Вақте ки вожаи муқаддаси “модар” – ро ба забон меорем, пеш аз ҳама, барои ҳар як инсон як шахси ҳамеша азизу арҷманд, арзишмантарин мавҷуди рӯйи Замин, сароғози ҳастии насли башар ва сарчашмаи мусаффои меҳру муҳаббат ба назар меояд, ки ӯ дар тамоми пастию баландиҳои рӯзгор бароямон инсони мунису ғамхор ва дар маҷмуъ, офарандаву идомадиҳандаи зиндагии инсон мебошад. Зеро агар нури Офтоб ҷаҳонро файзу хуррамӣ бахшад, пас Зан – Модар бо меҳру муҳаббат ва раҳму шафқати хеш хонадони моро гармию нуру зиё мебахшад. Ин аст, ки устоди зиндаёд Лоиқ Шералӣ дар «Модарномаи» худ шеъреро бо номи «Волотар аз ҳама» таълиф додааст:

Як дами ҷон костани модарон,

Беҳ зи ҳама мӯъҷизи пайғамбарон.

Як нигаҳи шӯълавари модарон,

Беҳ зи ҳама анҷумани ахтарон,

Як сухани бонамаки модарон,

Беҳ зи ҳама ҳикмати донишварон.

Нақши модар дар ҳаёт басе муҳим аст, махсусан дар тарбия, омӯхтани илм ва умуман камолоти маънавӣ ва ҷисмонии фарзанд хеле барҷаста мебошад. Модар – ситораест дурахшон, ки дар шаби зулмот бо қалби саршор аз меҳру муҳаббаташ ба оламу одам рӯшанӣ мебахшад. Модар – ягона шахси мунису ғамхор барои мост. Модар – гулест баҳорӣ, ҳамеша хандону шукуфон, ки аз таровати пурнакҳаташ машоми муаттари биҳишт мерасад. Нависандаи фаронсави Оноре де Бальзак дар васфи модар бисёр хуб гуфтааст: “ҳеҷ кас дар зиндагӣ наметавонад амиқтар, самимитар ва воқеитар аз муҳаббати модари хеш дарёбад”.

Дасти дуои модар калиди дари хушбахтии фарзанд аст. Оромии қалби модар давлати фазанд мебошад. Образи ин шахсияти нотакрор дар адабиёт мақоми хоса дорад. Шоирону адибони олам симои воқеии ӯро бо сухан нишон дода, номашро то Моҳ баровардаанд. Модар ба чунин қадрдонӣ сазовор аст. Зиндагӣ худ шеър аст, ки ба аллаи модар ибтидо гирифта, бо номи он хотима меёбад. Анна ҳамин бузургию шаҳомати ӯро ба назар гирифта модарро мисоли Ватан медонанд. Ҳар фарзанде, ки қимати модарро донад, бо дуояш хушбахту шӯҳратёр мегардад:

Сад ҷону дил фидои як мудаои модар,

Фатҳу кушоиш орад дасти дуои модар.

Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ситоиши зан – модар гуфтаанд: “Зиндагӣ аз модар сарчашма мегирад”.

Мақоми модар он қадар баланд аст, ки бузургон биҳиштро зери пои модарон қарор дода, мефармоянд: “Биҳишт зери қудуми модарон аст”.

Обрӯи аҳли дин аз хоки пои модар аст,

Ҳар чи доранд ин ҷамоат аз дуои модар аст

Он чи дар васфи биҳишт фармуд Қуръони Карим,

Соҳиби Қуръон бигуфто, зери пои модар аст.

Воқеан, модар мисли Замин яктост ва меҳру муҳаббат, дасти раҳмату шафқати ӯ бар сари фарзанд сарчашмаи ҳамаи хушбахтиҳо мебошад. Лозим ба таъкид аст, ки дар олами илму адаб эҷоди модарномаҳо ё худ ситоиши модарон роиҷ аст ва ҳар кадом дорои мавқеи муносиб ва рангу таровати ба худ хосанд. Бузургони олам аз қадим то ба имрӯз раҳму шафқат, фазилату порсоӣ, фурӯтаниву хоксорӣ, заҳмату бедорхобиҳои модарро ситоиш мекунанд ва ба номи покаш ҳамду сано мехонанд. Вале тамоми ҳамду сано, таърифу ситоиш дар васфи модар бо ҳама тобишҳои хеш кӯчактарин заҳматеро, ки модар барои фарзанд кашидааст, ба таври комил ифода карда наметавонанд, зеро бузургию шаҳомати Зан-Модар, пеш аз ҳама, бар маънои рисолати ҳаётбахши ӯ устувор буда, ҳатто сухани бузургони олам дар тасвири мукаммали тамоми ҷузъиёти он оҷиз мемонад. Тамоми бузургони олам аз дасти дуои модар баракат ёфтаанд ва маҳз ба сифати қадршиносию эҳтиром тамоми умр модаронро дар осору эҷодашон васф кардаанд:

Ту монанди замин танҳоӣ, модар,

Ту монанди замин яктоӣ, модар

Абдурраҳмони Ҷомӣ мутафаккир, шоир, нависандаи барҷастаи халқи тоҷик меҳри модарро бисёр хуб тавсиф кардааст:

Ман тавонам сурати модар кашам,

Сурати модар ба хатти зар кашам.

Ман тавонам чашму рӯву мӯи ӯ

Бо ҳазорон ранг зеботар кашам.

Лек ҳайронам, ки меҳри модарӣ

Ман чӣ сон бар саҳфаи дафтар кашам?

Пас шабоҳат дорад он бо нури меҳр,

Ман варо бо шӯълаи Ховар кашам.

Бори дигар месазад ба саломатии модар ва ҳамаи модарони азизи кишварамон дасти дуо ба даргоҳи Яздони пок бардошта, умри бардавомашон таманно намоем.

Мудири шӯъбаи назарияи ададҳо, алгебра ва топологияи Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Назрублоев Н.Н.

Дар ин омад-омади фасли зебои сол баҳори гулшукуфон мо дар остонаи яке аз ҷашнҳои зебову дилписанди сол- Иди модарон қарор дорем. Модар бузургтарин ганҷинаи рӯи замин, гавҳари ноёбаст, маро ба дунё ба ҷаҳони ҳастӣ овардӣ, шабҳо нахуфтӣ то ман роҳат бихобам, аммо боре шикоят аз азобу ранҷифарзанд накардӣ...

Агар садҳо сол хизмати туро ба ҷо оварам ҳам, ба якшаба ранҷе барои ман кашидӣ баробар шуда наметавонад. Дар ҳақиқат модар ин шахси меҳрубону ғамхор ободгару созанда ва тарбиятгари насли наврас мебошад. Модар ин ягона шахсе аст, ки тамоми ҳастияшро барои фарзанд фидо мекунад. Ба ибораи дигар, агар нури Офтоб ҷаҳонро файзу хуррамӣ бахшад, пас модар бо меҳру муҳаббат ва раҳму шафқати худ сарчашмаи зиндагӣ ва гармии ҳар як хонадон аст. Воқеъан ҳар гоҳе дохили хонадон мешавем аввалин сухане ки пурсон мешавем ин аст, очам дар куҷост? Аз ин бар меояд, ки модар ин оромиву осудагии фарзанд аст. Аз ин хотир дӯст доштан, эҳтиром кардан, ба қадри ранҷу заҳмат ва меҳру муҳаббати модар расидан қарзи инсонии ҳар як фарзанд аст. Беҳуда нест, ки эҳтироми волидайн яке аз меъёрҳои меҳварии ахлоқӣ буда, мақому мартабаи модар аз ҳама баланд аст. Танҳо модар аст, ки ҳама фарзандонро дар як сатҳи баробар хоҳ доро аст, хоҳ фақир аст, хоҳ бемор аст новобаста аз шарту шароити зиндагӣ дӯст медорад ва бо ҳама дар як сатҳ муносибат мекунад. Барои фарзанд ва осоиштагии оила ба ҳама гуна дард, ғам, озор, дуруштӣ ва сахтиҳои рӯзгор таҳаммул мекунад ва дар иваз чизе умедвор намешавад.

Бо талошу заҳматҳои шабонарӯзӣ ва дастгирҳои бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки мақоми зан дар ҷомеа баланд бардошта шуд, боиси ифтихор ва сарфарозист, ки новобаста аз он ки тарбияи насли наврасро бар душ доранд, боз имрӯзҳо бонувони бо нангу номуси мо дар ҳама сохторхои давлатӣ кор ва фаъолият мекунанд.

Дар ин фасли зебои сол тамоми модарон ва бонувонро ба ин ҷашни фархунда табрику муборакбод гуфта, ба тамоми бонувон умри бардавом, зиндагӣ орому осуда ва дастархони пур аз нозу неъматро таманно дорам ва орзу менамоем, хамеша саломату сарбаланд бимонед.

Идатон муборак, баҳоратон ҳамеша шукуфон бимонад, модарон азизу меҳрубон.

Намехоҳам ба руяш гард бошад,

Дилаш дар зиндагӣ сард бошад.

Тавалло дорам аз Холики якто,

Вуҷуди Модарон бедард бошад.

Садриддинов М.Р. - ходими илмии Институти ботаника, физология ва генетикаи растани АМИТ

Бо қарори Созмони Милали Муттаҳид 11-уми феврал «Рӯзи байналмилалии занон ва духтарон дар илм» эълон гардида, он ҳамасола бо шаҳомати хоса таҷлил карда мешавад. Он барои бартараф кардани монеаҳо ва кумак расондан ба занон, баробарҳуқуқии гендерӣ, эътироф ва саҳми бонувон дар рушди илм таъсис ёфт. Ба хотири болоравии савияи маърифати аҳолии кишвари азизамон аз ҷониби роҳбарияти мамлакат, ба хусус сарвари олии он, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ҳамасола ба ин масъала диққати ҷиддӣ дода мешавад. Президенти кишвар дар ироаи ҳамасолаи Паёмҳои худ таъкидан илмро меҳвари асосии рушди кишвар ва олимонро захираи зеҳнии ҷомеа муаррифӣ менамоянд.

Пӯшида нест, ки занону модарон қувваи бузурги ҷомеа ва тарбиятгару насли созандаи Ватананд. Тамоми бузургони олам дар домани сабзи модар ба камол расида, арзи ҳастӣ карда, тамоми сайёраро нигаҳбонӣ намудаанд. Аз ин хотир, мегӯянд, ки «модар бо як даст гаҳвора ва бо дасти дигар сайёраро меҷунбонад».

Дар воқеъ, занон қишри фаъоли ҷомеа буда, дар иҷрои босифати вазифаҳои бар зимма дошта пурмасъуланду баробари мардон қадамҳои устувор мегузоранд.

Ба андешаи ин ҷониб, мартаба ва манзалати занро ҳанӯз Фирдавсии бузург дар “Шоҳнома”-и безаволаш тасвир кардааст. Имрӯз дар Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон, хушбахтона, тариқи сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳову манзалати зан баланд бардошта шудааст. Тавре зикр гардид, далели ин гуфтаҳо қонуну қарорҳо доир ба баланд бардоштани мартабаи зан дар ҷомеа ва махсусан дар артишанд. Дар Артиши Тоҷикистон занону хизматчиёни ҳарбӣ дар баробари мардон ширкат меварзанд, ҳеҷ кас ҳуқуқҳои онҳоро поймол намекунад. Рӯз то рӯз барои боз ҳам беҳтар намудани хизмати онҳо аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тадбирҳо андешида мешавад.

Албатта, занони соҳибмаърифату соҳибкасб метавонанд дар ҳаёти ҷомеа фаъол бошанд. Саҳми занону духтарон дар рушди соҳаҳои илму маориф, фарҳанг, тандурустӣ ва дигар соҳаҳои ҳаёти иҷтимоиву иқтисодии кишвар торафт афзун мегардад. Бояд гуфт, ки дар баробари дигар соҳаҳои ҳаёти ҷомеа занон имрӯз дар рушди илми ватанӣ саҳми назарас доранд. Дар соҳаҳои калидии иҷтимоӣ, яъне маориф имрӯз беш аз 73 фоиз, илм 26,5, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ 68 ва фарҳанг 51 фоизро бонувон ташкил медиҳанд.Умедворем, занони тоҷик бо нангу номуси баланди миллӣ дар таҳкиму тақвияти давлатдорӣ, рушду нумӯи ватани азизамон, тарбияи насли солиму ояндасози миллат саҳмгузор мешаванд.

Ҳамин тавр, ҷомеаи имрӯзаи на танҳо Тоҷикистон, балки кулли сайёраро бе нақши зан тасаввур намудан имконнопазир мебошад, зеро бонувон дар тамоми соҳаҳои илмӣ, фарҳангӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ, техникӣ ва ғайра саҳмгузор ҳастанд ва аз замонҳои қадим сар карда то имрӯз баробари мардон дар рушду нумӯи ҳаёти аҳли башар нақши дастони зан – модар бағоят бузург аст.

Дастовардҳои олимаҳои тоҷикистонӣ дар тамоми бахш-ҳои илм хеле ҷолиб ва қобили қайданд. Дар байни олимаҳои мо махсусан олимаҳои бахши илми тиб нисбатан сершумор ва хеле фаъол буда, онҳо дар бартараф, пешгирӣ ва муолиҷа намудани бисёр касалиҳо корҳои зиёдеро ба сомон расонидаанд. Асарҳои бузургҳаҷму дорои аҳамияти калони илмидоштаи онҳо дар соҳаҳои гинекология, терапия, педиатрия, офталмология, кардиология, фармакология на танҳо дар кишвари мо, балки берун аз марзи он ҳам маълуму машҳуранд.

Дар соҳаҳои риёзӣ, физика, кимиё, биология, адабиёт, таърих, фалсафа, иқтисод низ олимаҳои тоҷикистонӣ корҳои илмии шоиставу арзандаро анҷом додаанд. Илова бар ин, онҳо бо олимони бурунмарзӣ робитаҳои илмиро барқарор карда, дар бисёр тадқиқоти илмӣ ҳамкории бевосита доранд.

Рӯзи байналмилалии Модар, ки ҳамасола таърихи 8-уми март таҷлил карда мешавад, реша дар умқи таърих дорад. Иди мазкур дар тамоми мамолики дунё чун рамзи эҳтиром, дифоъ аз ҳуқуқу уҳдадориҳои занон пазируфта шуда, онро бо як шукуҳу шаҳомати хосса ҷашн мегиранд. Новобаста аз ин, иди баҳору зебоӣ, иди Рӯзи Модар ҷашни таърихӣ ва сиёсӣ мебошад. Аз ин рӯ, 8-уми март эътироф аз гулу туҳфа ва ҷашнвораҳо набуда, эътирофи ҳуқуқҳои зан дар баробари ҳуқуқҳои мард ва фароҳамоварии имкониятҳои баробар мебошад.

Ҳамаи модарон ва бонувони тоҷикро бо фарорасии фасли баҳор, ки оғози эҳёи табият мебошад, яъне Рӯзи Модар табрику муборакбод гуфта, барои онҳо беҳтарин хушиҳои зиндагиро самимона таманно дорам. Бигузор шодиву хушбахтӣ ҳамеша дар хонадони Зан-Модари тоҷик ҳукмфармо бошад . Лоиқи бузург ҳатто қисми зиёди шеърҳояшонро дар васфи модар навиштааст,ки мегӯяд:

Сад ҷону дил фидои як муддаъои модар,

Фатҳу кушоиш орад дасти дуои модар.

Бишнид гар садоям дунёи сахтҷӯшон,

Ангезаест шояд аз аллаҳои модар.

Зан-Модар офарандаи ҳаёт аз азал дар бунёд гузоштану обод кардани зиндагии инсоният нақши бориз дорад. Ишқу муҳаббат, самимияту вафодорӣ, дӯстдорию меҳрварзӣ, оромишу осоиш, амсоли ин, вожаҳоеанд, ки аз модар сарчашма гирифта, ба атроф реша паҳн месозанд. Модар олиҳаи ҳусну таровати зебоӣ, бо ҳастии худ ҳаёти моро мунаввару зиндагиамонро шодмон месозад. Модар сарчашмаи муҳаббатти беканор, аз ҷумла қиматтарину азизтарин шахс дар олами ҳастӣ мебошад. Меҳри беҳамтои модар ба мисли хуршеди олам аст, ки ба тамоми олам саховатмандона нур мепошад ва ишқи поки модар ба мисоли чашмаҳои пурҷӯшест, ки дашту биёбонро гулистон мекунад.

Ҳамчунон гуфта шудааст, ки “саодати зиндагӣ дар мафҳуми зан нуҳуфтааст”. Ва бо ҳамин маънӣ Сарвари кишварамон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар вохӯрӣ бо занони фаъоли Тоҷикистон чунин ибрози андеша намуда буданд: “Ҷомеае, ки ба Зан-Модар ғамхорӣ менамояд, ба ояндаи худаш ғамхорӣ мекунад. Давлате, ки нисбат ба модар ин сарчашмаи ҳаёт ва бақои насли инсон бепарво бошад, ояндаи худро аз даст медиҳад”.

Хуршедзода Шабнам Хуршед - ходими илмии озмоишгоҳи “Пайвастагиҳои калонмолекулавӣ”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Халикова Саодат - раиси Шурои занони Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Модар ягона олиҳаи ҳусну зебоӣ, нотакрортарин инсон барои фарзандон ва бемисл дар рӯи замин мебошанд, ки ҳаёти ҳар инсон аз ӯ маншаъ гирифта, тамоми созандагиҳо, ободиҳо ва пешрафти дунё ба ӯ вобастагӣ дорад, чун ҳар чи дар ин дунё сохта мешавад, кашф мешавад, таҳқиқу баррасӣ мешавад ва дунё рушд мекунад, нафароне ба амал овардаанд, ки онҳоро модаре таваллуд намудааст. Пас ҳурмату эҳтиром гузоштан, ба қадри заҳматҳои содиқонаи модарон расидан ва донистани қадру қиммати ба хусус модар қарзи ҳар як фарзанди боақлу бохирад ва ба ору ба номус ба ҳисоб меравад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар паёмҳои худ ба Маҷлиси миллии Маҷлиси намояндагони ҷомеаи Тоҷикистон ҳатман ишораҳое, нисбат ба зан - модар менамоянд ва аз мардон даъват ба амал меоранд, ки ба қадри занон, модарон, хоҳарон, духтарон ва ҳамсари хеш бирасанд ва онҳоро эҳтиёту эҳтиром намоянд.

Саҳми модарону бонувон дар устуворӣ, пойдории сулҳу ваҳдати миллӣ, ҳифзи арзишҳои миллию фарҳангӣ, дар ҷомеа ҷойгоҳи баланд дошта, баҳри тарбияи фарзандон дар рӯҳияи ватандӯстию хештаншиносӣ нақши арзишманди онҳо назаррас мебошад. Баъди ба даст овардани Истиқлоли давлатӣдар Тоҷикистон занону модарон дар ҳама соҳаҳо кору фаъолият намуда, дар пешбурду рушди кишвар саҳмгузор мебошанд. Ҳукумати кишвар, Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳуқуқ ва мақоми зан модарро дар ҷомеа баланд мебардорад ва ҳамеша занону модарон ва духтаронро дастгирӣ менамоянд.

Агар ободиву суботи ҷомеа аз осоишу оромии ҳар як оила вобаста бошад, дар навбати худ ободии ҳар як хонадон аз рӯҳияи солиму созанда, сатҳи маънавиёту маърифатнокӣ ва тандурустии зан-модар вобаста аст. Нақши модар махсусан дар тарбия, омӯхтани забон, таъриху фарҳанг, донишҳои муосир ва умуман камолоти маънавӣ ва ҷисмонии фарзанд хеле барҷаста мебошад. Дар воқеъ зан - модар як шахсияти бузургест, ки барои инсоният қуваву тавон ва нерӯву қудрату матонат мебахшад. Зан-модар буд, ки инсоният тавассути ӯ олиму омӯзгор, муҳандису эҷодкор, ихтироъкору санъаткору меъмор шуданд. Аз ин рӯ Пешвои миллат дар ин маврид чунин гуфтаанд: “Зан – модар, офаринандаи ҳаёт, муҷассамаи гӯёи зиндагӣ ва ширинтарин лафз дар забони одамӣ мебошад”.

Ҳамчунин, Президенти кишвар таъкид менамоянд, ки имрӯз ҷомеаи Тоҷикистон дар симои зан на танҳо модар, хоҳар ва ҳамсар, балки сиёсатмадори шинохта, олими нуктасанҷ, сарвари муваффақ, соҳибкори саховатпеша, табиби ҳозиқ, донишманди асил, ҳимоятгари ҳифзи ҳуқуқ, ҳомии Ватан, деҳқони асил, бинокори номдор, мураббии наслҳо ва ҳамшираи меҳрубонро мебинад, ки ин мояи ифтихори ҳар яки мову шумо мебошад.

Танҳо дар давоми 33 соли Истиқлоли давлатӣ ҳудуди 15 санади меъёрӣ-ҳуқуқӣ дар самти баланд бардоштани ҳуқуқ ва манзалати зан дар ҷомеа ба тасвиб расонида шуд. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи тадбирҳои баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа”, ҳамчунин “Стратегияи миллии фаъолгардонии нақши занон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” ҷиҳати боло бардоштани мақому манзалати зан дар бунёди ҷомеаи демократӣ нақши муҳиме иҷро карданд.

Занонро гар зӣ дониш зеваре ҳаст,
Умеди рӯзгори беҳтаре ҳаст.
Агарчӣ аз занон пайғамбаре нест,
Ҳама пайғамбаронро модаре ҳаст.

Дар муқоиса ба солҳои аввали соҳибистиқлолӣ саҳми занонро дар пешбурди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва ягонаи Тоҷикистон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таҳлилҳои арзишманд намуда, қайд намудаанд, ки дар кишвар 25 % хизматчиёни давлатӣ, 73 % кормандони соҳаи маориф, 71 % кормандони соҳаи тиб, 47 %кормандони соҳаи фарҳанг, 37 % олимон ва 30 % соҳибкоронро бонувону занон ташкил медиҳанд. Имрӯз беш аз 110 ҳазор бонувону занони кишвар ба фаъолияти соҳибкорӣ машғул мебошанд. Маҳз дастгириҳои бевоситаи Пешвои миллат ва ҳукумати мамлакат аст, ки дар зарфи даврони соҳибистиқлолии кишвар зиёда аз 280 ҳазор нафар духтарон, ки аз ин шумор 11 ҳазору 600 нафар тибқи квотаи президентӣ, 35 ҳазор ҳамчун хатмкардаи макотиби олии кишварҳои хориҷа буда, имрӯз дар соҳаҳои мухталифи ҷумҳурӣ кору фаъолият менамоянд. Ҳамзамон ёдовар шудан ба маврид аст, ки аз 214 ҳазор нафар донишҷӯёни муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишвар 90 ҳазор нафар, ё 42 фоизро духтарон ташкил медиҳанд, ки аз хиради азалӣ, донишу малакаи қавӣ, иродаи мустаҳкам ва кӯшишҳову талошҳои пайвастаи зан-модари тоҷик шаҳодат медиҳад.

Хулоса, зан-модар дар ҳар давлату миллат нишон аз бузургиву таъриху тамаддун, фарҳангу расму оин ва шукуфоиву зебоӣ буда, ҳастии ҳаёти башарият ба номи ин олиҳаи нотакрор тавъам буда, барои рушди ҷомеаи ҷаҳон саҳми зан-модар бемисл аст.

ҚУРБОНЗОДА ФАРИДА - ходими илмии шуъбаи ИДМ - и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Баррасии ҷойгоҳи зан дар густураи жарфи таърих аз ду зовия сурат мегирад: аз назари ҷинсият (gender) – шакли иҷтимоӣ, фарҳангӣ, равоншинохтӣ ва нишон додани тафовут миёни мардон ва занон; аз лиҳози қудрат (authority) - қудрат/иқтидор бартарии иҷтимоӣ, табиӣ дар ҷомеа аст.

Зан зеботарин вожаи офариниш, муассиртарин омили саломатии ҷисмиву равонии фарзанд, ҳамсар ва ҷомеа аст. Вожаи зан аз ҷании [jani]-и эронии бостон ва guenī-и ҳиндуаврупоӣ маншаъ гирифта, имрӯз дар бархе аз забонҳои эронӣ ба гунаҳои ҷан (балуҷӣ), жин (курдӣ), жан (гуронӣ) роиҷ аст.

Тахминан даҳ ҳазор сол пеш аз мелод занон нигаҳбони оташ буданд. Дар ҳазораҳои ҳафту ҳашт дар умури зиндагӣ вазоифи гуногунро иҷро намуда, ба мақоми илоҳӣ расида, ҳамчун намод парастиш мешуданд. Дар ҳазораи панҷуми п.м. занон корҳои сафолгарӣ, бофандагӣ ва кишоварзиро анҷом медоданд. Дар ҳазораи дувуми п.м. мевачинӣ, домпарварӣ аз вазоифи хонадории занон маҳсуб меёфт.

Зан дар аҳди бостон корҳои хона ва хонаводаро идора мекард ва аз неруи шигифтангезе бархурдор буд, зеро дар ҷомеаи модарсолор ба неруи қудрат, ҷавҳари ҳаёт ва устурагуна будани ӯ қоил шуда, ӯро ба мақоми эзадӣ расонида буданд, ки мавҷудияти эзадбону Аноҳито гувоҳи ин гуфтаҳост. Аноҳиторо эзадбонуи обҳои ҷаҳон, илоҳаи ҳосилхезӣ ва борварӣ мешумурданд ва дар Яшти панҷуми Авесто - Ардвисур Аноҳито яшт (обон яшт) парастиш шудааст:

126.Намоён ситод' аст [ин дам]

‐ Ардвии сурҳан Аноҳита

духтаре нозанин, зебо,

рехтаву баландболо,

таҳам, камар баста баланд,

тандуруст, озода, ройманд,

ҷомаи бад гарон бар тан

зарнигор бо ҳазор озин.

127. Бад-он барсуми дар дар даст-ш,

ба гушвори зар, чортарка,

баростӣ шигарфу зебосту

бонуи бас фарҳехта[`ст] Адвисура Аноҳита (3).

Аммо оғози асри хирад поёни нақши устураӣ ва сутурги занро рақам мезанад. Дар даврони Ҳахоманишиён вазоифи занон маҳдудтар шуд, аммо мақоми онҳо дар умури сиёсӣ ва фарҳангӣ ҳамчунон боқӣ монд. Ёдгориҳои лавҳаҳои гилини девони Тахти Ҷамшед аз нақши пуррангу муассири занони хонадони салтанатӣ ба мисли маликаҳо Ртастана, Апокиш, Отусо – духтари Куруши кабир ва ҳамсари Дориюш, амлоку коргоҳҳои бузургро идора кардани онҳо ёдовар мешаванд. Тибқи нигораҳои ин лавҳаҳо духти либос, яъне дӯзандагӣ ба зиммаи занон буда, дастмузди занону мардон баробар буда, зан метавонист барои таваллуди кӯдак мураххасӣ гирад. Лавҳаҳои гилини Тахти Ҷамшед аз мақоми зан дар замони ҳукмронии Дориюши бузург ва назир надоштани он дар миёни дигар мардумони ҷаҳони бостон гувоҳӣ медиҳанд (1;5).

Дар даврони Ашкониён дар хонадони салтанатӣ бисёрзанӣ роиҷ буд, аммо танҳо як зан нигаҳдории конуни хонаводагиро бар уҳда дошт ва дар сурати норозӣ будан аз ҳамсар метавонист талоқ бигирад. Дар миёни авом доштани як зан маъмул буд, зеро мард наметавонист ба осонӣ ҳамсари худро талоқ диҳад. Дар ин давра занон дар сари қудрат ва умури ҳукуматдорӣ ширкат доштанд ва дар таърих исми шаҳбону Музо ба унвони подшоҳ боқӣ мондааст.

Дар ҷомеаи мардсолори Сосониён сарварии хонавода ба зиммаи мард буд, аммо тасмимот дар мувофиқа бо зан гирифта мешуд. Дар китоби фиқҳи зардуштӣ “Ривояти Озарфарнбағи Фаррухзодон”, ки иборат аз 148 пурсишу посух аст, дар мавриди солории мард дар хонавода омадааст:

“1. Пурсиш: Марде, ки ӯро духтаре ҳаст ва вайро ду мард ба занӣ мехоҳанд ва падар ба марде диҳад, духтар бо он мард мувофиқ набошад ва майлаш ба марди дигар бошад, (оё) ихтиёр бо падар аст ё бо духтар? Ва агар падар ба майли духтар рафтор накунад, оё духтар ихтиёри солор гирифтан ва шавҳар кардан дорад? Ва агар бигирад, (оё он) духтар подшоҳзан аст ё на?

Посух:

Чунон ки ман медонам, падар ихтиёри солорӣ додан дорад (ва) то вақте зинда аст, ҳар гоҳ лозим бошад, ихтиёри бозистодани солориро (ҳам) дорад, аммо бо мувофиқати зан ва солор ғайр аз он нест, то падар зинда аст, шавҳар фақат бо мувофиқати падар аст ва пас аз падар фақат бо мувофиқати солор ҷуз он натавон кард” (4,18).

Ва бо ризояти падар ихтиёр – солорӣ ба духтар дода мешавад:

“19.Пурсиш:

Марде, ки духтари хешро гӯяд, ки туро ба тани хеш солор ва подшоҳ кардам, (дар сурате ки) духтар болиғ ё ноболиғ (бошад), он гоҳ солориаш бо кист?

Посух:

Чунон ки ман медонам, агар духтар болиғ бошад ва (падараш) гӯяд, ки туро ба тани хеш солор ва подшоҳ кардам, солорӣ ба ин духтар мерасад, (аммо) агар духтар ноболиғ бошад, он гуфтаро набояд ба чизе дошт (эътибор надорад)” (4,21).

Дар ин даврон ҳуқуқи занон дар хонавода низ кам набуд, зеро ӯ ҳаққи моликият дошт ва аз бадрафтории шавҳар ба додгоҳ метавонист шикоят барад ва талоқ танҳо бо ризояти тарафайн сурат мегирифт.

Паймонномаҳои издивоҷ дар миёни ақвоми эронӣ роиҷ буда, намунаи чанде аз онҳо ба забонҳои форсии миёна, суғдиву бохтарӣ то замони мо боқӣ мондааст ва ин суннат аз даврони Ҳахоманишиҳо омадааст. Ногуфта намонад, ин гуна паймонномаҳо (брачный контракт/ marriage contract) дар ҷаҳони муосири мутамаддини Ғарб дар авохири қарни ХХ пайдо шудаанд. Ҳадаф аз ин паймонномаҳо ҳифзи ҳуқуқи тарафайн буд. Паймонномаҳои шаҳрвандон маъмулан дар шакли хаттӣ ва ақди динӣ шифоҳӣ анҷом мешуд. Дар ин паймонномаҳо масъалаи вазоифи мард, ҳаққи мерос, ҳуқуқи тарафайн ва шартҳои талоқ сабт шудааст. Дар паймонномаи суғдӣ зан ҳаққи талоқ талаб карданро аз шавҳар дошта, молики амволи шавҳар буда, ҳангоми ҷудо шудан ба ними амволи шавҳар ҳақ дорад. Ҳамчунин дар ин паймонномаҳо аз мамнуъ будани бисёрзанӣ сухан меравад.

Дар санади дигари суғдӣ, ки исми санад ё ваколатномаи арус (vuδkarnē ət nāmē- “bride’s document”)-ро дорад, домод вазоифи худро ба зимма гирифта, ба сарвари хонаводаи арус онро месупорад (9).

Шавоҳиде низ аз рӯзгори сахти занҳо дар хонавода бар ҷой мондааст. Инҳо ёдгориҳое аз забони суғдианд, ки рӯзгори талхи зани суғдӣ ва ҳаёти номуваффақи ӯ пас аз издивоҷ ва кашидани заҷру ранҷ дар муҳоҷиратро бозгӯйӣ мекунад. Ду номаи пур аз ҳасрати ҷудоӣ ва мусофирати зани суғдӣ – Меванӣ ба модар ва шавҳараш аз Чин ба Суғд, ки дар авҷи фақру ноумедӣ қарор дошт, хеле ғамангез аст:

“Ба бағ (соҳиб, ҷаноб)-и ман Нанҳидоти баландмартаба, барои адои эҳтиром бар зону афтодан, ҳамон гуна ки бар арбобони илоҳӣ тақдим мешавад! Барои касе ки мумкин аст, Шуморо солим, шод, орӣ аз беморӣ ва бо ҳама бубинад, рӯзи хубе хоҳад буд ва вақте хабари саломатии шуморо мешунавам, ҷаноб, худамро дерина (дарозумр) медонам. Аммо бубин, ман ба унвони як овора, фақир, нохуб, бадбахт зиндагӣ мекунам. Ва худамро мурда медонам. Борҳо ва борҳо барои Шумо нома мефиристам, аммо номае аз Шумо дарёфт намекунам. Пас ман аз Шумо ноумед шудам. Бадбахтии ман ин аст, ки ман ба хотири алоҳазрат се сол дар Дунҳвонг сокин ҳастам. Сафаре ба хориҷ аз бори аввал, дувум то панҷум буд. Аммо Шумо аз берун овардани ман худдорӣ кардед. Сипас, аз раҳбарони хонавода дархост кардам, ки аз ҳимояти ман ба Фарнхунд расонанд ва ӯ чунин мегӯяд: Ман на хидматгори Нанесат ҳастам ва на сармояи ӯро дорам”.

Ман низ чунин дархост кардам: “Агар ӯ аз бурдани ман ба шавҳарам дасткашӣ кард, пас барои муроқибат аз ман ба чунин ҳимояте ниёз дорам, то ӯ маро назди модарам бубарад”...

Шахси наҷибе Оберғдӣ ризоияти чиниҳоро гирифта, ба ман либос дода, маро солим нигаҳ медорад. Ва Шумо дар посух дар бораи ман ҳама дастури худро бинависед, то ман мунтазири Шумо бошам. Ва ман бояд бидонам, чӣ гуна фикр кунам ва агар мунтазири Шумо набошам, пас Шумо бароям бинависед, то бидонам бояд ба чиниҳо хидмат кунам. Дар хонаи обо ва аҷдодиям он чунон ки дар канори Шумо ҳастам (маҳҷур, муҳим) набудам. Фармони Шуморо бар сарам пазируфтам (итоат кардам) ва ба Дунҳвонг омадам ва ба гуфтори модару бародаронам гӯш надодам. Арбобони илоҳӣ аз рӯзе, ки ман дустури Шуморо анҷом додам бо ман хашмгин шуданд! Ман тарҷеҳ медодам, зани саг ё хук бошам, то зани шумо! Ва ман ... шинохтам. Фиристодаи бандааш Меванӣ...” (10).

Замони салтанати Сосониён иқтидори сиёсиву иҷтимоӣ бар дӯши мардон буд, ки шукуҳу шаҳомату эътибори мардони ин сулоларо метавон дар осори гузашта ба монанди “Таърихи Табарӣ” дид, аммо дар радифи мардони қудратманд занон ҳам ба сари қудрату салтанат омадаанд ва аз худ номи нек бар ҷой мондаанд. Аз ҷумла маликаи сосонӣ Пурондухт – духтари Хусрави Парвиз нахустин шаҳбонуи зан аз соли 630 то соли 632 мелодӣ ва пас аз ӯ хоҳараш Озармидухт дар Эрон ҳукумат кардаанд ва дар умури роҳбариву давлатдорӣ муваффақ буданд. Бино бар қавли шаҳбону “нияти хайр дорам ва бар адолат фармон медиҳам”. Дар “Шоҳнома”-и безаволи Фирдавсӣ адолатхоҳии Бурондухт чунин тавсиф шудааст:

Чунин гуфт пас духти Пурон, ки ман

Нахоҳам парокандан анҷуман.

Касеро, ки дарвеш бошад зи ганҷ,

Тавонгар кунам, то намонад ба ранҷ.

Мабодо зи гетӣ касе мустаманд,

Ки аз дарди ӯ бар ман ояд газанд.

Зи кишвар кунам дур бадхоҳро,

Бар ойини шоҳон кунам гоҳро.

Фирдавсӣ фармонравоии Озармидухтро низ ситоиш мекунад:

Ҳама кор бар доду ойин кунед

Аз ин пас ҳама хишт болин кунед...

Аммо дар адабиёти мо баъзан абёти занситезонае, он ҳам аз номи шоирони номдор, ворид гардидааст, ки мусалламан маншаи он фарҳанги миллӣ нест, ба монанди

Занонро ҳамин бас бувад як ҳунар,

Нишинанду зоянд шерони нар.

Дар фарҳанги асрҳои миёна мақоми зан, ҳуқуқи хонаводагии зану мард фалсафаи хосе дорад ва он бар пояи аҳкоми шариат бунёд ёфтааст. Ҷойгоҳи зан ва ҳуқуқи ононро дар ояти зер мебинем: “Ва занонро бар мардон ҳаққе аст. Ҳамчунон ки мардонро бар занон, бар асоси он чи ки саҳеҳ аст, ва мардонро бар онон ба мизоне бартаре аст” (Сураи Бақара, ояи 228).

Дар китоби “Низоми ҳуқуқи зан дар Ислом” омадааст, ки “ҳуқуқ ва вазоифи як зан мусовии як мард аст, аммо илзоман мушобеҳи онҳо нест. Мусовот (баробарӣ) ва мушобеҳот (якнавохтӣ) ду мафҳуми комилан мутафовит ҳастанд”, зеро зану мард шабеҳи ҳам нестанд, аммо баробар халқ шудаанд. Аз нигоҳи Ислом дар умури хонаводагӣ, зан рисолати модарӣ ва мард рисолати падариро анҷом медиҳад; зан барои аъмоли некаш подоши арзанда мегирад; зан барои таҳсилу дониш андухтан, озодии баён бо мард ҳуқуқи баробар ва ҳаққи мерос дорад (8,75).

Намунаи боризи мақому манзалати занро дар шарқи асримиёнагӣ метавон дар китоби “Симои ду зан”-и адабиётшинос Алиакбар Саидии Сирҷонӣ дид, ки ба шарҳи образҳои Лайлӣ ва Ширини достонҳои “Лайлӣ ва Маҷнун” ва “Хусрав ва Ширин”-и Ганҷавӣ бахшида шудааст: “Дар диёри Лайлӣ ҳукумати мутлақ бо хушунат аст ва мардонагӣ ба қабзаи шамшер баста аст. Ҳатто ба маросими латифе чун хостгорӣ ҳам бо табли ҷанг ва тири хаданг мераванд. Лайлӣ парвардаи ҷомеае аст, ки дилбастагӣ ва тааллуқи хотирро муқаддимаи инҳироф мепиндорад, ки натиҷааш суқуте ҳатмӣ аст. Дар муҳите чунин як лабханди кӯдакона мумкин аст ба доғе нанг шавад бар ҷабини афроди хонавода ва ҳатто қабила.

Аммо дар диёри Ширин ҳатто бар мусоҳибату муоширати марду зан монеае нест. Писарону духтарон бо ҳам менишинанд ва бо ҳам ба гардишу шикор мераванд ва бо ҳам дар ҷашнҳо, меҳмониҳо ширкат мекунанд. Духтарҳо, модарон ва пирони хонаводаро мушовирони некандеши хештан медонанд. Духтаре саршинос якаву танҳо пушти асп менишинад ва бе ҳеч мулозим ва посдоре аз нофи Арманистон то қалби Тисфун метозад” (6,56). Ин ҷо муҳити зист ва ҳуқуқу озодии духтарони ориёӣ дар муқобили Лайлии қабилае аз аъроб бармалост.

Дар Инглистон асрҳои XVII-XVIII андешаҳое дар мавриди ҳуқуқи башар баён шуда, дар соли 1688 ҳуқуқи иҷтимоӣ ва сиёсии одамон дар эъломияе зикр гардид. Сад сол баъд (1776) дар конгресси Филоделефияи Амрико эъломияе дар бораи истиқлоли умумӣ мунташир шуд. Дар асри ХХ Ғарб, ки гаҳвораи демократия аст, аввалин бор ба ҳуқуқи зан таваҷҷуҳ намуда, онро бо ҳуқуқи мард баробар эътироф кард. Ахиран, дар соли 1948 эъломияи ҷаҳонии ҳуқуқи башар аз ҷониби Созмони милали муттаҳид қабул ва мунташир шуд, ки дар муқаддимаи он омадааст: “Аз он ҷо мардуми милали муттаҳид бовари худро ба ҳуқуқи башар ва мақому арзиши фарди инсонӣ ва тасовии ҳуқуқи марду зан дар маншур эълон кардаанд...”

Рӯйдоди муҳимме, ки ба мақоми иҷтимоии зани тоҷик ва рӯзгори суннатии ӯ тағйироти куллӣ ворид кард, ин инқилоби октябр ва бунёди ҳукумати шуравӣ буд. Ҳанӯз як моҳ пас аз инқилоби соли 1917 ҳукумати шуроҳо тамоми қонунҳои Империяи Русияро бекор карда, қонун дар бораи ҳуқуқу озодии занон ва раҳоии онҳо аз зери зулму истибдодро қабул кард ва дар соли 1918 дар моддаи 64 Конститутсияи шуравӣ “баробарҳуқуқии мардону занон дар интихобот” дарҷ гардида, минбаъд дар тули 70 сол дар тамоми асноди қонунгузорӣ иловаҳое дар масоили занон ворид мешуд. Ба занҳо ҳаққи интихоби касбу кор ва таҳсил дода шуд.

Дар кишварҳои Осиёи Миёна кӯшиши шикастани қолабҳои суннатии зисту зиндагонии мардум ва дур кардани мардум аз қонуну қоидаҳои шариат анҷом шуд. Акнун дар ҷомеаи сотсиалистӣ се вазифаи муҳими иҷтимоӣ бар дӯши занҳо вогузор шуд: шаҳрвандӣ, меҳнаткашӣ (труженица), рисолати модарӣ.

Рӯйдоди муҳимме, ки ба мақоми иҷтимоии зани тоҷик ва рӯзгори суннатии ӯ тағйироти куллӣ ворид кард, ин инқилоби октябр ва бунёди ҳукумати шуравӣ буд. Тамоми масоили марбут ба занон дар сатҳи давлатӣ ва дар мадди назари давлат қарор дошт, зеро ин масоил тавъам бо масоили рушди ҷомеа – индустрикунонии мамлакат, коллективонидани хочагии кишлок, барҳам додани бекорӣ, бархам додани бесаводӣ, барқарор намудани хочагии халк баъд аз Ҷанги Бузурги Ватании солхои 1941—1945 буд. Аммо қонуни баробарии зану мард ҳалли мушкилоти хонаводагии занонро осон намекард, зеро зан рисолати модариро низ дар баробари вазоифи ҷамъиятӣ иҷро мекард, аз ин рӯ баробарии воқеии зану мард ҳангоми ба зан додани имтиёзҳо мебоист амалӣ мешуд. Мувофиқи модда 35-и Конститутсияи ИҶШС (соли 1977) ба занҳо на танхо имкониятҳои баробар дар таълиму тарбия дода шуд, инчунин дар додани музди меҳнати баробар, инчунин муроқибат аз саломатии занон, муҳофизати хукукӣ, таъминоти моддию маънавии модару кӯдак, аз ҷумла додани рухсатиҳои пулакӣ ва дигар имтиёзҳо ба занони хомила ва модарон, тадриҷан кӯтоҳ кардани вакти кории занони кӯдакдор пешбинӣ шуд.

Дар солҳои 80-уми асри гузашта теъдоди занони коргару хизматчӣ дар миқёси шуравӣ 51% ва дар Тоҷикистон 39% -ро ташкил додааст. Дар натиҷаи фаро гирифтани занон ба таҳсил теъдоди омӯзгорон аз ҳисоби занон ба 71% расид, ҳамчунин аз ҳар се муҳандис якеаш зан ва аз шумори 4 табиб се нафарашон зан буд......

Занҳо дар ҳаёти сиёсии кишвар низ нақши намоён доштанд. Дар интихоботи соли 1980 зиёда аз як миллион нафар занон – коргарон, колхозчиён, духтурхо, муаллимон, муҳандисон, коркунони маданият ва санъат, роҳбарони муассисаю корхонаҳо ба вакилии Шуроҳои маҳаллӣ, Шуроҳои олии Ҷумҳурӣ ва ИҶШС интихоб гардиданд, ки 50%-ро аз шумораи умумии вакилон ташкил карданд (2, 68).

Рисолати модарӣ замони шуравӣ ҳамчун вазифаи иҷтимоии зан дониста мешуд, аз ин рӯ барои модарони серфарзанд унвони махсуси фахрии «Кахрамонмодар» ва ордени «Шарафи модарӣ» ва «Медали модарӣ» муқаррар шуда буд. Дар ҳамин давра зиёда аз 4 миллион нафар занон бо ордени «Шарафи модарӣ» ва зиёда аз 10 миллион нафар модарон бо медали «Нишони модарӣ» мукофотонида шуданд (2,75).

Имрӯз феминистон иддао доранд, ки Иттиҳоди Шуравӣ ба занон тамоми ҳуқуқҳоро додааст ва замоне озодиҳои занони шуравӣ барои феминистҳои ғарбӣ намунаи ибрат гардида буд. Аммо, ба андешаи ҷомеашиносон, баробарии гендерӣ дар Иттиҳоди Шӯравӣ амалӣ нашуд. Чунонки гуфтем, зан дар замони шуравӣ се вазифаро бар дӯш дод: шаҳрвандӣ, меҳнаткашӣ, модарӣ. Натиҷа ин шуд, ки аксари кори вазнин аз қабили фаррошӣ, ҳамшираҳои шафқат, коргарони фабрикаву анборҳо, кори колхозу савхозҳо ба зиммаи занон афтид. Он чизе, ки бояд занро озод мекард, бо номи индустриализатсия ба маҷбуркунӣ табдил ёфт. Дигар ин ки, ба истеҳсолот кашидани зан ва иҷтимоӣ кардани ӯ бо ҷомеаи суннатии патриархалӣ носозгор буд. Аз ин ҷост, ки дар колхозу савхозҳо, ки аксари заҳматкашонаш занҳо буданд, бригадиру раис ҳатман мард буд.

Дар соли 1988 дар як мубоҳисаи оммавӣ Михаил Горбачёв гуфт, ки "ба зан сарнавишти воқеии занонаи ӯро комилан баргардонидан лозим аст". Ин паёми инсондӯстонаи М.Горбачев амалинашуданӣ буд, зеро оилаи миёнаи советӣ бо як маоши сарвари хона рӯзгорро пеш бурдан наметавонист.

Ҳукумати шуравӣ сарчашмаи нобариро дар хонаводаҳои патриархалӣ- мардсолорӣ медид, ки акнун вазифаи солорро давлат ба уҳда дошт ва дар шахси комитетҳои партиявӣ, иттифоқи касаба ва коркунони милитсия занон пуштибони худро медиданд ва метавонист аз болои шавҳари худ шикоят кунад. Мардон накши саробон ва муҳофизи худро бо тамоми имтиёзҳо дубора барқарор карда натавонистанд ва дар буҳрони амиқи муносибатҳои хонаводагӣ қарор гирифтанд.

Пас аз пошхурии ИҶШС шароит ба маротиб душвортар гашт, зеро таҳввули иқтисод ба иқтисодиёти бозаргонӣ пеш аз ҳама ба занон зарбаи сахт зад. Онҳое, ки имкони кор накарданро доштанд, хонашин шуданд. Бархе аз занҳо аз рӯйи ҳоҷат ва таъминоти маишии хонавода ба соҳибкории хурд – тиҷорат ва кашидани борхалтаҳои молу колои хурд аз хориҷ ба кишвар машғул шуданд. Қисми боқимондаи бонувони коргар ба муасиссаҳои буҷавии кишвар рӯй оварданд. Мардҳо ба сектори соҳибкории хурду бузург худро заданд. Муҳаққиқон замони бозсозиро замони эҳёи мардсолорӣ (патриархатный ренессанс) номиданд. Иддае фикр мекарданд, ки ин як стратегияи наҷоти муваққатӣ дар шароити номуайянӣ аст. Ба ин ё он роҳ ба «мақсади ҳақиқӣ» баргаштани зан ба амал омад. Дар давоми қариб сад сол дар «масоили занон» шуруъ аз даъватҳо барои озод кардани занон аз «ғуломии ошхона» ва ҷалби онҳо ба сохтмони ҷомеаи нав ба поён расид.

Дар шароити кунунӣ мо дар давлати демократӣ вожаҳои “гендер”, “баробарии гендерӣ”-ро омӯхтаем. Пажуҳишҳои гендерӣ оғоз шуданд, дар муассисаву марказҳо ба омӯзиши он машғул ҳастанд – ин ҳам як қисми сиёсати давлатист.

Бо ба даст овардани Истиқлол таваҷҷуҳи сарвари давлат ва ҳукумат ба қадру манзалати занон дар ҷомеаи мустақили миллӣ ва иштироки онҳо дар умури хонаводагиву иҷтимоии ҷомеа равона гардид ва пайҳам қонунҳои мутааддиде ба тасвиб расиданд.

- Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 ноябри соли 1994;

- Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тадбирҳои баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа» аз 3 декабри соли 1999, №5;

- Барномаи давлатии «Самтҳои асосии сиёсати давлатӣ оид ба таъмини ҳуқуқу имкониятҳои баробари мардон ва занон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2001-2010», ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 августи соли 2001, №391 тасдиқ гардидааст;

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кафолатҳои давлатии баробарҳуқуқии мардону занон ва имкониятҳои баробари амалигардонии онҳо» аз 1 марти соли 2005, №89;

- Барномаи давлатии тарбия, интихоб ва ҷобаҷогузории кадрҳои роҳбарикунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳисоби занону духтарони лаёқатманд дар се марҳила (барои солҳои 2007-2016; солҳои 2017-2022 ва солҳои 2023-2030);

- Консепсияи рушди оила дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2015, №801 тасдиқ шудааст;

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи баробарӣ ва барҳам додани ҳама гуна шаклҳои табъиз» аз 19 июли соли 2022, №1890;

- Стратегияи миллии фаъолгардонии нақши занон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ду марҳила (солҳои 2011-2020 ва солҳои 2021-2030).

Албатта, Президенти муҳтарам ва институтҳои давлатӣ, чуноне ки мебинем, дар ин росто чораҳои зиёде андешидаанд, аммо ҷомеа бо гузаштани сӣ сол аз бунёди давлати соҳибистиқлол ба мақому манзалати зан назари ҳамгун надоранд: бахше аз афроди ҷомеаи мо ба самти сохтори мардсолорона (бар пояи суннатҳои гузашта), бахше ба самти назарияи феминистии шуравӣ ва бахше ба самти баробаргароёна (гендерӣ) ва инсонгароёна ҳаракат мекунанд. Дар тули солҳои истиқлоляти ҷумҳурӣ мақоми зан то ҳол дар маърази таҳаввулот қарор дорад ва шояд як сабаби носозгории ҷавонони тоза оила бунёдкарда дар бархурди ҳамин дидгоҳҳои мухталиф дар ҷомеа нисбати ҷойгоҳи зан ҷойдошта бошад. Умед аст, ҳар чӣ зудтар ин дидгоҳҳо бо гузашти замон, хираду заковати афроди ҷомеа ва таҷрибаи андухтаи рӯзгор суфтаву рехта шуда, шакли устувору меъёрии ба ҷомеи тоҷикӣ муносибро касб кунанд.

Сарвари давлат дар ҳар мулоқоту вохуриҳояш аз фидокории занони тоҷик, меҳнату заҳмати содиқонаи онҳо таърифу тавсиф мекунанд. Аз ҷумла дар Паёми имсола қайд карданд: “Мо тасмим дорем, ки ҷалби бонувонро ба корҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ минбаъд низ густариш бахшем, зеро онҳо дар ҷомеаи мо қувваи бузург мебошанд ва мо ба неруву ташаббусҳои онҳо ҳамеша эътимод дорем”.

Мутаассифона, дар ҷомеаи мо афроде ҳастанд, ки ба зан ҳамчун ҷинси дувум назар мекунанд ва бояд ҷомеа ба самте равад, ки ин нигоҳро тағйир диҳад. Албатта, занони тоҷик дар бахшҳои мухталифи ҷомеа нақшҳои муассире иҷро кардаанд ва минбаъд ҳам бояд талош бикунанд, то дар масоили иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ширкат карда, нақши пурранг дошта бошанд. Зан бояд дониш, истиқлоли фикриву иқтисодӣ дошта бошад, то эътимод ба нафсаш боло равад ва дар корҳои хонаводаву ҷомеа ибтикору иқтидор дошта бошад, зеро зани босавод як хонаводаро босавод мекунад. Занон сангинтарин бор – тарбияти хонавода ва ба навъе ҷомеаро бар уҳда доранд.

Муҳимтарин ва арзишмандтарин вазифаҳое, ки зан метавонад иҷро кунад, вазифаи модарӣ ва ҳамсарӣ аст, ки дар пайи садсолаҳо бар пояи суннатҳову фарҳанги миллӣ устувор шудаанд, зеро ниҳоди муқаддаси хонавода рукни асосии бунёди ҷомеаи солим аст. Агар чунин набошад, бахши зиёде аз ҳувияти иҷтимои инсонӣ нобуд мешавад. Сарвари давлат ҳам борҳо ин таъкид кардаанд, ки “мо, ҳамчунин, ба нақши зан – модар, ки мавҷуди муқаддас мебошад, ҳамеша арҷ мегузорем, чунки ӯ насли инсонро ба вуҷуд меоварад, тарбия мекунад ва ба камол мерасонад” (Паёи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2022).

Масъулияти хонаводагии зан бояд аз ҳама муқаддамтар бошад ва агар ҳузури зан дар ҷомеа боиси ба ҳам пошидани хонаводае гардад, пас ин омил боиси пасравӣ ва заволи ҷомеа мегардад. Зан метавонад масъулияти иҷтимоии муассире дар ҷомеа дошта бошад, ва ҷомеа наметавонад аз неруи кори занон бениёз бошад.

Қолаби суннатии хонавода дар ҷомеаи мо, ки дар он падар – коргар ва модар – хонадор тағйир накардааст, аммо ин қолаби хонавода ниёз ба мушорикат ва баробарӣ дорад. Зани асри ХХI мутаваҷҷеҳ мешавад, ки барои хушбахтии худ ва хонаводааш бахшҳои аслии зиндагии худ – хонавода ва кори иҷтимоиро бо ҳам таркиб кунад.

Шеъри шоири равоншод Фурӯғи Фаррухзод паёми возеҳу рушан баҳри пешрафту шукуфоии занон дар хонаводаву ҷомеа аст.

Аз баҳри ҳуқуқи хеш мекӯш эй зан,

Бинмой зи иффату шараф ҷома бар тан.

Аз илму ҳунар вуҷуди худ зинат кун,

То марди наку бипарварӣ дар доман.

Шарифзода Фарангис – директори Институти забон ва адабиёти ба номи А.Рӯдакии АМИТ

Адабиёт:

1. Ғафуров Б. Тоҷикон.- Душанбе, 1989.-413с.

2. Вестник статистикию – Москва,1982, № 1- С. 68-70.

اواستا.گزارش و پژوهش جلیل دوستخواح.ج.1،2ـ تهران، 1371. 3

روایت آذرفرنبغ فرخزادان. – تهران،1384. – 402 ص.4

زن و فرهنگ(مجموعه مقالات).- تهران,1382.-1015 ص.5

سیرجانی ع. سمای دو زن.- تهران,1988.-195ص. 6 

مطعری. م.نظام حقوق زن در اسلام.- تهران,1359.-359ص.7

ملایری م. تاریخ و فرهنگ ایران.ج. 4تهران:انتشارات توس، 1380.-436 ص.8

9. Asha R. Marriage Contracts.-Paris,2021.-152c.

10. Livshits V.The Sogdian “Ancient Letters” (I, III) //Iran and Caucasus. № 2.- Brill.- Pp. 289-293.

“Дӯст доштан, эҳтиром кардан, ба қадри ранҷу заҳмат ва меҳру муҳаббати модар расидан, қарзи инсонии ҳар як фарзанди бедордил ва бонангу номус мебошад”.

Эмомалӣ Раҳмон

Вақте модар мегӯем ин фақат як калима нест, балки уқёнуси бекаронест аз ишқ, муҳаббат, меҳрубонӣ, самимият, садоқат, раҳмат, бахшиш, илм ва маърифат аст, ки бо тамоми вуҷуд эҳсос мекунем. Худованд ҳастии инсонҳо ва бақои аҳли башарро ба воситаи модар амалӣ менамояд.Модар мӯъҷизаи илоҳист ва танҳо мавҷудаст, ки моро қабл аз ба дунё омадан ҳамроҳӣ мекунад ва то охирин лаҳзаҳои ҳаёташ ҳамдаму ҳамнафаси мост.

Модар ҳастиашро ба фарзанд мебахшад, ҳамеша ба ёди ӯст ва мисли гаҳвараки чашм муҳофизаташ мекунад. Дар ғаму нороҳатии ҷигарбандаш нотобу гирён мешавад ва дар шодию муваффақияти ӯ хушҳол ва ашки шодӣ мерезад. Оғӯши гарму саршор аз муҳаббати модар ҳамеша паноҳгоҳи амну бехатар барои фарзандаш мебошад.

Модар намехобад, то фарзандаш осуда бихобад, намепӯшад, то бипӯшонадаш, намехӯрад то шикамашро сер кунад, бахшиш аз гуноҳону нофармониҳояш мекунад, то ислоҳ шавад. Модар ҳамчун оҳанрубоест, ки фарзандон дар атрофи ӯ ҷамъ мешаванд ва эҳсоси танҳоию бекасӣ намекунанд. Боҳузураш муҳити хона гарму равшан ва аз набуданаш фазо дилгиру торик аст.

Паёмбари Ислом (С) бузургтарин суханро дар ситоиши модар баён намудаанд, ки кассе чунин ҷойгоҳро барои ин олиҳаиоламӣ ҳастӣ қоил нашудааст: "Биҳишт зери қадамҳои модарон аст".

Бале, мо ба шарофати модар ҳаст шудаем ва боризояти ӯ ба саодати абадӣ мерасем. Агар тамоми умр дар хидмати модар бошем, бозҳам дар пешгоҳи ӯ қарздорем ва аз ҳазор як ҳиссаи заҳматҳояшро ҷуброн накардаем.

Ҳақ ба ҷониби шоири ширинбаён Эраҷ Мирзо, ки гуфтааст:

Якшаба он ранҷ, ки модар кашид,

Бо дуҷаҳонаш натавон баркашид.

Ба дурустӣ, модар фариштаест, ки аз ҷониби Офаридгор бидуни болу пар фиристодашудааст, то зиндагии инсониятро сару сомон бахшад ва ба дидагон нур, ба дилҳосурур, ба бозувони тавон ва ба равон оромиш ато намояд.

Бузургони ҷаҳон суханони зиёде дар васфу ситоиши модар, баён доштаанд, вале ҳамагӣ дар баробари азамати ӯ натавонистаанд ҷойгоҳималакутиашро ба риштаи тасвир кашанд. Бале қалам оҷиз аст ва тавони васфашро нахоҳад дошт.

Инсон ниёз ба тарбият дорад ва танҳо модараст, ки аз нахустинрӯзҳои ба дунё омадани тифлаш ба тарбияту ғамхории ӯ камари ҳиммат мебандад, барои расидан ба камоли инсониаш талоши хастагинопазир менамояд.

Мутаассифона, баъзе фарзандон вақте ба воя мерасанд, худро аз тарбияи модар бениёз медонанд ва дар натиҷа дар шоҳроҳи зиндагӣ роҳгуммезананд ва аз осоишу лаззати зиндагӣ маҳруммемонанд. Бино бар ин морозарураст, ки дар зиндагӣ ба қадруманзалати ин ҳадяи илоҳӣ бирасем, ҳамеша дар канораш бошем вахудро комил созем.

Барҳақ дуои модар ба даргоҳиилоҳӣпазируфтанист ва саодату хушбахтии мо дар гарави ризояти ӯства байте аз ашъори Лоиқ Шералӣ хотимабахши ин навиштор хоҳадбуд.

Сад ҷону дил фидои як муддаои модар,

Фатҳукушоиш орад, дасти дуои модар.

Нуруллозода Ҳангомаи Мирзошариф - докторанти - PhD соли 3-уми Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи Аҳмади Дониши АМИТ

Фаслҳои сол бо аслияти табииву ивазшавиҳо ва санаву рӯзҳо бо таърихномаву таърифномаҳои худ баҳри беҳбудиву беҳзистии инсоният чун санади тақдирсоз падид омада, то ҳастии онҳо хидмат хоҳанд кард. Ҳамин тариқ, фасли Баҳор бо авҷи гул-гулшукуфӣ, насими накҳатовар, айни ривоҷу равнақи кор ворид шуда, нахустин қадамаш бо истиқболи Рӯзи модар оғоз шуда, аз пайки Наврӯз хабар медиҳад, ки аз замонҳо хело кӯҳан ба мерос мондааст.

Ҳамин тавр, Тоҷикистон аз 3 ноябри соли1995, № 98 номгузории «Рӯзи байналхалқии занон»-ро ба Рӯзи модар иваз намуда, ҳар сол ҷашн гирифта мешавад.Дар ин зимн, ба муносибати ин рӯз бо ташаббуси мақомоти давлатӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ чорабиниҳои ҷамъиятию сиёсӣ андешида мешаванд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон модарону бонувонро бо Рӯзи модар табрику муборакбод намуда, нисбати модарон ва занон чорабиниҳои фарҳангӣ баргузор мегардад. Асосгузори Сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём таъкид намудаанд, ки дар фарҳангу тамаддуни тоҷикон иззату эҳтироми зан – модар ҳамеша ҷойгоҳи хос дорад. Дар ин зимн, меҳру ишқи Лоиқба модараш мояи даҳҳо шеъри нағзи ӯбуда, натиҷаҳояшро дар маҷмӯъаи «Модарнома» гирди ҳам овардааст:

Сиришти ман, ниҳоди ман ту будӣ,

Сафои бомдоди ман ту будӣ.

Аё модар, ба он сон бесаводӣ,

Нахустин устоди ман ту будӣ.

Ҳамин тариқ, дар васфи ӯ хеле навиштаанду боз менависанд ва хоҳанд навишт. Тамоми адибони олам ба хусус Тоҷикистон, Ҳиндустону Покистон бо ҳар забону гӯишҳо дар бораи симои зан ё модар ва мавқеи ӯ дар ҷомеа мисолу масалҳои хуберо халлоқона баён кардаанд.

Модар, зан аз беҳтарин калимаву вожаҳое мебошанд, ки дар худ таҷассуми ҳайсияту шахсиятеро ифода мекунад, ки дар осори бузургони тамоми рӯи ҷаҳон хело хубу ошкор ба мисли оина баён гардидааст. Зеро инро метавон чун фариштае донист, ки боли пурмеҳру нозашро барои башарият мекушояду арзишмантарин ва қиматтарин неъмати дунёст, ки манбаи муҳаббати беканору чашмаи мусаффояш ҳамчун махзани ганҷ барои башарият мебошад. Аз ҳамин хотир аст, ки меҳри бепоён ва зебоиву навозишҳояш инсонро бо муҳаббати оламу одам ошно месозад. Мо мардҳо дар канори ҳамин фариштаи замин ба воя мерасему аз вай дарси меҳру латофат, садоқату инсондӯстӣ меомӯзем.

Дар ҳақиқат лафзи “Модар” агар чанде як вожаи кӯчак ба назар мерасад, вале дар он бузургтарин маъниҳои ишқу ирфон, лутфу меҳрубонӣ ва фидокориву ҷасорат мавҷуд аст. Беҳуда нест, ки мегӯянд: “Зан-Модар бо як даст гаҳвора ва бо дасти дигараш дунёро меҷунбонад. Ба ибораи дигар модар як вожаи кӯчаку дорои ҳарфҳои хело кам буда, аммо дар ин вожа бузургтарин ишқҳо, бахшиданҳо, меҳрубониву ҷоннисориҳо ҷой гирифтанд.

Аз вуҷуди зан тасвири коинот рангину зебо гашта, аз ҳамин олиҳаи ҳусн зиндагиву сӯзи дарун пайдо мегардад. Симои дурахшони олам аз вуҷуд зан буда, ба худ рангу бӯи хоси худро мегирад. Зеро ӯ ба мисли созу навоест, ки меҳру раҳму шавқатро бедор намуда, дили инсонҳоро гарму нарм нигоҳ медорад.

Рустам Ваҳҳоб шоири ширинкалому ширинбаён дар тақвияти гуфтаҳои боло чунин ишора мекунад:

Занонро гар зи дониш зеваре ҳаст,

Умеди рӯзгори беҳтаре ҳаст.

Агарчи аз занон пайғамбаре нест,

Ҳама пайғамбаронро модаре ҳаст.

Бузургдошти Рӯзи Модар бо қудрату матонат, эҳсону ҷасорат ва меҳру садоқати беканораш, муборак бошад.

Мирсаид РАҲМОНОВ, - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Дар фарҳанги куҳанбунёди тоҷикон мақоми Зан- Модар дар сатҳи хеле олӣ қарор дорад. Муносибати ҳар шахс нисбат ба модар, хоҳар ва умуман зан- ин нишонаи одоби баланду ахлоқи ҳамидаи инсон аст. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз суханрониҳои худ таъкид карданд, ки «Зан – Модар ойинаи чеҳранамои миллат мебошад». Вақте Президенти мамлакат ба Зан-Модар чунин баҳои баланд дода бошанд, пас ҳамагонро месазад эҳтироми ин олиҳаи муҳаббату латофатро ба ҷо биоваранд.

Вақте сухан дар бораи муқаддасоте, ба мисли Ватан-Модар меравад, Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи ин ду арзиши воло барои ҳар тоҷик бо самимияти хос ва эҳсосоти ба дигарон таъсирбахш сухан мекунанд. Ман фикр мекунам, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ватанпарастиро аз Модари бузургашон омӯхтаанду мерос гирифтаанд ва ба фарзандони худ мерос мегузоранд. Ватанро ҳамчун Модар дӯст доштану Модарро ҳамчун Ватан иззату эҳтиром кардан — ин аст тоҷиквор дӯст доштани мамлакат, ки намунаи онро дар фаъолияти шабонарӯзии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебинем.

Агар ба «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ рӯ биоварем, пас мебинем, ки модарону занони мо на танҳо паҳлавонҳо ба дунё меоварданд, балки худ, дар ҳолати зарурӣ ба мисли Гурдофарид ба дифои давлату сарзамини худ мебаромаданд.

Тоҷикзан дар ҳама давру замон соҳиби ифтихор, иффат, поквиҷдонӣ, шуҷоат ва меҳру садоқат буд. Имрӯзҳо дар Тоҷикистони соҳибистиқлол ҳазорон Гурдофаридон дар дилхоҳ соҳаи хоҷагии халқ фаъолият доранд. Ҳамаи ин натиҷаи сиёсати дурандешонаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки стереотипҳои куҳна ва ғайриинсонии диниро дар бораи занони ҷомеаи муосири тоҷик шикаст дод.

Мувофиқи ақидаҳои ғайриинсониимутаассибони динӣ, вазифаи зан аз таваллуди фарзанд ва аз кадбону будан иборат аст. Ҳамчунин мувофиқи ақидаи экстремистони динӣ таҳсил кардан, фаъолият кардан дар корхонаҳои давлатӣ, соҳибкорӣ кардан барои занони тоҷик манъ аст. Ба сифати далел муттаассибони динӣ афкори догматикии асримиёнагиро мисол меоваранд. Экстремистони динӣ, яъне меъморони давлати динмеҳвар бо такя ба ақидаҳои ифротии динӣ дар ҳама давру замон ба зан ҳамчун шахси дуюмдараҷа муносибат мекунанд, бехабар аз он ки ба занон ҳамчун ба шахси дуюмдараҷа муносибат намудан ба онҳо имконияти таҳсил ва фаъолият надодан, имконияти интихоби ҳамсар, интихоби касб ва ҳатто интихоби либосро надодан- ин ба нестӣ бурдани миллат аст. Танҳо миллатҳое, ки ба модар ва занони худ ҳамчун ба муқаддасоти миллӣ муносибат мекунанд, ба назари мо, соҳиби саодати комил хоҳанд буд.

Саломати зан, ҳолати равонӣ ва ҷисмонии ӯ инъикосгари саломатӣ ва ҳолати равонии тамоми миллат аст. Танҳо модар ва зани хушбахт метавонад насли солимро барои миллати худ ба дунё биоварад. Модарон ва занони тоҷик бо хизмати ҳаррӯзаи худ баҳри хушбахтии оила, таваллуд ва тарбияи фарзанд, бо саҳми худ дар таҳкими соҳибистиқлолии давлат сазовор ҳастанд, ки дар радифи муқаддасоти миллӣ ҷой гиранд.

Пешвои миллат тамоми кӯшишҳои худро ба он равона сохтаанд, ки барои занони тоҷикдилхоҳ шароитро барои таҳсилва фаъолияти меҳнатӣ фароҳам оваранд. Бо ибтикори Пешвои миллат дар замони соҳибистиқлолӣ якчанд стратегияву барномаҳои давлатӣ қабул гашта, барои фаъолияти занон имконияти васеъ фароҳам оварда шуд. Барои мисол метавон аз ду соҳаи иҷтимоӣ — маориф ва тандурустӣ ёдовар шуд, ки солҳои охир дар ин сохторҳо шумораи занону духтарон бамаротиб афзоиш ёфтааст. Имрӯз ин ду соҳаи муҳим, ки барои тавлиди сармояи инсонӣ масъул аст, бо иқтидори занону духтарони тоҷик фаъолият карда истодаанд.

Пешвои миллат ҳамешатаъкид мекунанд, ки «мо ба азму ирода ва масъулиятшиносии занон ҳамчун неруи бузурги ҷомеа эътимоди комил дорем. Баробари ин, медонем, ки зан модар аст, яъне ягона мавҷудест, ки инсонро ба дунё меорад ва ба ӯ ҳаёт мебахшад. Ба ин хотир, мо масъул ҳастем, ки ба ин мавҷуди офарандаи инсоният арҷ гузорем, ранҷу машаққат ва заҳмату хизматҳои ӯро қадр намоем».

Рустам ҲАЙДАРЗОДА, - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ,
доктори илмҳои фалсафа