Дар ҳудуди Тоҷикистон беш аз 14 ҳазор пиряхҳои хурду бузург, ки масоҳаташ ба 11146 км2 баробар аст ва ин нишондиҳанда 8%-и ҳудуди кишварро дар бар мегиранд.

Захираи умуми ях дар пиряхҳои кишвар ба 845 км3 баробар буда пиряхҳои хурд ба масоҳати 1 км2 танҳо 20 %-и шумораи умумии пиряхҳои кишваро ташкил менамояд, вале 85%-и ҳаҷми ях дар он мутамарказшуда аст. Дар пиряхҳои Тоҷикистон 456,9 км3 об захира шуда, соле ба дарёҳо 61,8 км3 об медиҳанд [1].

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пиряхҳо дар баландкуҳҳои Помир ва куҳистони Ҳисор воқеъ гардидаанд. Пиряхҳо сеяки оби солона ва қариб 50% ғизои тобистонаи оби дарёҳоро ташкил медиҳад. Омӯзиши 35 солаи 170 пирях нишон дод, ки масоҳати онҳо сол аз сол хурд шуда истодааст. Аз ҷумла ҳудуди пиряхҳои Бивичны ва Гармо то 4 км кӯтоҳ шуда, пиряхи Хирсон 450 м поин фуромадааст. Пиряхҳои қисми Ғарбии силсилакуҳои Пётри I аз 1,5 то 7 км пиряхҳои қисми шимоли он аз 1 то 6 км, пиряхҳои силсиакӯҳи паси Олой аз 2 то 3,5-4 км кам гардида масоҳати пиряхҳои ҳавзаи дарёи Вахш 806 км 2 хурд шудааст. Дарозии пиряхи Зарафшон дар тули солҳои 1908-1986 зиёда аз 1 км, пиряхи Абрамов (солҳои 1850-1984) кӯтоҳ шуда аст [2].

Тибқи маълумот дар Тоҷикистон дар давоми 20 соли охир 15 пиряхи дорои дарозии 4 то 5 км комилан об шуданд [4]. Захираҳои обии пиряхҳои кишварамон 456,9 км3 ташкил дода, дар як сол аз ин пиряхҳо ба дарёҳо 61,8 км3 об ҷорӣ мешавад. Дарёҳои калонтарини Тоҷикистон (Ому, Сир, Панҷ, Зарафшон ва ғайра) аз пиряхҳо ибтидо мегиранд. Пиряхҳо дар ҳавзаҳои дарёҳо нобаробар тақсим шудаанд.

Муғон- 1004 адад пирях

Бартанг- 269 адад пирях

Қизилсу- 280 адад пирях

Ғунд- 1349 адад пирях

Ҳавзаи Зарафшон – 1227 адад пирях

Ҳавзаи Хингоб 756 адад пирях [3].

Бояд ёдовар шуд, ки ҳанӯз моҳи марти соли 2021 зимни нахустин ҷаласаи пешвоёни Эътилфи обу иқлим Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд карда буданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо дар баробари зиёдшави истеъмоли об, ки аз афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, метавонад ба оқибатҳои манфӣ оварда расонад. Бо назардошти ин Президенти кишвар пешниҳод намуданд, ки ҷиҳати тамаркуз кардан ба масъалаҳои мазкур дар сатҳи байналмилалӣ, соли 2025 ҳамчун соли ҳифзи пиряхҳо ва рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо муайян гардида, бунёди махсуси ҳифзи пиряхҳо таъин дода шавад. Ин иқдом дар таърихи 14 декабри соли 2022 аз ҷониби СММ зимни иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи “2025- соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод шуда буд бо иттифоқи оро қабул кард.

Боиси ифтихор аст, ки ин қатънома, пешниҳоди ироашудаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби кишварҳои СММ дастгирӣ ёфтанд, аз ҷумла:

- Эълон гардидани 21 март ҳамчун Рузи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

- Эълон шудани соли 2025 ҳамчун соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

- Дар назди СММ таъсис додани Бунёди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо;

- Дар соли 2025 доир намудани Конфренсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар Ш. душанбе;

Ташаббусҳои созандаи ҷаҳонии Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон табиатро аз хатари нобудшавӣ ҳифз мекунад. Ҷумҳурӣ дар муддати даҳсолаи охир панҷ пешниҳод намуд, ки ҳамаи онҳо аз ҷониби давлатҳои узви СММ қабул ва эътироф гардида, мавриди амал қарор доранд.

Ташаббусҳои Президенти кишвар ҷиҳати роҳандозии ҳамкориии бештари ҷомеаи ҷаҳонӣ дар роҳи расидан ба рушди устувор дар соҳаи об, заминаи мусоид фароҳам меоранд. Дар шароити имрӯза маҳз мавқеъгирии маҷмуӣ метавонад дар роҳи ҳалли мушкилоти рӯзмарраи “иқтисоди сабз” ва пешрафти босубот заминаи боэътимод гузорад.

Дар ҷаласаи 79-уми Маҷмаи умумии СММ, ки 24 сентябри соли 2024 бааргузор шуд, Сарвари давлат қайд намуданд, ки Тоҷикистон бо 93 дарсад минтақаи куҳистонӣ дар баробари тағйирёбии иқлим осебпазир аст. Ӯ зимни суханрониаш аз зарари расида аз офатҳои табиӣ, обшавии пиряхҳо, коҳиши оби пиряхҳо ва таъсири манфии ин ҳама омилҳо бо нерӯи барқи обӣ, иқтисод, саноат ва кишоварӣ низ ёдоварӣ кард. Ба гуфтаи Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон роҳи дурусти ҳалли мушкилот марбут ба тағйирёбии иқлим, тавсеаи “иқтисоди сабз” барои солҳои 2023-2037 ба дин маъност [6].

Аҳли ҷамъияти кишвар аз иқдомҳои Президенти кишвар дар ин самт истиқбол мекунанд, бо назардошти он ки манбаи бузургтарини захираи обӣ буда, дар даҳсолаи охир обшавии раванди пиряхҳо зиёд шудаанд. Ҷиҳати омӯзиши амиқи ин масъалаи муҳим дар назди Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон “Маркази пиряхшиносӣ” ташкил гардидааст. Маркази мазкур тасмим гирифтааст, ки дар баробари пешбурди тадқиқот, мониторинги захираҳои обиро гузаронида инчунин харитаи “пиряхҳои Тоҷикистон”-ро омода намояд. Аз соли 2021 то ҳол марказ 11 экспедитсияи илмӣ-омӯзишӣ анҷом дода аст. Дар факултетҳои донишкадаҳо таълими ихтисоси омӯзиши пиряхҳо ба роҳ монда шудааст, мутахассисони соҳаи мазкур дар давоми даҳсолаҳо пажуҳишҳои тахассусиро ба анҷом расонанд.

ҚУРБОНОВ ҲОКИМҶОН, - ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

АДАБИЁТ:

1. Пиряхҳои Тоҷикистон сарчашмаи об дар Осиёи Миёна.// Спутник Тоҷикистон//. 11.02.2020.

2. Пиряхҳои Тоҷикистон// Wikepedia// Санаи муроҷиат:16.03.2024.

3. Институти биологии Помир//maqolaho. anrt.tj 2022.

4. Обҳои пиряхҳо/ Х. Муҳаббатов// Ҷумҳурии Тоҷикистон, “Донишнома”- Д.2021 с.79

5. Ҳифзи пиряхҳо ва моҳияти асосии он// ДМТ 4816. 19 2022

6. “Чаро роҳи Тоҷикистон ба суи “иқтисоди сабз” ҳамвор нахоҳад буд”// ozodi org/33157 673 htm (Санаи муроҷиат: 19.03.2025.