(дар ҳошияи суханронии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бахшида ба Рӯзи дониш ва дарси сулҳ)

Дар шароити муосири ҷаҳонишавӣ ва пешрафти илму техника, таҳияи китобҳои дарсии насли нав яке аз масъалаҳои калидии соҳаи маориф ва илми кишвар ба ҳисоб меравад.

Дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи дониш ва дарси сулҳ санаи 30 августи соли 2025 такид намуданд, ки: “Яке аз масъалаҳои муҳимми зинаи таҳсилоти миёнаи умумӣ ва дар умум соҳаи маориф таълифи китобҳои дарсии насли нав мебошад. Китоби дарсӣ бояд хонандаро на фақат ба дараҷаи шинохти илм расонад, балки андешаи ӯро бедор созад, дар ниҳоди хонанда ҷаҳонбинии дунявӣ, эҳсоси ватандӯстӣ ва худшиносии миллиро ташаккул диҳад. Вазорати маориф ва илм, Академияи миллии илмҳо, академияҳои соҳавӣ ва Маркази тадқиқоти стратегӣ вазифадор карда мешаванд, ки бо ҷалби олимони соҳибтаҷриба Консепсияи таҳияи китобҳои дарсиро аз нав таҳия ва пешниҳод намоянд. Ҳамчунин, зарур аст, ки китобҳои дарсӣ барои муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, ибтидоӣ, миёна ва олии касбӣ пеш аз нашр аз ташхиси олимони Академияи миллии илмҳо гузаронида шаванд. Вобаста ба ин, Вазорати маориф ва илм вазифадор карда мешавад, ки корро дар ин самт тақвият бахшида, то охири соли равон эҳтиёҷоти муассисаҳои таълимиро ба китобҳои дарсӣ пурра қонеъ намояд”.

Экспертизаи академии китобҳои дарсӣ раванди арзёбӣ ва таҳлили сифати китобҳои дарсӣ ва дигар адабиёти таълимӣ аз ҷониби мутахассисони соҳибихтисос, одатан олимони академия, бо мақсади таъмини мутобиқати онҳо ба стандартҳои давлатӣ, барномаҳои таълимӣ, дастовардҳои муосири илмӣ ва талаботи педагогӣ мебошад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин раванди муҳим дар асоси Қонуни ҶТ "Дар бораи адабиёти таълимӣ" (2014), Низомномаи намунавӣ (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 30 майи 2015, №358) ва Қонуни ҶТ "Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон" (2021) танзим карда мешавад. Инчунин, пешниҳоди Пешвои миллат дар бораи ташхиси ҳатмии китобҳои дарсӣ аз ҷониби олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) ба ин раванд марбут аст.
Экспертизаи академии китобҳои дарсӣ барои иҷрои ҳадафҳои зерин амалӣ карда мешавад:

1. Мутобиқат ба стандартҳо. Экспертизаи академӣ мувофиқати мундариҷаи китобҳои дарсиро ба стандартҳои давлатии таҳсилот, барномаҳои таълимӣ ва талаботи муосири илмӣ месанҷад. Ин маънои онро дорад, ки китобҳо бояд ба талаботи Стратегияи миллии рушди маориф, стандартҳои Болоня ва тавсияҳои ЮНЕСКО ҷавобгӯ бошанд. Масалан, китобҳо бояд мундариҷаи бонизом дошта бошанд, ки ба нақшаи таълимӣ мувофиқат кунанд ва аз ҷониби мақомоти ваколатдор, ба монанди Вазорати маориф ва илм тасдиқ шаванд. Ин ҳадаф сифати таълимро баланд мебардорад ва мутобиқати китобҳоро бо талаботи расмӣ таъмин мекунад.

2. Сифати илмӣ. Экспертизаи академӣ дақиқии маълумоти илмӣ, истифодаи методҳои муосир ва инъикоси дастовардҳои охирини илмиро дар китобҳои дарсӣ санҷида, мувофиқати онҳоро ба таърифи "китоби дарсӣ" меомузад. Олимони АМИТ таҳлил менамоянд, ки маълумот дар китобҳо ба далелҳои илмӣ асос ёфтаанд ва ё не. Ин амал сифати таълимро беҳтар мекунад ва хонандагонро бо донишҳои муосир таъмин менамояд.

3. Мутобиқат ба синну сол. Экспертизаи академӣ мувофиқати мундариҷаи китобҳоро ба хусусиятҳои синнусолӣ ва равонии хонандагон, донишҷӯён, магистрон ва докторони Ph.D арзёбӣ мекунад. Ин маънои онро дорад, ки забон, сохтор ва мураккабии мавод бояд ба сатҳи фаҳмиши гурӯҳҳои мухталифи таълимгирандагон мувофиқ бошад. Масалан, барои хонандагони мактабҳои миёна мавод бояд фаҳмо ва бо мисолҳои амалӣ бошад, дар ҳоле ки барои докторони Ph.D маводҳои мураккаб ва таҳлилӣ лозиманд. Ин ҳадаф таълимро дастрас ва самаранок мегардонад.

4. Арзишҳои миллӣ ва дунявӣ. Экспертизаи академӣ инъикоси арзишҳои миллӣ, ватандӯстӣ ва ҷаҳонбинии дунявиро дар китобҳои дарсӣ таъмин мекунад, ки дар суханронии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доимо таъкид мешавад. Ин талабот ба он равона шудааст, ки дар китобҳо бояд ба манфиатҳои давлатӣ, таърих, фарҳанг ва анъанаҳои миллӣ арҷ гузошта шуда, ҳамзамон бо принсипҳои дунявӣ ва баробарии гендерӣ мувофиқ бошанд. Масалан, АМИТ бо ваколати ташхис метавонад мутобиқати китобро ба таҳлили баҳодиҳии ин арзишҳоро арёбӣ намояд.

5. Имконияти худомӯзӣ. Экспертизаи академӣ муҳтавои китобҳои дарсиро барои мусоидат ба омӯзиши мустақил баррасӣ мекунад. Ин маънои онро дорад, ки китобҳо бояд машқҳо, вазифаҳои амалӣ ва супоришҳое дошта бошанд, ки хонандагонро ба тафаккури мустақил ва эҷодкорӣ водор созанд. Масалан, китобҳо бояд саволҳои танқидӣ, мисолҳои амалӣ ва манбаъҳои иловагиро дар бар гиранд, то хонандагон тавонанд мустақилона донишро аз худ кунанд. Ин ҳадаф ба тавсияҳои ЮНЕСКО мувофиқ аст.

6. Технологияҳои муосир. Дар шароити рақамикунонии маориф экспертизаи академӣ мутобиқати китобҳои дарсиро ба талаботи техникӣ ва методологӣ, бахусус барои адабиёти электронӣ арзёбӣ мекунад. Ин маънои онро дорад, ки китобҳои рақамӣ бояд дар таҷҳизоти муосир (планшетҳо, компютерҳо) бенуқсон кор кунанд, дорои интерфейси муносиб ва мундариҷаи муназзам бошанд. Масалан, китобҳои электронӣ бояд ба талаботи иҷрошавандагӣ, мураттабӣ ва имконияти худомӯзии таълимгирандагон ҷавобгӯ бошанд. Инчунин, экспертизаи академӣ бояд ҳамгироии технологияҳои нав, ба монанди зеҳни сунъӣ ва платформаҳои таълимӣ, ки дар Чин ва Фаронса истифода мешаванд, ба назар гирад . Ин ҳадаф ба ислоҳоти маориф мувофиқ аст.

Мувофиқи моддаи 13-и Қонуни "Дар бораи адабиёти таълимӣ" ва банди 13-и Низомномаи намунавӣ, экспертиза метавонад касбӣ (аз ҷониби олимон ва мутахассисон) ва ҷамъиятӣ (бо иштироки омӯзгорон, падару модарон ва ҷомеа) бошад. Дар Тоҷикистон АМИТ мувофиқи моддаи 5-и Қонуни "Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон" нақши калидӣ дар ташхиси илмӣ дорад.

Мувофиқи модаи 14 Қонуни "Дар бораи адабиёти таълимӣ" экспертиза сифати нашрияҳои таълимие, ки дар раванди таълим ба сифати адабиёти таълимии асосӣ истифода бурда мешаванд, дар асоси меъёрҳои зерин гузаронида мешавад: мутобиқат ба қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва барномаҳои давлатии рушди соҳаи маориф ва илм; мутобиқат ба талаботи стандартҳои давлатии таҳсилот; мутобиқат ба ҳадди ақалли ҳатмии мазмуни барномаҳои таълимӣ; риояи қоидаҳои имло; арзиши ғоявӣ доштан; мутобиқат ба анъанаҳои миллӣ, эҳтиром ба рамзҳои давлатӣ, муқаддасот ва арзишҳои миллӣ; сохтори комил доштан; фаҳмову даркшаванда будан; мутобиқат ба талаботи усули баёни маводи таълимӣ; мавҷудияти робитаи мутақобила бо фанҳои дигари таълимӣ; мутобиқат ба хусусиятҳои синнусолӣ ва равонии таълимгирандагон; имконпазирии инъикоси масъалаҳои баробарии гендерӣ; санҷиши натиҷаҳои таҷрибавӣ дар муассисаҳои таълимӣ.

Ҳангоми экспертизаи сифати адабиёти таълимии электронӣ меъёрҳои зерин низ ба назар гирифта мешаванд: иҷрошаванда будани ҳамаи ҷузъиёти барномаҳои компютерӣ, гузариш аз як барнома ба барномаи дигар, иқтибосҳо ва дигар амалҳое, ки барномаи компютерӣ пешбинӣ намудааст; бенуқсон кор кардани барномаи компютерӣ; амалӣ шудан дар ҳама навъи таҷҳизоти электронӣ, ки дар ҳуҷҷатҳои адабиёти таълимии электронӣ пешбинӣ шудаанд; мураттабӣ ва сохтори муназзами маводи таълимӣ; имкониятҳои мустақилона кор кардани таълимгиранда. Мувофиқи Стандарти байнидавлатии ГОСТ 7.60-2003 «Низоми стандартҳои иттилоот, китобдорӣ ва нашриёт. Нашрияҳо.

Намудҳои асосӣ. Истилоҳот ва таърифҳо», ки аз ҷониби Шӯрои байнидавлатии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил оид ба стандартонӣ, метрология ва сертификатсия 22-юми майи соли 2003, №23 қабул гардидааст ва Тоҷикистон ба қабулаш овоз додааст, мафҳумҳои зерини адабиёти таълимӣ ва илмӣ пешбинӣ гардидаанд:

- Китоби дарсӣ – нашрияи таълимӣ, ки дарбаргирандаи муҳтавои бонизоми фанни таълимӣ, фаслҳову қисмҳои он мебошад, ки ба барномаи таълимӣ мувофиқ мекунад ва расман ҳамчун ин навъи нашрия тасдиқ шудааст.

- Воситаи таълимӣ – нашрияи таълимӣ, ки китоби дарсиро қисман ё пурра иваз мекунад ё ба сифати чунин навъи нашрия расман тасдиқ шудааст.

- Воситаи таълимӣ-методӣ – нашрияи таълимӣ, ки дорои маводҳо оид ба методологияи таълим, омӯзиши фанни таълимӣ, фасл, қисми он мебошад.

- Дастури таълимӣ – нашрияи таълимӣ, ки дорои маводҳо оид ба методикаи таълим, омӯзиши фаслу қисми фанни таълимӣ мебошад.

- Дастури амалӣ – нашрияи истеҳсолӣ-амалӣ, ки барои аз худ кардани дониш ва малакаи иҷрои кор пешбинӣ шудааст.

- Практикум – нашрияи таълимӣ, ки дорои вазифаҳои амалӣ ва машқҳое мебошад, ки ба азхудкунии маводи пешниҳодшуда мусоидат мекунанд.

- Барномаи таълимии фан (барномаи таълимӣ) – нашрияи таълимие, ки мундариҷа, ҳаҷм, инчунин тартиби омӯхтан ва таълими фанни таълимӣ, фасл ва қисмҳои онро муайян мекунад.

- Монография – нашри илмӣ ё илмии оммавӣ, ки омӯзиши пурра ва ҳамаҷонибаи як масъала ё мавзӯъро дар бар мегирад ва ба як ё якчанд муаллиф тааллуқ дорад.

- Диссертатсия – нашрияи илмии дар шакли кори илмии махсус омодагардида мебошад, ки хислати тахассусии илмӣ дорад ва барои ҳимояи оммавӣ ва гирифтани дараҷаи илмӣ омода карда шудааст.

- Автореферат – нашрияи илмӣ дар шакли брошюра омодагардида мебошад, ки дар он муҳтавои тадқиқоти муаллиф дарҷ гардида, барои гирифтани дараҷаи илмӣ пешниҳод шудааст.

- Мақолаи илмӣ (Scopus, Web of Science, тақризшавандаи КОА ҶТ, РИНС, конфронсҳои байналмилалӣ, ҷумҳуриявӣ, донишгоҳӣ) – нашрияи илмииест (асарест), ки натиҷаҳои асосии тадқиқотро, ки бо истифода аз методҳои илмӣ гузаронида мешавад, дар бар мегирад.

- Фишурдаи мақола (тезис) – нашрияи илмӣ дар шакли муқаррароти кутоҳи мантиқан бо ҳам алоқаманди мақола, ки далели он дар худи мақола оварда шудааст.

Ин мафҳумҳо асоси стандартизатсияи адабиёти таълимӣ ва илмиро дар Тоҷикистон ва кишварҳои ИДМ ташкил медиҳанд ва барои таъмини сифати китобҳои дарсӣ ва дигар нашрияҳо дар раванди таълим муҳиманд. Ин таърифҳо ба муайян кардани талабот ба мундариҷа, сохтор ва мақсади нашрияҳо мусоидат мекунанд, ки дар таҳияи китобҳои дарсии насли нав барои Тоҷикистон нақши муҳим доранд.

Дар кишварҳои Осиё, сиёсати таҳияи китобҳои дарсӣ аксар вақт бо ҳадафҳои рушди иқтисодӣ ва фарҳангӣ вобаста мебошад. Мувофиқи гузориши Бонки Осиёии Рушд дар бораи сиёсати китобҳои дарсӣ дар Осиё (2018), кишварҳо ба монанди Ҷопон, Чин ва Ҳиндустон низоми мукаммали тасдиқи китобҳои дарсиро доранд, ки дар онҳо ҳамкории байни ҳукумат ва нашриётҳои хусусӣ ҳукмфармост. Дар Ҷопон, мувофиқи қонунгузории соҳаи маориф, китобҳои дарсӣ аз ҷониби Вазорати маориф тасдиқ мешаванд ва ҳатман ба стандартҳои миллӣ мувофиқат мекунанд, ки ба ташаккули ҳувияти миллӣ мусоидат менамояд. Дар Чин, низоми марказонидашуда бо назардошти арзишҳои сиёсӣ ва рушди илмӣ амал мекунад, ва дар соли 2025 рақамикунонии китобҳо бо истифода аз технологияҳои зеҳни сунъӣ афзудааст. Дар Ҳиндустон, мувофиқи "Қонуни ҳуқуқ ба таҳсилот" (2009), китобҳои дарсӣ аз экспертизаи мутахассисон мегузаранд ва ба гуногунии фарҳангӣ эҳтиром мегузоранд, ки ин дар соли 2025 бо самти баинобатгирии гендер ва ТИК такмил ёфтааст. Ин таҷрибаҳо нишон медиҳанд, ки дар Осиё таҳияи китобҳои дарсӣ бо ҳадафҳои миллӣ ва иқтисодӣ ҳамоҳанг аст ва метавонад барои Тоҷикистон намунаи муфид бошад, хусусан дар тақвияти арзишҳои миллӣ ва дунявӣ дар китобҳои дарсӣ.

Дар Аврупо, қонунгузории маориф ба принсипҳои ҳуқуқи инсон ва ҳамгироии аврупоӣ такя мекунад. Мувофиқи гузоришҳои Иттиҳоди Аврупо, дар кишварҳо ба монанди Олмон, Фаронса ва Британияи Кабир низоми таҳияи китобҳои дарсӣ марказонидашуда аст, аммо бо иштироки мутахассисони мустақил амалӣ меградад. Дар Фаронса, мувофиқи Кодекси маориф, Вазорати маориф барномаҳои миллӣ ва мундариҷаи китобҳоро муайян мекунад ва китобҳо пеш аз нашр аз экспертизаи академӣ мегузаранд, ки ба ташаккули ҷаҳонбинии дунявӣ ва шаҳрвандӣ мусоидат менамояд. Дар Олмон, қонунҳои федералӣ талаб мекунанд, ки китобҳои дарсӣ ба стандартҳои иёлотҳо мувофиқ бошанд, ва экспертиза аз ҷониби муассисаҳои илмӣ анҷом дода мешавад. Дар Британияи Кабир, мувофиқи Қонуни маориф (1988), китобҳо бо назардошти барномаҳои миллӣ таҳия мешаванд ва ба бедор кардани андешаи танқидӣ диққат медиҳанд. Таҷрибаҳои аврупоӣ нишон медиҳанд, ки ҳамкории байни ҳукумат ва академия амали калидӣ дар баланд бардоштани сифати китобҳои дарсӣ аст, ки ин барои Тоҷикистон метавонад ҳамчун асос барои такмили консепсияи таҳия хидмат кунад.

Дар кишварҳои Амрико низоми таҳияи китобҳои дарсӣ аксар вақт ғайримарказонидашуда аст. Дар ИМА мувофиқи тадқиқотҳои илмӣ иёлотҳо масъули тасдиқи китобҳо ҳастанд ва комиссияҳои махсус рӯйхати китобҳои тасдиқшударо таҳия мекунанд. Масалан, дар Калифорния ва Техас қонунҳо талаб мекунанд, ки китобҳо ба стандартҳои миллӣ ва маҳаллӣ мувофиқат кунанд ва экспертиза аз ҷониби мутахассисони илмӣ анҷом дода мешавад. Дар соли 2025, ИМА ба рақамикунонӣ ва ҳассосияти гендерӣ дар китобҳои дарсӣ диққат додааст. Дар Канада, қонуни маориф дар сатҳи музофотҳо амал мекунанд ва китобҳо бо назардошти гуногунии фарҳангӣ таҳия мешаванд. Дар Бразилия, мувофиқи Қонуни маориф (1996) Вазорати маориф низоми тасдиқи миллиро идора мекунад, ки ба паҳнкунии одилонаи китобҳо мусоидат менамояд. Ин таҷрибаҳо нишон медиҳанд, ки дар Америка диққат ба сифат ва дастрасӣ дода мешавад.

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи адабиёти таълимӣ" (аз 26 июли соли 2014 №1122) ҳамчун асоси ҳуқуқӣ барои танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ дар самти таҳия, нашр ва паҳнкунии адабиёти таълимӣ хидмат мекунад. Ин қонун ба Конститутсияи Тоҷикистон ва санадҳои байналмилалӣ асос ёфта, мафҳумҳои асосиро муайян мекунад, ба монанди адабиёти таълимӣ, асосӣ ва иловагӣ, электронӣ ва ғайра, ки бо таърифҳои ГОСТ 7.60-2003 (масалан, китоби дарсӣ, воситаи таълимӣ-методӣ) мувофиқат мекунанд. Қонун принсипҳои сиёсати давлатиро муайян мекунад, аз ҷумла мутобиқат ба стандартҳои таҳсилот, дастрасии озод, озмунҳои кушод ва кафолати пардохт барои таҳия. Инҳо ба ҳадафҳои рушди маориф мувофиқанд ва ба таҷрибаҳои аврупоӣ, ба монанди Фаронса, монанданд, ки экспертизаи ҳатмиро талаб мекунанд. Аммо, дар Тоҷикистон диққати бештар ба арзишҳои миллӣ ва ватандӯстӣ дода мешавад, ки бо таҷрибаҳои осиёӣ (Чин, Ҷопон) ҳамоҳанг аст.

Низомномаи намунавӣ оид ба таҳия, экспертиза ва нашри адабиёти таълимӣ (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 30 майи 2015, №358) ҳамчун санадҳои зерқонунӣ ба Қонуни "Дар бораи адабиёти таълимӣ" асос ёфта, тартиби амалии таҳия, экспертиза ва нашри адабиёти таълимиро муайян мекунад. Низомнома тартиби тартиб додани Нақшаи нашр аз ҷониби Вазорати маориф ва илм (ВМИ)-ро муайян мекунад, ки ба Нақшаи таълимӣ ва эҳтиёҷоти муассисаҳо асос ёфтааст. Озмунҳо барои таҳияи барномаҳо ва китобҳои нав эълон мешаванд, ва мазмуни адабиёт бояд ба синну сол, дастовардҳои илмӣ ва принсипҳои дидактикӣ мувофиқ бошад. Ин низоми марказонидашуда ба моделҳои Чин ва Фаронса монанд аст. Экспертиза бо иштироки гурӯҳҳои ҳамоҳангсоз, Шӯрои миллии таҳсилот ва мушовараи Вазорати маориф ва илм амалӣ мегардад. Меъёрҳо мутобиқат ба стандартҳо, арзишҳои миллӣ ва имконияти худомӯзиро дар бар мегиранд ва тағйиротҳои 2023 иштироки омӯзгоронро дар гурӯҳҳо афзудаанд.

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон" (аз 20 апрели 2021, №1780) асосҳои ҳуқуқии ташкил, фаъолият ва идоракунии АМИТ-ро муайян мекунад. АМИТ муассисаи олии илмӣ аст, ки ба Президенти ҶТ тобеъ аст. Мувофиқи моддаи 5 вазифаҳои АМИТ таҳияи сиёсати илмӣ, омӯзиши масъалаҳои муҳимми иқтисодӣ-иҷтимоӣ, ташхиси барномаҳо ва лоиҳаҳо, омодасозии кадрҳо, тарғиби донишҳо ва ҳамоҳангсозии ҳамкориҳои байналмилалӣ мебошанд. Ин ваколатҳо ба АМИТ дар ташхиси нашрияҳои илмӣ ва таълимӣ нақши калидӣ додааст.

Пешниҳоди Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи ташхиси ҳатмии китобҳои дарсӣ пеш аз нашр аз ҷониби олимони АМИТ саривақтӣ аст, чунки экспертизаи академии китобҳои дарсӣ дар вобастагии ислоҳоти маориф, аз ҷумла рақамикунонии таълим ва татбиқи Стратегияи миллии рушди маориф то соли 2030 оид ба баланд бардоштани сифати китобҳои дарсӣ, тақвияти арзишҳои ватандӯстӣ ва устувории асосҳои илмӣю таълимӣ мусоидат менамояд. Экспертизаи академии китобҳои дарсӣ дар Тоҷикистон як раванди муҳим барои таъмини сифати таълим аст, ки бо стандартҳои байналмилалӣ ва миллӣ мувофиқат мекунад. АМИТ метавонад ин равандро бо ташхиси дақиқ ва ҳамоҳангсозӣ такмил диҳад, то китобҳои дарсӣ ба талаботи муосир ҷавобгӯ бошанд. Тағйиротҳои таълимӣ (STEM, англисӣ, рақамӣ) сифати китобҳоро талаб мекунад ва АМИТ метавонад ҳамоҳангиро бо илми муосир, арзишҳои миллӣ ва стандартҳои байналмилалӣ (Болоня, ЮНЕСКО) таъмин кунад.

ДОНИЁР САНГИНЗОДА - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.