Инсон ҳамеша дар сари дуроҳаи интихоб қарор дорад: чӣ гуна амал кардан, кадом арзишро пазируфтан ва чӣ роҳеро пеш гирифтан. Ахлоқ интихоби инсон буда, яке аз масъалаҳои муҳими фалсафа, дин ва ҷомеашиносӣ мебошад. Носири Хусрав, шоир, мутафаккир ва ҳакими асри XI, дар осораш ба аҳамияти хирад, виҷдон ва интихоби ахлоқи наку таъкид карда, инсонро ба роҳи рост ва амали нек ҳидоят мекунад, ки ахлоқ интихоби худи инсон аст ва ин интихоб на танҳо ба зиндагии шахсӣ, балки ба ҷомеа ва ояндаи ӯ низ таъсир мерасонад.
Дар зер як порчаи пурмазмун аз «Девони Носири Хусрав» оварда мешавад, ки ба мавзӯи ахлоқ ва интихоби инсон иртибот дорад:
Ту худ интихоб кун роҳи хайру шар,
Ки дар охират набинӣ зи бад зарар.
Агар некӣ кунӣ, некӣ бубинӣ,
Вагар бад кунӣ, ба бад хоҳӣ нишинӣ.
Тафсир: Ин абёт бо содагӣ, вале бо умқи фалсафӣ нишон медиҳанд, ки инсон дар интихоби роҳи зиндагиаш озод аст. Носири Хусрав таъкид менамояд, ки ахлоқи нек ё бад натиҷаи қарорҳои худи инсон аст. Агар инсон роҳи некӣ ва адолатро интихоб кунад, дар дунё ва охират натиҷаи мусбат хоҳад дид, аммо агар ба бадӣ рӯ орад, оқибатҳои манфии он гӯшагираш хоҳанд шуд.
Ин порча як даъвати огоҳона ба худшиносӣ ва масъулият дар баробари интихобҳои хеш аст. Носири Хусрав, шоир, мутафаккир ва ҳакими асри XI, дар осораш ба аҳамияти хирад, виҷдон ва интихоби ахлоқи наку таъкид карда, инсонро ба роҳи рост ва амали нек ҳидоят мекунад.
Ин мақола ба баррасии мафҳуми интихоби ахлоқ, ахлоқи ҳамидаи ҷавонон бахшида шудааст.
Ахлоқ маҷмӯи қоидаҳо ва арзишҳост, ки рафтори инсонро дар ҷомеа танзим мекунад. Инсон бо истифода аз хираду виҷдонаш қарор қабул мекунад, аммо ин қарорҳо зери таъсири арзишҳои фарҳангӣ, динӣ ва иҷтимоӣ қарор доранд. Носири Хусрав бовар дошт, ки инсон бояд бо такя ба хирад ва имон роҳашро интихоб кунад. Дар ашъораш, ӯ аксар аз инсон даъват мекунад, ки аз нафс саркашӣ ва аз дунёи фонии пурфитна дурӣ ҷӯяд ва ба хирад такя кунад.
Гар ту хирадро раҳнамоӣ дорӣ,
Нафси саркашро ба хато набарӣ.
Роҳи ҳақиқатро зи ҷаҳолат биҷӯй,
К-аз ту бимонад номи нек дар ҷаҳон.
Дар ин шеър, Носири Хусрав хирадро чун чароғи роҳнамои инсон дар интихобҳои ахлоқ муаррифӣ мекунад. Ӯ таъкид мекунад, ки агар инсон хирадро пешвои худ қарор диҳад, аз фиреби нафси саркаш, ки ӯро ба роҳи нодуруст мебарад, эмин мемонад. Калимаи "нафси саркаш" ба хоҳишҳои нораво ва дунявии инсон ишора дорад, ки метавонад ӯро аз роҳи ахлоқ берун кунад. Дар байти дуюм, Носири Хусрав инсонро ба ҷустуҷӯи ҳақиқат ва мубориза бо ҷаҳолат даъват мекунад. Ин ҷустуҷӯи ҳақиқат як интихоби ахлоқист, ки инсонро ба амалҳои нек ва ҷовидонии номи нек дар ҷомеа мерасонад.
Шеър нишон медиҳад, ки интихоби роҳи хирад ва ҳақиқат на танҳо ба нафъи худи инсон аст, балки мероси ахлоқии ӯро барои наслҳои оянда низ ҳифз мекунад.
Порчаи дигар аз «Куллиёт»:
«Хирадро кун роҳбари зиндагӣ,
Ки бе хирад зиндагонӣ бад аст.»
Тафсири байт: Маънии байт: «Хирадро кун роҳбари зиндагӣ»: Носири Хусрав таъкид мекунад, ки хирад (ақл) бояд асоси рафтор ва қарорҳои инсон дар зиндагӣ бошад. Хирад дар ин ҷо ҳамчун як роҳнамои боэътимод барои расидан ба зиндагии арзишманд муаррифӣ мешавад.
«Ки бе хирад зиндагонӣ бад аст»: Зиндагӣ бидуни хирад пур аз иштибоҳ, гумроҳӣ ва ноумедӣ аст. Носири Хусрав зиндагии бидуни ақлро ночиз ва пур аз ранҷ мешуморад.Заминаи фалсафӣ: Ин байт ба ақидаҳои фалсафӣ ва исмоилии Носири Хусрав пайванд дорад. Носири Хусрав бар ин бовар аст, ки инсон танҳо тавасути хирад метавонад аз нафси зоҳирӣ ва хоҳишҳои моддӣ раҳо ёбад ва ба сӯи маърифати илоҳӣ ҳаракат кунад. Ин байт ҳамчунин як навъ даъват ба худшиносӣ ва андешаи амиқ аст.
Носири Хусрав дар ашъори худ, махсусан дар «Девони ашъор» ва «Саодатнома», ба мавзӯъҳои ахлоқи бад, худпарастӣ ва дурӣ аз рафторҳои ношоям таваҷҷуҳи зиёд кардааст. Дар зер як порчаи дигар аз ашъори ӯ оварда мешавад, ки ба танқиди ахлоқи бад ва таъкид бар худшиносӣ ишора дорад:
Чу бад кардӣ, ба бад номат нахоҳанд,
Валекин бад бубинӣ дар ҷаҳонат.
Туро бад карданат бошад ба зиён,
Ки бадро бад бошад ҷазои ҷон.
(Манбаъ: «Девони Носири Хусрав»). Дар ин абёт, Носири Хусрав таъкид мекунад, ки аъмоли бад на танҳо обрӯи инсонро хароб мекунад, балки дар ниҳоят ба худаш зиён мерасонад. Ӯ инсонро ба андеша дар бораи оқибатҳои рафтораш даъват мекунад.
Эмомалӣ Раҳмон, Пешвои муаззами миллат, дар суханрониҳо ва паёмҳои худ борҳо ба аҳамияти ахлоқи ҳамида, махсусан дар байни ҷавонон, таъкид намудаанд. Ахлоқро асоси пешрафти ҷомеа ва кафили ваҳдату суботи миллӣ медонанд. Дар зер як иқтибоси пурмазмун аз суханронии Эмомалӣ Раҳмон оварда мешавад, ки ба мавзӯи ахлоқи ҳамида дар байни ҷавонон дахл дорад:«Ҷавонон бояд бо ахлоқи ҳамида, хештандорӣ ва меҳнатдӯстӣ тарбия ёбанд, то ояндаи дурахшони Ватанро бунёд кунанд. Илму дониш, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ асоси зиндагии шоистаи онҳост.»
(Иқтибос аз суханронии Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо ҷавонон, 2020)
Инчунин Носири Хусрав низ дар ашъори худ ба ахлоқи ҳамида, махсусан дар миёни ҷавонон, таваҷҷуҳи зиёд кардааст, зеро ӯ ҷавононро ояндаи ҷомеа медонист. Ӯ дар осораш, аз ҷумла «Саодатнома» ва «Девони ашъор», ба арзишҳои ахлоқие, чун ростӣ, адолат, хоксорӣ, илмҷӯӣ ва дурӣ аз нафсоният таъкид мекунад, ки барои ҷавонон роҳнамои зиндагӣ бошад. Дар зер порчаи пурмазмун аз ашъори Носири Хусрав оварда мешавад, ки ба ахлоқи ҳамида дар миёни ҷавонон ишора дорад:
Эй ҷавон, то тавонӣ, некӣ кун,
З-ин ҷаҳон бо ахлоқи хубӣ кун.
Нафсро банд кун аз хастагӣ,
К-илму дониш орад ба растагӣ.
(Манбаъ: «Девони Носири Хусрав»)
Тафсир: Ин абёт паёми мустақим ба ҷавонон аст, ки дар айёми ҷавонӣ, вақте нерӯ ва имкониятҳо фаровонанд, бояд ахлоқи некро пеша кунанд. Носири Хусрав таъкид мекунад, ки нафсро аз хоҳишҳои беҳуда боздошта, ба илму дониш рӯ оранд, зеро ин роҳ ба сӯи саодат ва комёбӣ мебарад. Ахлоқи ҳамида, ба ақидаи ӯ, на танҳо инсонро аз бадӣ наҷот медиҳад, балки ҷомеаро низ обод мекунад.
Ҷавонӣ чун баҳори зиндагист, пур аз умеду орзуҳо. Дар ин давраи пуршӯр, ахлоқи ҳамида мисли чароғест, ки роҳи дурустро равшан мекунад. Ахлоқи нек на танҳо ростгӯӣ, меҳрубонӣ ва эҳтиром ба дигарон аст, балки қудрати интихоб кардани роҳи хайр дар баробари васвасаҳост.Ҷавонони имрӯз, ки бо дунёи пур аз тағйирот ва имкониятҳо рӯ ба рӯянд, бояд бидонанд, ки ахлоқи шоиста онҳоро аз гумроҳӣ наҷот медиҳад. Як сухани нарм метавонад дилҳоро ба ҳам орад, як қадами хайр метавонад ҷомеаро обод созад, ва як амали рост метавонад эътимоди дигаронро ба даст орад.Ахлоқи ҳамида ин интихоби ҳар рӯз аст: интихоби он, ки бо виҷдон кор кунем, ба оила ва дӯстон содиқ бошем, ва барои Ватан бо ифтихор хизмат кунем.
Ҷавоне, ки бо донишу ахлоқ мусаллаҳ аст, на танҳо ояндаи худ, балки ояндаи миллатро месозад. Пас, биёед, дар ҳар лаҳзаи ҷавонӣ бо ахлоқи нек зиндагӣ кунем, чун ин ганҷи беназир моро ба сӯи зиндагии пур аз маъно ва хушбахтӣ мебарад.
Ҷамолиддинзода Хушдила Ҷамолиддин магистранти курси 1-уми шуъбаи таърихи фалсафаи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ
