Дар ҳошияи татбиқи “Стратегияи давлатии муқовимат ба коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030"

Маърифати зиддикоррупсионӣ дониш, фаҳмиш ва арзишҳои ахлоқии аҳолиро дар бар мегирад, ки ба пешгирӣ, муқовимат ва мубориза бо коррупсия нигаронида шуда, фарҳанги радди фасодро ташаккул медиҳад. Мувофиқи Конвенсияи СММ зидди коррупсия (UNCAC, 2003, амалишавӣ аз 2005) маърифати зиддикоррупсионӣ тавассути таълим, маъракаҳои иттилоотӣ ва иштироки шаҳрвандон дар мониторинги мақомот тақвият меёбад (моддаи 13). Конвенсияи OECD оид ба мубориза бо порагирии мансабдорони хориҷӣ (1997) огоҳии аҳолиро дар бораи оқибатҳои ҳуқуқии коррупсия муҳим мешуморад. Гузориши OECD (2018) маърифати зиддикоррупсиониро ҳамчун воситаи тағйири рафтори ҷамъиятӣ ва афзоиши эътимод ба мақомот муайян мекунад. Стратегияи зиддикоррупсионии Шӯрои Аврупо (2016) барномаҳои таълимӣ ва иттилоотиро барои огоҳии аҳолӣ дар бораи ҳуқуқ ва масъулиятҳояшон зарур медонад. Ин санадҳо маърифати зиддикоррупсиониро ҳамчун раванди комплексӣ, ки таълим, шаффофият, технология ва иштироки ҷомеаро муттаҳид мекунад, муайян мекунанд.

Индекси (шохиси) дарки коррупсия (CPI) нишондиҳандаест, ки аз ҷониби созмони байналмилалии ғайридавлатии Transparency International барои инъикоси арзёбии сатҳи дарки коррупсия аз ҷониби коршиносон ва соҳибкорон аз рӯи ҷадвали 100-баллӣ таҳия шудааст. Он аз соли 1995 инҷониб ҳамасола тартиб дода мешавад. То соли 2012 он аз рӯи сол муқоиса карда намешуд, яъне танҳо муқоисаи мавқеи кишварҳо дар доираи интишори шохис барои соли мушаххас имконпазир буд. Ин шохис бар асоси 11 манбаи гуногун, ки нишондиҳандаҳои ададии пурсишҳои дарки коррупсия аст, ки дар он коршиносон ва тоҷирон ширкат мекунанд, аз ҷумла бо мусоҳибаҳои Бонки Рушди Осиё ва Африқо, Бонки Ҷаҳонӣ ва созмони амрикоии Freedom House. Шумораи ҳадди ақали манбаъҳо барои як кишвар 3 аст. Шохиси хол аз 0 (сатҳи баландтарини даркшудаи коррупсия) то 100 (бе фасоди даркшуда) мебошад, ки ин нишондиҳандаи миёнаи нишондиҳандаҳои манбаъ мебошад. Рӯйхати кишварҳо аз рӯи шохиси дарки фасод барои соли 2024 180 давлатро фаро мегирад, ки дар панҷгонаи аввал Дания, Финляндия, Сингапур, Зеландияи Нав ва Люксембург бо 90-81 холҳои байни кишварҳо ҷой гирифтаанд. Ин кишварҳо тавассути қонунгузории мустаҳкам, таълим, технология, шаффофият ва иштироки ҷомеа маърифати зиддикоррупсиониро баланд бардошта, фарҳанги радди коррупсияро устувор кардаанд. Дар ин мақола мо таҷрибаи ин давлатҳоро бо таваҷҷуҳ ба стратегияҳои зиддикоррупсия, қонунгузорӣ, мақомоти зиддикоррупсионӣ, ҷавобгарии ҷиноятӣ ва омори коррупсия дар 10 соли охир (2015–2024) баррасӣ мекунад ва роҳҳои мутобиқсозӣ ба Тоҷикистонро пешниҳод менамояд.

1. Дания бо холҳои 90 дар Индекси дарки коррупсия (CPI) дар соли 2024 дар ҷойи аввал дар байни давлатҳои мубориз бо коррупсия аст, ки ба қонунгузории мустаҳкам, шаффофияти баланд ва эътимоди аҳолӣ ба мақомот асос ёфтааст. Кодекси ҷиноятии Дания (Straffeloven, Боби 13, ислоҳоти 2005) коррупсияро манъ карда, барои он аз ҷарима то 7 соли зиндонро пешбинӣ мекунад. Стратегияҳои зиддикоррупсионӣ шаффофияти молиявиро тавассути портали онлайн, таълими ахлоқи ҷамъиятӣ дар мактабҳо, маъракаҳои иттилоотии ВАО ва иштироки созмонҳои ғайридавлатӣ дар мониторинги мақомот дар бар мегиранд. Хадамоти Додситонии Умумӣ барои Ҷиноятҳои Махсуси Иқтисодӣ ва Байналмилалӣ (таъсисёбӣ: 2002) парвандаҳоро тафтиш мекунад, ки бо созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Europol, ҳамкорӣ дорад. Дар 10 соли охир (2015–2024) амалҳои коррупсионӣ содир нашудааст. Ташкилоти Transparency International сатҳи пасти коррупсияро тасдиқ мекунад, ки бо эътимоди 80%-и аҳолӣ ба ниҳодҳо ва фарҳанги қавии зиддикоррупсионӣ мустаҳкам мешавад. Ин таҷриба Данияро намунаи ибрат барои ҷаҳон қарор медиҳад. Ин дастовард аз татбиқи механизмҳои муассири баланд бардоштани огоҳии зиддикоррупсионии аҳолӣ сарчашма мегирад, ки амалан имкони амалҳои коррупсиониро аз байн бурдааст.

Ин чораҳо ба таълими ахлоқӣ, шаффофияти иттилоотӣ ва ҷалби фаъоли ҷомеа такя мекунанд:

- Омӯзиши арзишҳои ахлоқӣ дар низоми таълим. Мактабҳои Дания барномаҳои махсусро барои тарбияи ахлоқи ҷамъиятӣ ҷорӣ кардаанд, ки ба хонандагон дар бораи зарари коррупсия ва аҳамияти адолат маълумот медиҳанд. Ин дарсҳо бо усулҳои муосир, аз қабили муҳокимаҳои гурӯҳӣ ва лоиҳаҳои амалӣ, ташкил мешаванд. Ҳадаф ташаккули ҷаҳонбинии зиддикоррупсионӣ дар зеҳни насли ҷавон аст, ки онро дар ҳаёти минбаъда риоя мекунанд.

- Таблиғоти фаъол тавассути расонаҳо. Расонаҳои омма, аз ҷумла телевизион, радио ва платформаҳои рақамӣ дар Дания барои паҳн кардани маълумот дар бораи пешгирии коррупсия фаъолона истифода мешаванд. Маъракаҳои иттилоотӣ шаҳрвандонро бо ҳуқуқҳояшон ва роҳҳои муқовимат бо амалҳои ғайриқонунӣ ошно мекунанд. Ин маъракаҳо аксар вақт бо намунаҳои воқеии муваффақияти мубориза бо коррупсия мустаҳкам карда мешаванд, ки огоҳии аҳолиро боз ҳам баланд мебардорад.

- Дастрасии озод ба маълумоти молиявӣ. Платформаҳои рақамии давлатӣ, аз қабили e-Books ба шаҳрвандон имкон медиҳанд, ки маълумот дар бораи хароҷоти давлатӣ, буҷет ва созишномаҳои давлатиро баррасӣ кунанд. Ин шаффофият эътимоди аҳолиро афзоиш дода, имкони пинҳон кардани амалҳои коррупсиониро коҳиш медиҳад. Дастрасии умумӣ ба ин маълумот шаҳрвандонро ба назорати фаъоли мақомоти давлатӣ ҳавасманд мекунад.

- Нақши созмонҳои ҷамъиятӣ. Созмонҳои ғайридавлатӣ ба мисли Transparency International Denmark дар ташкили чорабиниҳои маърифатӣ, аз қабили семинарҳо ва мизҳои мудаввар саҳми калон мегузоранд. Онҳо инчунин ба аҳолӣ дар бораи роҳҳои ошкор кардани амалҳои шубҳанок маълумот медиҳанд. Ин созмонҳо бо мақомоти давлатӣ ҳамкорӣ карда, дар таҳияи сиёсатҳои зиддикоррупсионӣ иштирок мекунанд.

- Тарбияи фарҳанги ростқавлӣ. Фарҳанги баланди эътимод ба ниҳодҳои давлатӣ (бо эътимоди беш аз 80% аҳолӣ ба мақомот ва додгоҳҳо) яке аз омилҳои асосии муваффақияти Дания аст. Ин эътимод тавассути сиёсатҳои шаффоф ва масъулияти баланди мансабдорон ташаккул ёфтааст. Барномаҳои маърифатӣ аҳолиро ба риояи принсипҳои ахлоқӣ дар фаъолияти ҳаррӯза ташвиқ мекунанд.

- Каналҳои бехатар барои огоҳкунӣ. Низомҳои махфии огоҳкунӣ (whistleblowing) ба шаҳрвандон имкон медиҳанд, ки дар бораи амалҳои эҳтимолии коррупсионӣ бидуни хавфи таъқиб хабар диҳанд. Ин низомҳо аз ҷониби ниҳодҳои мустақил, ба монанди Хадамоти Додситонии Умумӣ барои Ҷиноятҳои Махсуси Иқтисодӣ ва Байналмилалӣ дастгирӣ мешаванд.

- Ҳамкории байналмилалӣ. Дания бо созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид ва Созмони Ҳамкории Иқтисодӣ ва Рушд дар мубодилаи таҷрибаҳои пешгирии коррупсия фаъолона иштирок мекунад. Ин ҳамкорӣ ба баланд бардоштани маърифати аҳолӣ тавассути омӯзиши таҷрибаҳои ҷаҳонӣ кумак мекунад.

Дар Дания маҷмӯи чораҳои маърифатӣ, аз ҷумла омӯзиши ахлоқӣ, таблиғоти расонаӣ, дастрасии озод ба иттилоот, фаъолияти созмонҳои ҷамъиятӣ ва фарҳанги ростқавлӣ, як фазои зиддикоррупсиониро эҷод кардааст, ки амалҳои коррупсиониро қариб ғайриимкон мегардонад. Transparency International сатҳи пасти коррупсияро дар Дания тасдиқ мекунад, ки аз самаранокии ин чораҳо шаҳодат медиҳад.

2. Финляндия бо 88 хол дар ҷойи дуюм дар Индекси дарки коррупсия (CPI-2024) яке аз пешсафони ҷаҳон дар мубориза бо коррупсия аст. Кодекси ҷиноятии Финляндия (Rikoslaki, Боби 16, ислоҳоти 2002, амалишавӣ аз 1 январи 2003) додан ва гирифтани пораро ҷиноят эълон карда, ҷазоҳо аз ҷарима то 4 соли зиндонро пешбинӣ мекунад. Полиси Миллии Финляндия (таъсисёбӣ: 1917) бо воҳиди ҷиноятҳои иқтисодӣ парвандаҳоро тафтиш намуда, бо созмонҳои байналмилалӣ аз қабили Europol ҳамкорӣ мекунад. Омор нишон медиҳанд, ки коррупсияи сохторӣ дар Финляндия қариб вуҷуд надорад, ки Transparency International онро тасдиқ мекунад.

Механизмҳои маърифатӣ дар Финляндия ба таълим, шаффофият ва иштироки ҷомеа такя мекунанд:

- Омӯзиши ахлоқи касбӣ барои мансабдорон. Мансабдорони давлатӣ барномаҳои махсуси омӯзишӣ мегузаранд, ки аз ҷониби Агентии идоракунии давлатӣ (Valtionhallinnon eettinen toimikunta) ташкил карда мешаванд. Ин барномаҳо ба риояи кодексҳои ахлоқӣ, пешгирии манфиатҳои муноқиша ва шаффофият дар қароргирӣ нигаронида шудаанд. Курсҳои онлайн ва семинарҳо ба мансабдорон кумак мекунанд, ки дар фаъолияти худ принсипҳои ахлоқиро риоя кунанд. Ин барномаҳо фарҳанги масъулиятро ташаккул дода, эътимоди аҳолиро (тақрибан 80%) ба ниҳодҳои давлатӣ мустаҳкам мекунанд.

- Маъракаҳои иттилоотӣ дар ВАО ва шабакаҳои иҷтимоӣ. Расонаҳои омма аз қабили телевизион, радио ва платформаҳои иҷтимоӣ (Twitter, LinkedIn) барои паҳн кардани маълумот дар бораи зарари коррупсия ва ҳуқуқи шаҳрвандон истифода мешаванд. Маъракаҳои иттилоотии Вазорати адлия аксар вақт намунаҳои муваффақияти мубориза бо коррупсияро намоиш дода, огоҳии аҳолиро баланд мебардорад. Ин маъракаҳо ба гурӯҳҳои мухталифи аҳолӣ, аз ҷумла ҷавонон, соҳибкорон ва коргарони бахши давлатӣ, нигаронида шуда, онҳоро ба фаъолнокии шаҳрвандӣ ҳавасманд мекунанд.

- Низоми ҳуқуқии мустаҳкам. Суди мустақил ва Омбудсмени Адолат (Oikeusasiamies) дар таъмини шаффофият ва ҷавобгарӣ нақши муҳим доранд. Ин ниҳодҳо парвандаҳои эҳтимолии коррупсияро тафтиш намуда, такмили қонунгузориро пешниҳод мекунанд. Қонуни шаффофияти маблағгузории сиёсӣ (2009) дастрасии аҳолиро ба маълумоти молиявӣ афзоиш додааст. Ин низом эътимоди аҳолиро ба мақомот мустаҳкам намуда, онҳоро ба риояи ахлоқи ҷамъиятӣ ҳавасманд мекунад.

- Шаффофияти молиявӣ тавассути платформаҳои рақамӣ. Платформаҳои онлайнии давлатӣ, ба монанди Suomi.fi, ба шаҳрвандон имкон медиҳанд, ки маълумоти молиявии мақомот, аз қабили буҷет, хароҷот ва қарордодҳоро баррасӣ кунанд. Ин шаффофият имкони пинҳон кардани амалҳои коррупсиониро коҳиш дода, аҳолиро ба назорати фаъоли мақомот ҷалб мекунад. Дастрасии озод ба ин маълумот фарҳанги масъулиятро тарғиб намуда, эътимоди ҷамъиятиро афзоиш медиҳад.

- Таълим дар мактабҳо. Барномаҳои таълимии мактабҳои ибтидоӣ ва миёна ба тарбияи арзишҳои адолат, ростқавлӣ ва шаффофият нигаронида шудаанд. Дарсҳо тавассути усулҳои интерактивӣ, аз қабили муҳокимаҳои гурӯҳӣ, бозиҳои ролӣ ва лоиҳаҳои амалӣ гузаронида мешаванд, ки ба хонандагон оқибатҳои коррупсияро мефаҳмонанд. Ин барномаҳо ба ташаккули ҷаҳонбинии зиддикоррупсионӣ дар насли ҷавон кумак намуда, онҳоро ба риояи ахлоқ дар ҳаёти минбаъда омода мекунанд.

- Огоҳкунии бехатар (Whistleblowing). Финляндия низоми махфии огоҳкуниро ҷорӣ кардааст, ки ба шаҳрвандон имкон медиҳад, дар бораи амалҳои шубҳаноки коррупсионӣ тавассути каналҳои онлайн, телефон ё почтаи электронӣ хабар диҳанд. Ин низом аз ҷониби Омбудсмени Адолат ва Полиси Миллӣ дастгирӣ шуда, ҳифзи огоҳкунандагонро аз таъқиб таъмин мекунад. Ин механизм аҳолиро ба фаъолнокии шаҳрвандӣ ташвиқ намуда, имкони амалҳои коррупсиониро ба ҳадди ақал мерасонад.

- Ҳамкории байналмилалӣ. Финляндия бо Созмони Милали Муттаҳид (СММ) ва Созмони Ҳамкории Иқтисодӣ ва Рушд (ОЖСБ) дар мубодилаи таҷрибаҳои зиддикоррупсионӣ фаъолона иштирок мекунад. Ин ҳамкорӣ ба баланд бардоштани маърифати аҳолӣ тавассути омӯзиши таҷрибаҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

Финляндия тавассути омӯзиши ахлоқи касбӣ, маъракаҳои иттилоотӣ, низоми ҳуқуқии мустаҳкам, шаффофияти молиявӣ, таълими мактабӣ, огоҳкунии бехатар ва ҳамкории байналмилалӣ муҳити бидуни коррупсия эҷод кардааст. Transparency International сатҳи пасти коррупсияро тасдиқ мекунад, ки мавқеи дуюми Финляндия дар CPI-2024-ро таъйид намуда, онро намунаи ибрат барои ҷаҳон месозад.

3. Сингапур бо 84 хол дар ҷойи сеюм дар Индекси дарки коррупсия (CPI-2024) бо сиёсати “тахаммули сифр” ба коррупсия машҳур аст. Қонуни пешгирии коррупсия (1960, ислоҳоти 1989, амалишавӣ аз 1990) додан ва гирифтани пораро манъ карда, ҷазоҳо то 7 соли зиндон ва ҷаримаи 100,000 доллари Сингапурро дар бар мегирад. Бюрои тафтишоти коррупсия (CPIB) (таъсисёбӣ: 1952) бо ваколатҳои васеъ парвандаҳоро тафтиш намуда, ҳолатҳои ночизро зуд баррасӣ мекунад ва бо созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Interpol, ҳамкорӣ дорад.

Механизмҳои маърифати зидикоррупсионӣ дар чунинанд:

- Сиёсати “тахаммули сифр”. Сингапур сиёсати қатъии зиддикоррупсиониро амалӣ мекунад, ки ҷазоҳои сахт ва назорати доимиро дар бар мегирад. CPIB ҳақ дорад, ки ҳар гуна амали шубҳанокро бидуни иҷозати пешакӣ тафтиш кунад, ки ин аҳолиро аз иштирок дар коррупсия бозмедорад. Масалан, ҳатто ришватҳои хурд бо ҷаримаҳои калон ё ҳабс ҷазо дода мешаванд. Ин сиёсат фарҳанги қавии риояи қонунро ташаккул дода, эътимоди аҳолиро (85%) ба ниҳодҳо мустаҳкам мекунад.

- Платформаҳои электронӣ барои коҳиши тамосҳо. Системаҳои рақамӣ ба монанди GeBIZ барои хариди давлатӣ ва хизматрасониҳо истифода мешаванд, ки тамосҳои мустақими байни мансабдорон ва шаҳрвандонро коҳиш медиҳанд. Ин платформаҳо шаффофиятро афзоиш дода, имкони ришватро маҳдуд мекунанд. Шаҳрвандон метавонанд маълумоти молиявиро онлайн баррасӣ кунанд. Ин чора аҳолиро ба назорати фаъоли мақомот ҳавасманд намуда, эътимоди ҷамъиятиро афзоиш медиҳад.

- Барномаҳои таълимӣ дар мактабҳо ва семинарҳо. Мактабҳои Сингапур барномаҳои таълимиро оид ба ахлоқ, адолат ва пешгирии коррупсия амалӣ мекунанд. Ин барномаҳо ба хонандагон оқибатҳои коррупсия ва аҳамияти риояи қонунро мефаҳмонанд, ки тавассути муҳокимаҳо ва лоиҳаҳои амалӣ тақвият меёбанд. Семинарҳо барои соҳибкорон ва мансабдорон аз ҷониби CPIB ташкил карда мешаванд, ки ба пешгирии коррупсия дар бахшҳои хусусӣ ва давлатӣ нигаронида шуда, мавзӯъҳо, аз қабили манфиатҳои муноқишаро дар бар мегиранд.

- Маъракаҳои иттилоотӣ. Расонаҳои омма, аз қабили телевизион, радио ва платформаҳои иҷтимоӣ (Instagram, YouTube), барои паҳн кардани маълумот дар бораи пешгирии коррупсия истифода мешаванд. Маъракаҳои CPIB аксар вақт намунаҳои муваффақияти тафтишотро намоиш дода, аҳолиро аз оқибатҳои коррупсия огоҳ мекунанд. Ин маъракаҳо ба гурӯҳҳои мухталиф, аз ҷумла ҷавонон, коргарон ва соҳибкорон, нигаронида шуда, онҳоро ба фаъолнокии шаҳрвандӣ ҳавасманд мекунанд.

- Иштироки созмонҳои ғайридавлатӣ. Созмонҳои ҷамъиятӣ, ба монанди Transparency International Singapore, дар ташкили чорабиниҳои маърифатӣ, аз қабили мизҳои мудаввар ва семинарҳо, саҳм мегузоранд. Онҳо аҳолиро дар бораи роҳҳои ошкор кардани амалҳои шубҳанок огоҳ намуда, бо CPIB дар таҳияи сиёсатҳои зиддикоррупсионӣ ҳамкорӣ мекунанд. Ин созмонҳо ба ташаккули фарҳанги шаффофият дар ҷомеа мусоидат мекунанд.

- Огоҳкунии бехатар (Whistleblowing). CPIB низоми махфии огоҳкуниро дастгирӣ мекунад, ки ба шаҳрвандон имкон медиҳад, дар бораи амалҳои коррупсионӣ тавассути телефон, почтаи электронӣ ё портали онлайн хабар диҳанд. Ин низом ҳифзи огоҳкунандагонро аз таъқиб таъмин намуда, фаъолнокии шаҳрвандиро ташвиқ мекунад. Ин механизм имкони амалҳои коррупсиониро ба ҳадди ақал мерасонад.

- Ҳамкории байналмилалӣ. Сингапур бо СММ ва ОЖСБ дар мубодилаи таҷрибаҳои зиддикоррупсионӣ иштирок мекунад. Конвенсияи СММ зидди коррупсия ва Конвенсияи ОЖСБ зидди ришват ба қонунгузории Сингапур мутобиқ карда шуда, стандартҳои ҷаҳониро риоя мекунанд. Ин ҳамкорӣ ба баланд бардоштани маърифати аҳолӣ тавассути омӯзиши таҷрибаҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

Сингапур тавассути сиёсати “тахаммули сифр”, платформаҳои электронӣ, барномаҳои таълимӣ, маъракаҳои иттилоотӣ, иштироки СҒД, огоҳкунии бехатар ва ҳамкории байналмилалӣ муҳити бидуни коррупсия эҷод кардааст. Transparency International сатҳи пасти коррупсияро тасдиқ мекунад, ки мавқеи сеюми Сингапур дар CPI-2024-ро таъйид намуда, онро намунаи ибрат барои ҷаҳон месозад.

4. Зеландияи нав бо 83 хол дар ҷойи чорум дар Индекси дарки коррупсия (CPI-2024) яке аз кишварҳои бидуни коррупсия аст. Кодекси ҷиноятии Зеландияи Нав (Crimes Act 1961, ислоҳоти 2001, амалишавӣ аз 2002) додан ва гирифтани пораро манъ карда, ҷазоҳо то 7 соли зиндонро пешбинӣ мекунад. Оффиси ҷиноятҳои вазнини молиявӣ (SFO) (таъсисёбӣ: 1990) парвандаҳои коррупсиониро тафтиш намуда, бо созмонҳои байналмилалӣ ҳамкорӣ мекунад..

Зеландияи нав ба чунин механизмҳо барои роҳандозии маърифати зиддикоррупсионӣ такя мекунанд:

- Платформаҳои онлайн барои мониторинг. Порталҳои давлатӣ, ба монанди data.govt.nz, дастрасии озод ба маълумоти молиявии мақомот, аз қабили буҷет, хароҷот ва қарордодҳоро таъмин мекунанд. Ин платформаҳо шаффофиятро афзоиш дода, аҳолиро ба назорати фаъолияти мақомот ҷалб мекунанд. Шаҳрвандон метавонанд маълумотро онлайн баррасӣ намуда, ҳар гуна номувофиқатиро ошкор кунанд. Ин чора эътимоди аҳолиро (80%) ба ниҳодҳо мустаҳкам намуда, фарҳанги масъулиятро тарғиб мекунад.

- Маъракаҳои иттилоотӣ оид ба ҳуқуқи шаҳрвандон. Расонаҳои омма, аз қабили телевизион, радио ва шабакаҳои иҷтимоӣ (Facebook, Twitter), барои огоҳсозии аҳолӣ дар бораи ҳуқуқҳои шаҳрвандон ва роҳҳои пешгирии коррупсия истифода мешаванд. Маъракаҳои Комиссияи хизматрасонии давлатӣ (SSC) аксар вақт намунаҳои муваффақияти мубориза бо коррупсияро намоиш дода, огоҳии аҳолиро баланд мебардорад. Ин маъракаҳо ба гурӯҳҳои мухталиф, аз ҷумла ҷавонон, коргарон ва соҳибкорон, нигаронида шудаанд.

- Шаффофияти сиёсӣ. Низоми шаффофи интихобот ва маблағгузории сиёсӣ, ки тавассути Қонуни шаффофияти маблағгузории интихобот (2009) танзим мешавад, дастрасии аҳолиро ба маълумоти молиявии равандҳои сиёсӣ афзоиш додааст. Омбудсмени Зеландияи Нав ва суди мустақил дар таъмини шаффофият ва ҷавобгарӣ нақши муҳим доранд. Ин низом эътимоди аҳолиро ба равандҳои сиёсӣ мустаҳкам мекунад.

- Таълим дар мактабҳо. Барномаҳои таълимии мактабҳои ибтидоӣ ва миёна ба тарбияи арзишҳои адолат, ростқавлӣ ва шаффофият нигаронида шудаанд. Дарсҳо тавассути усулҳои интерактивӣ, аз қабили муҳокимаҳои гурӯҳӣ ва лоиҳаҳои амалӣ, гузаронида мешаванд, ки ба хонандагон оқибатҳои коррупсияро мефаҳмонанд. Ин барномаҳо ба ташаккули ҷаҳонбинии зиддикоррупсионӣ дар насли ҷавон кумак мекунад.

- Иштироки созмонҳои ғайридавлатӣ (СҒД). Созмонҳои ҷамъиятӣ, ба монанди Transparency International New Zealand дар ташкили чорабиниҳои маърифатӣ, аз қабили семинарҳо ва мизҳои мудаввар саҳм мегузоранд. Онҳо аҳолиро дар бораи роҳҳои ошкор кардани амалҳои шубҳанок огоҳ намуда, бо SFO дар таҳияи сиёсатҳои зиддикоррупсионӣ ҳамкорӣ мекунанд. Ин созмонҳо ба ташаккули фарҳанги шаффофият дар ҷомеа мусоидат мекунанд.

- Огоҳкунии бехатар (Whistleblowing). Низоми махфии огоҳкунӣ ба шаҳрвандон имкон медиҳад, ки дар бораи амалҳои коррупсионӣ тавассути порталҳои онлайн, телефон ё почтаи электронӣ хабар диҳанд. Ин низом аз ҷониби SFO ва Омбудсмен дастгирӣ шуда, ҳифзи огоҳкунандагонро аз таъқиб таъмин мекунад. Ин механизм аҳолиро ба фаъолнокии шаҳрвандӣ ташвиқ намуда, имкони коррупсияро коҳиш медиҳад.

- Ҳамкории байналмилалӣ. Зеландияи Нав бо СММ ва ОЖСБ дар мубодилаи таҷрибаҳои зиддикоррупсионӣ иштирок мекунад. Конвенсияи СММ зидди коррупсия ва Конвенсияи ОЖСБ зидди ришват ба қонунгузории Зеландияи Нав мутобиқ карда шуда, стандартҳои ҷаҳониро риоя мекунанд. Ин ҳамкорӣ ба баланд бардоштани маърифати аҳолӣ тавассути омӯзиши таҷрибаҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

Зеландияи Нав тавассути платформаҳои онлайн, маъракаҳои иттилоотӣ, шаффофияти сиёсӣ, таълими ахлоқӣ, иштироки СҒД, огоҳкунии бехатар ва ҳамкории байналмилалӣ муҳити бидуни коррупсия эҷод кардааст. Transparency International сатҳи пасти коррупсияро тасдиқ мекунад, ки мавқеи чорум дар CPI-2024-ро таъйид намуда, Зеландияи Навро намунаи ибрат барои ҷаҳон месозад.

5. Люксембург бо 81 хол дар ҷойи панҷум дар Индекси дарки коррупсия (CPI-2024) бо сатҳи пасти коррупсия маълум аст. Кодекси ҷиноятии Люксембург (Моддаҳои 246–252, ислоҳоти 2010, амалишавӣ аз 1 марти 2010) додан ва гирифтани пораро манъ карда, ҷазоҳо аз 5 то 10 соли зиндонро дар бар мегирад. Полиси Судии Люксембург (таъсисёбӣ: 1945) бо воҳиди ҷиноятҳои молиявӣ парвандаҳоро тафтиш намуда, бо созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Europol ҳамкорӣ мекунад.

Механизмҳо ва роҳҳои баланд бардоштани маърифати зиддикоррупсионӣ дар Люксембург:

- Шаффофияти молиявӣ. Платформаҳои давлатӣ, ба монанди Portail de la Transparence, дастрасии озод ба маълумоти молиявии мақомот, аз қабили буҷет, хароҷот ва қарордодҳоро таъмин мекунанд. Ин платформаҳо шаффофиятро афзоиш дода, аҳолиро ба назорати фаъолияти мақомот ҷалб мекунанд. Шаҳрвандон метавонанд маълумотро онлайн баррасӣ намуда, ҳар гуна номувофиқатиро ошкор кунанд. Ин чора эътимоди аҳолиро (75%) ба ниҳодҳо мустаҳкам намуда, фарҳанги масъулиятро тарғиб мекунад.

- Семинарҳо барои соҳибкорон. Барномаҳои омӯзишӣ барои соҳибкорон аз ҷониби Вазорати иқтисод ташкил карда мешаванд, ки ба пешгирии коррупсия дар бахши хусусӣ нигаронида шудаанд. Ин семинарҳо мавзӯъҳо, аз қабили манфиатҳои муноқиша, риояи қонун ва ахлоқи тиҷоратиро дар бар мегиранд. Ин барномаҳо ба ташаккули фарҳанги ахлоқӣ дар бахши тиҷорат мусоидат намуда, эътимоди аҳолиро ба бахши хусусӣ афзоиш медиҳанд.

- Низоми судии мустақил. Суди мустақили Люксембург ва Комиссияи шаффофият (Commission de la Transparence) дар таъмини шаффофият ва ҷавобгарӣ нақши муҳим доранд. Ин ниҳодҳо парвандаҳои эҳтимолии коррупсияро тафтиш намуда, такмили қонунгузориро пешниҳод мекунанд. Ин низом эътимоди аҳолиро ба мақомот мустаҳкам намуда, онҳоро ба риояи ахлоқи ҷамъиятӣ ҳавасманд мекунад.

- Маъракаҳои иттилоотӣ. Расонаҳои омма, аз қабили телевизион, радио ва шабакаҳои иҷтимоӣ (LinkedIn, Twitter), барои огоҳсозии аҳолӣ дар бораи пешгирии коррупсия истифода мешаванд. Маъракаҳои Вазорати адлия аксар вақт намунаҳои муваффақияти мубориза бо коррупсияро намоиш дода, огоҳии аҳолиро баланд мебардорад. Ин маъракаҳо ба гурӯҳҳои мухталиф, аз ҷумла ҷавонон, коргарон ва соҳибкорон, нигаронида шудаанд.

- Иштироки созмонҳои ғайридавлатӣ (СҒД). Созмонҳои ҷамъиятӣ, ба монанди Transparency International Luxembourg, дар ташкили чорабиниҳои маърифатӣ, аз қабили мизҳои мудаввар ва семинарҳо, саҳм мегузоранд. Онҳо аҳолиро дар бораи роҳҳои ошкор кардани амалҳои шубҳанок огоҳ намуда, бо Полиси Судӣ дар таҳияи сиёсатҳои зиддикоррупсионӣ ҳамкорӣ мекунанд. Ин созмонҳо ба ташаккули фарҳанги шаффофият дар ҷомеа мусоидат мекунанд.

- Огоҳкунии бехатар (Whistleblowing). Низоми махфии огоҳкунӣ ба шаҳрвандон имкон медиҳад, ки дар бораи амалҳои коррупсионӣ тавассути порталҳои онлайн, телефон ё почтаи электронӣ хабар диҳанд. Ин низом аз ҷониби Полиси Судӣ дастгирӣ шуда, ҳифзи огоҳкунандагонро аз таъқиб таъмин мекунад. Ин механизм аҳолиро ба фаъолнокии шаҳрвандӣ ташвиқ намуда, имкони коррупсияро коҳиш медиҳад.

- Ҳамкории байналмилалӣ. Люксембург бо СММ ва ОЖСБ дар мубодилаи таҷрибаҳои зиддикоррупсионӣ иштирок мекунад. Конвенсияи СММ зидди коррупсия ва Конвенсияи ОЖСБ зидди ришват ба қонунгузории Люксембург мутобиқ карда шуда, стандартҳои ҷаҳониро риоя мекунанд. Ин ҳамкорӣ ба баланд бардоштани маърифати аҳолӣ тавассути омӯзиши таҷрибаҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

Люксембург тавассути шаффофияти молиявӣ, семинарҳо барои соҳибкорон, низоми судии мустақил, маъракаҳои иттилоотӣ, иштироки СҒД, огоҳкунии бехатар ва ҳамкории байналмилалӣ муҳити бидуни коррупсия эҷод кардааст. Transparency International сатҳи пасти коррупсияро тасдиқ мекунад, ки мавқеи панҷуми Люксембург дар CPI-2024-ро таъйид намуда, онро намунаи ибрат барои ҷаҳон месозад.

Бо назардошти таҷрибаи пешрафтаи кишварҳои пешсаф дар Индекси дарки коррупсия (CPI-2024), аз қабили Дания (90 хол, ҷойи 1), Финляндия (88 хол, ҷойи 2), Сингапур (84 хол, ҷойи 3), Новая Зеландия (83 хол, ҷойи 4) ва Люксембург (81 хол, ҷойи 5), инчунин талаботи Конвенсияи СММ зидди коррупсия (UNCAC, 2003) ва Конвенсияи ОЖСБ зидди пора (1997) пешниҳод мешавад, ки соли 2026 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун “Соли маърифати зиддикоррупсионӣ” эълон карда шавад. Ин иқдом метавонад ба баланд бардоштани огоҳии аҳолӣ, ташаккули фарҳанги радди коррупсия ва таҳкими эътимоди ҷомеа ба ниҳодҳои давлатӣ мусоидат намояд. Дар зер пешниҳоди муфассал дар панҷ банд бо такя ба таҷрибаи байналмилалӣ ва хусусиятҳои Тоҷикистон пешкаш мегардад.

1. Таълими ахлоқи ҷамъиятӣ дар низоми таълим:

-Мақсад: ташаккули ҷаҳонбинии зиддикоррупсионӣ дар зеҳни насли ҷавон тавассути омӯзиши арзишҳои адолат, ростқавлӣ ва шаффофият.

-Чорабиниҳо: Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон барномаҳои таълимии махсусро оид ба пешгирии коррупсия дар мактабҳои ибтидоӣ, миёна ва донишгоҳҳо ҷорӣ намояд. Ин барномаҳо метавонанд дар доираи фанни мавҷуда “Асосҳои давлат ва ҳуқуқ” бо истифода аз усулҳои интерактивӣ, ба монанди муҳокимаҳои гурӯҳӣ, бозиҳои ролӣ ва лоиҳаҳои амалӣ, амалӣ шаванд. Таҳияи китобҳои дарсӣ ва маводҳои таълимӣ бо забони тоҷикӣ ва русӣ, ки аз таҷрибаи Дания ва Финляндия илҳом гирифта, ба хонандагон дар бораи оқибатҳои коррупсия ва аҳамияти риояи ахлоқ маълумот медиҳанд. Баргузории олимпиадаҳо ва озмунҳои мактабӣ дар мавзӯи “Тоҷикистони бидуни коррупсия” барои ҳавасманд кардани хонандагон.

-Татбиқ: Бо дастгирии созмонҳои байналмилалӣ, ба монанди Барномаи Рушди СММ (UNDP) курсҳои омӯзишӣ барои омӯзгорон ташкил карда шаванд, то онҳо малакаи таълими мавзӯъҳои зиддикоррупсиониро ба даст оранд.

- Натиҷа: Ташаккули фарҳанги зиддикоррупсионӣ дар зеҳни насли ҷавон, ки дар дарозмуддат ба коҳиши амалҳои коррупсионӣ мусоидат мекунад.

2. Маъракаҳои иттилоотӣ тавассути ВАО ва шабакаҳои иҷтимоӣ:

- Мақсад: Баланд бардоштани огоҳии аҳолӣ дар бораи ҳуқуқҳо, оқибатҳои коррупсия ва роҳҳои муқовимат бо он.

- Чорабиниҳо: Роҳандозии маъракаҳои мунтазами иттилоотӣ тавассути телевизион (“Тоҷикистон”, “Сафина” ва дигар), радио ва шабакаҳои иҷтимоӣ (Telegram, Instagram, YouTube) бо истифода аз видеоҳои кӯтоҳ, инфографика ва ҳикояҳои муваффақияти тафтишоти коррупсионӣ. Ин маъракаҳо метавонанд аз таҷрибаи Сингапур ва Новая Зеландия, ки намунаҳои муваффақиятро намоиш медиҳанд, илҳом гиранд. Ташкили марафонҳои иттилоотӣ дар мавзӯи “Зидди коррупсия якҷоя” бо иштироки шахсиятҳои маъруф, блогерҳо ва фаъолони ҷомеа барои ҷалби ҷавонон. Нашри маводҳои иттилоотӣ дар ВАО-и маҳаллӣ ва минтақавӣ бо забони тоҷикӣ, русӣ ва англисӣ барои фарогирии аҳолии минтақаҳои гуногун.

- Татбиқ: Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Тоҷикистон бо ВАО-и давлатӣ ва хусусӣ, аз қабили “Ховар” ҳамкорӣ намуда, маъракаҳоро бо дастгирии созмонҳои байналмилалӣ, ба монанди Transparency International роҳандозӣ кунад.

- Натиҷа: Афзоиши огоҳии аҳолӣ хусусан ҷавонон дар бораи зарари коррупсия ва таҳкими фаъолнокии шаҳрвандӣ барои ошкор кардани амалҳои коррупсионӣ.

3. Иштироки созмонҳои ғайридавлатӣ (СҒД) дар маърифатноксозӣ:

- Мақсад: Тақвияти нақши ҷомеаи шаҳрвандӣ дар баланд бардоштани маърифати аҳолӣ ва мониторинги мақомоти давлатӣ.

- Чорабиниҳо: Ташкили чорабиниҳои маърифатӣ, ба монанди семинарҳо, мизҳои мудаввар ва тренингҳо дар шаҳрҳо ва ноҳияҳои Тоҷикистон бо иштироки СҒД-и маҳаллӣ ва байналмилалӣ, ба монанди Transparency International ё созмонҳои маҳаллии ҷомеаи шаҳрвандӣ. Ин чорабиниҳо метавонанд аз таҷрибаи Люксембург ва Новая Зеландия, ки СҒД дар мониторинг ва маърифатноксозӣ фаъоланд, истифода баранд. Таъсиси шабакаи СҒД-и зиддикоррупсионӣ дар Тоҷикистон барои ҳамоҳангсозии фаъолиятҳо, мубодилаи таҷрибаҳо ва пешниҳоди тавсияҳо ба ҳукумат. Баргузории “Форуми зиддикоррупсионӣ” дар соли 2026 бо иштироки намояндагони ҳукумат, СҒД, созмонҳои байналмилалӣ ва аҳолӣ барои муҳокимаи пешрафтҳо ва мушкилот дар мубориза бо коррупсия.

- Татбиқ: Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсия бо СҒД ҳамкорӣ намуда, барои маблағгузории чорабиниҳо грантҳои байналмилалиро аз созмонҳое, ба монанди СММ ва ОЖСБ, ҷалб кунад.

- Натиҷа: Тақвияти иштироки ҷомеаи шаҳрвандӣ, афзоиши огоҳии аҳолӣ дар бораи ҳуқуқҳо ва коҳиши амалҳои коррупсионӣ тавассути мониторинги ҷамъиятӣ.

4. Ташкили низоми огоҳкунии бехатар (Whistleblowing):

- Мақсад: Эҷоди механизм барои шаҳрвандон, ки онҳо метавонанд амалҳои коррупсиониро бидуни хавфи таъқиб ошкор кунанд.

- Чорабиниҳо: Таъсиси портали онлайни махфӣ ва хатти телефонии боварӣ барои гузоришдиҳии амалҳои коррупсионӣ, ки аз таҷрибаи Сингапур (CPIB) ва Финляндия (Омбудсмени Адолат) ибрат мегирад. Ин низом бояд ҳифзи огоҳкунандагонро таъмин намояд. Қабули қонуни махсус дар бораи ҳифзи огоҳкунандагон дар соли 2026, ки ҳуқуқҳои шахсони гузоришдиҳандаро муайян карда, онҳоро аз таъқиб муҳофизат мекунад. Ташкили маъракаи иттилоотӣ дар доираи Соли маърифати зиддикоррупсионӣ барои таблиғи низоми огоҳкунӣ ва ташвиқи аҳолӣ ба истифодаи он.

- Татбиқ: Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсия бо дастгирии созмонҳои байналмилалӣ, ба монанди UNDP ва Transparency International низоми огоҳкуниро таъсис дода, дар минтақаҳои дурдаст нуқтаҳои қабули шикоятҳо дар мақомоти маҳаллӣ ташкил кунад.

- Натиҷа: Афзоиши фаъолнокии шаҳрвандон дар ошкор кардани амалҳои коррупсионӣ, коҳиши пинҳонкории коррупсия ва таҳкими эътимод ба ниҳодҳои давлатӣ.

Эълон кардани соли 2026 ҳамчун “Соли маърифати зиддикоррупсионӣ дар Тоҷикистон” метавонад як қадами муҳим дар роҳи коҳиши коррупсия ва ташаккули фарҳанги радди фасод бошад. Панҷ механизми пешниҳодшуда – таълими ахлоқӣ, маъракаҳои иттилоотӣ, шаффофияти молиявӣ, иштироки СҒД ва низоми огоҳкунии бехатар – аз таҷрибаи кишварҳои пешрафтаи CPI-2024 мутобиқ карда шуда, ба хусусиятҳои иҷтимоию иқтисодии Тоҷикистон мувофиқанд. Ин чораҳо метавонанд огоҳии аҳолиро баланд бардошта, эътимоди ҷомеаро ба ниҳодҳои давлатӣ тақвият бахшанд ва Тоҷикистонро дар рейтинги CPI ба мавқеи баландтар бардоранд. Барои амалисозии ин пешниҳодҳо ҳамкории фаъол байни ҳукумат, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва созмонҳои байналмилалӣ зарур аст.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА, директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои фалсафа, профессор

Дониёр САНГИНЗОДА, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор