосиятҳо, ҳосил кардан ва истифодаи ҳафт металли (тилло, нуқра , мис, оҳан, симоб, қурғошим ва қалъагӣ) дар ҳамон замон машҳургашта бештар аҳамият медодааст ва тиллоро дар ҷои аввал мегузоштааст. Вай аз ҳамаи илмҳои замони худ бохабар будааст ва бо ҳодисаҳои табиат бо чашми хирад менигаристааст. Дар таҳқиқотҳои илмии худ нисбат ба ҳамаи ҳаммаслаконаш пеш рафта буд.

“Ал - Қонун фӣ - т - тиб”- и Абӯалӣ Синоро, ки имрӯзҳо нусхаи асли он дар яке аз осорхонаҳои шаҳри Лондон нигаҳдорӣ мешавад, метавон яке аз китобҳои гаронарзиш ва нодири соҳаи гиёҳдармонӣ донист. Дар қисми аввали ин китоб доир ба колбадшиносӣ, ташхис, ташреҳ ва ҷарроҳия баҳс мекунад, инчунин хосияти бемориҳои шадид ва музмин, роҳу воситаҳои табобаташонро баён намудааст. Дар қисми дуюми ин асар Сино дар бораи 810 маводи доруӣ маълумот додааст, ки 376 - тои онҳо маводи гиёҳӣ мебошанд. Ҳамзамон фармудааст, ин гиёҳҳоро метавон аз минтақаҳои кӯҳистон пайдо намуд. Маълум мешавад, ки реша ва пӯстлохи ҳар гиёҳу дарахте барои табобати бемориҳои инсон шифобахш аст.

Вай асрори табобатии чандин гиёҳҳоро кашф намуда, онҳоро барои рафъи бемориҳо тавсия кардааст. Хосиятҳои бешумори заҳри мор, асал ва ҳазориспандро низ бори аввал Ибни Сино ошкор сохтааст. Ба ақидаи халқ хосияти шифобахшии чойи куҳӣ ва пудинаро низ бори нахуст Сино муайян кардааст. Дар ривоятҳо инчунин омадааст, ки аввалин касе, ки шуллукро барои аз бадан дур сохтани хуни мурдор тавсия кардааст, Ибни Сино мебошад.

Ҳатто наркозро бори аввал Абуалӣ ибни Сино кашф намудааст. Гуфта мешавад, маҳз ӯ аввалин маротиба ҷарроҳии омосро муваффақона анҷом дода, мавриди хушсифат ва хатарнок будани он иттилои пурра дода буд. Табиист, ки анҷоми ин кор бе беҳис кардани ҷисми инсон оқибати марговар дошт. Ба ин хотир, табиб роҳи пурра беҳуш намудани инсонро ҷуст ва онро пайдо намуд. Ӯ таҷрибаҳои гуногун гузаронда, якчанд роҳи илман асосноки ба таври сунъӣ беҳис кардани ин ё он узви бадан ва ё тамоман беҳуш кардани инсонро пайдо намудааст. Он замон табибони Аврупо беморонро бераҳмона, бо зарбаи сахт беҳуш менамуданд.

Ибни Сино аввалин шуда сабабу аломат ва усулҳои табобати чунин касалиҳои хавфнокеро ба монанди сарсом ва мараз, зотулҷанб ва захми меъда ба таҳқиқ оварда буд. Ӯ нахустин касест, ки тоунро аз вабо ҷудо карда, касалиҳои махав, зардпарвин ва сиёҳзахмро шарҳу тавзеҳ додааст. Дар ҷаҳон аввалин шуда сохти мушакҳои чашмронишон додааст. Бемории сирояткунанда будани сил (туберкулёз) низ кашфи Синои бузург аст. Сино бори аввал сироятнокии бемории обакон (гул, нағзак)-ро ошкор сохтааст. Аввалин дастгоҳро барои мушоҳидаи ситораҳо Ибни Сино сохтааст, танҳо баъди 500 соли вафоти ӯ ҳамон дастгоҳро соли 1542 донишманди португоли Педро Нуниец аз сари нав кашф мекунад, аз ҳамон замон ин ҷониб ин дастгоҳро “Нониус” ном мебаранд.

Абуалӣ ибни Сино на танҳо табиби бузург, балки поёнгузори равиши илмӣ дар кимиё низ мебошад. Ӯ бо асрҳои худ, бо таҷрибаҳои амалии кимиёвӣ ва бо истифодаи ин илм дар тиб саҳми назаррас гузошт. Ин мерос то имрӯз арзиши таърихӣ ва илмии худро нигоҳ доштааст.

Ҳукумати Тоҷикистон ва халқи тоҷик ба нишони сипос ва қадршиносии ин фарзанди фарзона ва пуршарафи худ дар кишварамон ба номаш чандин хиёбонҳо, донишкада ва ноҳияро номгузорӣ карда, ҷоизаи бонуфузи илмиеро ба гиромидошти ӯ таъсис додааст. Муҷассамаи бузургаш яке аз зеботарин хиёбонҳои шаҳри Душанберо оро дода, таҷассуми хирад ва бузургии заковати ӯст. Вале бузургтар аз ҳама эҳтироми ӯ ва маскани ӯ дар дили халқи мост. Дар Тоҷикистон барои гиромидошти Абӯалӣ ибни Сино бо қарори КМ ҲКТ ва Шӯрои Вазирони ҶШС Тоҷикистон Ҷоизаи давлатии Тоҷикистон ба номи Ибни Сино — ҷойизаи олии ҷумҳуриявӣ дар соҳаи илму техника (1 марти соли 1967), номгузории Донишгоҳи давлатии тиббии Тоҷикистон ба номи Абӯалӣ Ибни Сино, майдону хиёбонҳо, маҳалаву ҷамоатҳо ва пайкараву нимпайкараҳо гузошта шудаанд. Соли 1999 пули миллии Тоҷикистон, 20 сомонӣ бо расми Ибни Сино баромад. Дар соли 1980 дар ҶШС Ӯзбекистон 1000 солагии Ибни Сино ҷашн гирифта шуд ва китоби «Канон врачебной науки» дар 5 ҷилд аз чоп баромад. 4 июли соли 2006 бо Қарори Ҳукумати Тоҷикистон қуллаи Ленин ба номи Абӯалӣ Ибни Сино гузошта шуд. Карл Линней ба шарафи Ибни Сино номи растаниеро Авитсенна гузошт.Дар олами синамо бошад: филми бадеии «Ҷавонии Бузургвор» (1982), ки киностудияҳои “Узбекфилм” ва “Тоҷикфилм”, бахшида ба солҳои кӯдакӣ ва наврасии Сино офарида шудааст. Режиссёри филм Элёр Ишмухамедов мебошад.

Усманова Сураё - номзади илмҳои химия

Қодирова Гулрӯ - ходими илмӣ Озмоишгоҳи “Пайвастагиҳои калонмолекула”-и

Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ