(Дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмондар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишвар аз 28.12.2024.)

Паёми навбатӣ, ки аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмондар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишварироа карда шуд, аз ҷониби аҳолии мамлакат бо самимияти хосса қабул карда шуд, зеро ҳадафи ниҳоии он таъмини амнияти миллӣ, рушди устувори иқтисодии мамлакат ва беҳдошти сатҳи зиндагии аҳолӣ ба шумор мерафт.

Афзоиши босуръати маҷмуи маҳсулоти дохилӣ, рушди иқтисодиёти кишвар, афзоиши музди меҳнат, коҳиш додани суръати бекорӣ ва ташкили ҷойҳои нави корӣ, таъминоти иҷтимоии аҳолӣ, беҳтар кардани хизматрасониҳои тиббӣ, маориф ва илм, фарҳанг ҳамчуннишондиҳандаҳои муҳим дар арзёбии сатҳи зиндагии аҳолӣ ба шумор мераванд, ки дар Паём баррасӣ гардиданд.

Маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ифодакунандаи даромади миллии давлат буда, самаранокии фаъолияти субъектҳои хоҷагидорӣ ва самти рушди иқтисодиёти мамлакатро ифода мекунад. Бузургии нишондиҳандаи мазкур дар соли2024-ум 150 миллиард сомонӣ ва суръати рушди воқеии он ба8,4 фоиз расонида шуд, ки гуфтаҳои болоро тасдиқ мекунад. Бояд қайд намуд, ки суръати рушди воқеии маҷмуи маҳсулоти дохилӣ дар соли 2020-ум 4,5 фоизро ташкил мекард. Танҳо давоми солҳои2020-2024 ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилӣ 67,5 миллиард сомонӣ ё 1,8 маротиба зиёд шудааст, ки таъсири худро ба беҳдошти сатҳи зиндагииаҳолӣ мерасонад.

Маврид ба зикри хос аст, ки тадбирҳои иҷтимоӣ-иқтисодии Ҳукумати мамлакат бо назардошти афзоиши аҳолӣ ва талабот дар бозори меҳнат ба нақша гирифта шуда, амалӣ карда мешаванд. Ҳисоби миёнаи афзоиши аҳолии мамлакат дар се соли охир 1,9 фоиз ё 190,5 ҳазор нафарро ташкил намудаст. Бо назардошти афзоиши аҳолӣ се соли охир дар мамлакат беш аз 1500 муассисаҳои томактабӣ ва таҳсилоти миёнаи умумӣ, 660 иншооти соҳаи тандурустӣ, 480 иншооти варзишӣ, 175 иншооти фарҳангу фароғатӣ ва ҳазорҳо иншооти дигари истеҳсоливу иҷтимоӣ бунёд ва ба истифода дода шуданд, ки зимни ироаи Паём Пешвои миллат ёдовар гардиданд.

Нишондиҳандаи дигаре, ки аз беҳдошти сатҳи зиндагии аҳолӣ шаҳодат медиҳад ин даромади пулии аҳолӣ маҳсуб меёбад ва бузургии он дар соли 2024 ба 147 миллиард сомонӣ баробар гардидааст. Бузургии нишондиҳандаи мазкур давоми 5 соли охир 3 баробар зиёд ва ҳисоби миёнаи афзоиши он наздики 19,8 миллиард сомониро ташкил намудааст, ки дар беҳдошти сатҳи зиндагӣ бетаъсир намемонад. Афзоиши нишондиҳандаи мазкур имкон фароҳам меорад, ки хоҷагиҳои хонавода талаботҳои моддӣ ва маънавии худро қонеъ гардонда, барои истифодаи нишондиҳандаҳои сабади истеъмолӣ дастрасӣ пайдо намоянд.

Боиси хушнудист, ки бо ибтикори Пешвои миллат ҳамасоламаоши кормандон, андозаи нафақа ва стипендия зиёд карда мешавад, ки сарчашмаҳои мазкур бевосита дар беҳдошти сатҳи зиндагии аҳолӣ таъсир мерасонад. Танҳо дар панҷ соли охир 100 фоиз зиёд шудани маоши вазифавии кормандони соҳаҳои буҷетӣ ва аз 1-уми сентябри соли 2025 ба андозаи 30 фоиз зиёд шудани маоши вазифавии кормандони муассисаҳои томактабӣ ва таҳсилоти миёнаи умумии соҳаи маориф, ба андозаи 20 фоиз зиёд гардидани маоши вазифавии кормандони дигар муассисаҳои соҳаи маориф, соҳаҳои илм, фарҳанг, варзиш, тандурустӣ, муассисаҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ, мақомоти ҳокимият ва идоракунии давлатӣ ва дигар муассисаҳои буҷетӣ, ва стипендияҳо, ба андозаи 20 фоиз зиёд шудани музди меҳнати амалкунандаи кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, хизматчиёни ҳарбӣ ва дигар кормандони ин мақомот ва ба андозаи 10 фоиз зиёд шудани нафақаҳои суғуртавӣ, меҳнатӣ ва иҷтимоӣ аз он шаҳодат медиҳад, ки ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ дар сиёсати давлатии Тоҷикистон мақоми хос ва муҳим дорад. Ҳамзамон, равона гардидани 43 фоизи хароҷоти буҷети давлатӣ ба соҳаи иҷтимоӣ гуфтаҳои болоро собит намуда, имкон медиҳад, ки сатҳи зиндагии мардум беҳтар гардонида шавад.

Аҳмадзода Ф.М. - сармутахассиси Раёсати магистратура, аспирантура ва докторантураи назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ҳамкориҳои дуҷониба яке аз ҷузъи асосии муносибатҳои байналмилалӣ мебошад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон кишварҳое ҳастанд, ки ҳамкориҳои онҳо дар таърихи муносибатҳои муосири байналмилалӣ сабт карда мешавад. Ин мавқеъ бо назардошти робитаҳои таърихӣ, фарҳангӣ, қавмӣ ва забонӣ миёни мардумони ду кишвар, инчунин манфиатҳои умумӣ дар соҳаи амнияти минтақавӣ ва ҳамкориҳои иқтисодӣ муайян шудааст.

Дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон Ҷумҳурии Исломии Эрон ҷойгоҳи хосса дорад. Барои Ҷумҳурии Исломии Эрон, Тоҷикистон як шарики калидӣ дар минтақаи Осиёи Марказӣ ба ҳисоб меравад. Теҳрон ҷойгиршавии стратегӣ ва нақши Тоҷикистонро дар пешбурди ташаббусҳои фарҳангӣ ва иқтисодӣ баланд арзёбӣ мекунад. Заминаҳои таърихии кишварҳо дар ҳамкориҳои дуҷониба ва ба наздикшавии давлату миллатҳо мусоидат намуд. Дар асоси низоми муносибатҳои байналмилалӣ ва дохили робитаҳо дар соҳаҳои гуногун барқарору тавқият гаридиданд.

Бо шарофати сиёсати хирадмандона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдатимиллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбарони Эрон муносибатҳои дуҷонибаи кишварҳо дар ҳама самтҳо ба сатҳи сифатан нав баромаданд. Сафарҳои мутақобилан судманди сатҳи олӣ ба марҳилаи нави ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба ноил гардидаанд. Тибқи иттилоъ Президенти Ҷумҳурии Исломии Эрон Масъуд Пизишкиён рӯзҳои1 5-16 январи ба Тоҷикистон сафари корӣ анҷом медиҳад. Дар доираи ин сафар, ҳайати калони тоҷирони эронӣ низ бо мақсади таҳкими ҳамкориҳои иқтисодӣ ва тиҷоратӣ ба Душанбе меоянд.

Мавриди зикр аст, ки ба марҳилаи нави ҳамкориҳои Тоҷикистон ва Эрон омилҳои зерин мусоидат намуданд:

1. Истиқлолияти давлатӣ. Ҷумҳурии Исломии Эрон пас эълони Истиқлолияти давлати яке аз аввалин шуда, Истиқлоли Тоҷикистонро шинохт.

2. Муносибатҳои дипломатӣ. Эрон яке аз аввалинкишварҳое буд, ки соли1992 бо Тоҷикистон муносибатҳои дипломатӣ барқарор намуд.[3]

3. Сафоратхонаҳо. Сафорати Ҷумҳурии Исломии Эрон 9 январи 1992 дар Душанбе ба фаъолият шурӯъ намуд. Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Теҳрон 18 июли 1995 ифтитоҳ гардид. Алъон Сафири фавқулодда ва мухтори Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Исломии Эрон ҷаноби Зоҳидӣ Низомиддин Шамсиддинзода (апрели 2019) ва Сафири Фавқулодда ва Мухтори Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷаноби Алиризо Ҳақиқиён (августи2023) таъйин шудаанд. [3]

4. Сафарҳои сатҳи олӣ. Дар тӯли 31 соли муносибатҳои дипломатии ду кишвар Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ –Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷумҳурии Исломии Эрон солҳои 1995, 1996, 1997, 1998, 2000, 2003, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2022 ва Президенти Ҷумҳурии Исломии Эрон ба Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои 1997, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008, 2010, 2011, 2012, 2014, 2019, 2021, 2023 сафар намудаанд. Сафари навини Президенти Ҷумҳурии Исломии Эрон ба Тоҷикистон дар соли 2023 ва мулоқотҳои мунтазамдар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ аз ҷумлаи нишон диҳандаҳои ин ҳамкориҳои наздик мебошанд.[3]

5. Сафарҳои сатҳи баланд.Сафарҳои Вазири корҳоихориҷии Эрон ба Душанбе солҳои1991, 1996, 1997, 1999, 2000, 2001, 2002, 2008, 2013, 2017, 2018 ва сафарҳои Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Теҳрон солҳои 1992, 1994, 2008, 2014, 2019, 2021 баргузор гардидаанд.[3]

6. Санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ. Ду кишвар зиёда аз200 санади меъёрии ҳуқуқиро имзо кардаанд, ки ҳамкориҳоро дар соҳаҳои иқтисодӣ, тиҷоратӣ, гуманитарӣ ва дигар самтҳо танзим мекунанд. Дар санаи 8 ноябри соли 2023 паҳлуҳои ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаи кишварҳо баррасӣ гардида буд, аз ҷумла:

-роҳандозии тарҳҳои муҳим дар соҳаҳои саноат, энергетика, нақлиёт, коркарди маъдан, кишоварзӣ ва сайёҳӣ бо ҷалби сармоягузориҳои муштарак;

-фаъолияти мунтазами Кумитаи муштараки сармоягузорӣ ва Шурои муштараки соҳибкорон;

-баргузории Форумҳои соҳибкорон ва Намоишгоҳҳои молу маҳсулот дар қаламрави ҳамдигар;

-ҳамкориҳо дар бахши энергетика, аз ҷумла бунёди нерӯгоҳҳои барқи обиву офтобӣ дар қаламрави Тоҷикистон;

-татбиқи тарҳҳои нақлиётиву коммуникатсионие, ки ду кишварро бо ҳам ва бо шабакаҳои байналмилалӣ мепайвандад;

-истифодаи зарфиятҳои транзитии ҳамдигарро барои тавсеаиҳамкориҳои иқтисодиву тиҷоратӣ;

Дар қаринаи санадҳои имзошуда, бо ишора ба шароити мавҷуда ҷиҳати густариши ҳамкориҳо дар соҳаи сайёҳӣ, афзоиши парвозҳо байни ду кишвар ва соддагардонии низоми рафтуомад дар ин замина мусоид унвон гардид. Ҳам замон баргузории рӯзҳои фарҳангии Тоҷикистон ва Эрон дарқаламрави ҳамдигар аз омилҳои муҳими рушди ҳамкориҳои фарҳангиву башарӣ арзёбӣ карда шуд. Дар баробари изҳори қаноатмандӣ аз сатҳи хуби ҳамёрӣ дар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ алоқамандии ҷонибҳо ба идомаи ҳамкориҳои бисёрҷониба изҳор карда шуд. Дар ҷараёни музокирот ҳамзамон атрофи масъалаҳои мубрами байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла вазъи Афғонистон, қазияи Фаластин ва дигар мавзӯъҳои рӯзномаи ҷаҳонӣ табодули афкор сурат гирифт. Зарурати талошҳои муштарак ҷиҳати амалӣ намудани Барномаи дарозмуддати ҳамкориҳои иқтисодиву тиҷории ду кишвар то соли 2030 таъкид гардид.[4]

Маҳз омилҳои дар боло зикргардида буданд, ки дар марҳилаи нави ҳамкориҳои дуҷонибаи Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон нақши бориз ба худ касб намуданд. Робитаҳои вазоратҳои корҳои хориҷии кишварҳо дар амалӣ гардидани ҳадафҳое ки дар муколамаи созандаи сиёсӣ миёни роҳбарони олии ду кишвар гузошта шуда буд, дар ҳамкориҳои дуҷониба дар тавқияти соҳаҳои амният, иқтисодию тиҷоратӣ, сармоягузорӣ, илмию адабӣ, фарҳангӣ, сайёҳӣ ва дигар самтҳои ҳамкориҳо саҳми назаррас худро гузошта истодаанд.

Бояд қайд кард, ки бо мақсади густариши робитаҳои иқтисодиву тиҷоратӣ ва фарҳангӣ миёни ҶумҳурииТоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон Комиссияи байниҳукуматӣ оид ба ҳамкориҳои итқисодиву тиҷоратӣ ва фарҳангиву техникӣ ташкил ёфтааст, ки ҷаласаи охирони он соли 2023 дар шаҳри Душанбе баргузор гардида, баргузории ҷаласаи навбатии он дар шаҳри Теҳрон дар назар аст.

Дар давраи солҳои2007- 2024 (11 моҳ) аз ҷониби сармоягузорони Ҷумҳурии Исломии Эрон ба иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон 647,7 млн. долл. ШМА сармояи хориҷӣ ворид гардидааст, ки аз онҳо 299,4 млн. долл. ШМА сармоягузориҳои мустақим ва 24,1 млн. долл. ШМА-ро қарзҳои аз ҷониби корхонаву ташкилотҳо ҷалбгардида ташкил медиҳанд. Маҷмӯи лоиҳаҳои сармоягузории давлатии амалкунанда дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2023 боназардошти ба анҷом расидани татбиқи якчанд лоиҳаҳо ваоғоз гардидани лоиҳаҳои нав аз 85 адад (51 лоиҳаи грантӣ, 5 лоиҳаи қарзӣ ва 29 лоиҳа дар ҳаммаблағгузории қарз ва грант) иборат мебошад, ки маблағи умумии он 49,3 млрд. сомонӣ(4,5 млрд. доллари ШМА)-ро ташкил медиҳад. Дар баробари ташкилотҳои молиявӣ, Ҳукумати Ҷумҳурии Исломии Эрон 5,5 млн. доллар ё 0,1 фоиз ташкил додааст.[2] Воридоти сармоягузории мустақими Ҷумҳурии Исломии Эрон асосан ба соҳаҳои хизматрасонии молиявӣ, саноат, сохтмон, энергетика, саноати хурока, истеҳсоли тракторҳо, кишоварзӣ, савдо равона карда шудааст. Айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 160 ширкатҳо, ки бо саҳми сармояи эронӣ ба қайд гирифта шудааст, фаъолият доранд.

Бо мақсади тақвияти ҳамкориҳои тиҷоратию сармоягузорӣ санаи 8 ноябри соли2023 дар меҳмонхонаи “Тоҷикистон” дар доираи Форуми соҳибкорони Тоҷикистон ва Эрон вохурии “Соҳибкор бо Соҳибкор” (B2B) баргузор гардид. Дар он беш аз150 соҳибкор аз ҳарду ҷониб дар соҳаҳои фарматсевтӣ, саноат, инфрасохтор, кишоварзӣ, энергетика, хизматрасониҳои молиявӣ, сайёҳӣ ва технологияҳои иттилоотӣ иштирок намуданд.[1] Дар рафти вохӯрии мазкур байни субъектони бахши хусусии ду давлат се санадҳои ҳамкорӣ ба имзо расонида шуда, дигар лоиҳаҳои афзалиятнок мавриди баррасӣ қарор гирифт. Байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Исломии Эрон“Созишнома оид ба ҳавасманд гардонӣ ва ҳифзи мутақобилаи сармоягузорӣ” соли 1995 ба имзо расонида шудааст.

Бо мақсади густариши робитаҳои иқтисодиву тиҷоратӣ ва фарҳангӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкориҳои иқтисодиву тиҷоратӣ ва фарҳангию техникӣ таъсис дода шудааст. Ҳамкориҳои иқтисодӣ ва тиҷоратӣ миёни Тоҷикистон ва Эрон рушд меёбанд. Ҳаҷми савдои мутақобила дар соли 2023 ба $254,5 миллион расид, ва дар давоми моҳҳои январ-ноябри соли 2024 то $336,1 миллион афзоиш ёфт, ки ин нишондиҳанда нисбат ба ҳамин давраи соли гузашта 55,1% бештар аст.[5] Дар ҳамин ҳол, Тоҷикистон аз Эрон металлҳо, маҳсулотисафолӣ, пластик, таҷҳизот ва маводи кимиёвиро ворид мекунад. Ҳамкориҳо дар бахши сохтмон низ фаъолона рушд мекунанд, аз ҷумла таҷдиди нақби “Истиқлол” ҳамчун як лоиҳаи муҳим амалӣ шудааст.

Хулоса

Имрӯз Тоҷикистон ва Эрон ҳамкориҳои зичи худро дар якқатор соҳаҳои муҳими стратегӣ идома дода, як чанд ташаббусҳои муштаракро амалӣ мекунанд. Дар соҳаи нақлиёт ва логистика, Тоҷикистон бо истифода аз бандарҳои Бандар-Аббос ва Чобаҳор талош менамояд, ки масири навиинтиқоли борҳо ва маҳсулоти ватаниро фароҳам оварад, ки ин метавонад хароҷоти нақлиётро коҳиш диҳад ва имкониятҳои тиҷоратиро тавсеа бахшад. Дар бахши энергетика, Тоҷикистон ва Эрон лоиҳаҳои муштаракро дар истихроҷ ва коркарди нафт, газ ва истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия баррасӣ мекунанд, ки ҳадафи онҳо беҳтар намудани дастрасии энергетикӣ ва ҷалби сармоягузориҳо мебошад. Ин ҳамкориҳо метавонад ба рушдииқтисодиёти миллӣ ва таъмини устувории энергетикӣ мусоидат намояд. Дар соҳаи сармоягузорӣ ва саноат, ду кишвар ба таъсиси корхонаҳои муштарак дар бахшҳои дорусозӣ, саноати сабук ва сохтмон таваҷҷуҳи зиёд зоҳир менамоянд. Ин ташаббусҳо на танҳо барои рушди истеҳсолотва афзоиши ҷойҳои корӣ, балки барои таъмини бозорҳо бомаҳсулоти рақобатпазир мусоидат мекунанд. Дар бахши маориф, Тоҷикистон ва Эрон табодули таҷрибаро дар самти омӯзиши мутахассисон ва рушди малакаҳои кадрӣ идома медиҳанд. Бо истифода аз имкониятҳои минтақаҳои озоди иқтисодии Эрон, донишҷӯён ва мутахассисони тоҷик метавонанд аз таҷрибаи инноватсионӣ баҳра баранд. Сайёҳӣ низ яке аз самтҳои афзалиятноки ҳамкориҳо маҳсуб мешавад. Бо соддагардонии низоми раводид ва такмили инфрасохтори сайёҳӣ, ду кишвар метавонанд равобити фарҳангӣ ва ҷалби сайёҳонро беҳтар намоянд, ки ин ба густариши робитаҳои мардумӣ ва иқтисодӣ мусоидат хоҳад кард. Ин ташаббусҳо аз ми ду кишварро барои таҳкими ҳамкориҳои стратегии бисёрҷониба ва истифодаи самараноки имкониятҳои мавҷуда инъикос мекунанд.

Ҳамкориҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Эрон дорои зарфиятҳои қобили таваҷҷуҳе барои рушд дар бахшҳои гуногун аст. Барқарор намудани робитаҳои мустаҳкам дар сатҳи ҳукуматӣ, тиҷоратӣ ва илмӣ метавонад ба натиҷаҳои судмандоварда расонад ва дӯстии ду халқро мустаҳкам созад. Барои ноил шудан ба ин ҳадафҳо шароити мувофиқ, аз ҷумла заминаи ҳуқуқӣ, барномаҳои дастгирӣ ва механизмҳои ҳамкорӣ фароҳам овардан зарур аст. Муносибатҳои байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон бошарофати талошҳои муштарак ва эҳтироми манфиатҳои умумӣ тақвият меёбанд. Соҳаҳои гуногуни ҳамкорӣ, аз тиҷорат то технология, имкониятҳои бузурги рушдро намоиш медиҳанд, ки ин ба манфиати мардумони ҳарду кишвар мебошад.

Соҳиби Баҳруло- ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сарчашмаҳои истифодашуда:

1. В Душанбе прошла Национальная выставка товаров и продукции Исламской Республики Иран https://khovar.tj/rus/2023/12/v-dushanbe-proshla-natsionalnaya-vystavka-tovarov-i-produktsii-islamskoj-respubliki-iran/ Санаи муроҷиат:11.01.2025

2. Маълумот оид ба лоиҳаҳои сармоягузории давлатииамалкунанда дар соли 2023. https://investcom.tj/40-malumot-oid-ba-mami-portfeli-loiaoi-davlatii-sarmojaguzorii-amalk.html Санаи муроҷиат:13.01.2025

3. Муносибатҳо миёни Тоҷикистон ва Эронhttps://mfa.tj/tg/main/view/28/munosibathoi-tojikiston-bo-eron Санаи муроҷиат:11.01.2025

4. Суханронӣ дар нишасти матбуотӣ пас аз музокирот боРаиси Ҷумҳурии Исломии Эрон Сайид Иброҳим РаисӣСанаи муроҷиат:11.01.2025 https://www.president.tj/event_by_theme/bilateral_relations/iran/36010

5. Хадамоти гумруки назди ҳукумати ҶумҳурииТоҷикистон. Маълумоти фаврӣ оид ба содирот ваворидоти молҳои муҳимтарини ҶТ. https://gumruk.tj/index.php/2018-06-12-04-34-10/2018-06-14-07-44-16/2018-06-14-07-46-17 Санаи муроҷиат:11.01.2025

6. Хадамоти гумруки назди ҳукумати ҶумҳурииТоҷикистон. Омори савдои хориҷии ҶТ. https://gumruk.tj/index.php/2018-06-12-04-34-10/2018-06-14-07-44-16/2018-06-14-07-45-21 Санаи муроҷиат: 11.01.2025

Паёми солонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии кишвар яке аз санадҳои муҳим ва роҳнамои ҷомеаи тоҷик ба ҳисоб меравад. Дар Паём на танҳо самтҳои рушди иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсӣ муайян мегарданд, балки вазифаҳои стратегӣ барои ҳалли мушкилоти мавҷуда ва таҳкими пояҳои Истиқлолияти давлатӣ низ пешбинӣ мешаванд.

Иҷрои вазифаҳои дар Паём таъкидгардида масъулияти шаҳрвандии ҳар як шахс аст. Чунки ин вазифаҳо на танҳо ба сохторҳои давлатӣ, балки ба тамоми қишрҳои ҷомеа, аз ҷумла олимон, ҷавонон, омӯзгорон, деҳқонон ва соҳибкорон дахл доранд. Ҳар як фард метавонад бо саҳми худ ба татбиқи он иқдомҳо мусоидат намояд.

Барои он ки ҳар як шаҳрванд дар иҷрои Паём саҳми худро гузорад, пеш аз ҳама, бояд муҳтавои онро дарк намояд. Паём на танҳо аз ислоҳоти давлатӣ ва сиёсати хориҷӣ иборат аст, балки самтҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва маорифро низ дарбар мегирад. Аз ин рӯ, ҳар шахс бояд фаҳмад, ки дар кадом соҳа метавонад саҳми шахсии худро гузорад.

Пешвои муаззами миллат дар ироаи Паём доир ба пешгирӣ намудани хурофот ва шомилшавии ҷавонон ба ҳизбу ҳаракатҳои террористӣ таъкид намуданд, ки дар ин самт бояд зиракии сиёсиро аз даст надода дар тарбияи хусусан ҷавонон ва худогоҳии онҳо талош намоем. Хурофот ҳамчун зуҳуроти манфӣ дар ҷомеа ба пешрафти маърифатӣ ва фарҳангии миллатҳо монеа эҷод мекунад. Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар Паёми худ ҳамеша ба масъалаи пешгирӣ ва барҳам задани хурофот таваҷҷуҳи махсус зоҳир мекунанд. Ин масъала дар стратегияи сиёсиву фарҳангии кишвар нақши калидӣ дорад, зеро хурофот метавонад рушди ҷомеаро боздорад ва ба тафаккури созандаи шаҳрвандон таъсири манфӣ расонад.

Рушди иқтисодӣ яке аз самтҳои асосии Паём мебошад. Ҳар як шаҳрванд метавонад бо меҳнати ҳалолу поквиҷдона, истифодаи самараноки захираҳо ва риояи қонунгузорӣ ба ин ҳадаф мусоидат намояд. Хусусан соҳибкорон бояд дар ташкили ҷойҳои корӣ, истеҳсоли маҳсулоти ватанӣ ва баланд бардоштани иқтисодиёти миллӣ нақши фаъол дошта бошанд. Дар Паём таъкид гардид, ки "Моро зарур аст, ки дар заминаи амалисозии ҳадафҳои миллиамон, пеш аз ҳама, амнияти миллӣ ва рушди устувори иқтисодиро таъмин намоем ва сатҳу сифати зиндагии мардумро боз ҳам баланд бардорем". Воқеан, бисёр муҳим аст, ки мо шаҳрвандон дар иҷрои ин нуктаи Паёми Пешвои муаззами миллат баҳри ояндаи пурсаодат содиқона талош варзем.

Дар Паём ҳамеша ба ҳифзи муҳити зист ва рушди соҳаи кишоварзӣ таваҷҷуҳ зоҳир карда мешавад. Ҳар як шаҳрванд бояд дар тоза нигоҳ доштани муҳити атроф, истифодаи самараноки обу замин ва ҳифзи табиат саҳм гузорад. Дар Паём Пешвои муаззами миллат таъкид намуданд, ки: Дар корҳои хайри ободонӣ саҳми соҳибкорон ва сокинони мамлакат бисёр бузург мебошад". Масалан, дар шароити тағйирёбии иқлим ҳар як нафар метавонад бо шинондани дарахт, кам кардани партов ва сарфакорона истифода бурдани захираҳои табиӣ саҳмгузор бошад.

Таълим ва тарбияи насли наврас асоси рушди миллат мебошад. Ҳар як шаҳрванд бояд ба таълими фарзандон аҳамияти махсус диҳад ва барои баланд бардоштани сатҳи маърифатнокии ҷомеа талош намояд. Омӯзгорон, волидайн ва шахсони фаъоли ҷомеа вазифадоранд, ки барои ташаккули шахсиятҳои боистеъдод ва ватандӯст замина фароҳам оваранд. Пешвои муаззами миллат дар Паём таъкид намуданд, ки "Дар зинаи таҳсилоти олӣ масъалаҳои сатҳу сифати таълим, дараҷаи касбии омӯзгорон ва истифодаи технологияҳои муосир аз ҷониби онҳо, ҷорӣ намудани технологияҳои рақамӣ дар раванди таълим, таҳкими заминаи моддиву техникӣ, ҳамкориҳои байналмилалӣ, табодули илмии омӯзгорону донишҷӯён, корҳои илмиву таҳқиқотӣ ва тадбирҳои тарбиявӣ ҳанӯз ба тақвият ниёз доранд".

Истиқлолият ва ваҳдати миллӣ арзишҳои олӣ барои мардуми Тоҷикистон мебошанд. Ҳар як шаҳрванд бояд дар ҳифзи суботу амният, арҷгузорӣ ба истиқлолият ва таҳкими ваҳдати миллӣ саҳм гузорад. Риояи қонун, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва ҳамкории фаъолона бо дигар сокинон роҳи беҳтарини таъмин намудани ин ҳадафҳо мебошанд.

Барои татбиқи пурраи вазифаҳои дар Паём муайяншуда, ҳамкории дастаҷамъона лозим аст. Масалан

- Ҷавонон бояд бо дониши амиқ ва ҳунарҳои муосир мусоидат ба пешрафти кишвар кунанд;

- Соҳибкорон бо эҷоди ҷойҳои нави корӣ ва сармоягузорӣ ба рушди иқтисодӣ саҳм гузоранд;

- Ҳар як шахси масъулиятшинос бо амали нек ва риояи қонун фазои осудаи зиндагиро таъмин намояд.

Паёми Пешвои муаззами миллат на танҳо роҳнамо барои мақомоти давлатӣ, балки як даъват барои ҳар як сокини кишвар мебошад. Танҳо тавассути ҳамкории самараноки давлат ва ҷомеа, бо заҳмати якҷояи ҳар як шаҳрванд метавонем ҳадафҳои дар Паём пешниҳодшударо амалӣ созем ва ба рушди устувори Тоҷикистон мусоидат намоем. Вақт он расидааст, ки ҳар як шахс худро масъули ин раванд дониста, барои ободии Ватан талош варзад.

Мо масъулем, ки бо заҳмати самимӣ, садоқат ба Ватан ва иҷрои дастурҳои Пешвои муаззами миллат дар рушди Тоҷикистон саҳм гузорем!

АБДУМУМИНЗОДА Ситора - номзади илмҳои педагогӣ, корманди ИФСҲ АМИТ

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии кишвар муайянкунандаи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ буда, ҳанӯз аз ибтидои солҳои 2000-ум ҳамасола ироа мегардад. Паёми навбатии Пешвои муаззами миллат 28 декабри соли 2024 бори нахуст дар бинои наву боҳашамати Парлумони кишвар пешниҳод гардида, зимни баррасии он Сарвари давлат оид ба пешбурди самараноки сиёсати дохилию хориҷӣ ва таъмини пешрафти соҳаҳои гуногун, аз ҷумла саноат, энергетика, кишоварзӣ, роҳу нақлиёт, сармоягузорӣ ва рушди соҳибкорӣ, маориф ва илму фарҳанг, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоӣ, меҳнат ва шуғли аҳолӣ, ҷавонону варзиш ва сайёҳӣ, андозу гумрук, амнияту мудофиа, ҳифзи ҳуқуқу тартибот, рушди муносиботи дӯстию ҳамкорӣ бо кишварҳои хориҷӣ ва созмонҳои байналмилалию минтақавӣ, вазифаҳои мушаххас ба миён гузоштанд.

Бояд таъкид кард, ки яке аз авлавиятҳои фаъолияти давлати Тоҷикистони соҳибистиқлол сиёсати хориҷӣ мебошад, ки ҳамасола дар Паёми Сарвари давлат матраҳ гардида, самтҳои афзалиятнок ва дурнамои он муайян карда мешаванд. Дар Паёми навбатӣ низ Пешвои миллат асосҳои сиёсати хориҷии кишварро амиқан таҳлил намуда, нигаронии хешро аз “вазъи ноором ва равандҳои пуртазоду мураккаб дар минтақаҳои гуногуни ҷаҳон, ки пайомадҳои буҳронии сиёсиву иқтисодӣ доранд», изҳор доштанд. Мавриди зикр аст, ки бо дарназардошти мушкилоти зикршуда Сарвари давлат самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии кишварро муайян карда, ҷиҳати пешбурди он дастуру тадбирҳои зарурӣ пешниҳод намуданд.

Зимни таҳлили сиёсати хориҷии Тоҷикистон Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, ки “Тоҷикистон дар заминаи сиёсати хориҷии “дарҳои кушода” ва таҷрибаи ҳамкории беш аз се даҳсола бо кишварҳои олам омодагии хешро барои идомаи таҳкими муносибатҳои гуногунҷанба бо онҳо ҳам дар сатҳи дуҷониба ва ҳам дар қолабҳои бисёрҷониба изҳор менамояд”.

Ҳамчунин таъкид гардид, ки Тоҷикистон ҳамкории созанда ва қобили дурнаморо дар доираи созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид, созмонҳои байналмилалии молиявӣ ва шарикони рушд густариш медиҳад.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр доштанд, ки мо минбаъд низ барои расидан ба ҳадафҳои муайянгардида ва тавсеаи ҳамкории созандаву дарозмуддат бо ҳамаи кишварҳои олам ва шарикони байналмилалии худ тадбирҳои зарурӣ меандешем.

Дар иртибот ба ин, аз Паёми навбатӣ чунин бармеояд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сиёсати хориҷии хеш роҳандозии сиёсати бисёрсамтаро идома дода, ҳамкориҳои густурдаро бо соири кишварҳои дунё таҳким ва тавсеа мебахшад. Ба андешаи Пешвои миллат “иштироки фаъол дар равандҳои ҷаҳонӣ бо мақсади ҳалли масъалаҳои умдаи аҳли башар аз авлавиятҳоест, ки дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон роҳандозӣ мегарданд”. Тоҷикистон бояд дар низоми нави ташаккулёфтаистодаи муносибатҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ мавқеи ба худ муносибро ишғол намуда, муносибатҳои дуҷонибаву бисёрҷонибаро бо кишварҳои Осиёи Марказӣ, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, инчунин, дигар шарикони анъанавӣ аз минтақаҳои Аврупо, Амрико, Осиё, Ховари Миёна ва давлатҳои дигар қитъаҳои дунё дар заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ таҳким ва тавсеа бахшад.

Сарвари давлат дар Паёми навбатии худ дар заминаи таҳлили сиёсати хориҷии кишвар, авлавиятҳои онро ба тариқи зайл муайян намуданд:

1. Рушду тавсеаи муносибатҳо бо давлатҳои Осиёи Марказӣ.

2. Таҳким ва тавсеаи муносибатҳо бо кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил.

3. Таҳкими муносибатҳо бо шарикони анъанавӣ аз минтақаҳои Аврупо, Амрико, Осиё, Ховари Миёна ва давлатҳои дигар қитъаҳои дунё ҳам дар сатҳи дуҷониба ва ҳам дар қолабҳои бисёрҷониба.

4. Густариши ҳамкориҳо бо ҳамаи созмонҳои бонуфӯзи байналмилаливу минтақавӣ.

Ба андешаи Пешвои миллат «стратегияи кишвари мо зимни рушду тавсеаи муносибатҳо бо давлатҳои Осиёи Марказӣ минбаъд низ дар заминаи ҳусни эътимод ва самимият бо ҳадафи мусоидат дар таҳкими фазои сулҳу субот ва таъмин намудани рушду пешрафти муштарак дар минтақа бунёд мегардад» ва ба сифати яке аз афзалиятҳои сиёсати хориҷии кишвар боқӣ мемонанд. Сарвари давлат дар ин Паёми навбатии хеш низ густариши ҳамкориҳои зичро бо кишварҳои минтақа - Ӯзбекистон, Қирғизистон, Қазоқистон ва Туркманистон, ки ба таъмини суботу осоиш ва оромии минтақа боис мегарданд, яке аз авлавиятҳои сиёсати хориҷии кишвар маҳсуб медонад.

Самти дигари афзалиятноки сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки Пешвои муаззами миллат чун Паёмҳои қаблӣ аз он ёдрас гардиданд, таҳким ва тавсеаи муносибатҳои дуҷонибаву бисёрҷониба бо кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил маҳсуб меёбад. Дар ин маврид бояд зикр намоем, ки Сарвари давлат ҳанӯз дар иҷлосияҳои Ассамблеяи Генералии Созмони Миллали Муттаҳид дар солҳои 1993-1997 баромад намуда, самтҳои асосии сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистонро муайян карданд. Аз ҷумла, 30-юми сентябри соли 1994 зимни суханронӣ дар иҷлосияи 49-уми Ассамблеяи Генералии СММ афзалиятнок будани муносибатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро бо кишварҳои аъзои ИДМ иброз дошта, аҳаммияти ду самти фаъолияти ҳукуматро дар чорчӯби Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил таъкид карданд, ки манзурашон муносибатҳои муштараку судманд бо Федератсияи Россия ва давлатҳои Осиёи Марказӣ буд.

Пешвои муаззами миллат дар Паёми навбатӣ, дар ҳошияи сиёсати “дарҳои кушода” таҳкими муносибатҳоро бо шарикони анъанавӣ аз минтақаҳои Аврупо, Амрико, Осиё, Ховари Миёна ва давлатҳои дигар қитъаҳои дунё аз авлавиятҳои сиёсати хориҷии кишвар қарор додаст. Сарвари давлат тақвияти ҳамкориҳоро, бахусус, «дар самтҳои рушди «иқтисоди сабз», ҳифзи муҳити зист, технологияҳои навин, ҷалби сармоя ва тиҷорат» таъкид менамояд.

Дар Паёми навбатӣ низ густариши ҳамкориҳо бо созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла бо “Созмони ҳамкории Шанхай, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, Созмони ҳамкории исломӣ, Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва дигар сохторҳои марбут ба равобити бисёрҷониба» аз авлавиятҳои сиёсати хориҷии Тоҷикистон боқӣ мемонад. Дар ин замина Пешвои миллат иброз доштанд, ки Тоҷикистон ҳамкориҳои густурдаю судмандро бо созмонҳои мазкур «вусъат бахшида, ҷиҳати идомаи иштироки фаъол дар равандҳои ҷаҳонӣ ва қолабҳои гуногуни байналмилалӣ талош меварзад». Сарвари давлат ҷиҳати таъмин намудани пойдории низом ва суботи байналмилалӣ нақши муҳимму ҳамоҳангсоз ва муттаҳидкунанда доштани Созмони Милали Муттаҳидро махсус таъкид намуда, дар ин замина иброз доштанд, ки “кишвари мо дар идомаи ташаббусҳои созандаи худ дар арсаи байналмилалӣ доир ба пешбурди мавзуъҳои обу иқлим соли 2025-ум дар ҳамкорӣ бо Созмони Милали Муттаҳид мизбони аввалин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо хоҳад буд». Ҳамзамон Сарвари давлат тақвияти ҳамкориҳои байналмилалиро «дар самти обу ҳифзи пиряхҳо, баррасии пайомадҳои тағйирёбии иқлим ва коҳиш додани хавфи офатҳои табиӣ» таъкид намуданд.

Ҷ. Мирзоев - ходими калони илмии Шуъбаи таърихи навтарини Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши АМИТ

Январь 12, 2025 08:53

ДУШАНБЕ, 12.01.2025 /АМИТ «Ховар»/. Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» рушди фарҳанг ҳамчун яке аз асосҳои муҳимтарини сиёсати давлатӣ ва заминаи ҳифзи ҳастии миллат таъкид гардид. Мероси фарҳангӣ барои ташаккули худшиносии миллӣ ва рушди ҷомеа нақши калидӣ мебозад. Фарҳанг ва мероси таърихӣ на танҳо оинаи гузашта, балки роҳнамои фардо низ мебошанд.

Яке аз самтҳои муҳими пешбурди сиёсати фарҳангӣ афзоиши маблағгузорӣ мебошад. Агар соли 2000 барои соҳаи фарҳанг ва варзиш 13 миллион сомонӣ ҷудо шуда бошад, пас соли 2024 ин рақам ба 1,7 миллиард сомонӣ расид. Ин нишондиҳанда на танҳо аз афзоиши имконияти иқтисодӣ, балки аз дарки аҳамияти фарҳанг дар ташаккули ҷомеаи пешрафта дарак медиҳад.

Тоҷикистон дорои мероси беназире аст, ки аз умқи таърих боқӣ монда, давоми ҳазорсолаҳо ҳамчун манбаи маънавӣ ва эҷодӣ хизмат кардааст. Бо вуҷуди ин, таъмиру барқарорсозии ин мерос бо тамоми мушкилоти иқтисодӣ ва иҷтимоӣ яке аз бартариҳои сиёсати давлатӣ мебошад.

Президенти Тоҷикистон бо баёни нақш ва аҳамияти муассисаҳои фарҳангӣ, аз ҷумла театрҳо, китобхонаҳо, осорхонаҳо ва мактабҳои санъат таъкид намуданд, ки «фарҳанг ҳамчун заминаи рушди маънавиёти миллӣ бояд дар маркази диққати роҳбарон ва ҷомеа қарор гирад».

Бо талошҳои Ҳукумати ҷумҳурӣ давоми 33 соли истиқлолият 18 театр, ки оинаи ҳаёти мардум мебошанд, бунёд шуданд. 126 китобхона, ки маъхази донишу фарҳанг ҳастанд, ба истифода дода шуда, 20 осорхона, ки шоҳиди таърихи миллатанд, таъсис ёфтанд.

Ин муассисаҳо имрӯз на танҳо маҳалли нигоҳдории мерос, балки майдони ташаккули идеяҳо ва тарбия кардани истеъдодҳои наврасу ҷавон мебошанд. Бо ифтихори хосса бояд хотирнишон намуд, ки кушодани дарҳои Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон соли 2001 бо иштироки Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нишонаи равшани таваҷҷуҳи ҳукумат ба арзишҳои миллӣ ва мероси аҷдодӣ мебошад. Пешвои миллат дар маросими ифтитоҳи осорхона таъкид намуданд, ки «халқе, ки аҷдоди худро қадр мекунад ва гузаштаашро ҳифз менамояд, ояндаи нек дорад».

Дар ҳақиқат, Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон на танҳо ганҷинаи фарҳанги моддии ҷумҳурӣ гардид, инчунин тавонист муаррифи илмҳои таърихнигорӣ ва бостоншиносии ҷумҳурӣ бошад, ки метавонад мероси моддии мамлакатро ҳам барои ҳамватанон ва ҳам барои меҳмонони хориҷӣ муаррифӣ намояд.

Танҳо соли 2024 Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистонро зиёда аз 7100 нафар тамошо намудаанд, ки 4500 нафари онҳоро сайёҳони хориҷӣ ташкил медиҳанд. Ин нишондаҳанда нисбат ба соли 2023 1 маротиба зиёд аст.

Дар ҷаҳони пуртазоди муосир фарҳанги миллӣ метавонад ба унсуре табдил ёбад, ки ҳувияти миллиро ҳифз намуда, мардумро муттаҳид созад. Президенти Тоҷикистон бо таъкид ба зарурати ҳифзи фарҳанги миллӣ изҳор доштанд, ки «агар фарҳанги миллӣ заиф шавад, ҷояшро фарҳанги бегона пур мекунад».

Ҷаҳонишавӣ бо тамоми манфиатҳои худ инчунин пайомадҳои манфӣ дорад, ки метавонанд ба фарҳангҳои миллии хурд таъсири ҷиддӣ расонанд. Аз ин рӯ, ҳифзи таърих ва фарҳанги миллӣ ба амри зарурӣ табдил меёбад. Барои насли имрӯз муҳим аст, ки таърихро омӯзад, арзишҳои аҷдодиро эҳтиром кунад ва онҳоро бо забон ва усули муосир ба насли оянда расонад.

Ин рисолати муқаддасро Пешвои миллат дар вохӯриҳои худ бо зиёиён ва аҳли илм борҳо таъкид намудаанд. Президенти Тоҷикистон 30 майи соли 2024 зимни суханронӣ дар мулоқот бо аҳли илми мамлакат таъкид намуданд, ки Истиқлоли давлатӣ шароит фароҳам овард, то мероси моддию маънавии тоҷикон дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун рамзи миллат муаррифӣ гардад.

Ин фикр нишон медиҳад, ки ҳифзи фарҳанги миллӣ ва таҳкими арзишҳои анъанавӣ бояд яке аз вазифаҳои асосии насли имрӯз бошад.

Нақши Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла ЮНЕСКО ҳамчун ҷумҳурии дорои мероси ғании таърихӣ беназир аст. Президенти Тоҷикистон ба хотири гиромидошти арзишҳои миллӣ, аз ҷумла таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир ташаббусҳои нав пешниҳод намуданд.

Дар ин самт бояд хотирнишон намуд, ки расман 10 ёдгории таърихӣ ва фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон-шаҳри Саразм соли 2010 ва 9 ёдгории водии Зарафшон соли 2023 ба феҳристи ёдгориҳои умумибашарии ЮНЕСКО ворид шуданд, ки ин ҳам дастоварди бузурги фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои Истиқлолияти давлатӣ бо роҳбарии Президенти Тоҷикистон мебошад. Ва имрӯз барои ворид намудани дигар ёдгориҳои ҷумҳурӣ корбарӣ идома дорад, ки онҳо ҳам зери ҳидоятҳои Роҳбари давлатамон дар амал татбиқ хоҳанд шуд.

Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ ба рушди соҳаи сайёҳӣ низ ҳамчун самти афзалиятноки сиёсати иқтисодии мамлакат таваҷҷуҳи махсус дода шудааст. Президенти Тоҷикистон иброз доштанд ки «шумораи сайёҳоне, ки соли 2024 ба Тоҷикистон омадаанд, ба 1 миллиону 400 ҳазор нафар расида, нисбат ба соли 2019 12 фоиз афзудааст. Вале нишондиҳанда ба имконияти таърихию табиӣ, кӯҳнавардӣ, фарҳангӣ ва табобатию истироҳатии ҷумҳурӣ мувофиқ нест. Дар баробари ҷалби сайёҳони хориҷӣ бояд ба рушди сайёҳии дохилӣ, ки бо фарҳанг ва мероси таърихии мамлакат алоқаманд аст, таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир карда шавад».

Тоҷикистон, ки дорои ганҷинаи бойи фарҳангӣ ва ёдгориҳои таърихӣ мебошад, метавонад бо истифода аз имконияти фарҳангӣ, анъанаҳо ва арзишҳои миллӣ ба ҷалби сайёҳон ва рушди сайёҳии дохилӣ мусоидат кунад. Дар робита ба ин Президенти Тоҷикистон таъкид намуданд, ки «Кумитаи рушди сайёҳӣ якҷо бо вазорату идораҳои марбута ва мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ бояд барои фароҳам овардани шароити мусоид барои рушди сайёҳӣ ва фарҳанг, хусусан бунёди инфрасохтори зарурӣ тадбирҳои иловагӣ андешад».

Ҳамин тавр, Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ на танҳо нақшаи рушди фарҳангро муаррифӣ мекунад, балки даъвати воқеӣ ба ҳамагон барои ҳифз ва таҳкими арзишҳои миллӣ мебошад. Тоҷикистон метавонад бо рушди фарҳанг ва ҳифзи мероси худ намунаи бузурге барои дигар давлатҳо гардад. Мероси фарҳангии мо пайвандгари гузашта ва оянда аст ва ҳифзи он масъулияти ҳар фарди миллат мебошад, ки дар меҳвари сиёсати фарҳангпарваронаи Пешвои миллат қарор гирифтааст.

Абдураҳмон ПӮЛОТОВ, - директори Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон дар назди Институти таърих,
бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи Аҳмади Дониш

Ба ҳамагон маълум аст, ки Абуалӣ ибни Сино (980-1037) ҳамчун нобиғаи замони хеш дар таҳқиқу таҳлили масоили мубрами илмҳои гуногун саҳми бузург дошт, хосса дар бахши фалсафа ва тиб. Вуруди мутафаккир дар масоили гуногун ба таври фаннӣ сурат мегирад ва системанокии таълимоти фалсафӣ ва тиббии ў ҳақиқатест бе баҳс. Мавриди таваҷҷуҳи мо назари Ибни Сино дар масоили об аст аз ҷиҳати фалсафӣ ва тиббӣ. Мутафаккир чи дар осори фалсафӣ ва чи дар таълимоту таҷрибаҳои тиббиаш ба масъалаи об ҳамчун яке аз унсурҳои асосии ҳаёти инсон ва табиат назар андухта, паҳлуҳои гуногуни ин масъаларо ба риштаи таҳқиқ мекашад. Ибни Сино мисли бисёр файласуфону олимони соҳаҳои гуногун обро манбаъ, нигоҳдоранда ва давомдиҳандаи мавҷудоти зиндаи кураи Замин медонад. Бинобар ин, файласуф ба ҳама ҷузиёти масоили марбут ба об назари дақиқ дорад ва хусусиятҳои онро вобаста ба мавзуъ шарҳу эзоҳ медиҳад.

Аввалан, Ибни Сино таърифи обро ба тариқи зайл меорад: «Об ҷирми сода буда, ҷойгоҳи табии он – агар хоку об андар ҷойгоҳи табии хеш бошанд – чунин аст, ки боистӣ гирди хокро бигрифта ва худ бо бод пўшида бошад. Ин вазни изофии он бувад. Об сарди тар аст. Яъне табъаш чунон аст, ки агар бо он чи ки варо воҷиб аст, гузошта шавад, агар сабабе аз берун ба вай дучор наояд, аз он сардии ҳисшаванда ва ҳолате падид ояд, ки тарӣ бувад. Тарӣ ин андар сиришти худ ба тавре будани об аст, ки бо андак сабабе аз ҳам бигсилад, ба ҳам ояд ва ҳар гуна шакле, ки набошад, бипазирад, вале онро [дер] нигоҳ надорад» [3; 34-35]. Чуноне ки дида мешавад дар тасаввуроти донишмандони замони Ибни Сино модда аз ҷиҳати таркиби молекулавӣ ё атомӣ не, балки аз ҷиҳати таркиби хилтӣ дида мешуд, ки он модда аз як унсур иборат аст ё бо дигаре махлут гаштааст. Вале аз ҷиҳати хосиятҳои мушоҳидашаванда таҳқиқи мутафаккир дуруст аст ва ҷанбаҳои гуногуни аломатҳои унсурии обро шарҳ медиҳад. Мутафаккир дар масъалаи вазнинии об қайд мекунад, ки «боистӣ гирди хокро бигрифта ва худ бо бод пушида бошад» ва хулоса мекунад, ки «ин вазни изофии он аст». Яъне об вазн (дуруштӣ ё ғилзат)-и зиёдатиро ё аз хок ва ё аз бод мегирад (масалан чиркинии об аз онҳо ба вуҷуд меояд) на аз оташ. Ва ин масъала ҷанбаи фалсафӣ касб мекунаду ба моҳияти унсур ё ашё бармегардад.

Дар таҳкими ин андеша мешавад шарҳу баёни Ибни Синоро овард, ки тақсими анвои обро на аз гавҳари обияш, балки аз ихтилот бо дигар ашё ва ғалабаи хосияти онҳо бар об медонад. «Обҳо на ба гавҳари обии хеш, балки ба ҳасби он чи ки бо онҳо биомезад ва ба ҳасби кайфиятҳое, ки бар онҳо ғолиб оянд, гуногун бошанд. Беҳтарини обҳо оби чашмасорон бошад, вале на ҳар гуна чашма, балки оби он чашмаҳое, ки аз замини дорои гили холис берун оянд ва ҳеҷ як аз ҳолатҳову кайфиятҳои бегона бар хоки он ҷой ғолиб набошад. Ё [оби чашмаҳое бошад, ки] аз санг [берун оянд], зеро ин беҳтар буда, уфунати заминӣ напазируфта бошад. Лекин оне, ки аз гили холис берун ояд, беҳтар аз оне бошад, ки аз санг берун ояд». [3; 270]. Дар назари аввал ин андеша сода менамояд, лекин дурусттар диққат кунем, дармеёбем, ки бисёре аз сокинони Тоҷикистони мо, хусусан онҳое, ки дар куҳистон зиндагӣ мекунанд, огоҳи аз ин масъала надоранд. Дар идома Ибни Сино мефармояд: «Ин [оби беҳтар] на ҳар оби чашмаи холис, балки он обест, ки ба замми он равон бошад ва он на ҳар гуна оби равон, балки он оби равоне бошад, ки бар [истиқболи] офтобу бодҳо кушода бошад, зеро инҳо аз ҷумлаи чизҳоеанд, ки оби равон бо ёрии онҳо фазилат касб кунад. Аммо оби истода бошад, аз кушодагӣ бадие ҳосил кунад, ки бо амиқу пўшида будан онро касб нахоҳад кард» [3; 270]. Чунин хосиятҳо бар аксари обҳои Тоҷикистон марбут аст, лекин ба таври касбӣ бояд онро истифода намуд.

Хосияти ҷоришавии об низ ниҳоят муҳим аст, чунки пас аз хориҷ шудан метавонад дар ҷараён вобаста ба маҳал тағйироти номатлуб бо он рўй диҳад. Аз он ҷумла Ибни Сино менависад: «Бидон, ки обҳои аз роҳи гилӣ раванда беҳтар аз обҳое бошанд, ки аз болои сангҳо равон бошанд, зеро гил обро пок созад ва чизҳои бегонаи бо он омехтаро ба худ гирифта, онро равшан кунад. Санг чунин коре нахоҳад кард. Лекин гиле, ки гузаргоҳи об аст, бояд гили пок бошад, на шўра ва ғайри он. Агар чунин иттифоқ биафтад, ки ин об бисёр буда, ба шиддат биравад, чизе, ки бо вай биомезад, бисёрии об онро аз табъи хеш бигардонад [ва] равиши он ба сўи офтоб буда, рў ба сўи офтоббаро, хусусан ба [офтоббарои] тобистонӣ, равон бошад ва хоса агар аз саргаҳи хеш ниҳоят дур шуда бошад, беҳтарин об бувад» [3; 570]. Ва ин роҳи табии тоза гаштани об аст, ки хосси табиати ватани мост. Аз ин гуфтаҳо дар тамоми мамолики мутамаддин ба тариқи усул ва технология нави тоза кардани об истифода мекунанд, ки моҳияташ ҳамон гуфтаи мутафаккир аст.

Дар мақоми дуюм Ибни Сино оберо медонад, ки ба сўи шимол равон аст. «Сипас обе [беҳтар] бошад, ки рў ба сўи шимол равон аст» [3; 570]. Аз назари мутафаккир ду самт – Шарқ ва Шимол барои ҳаракати об муфид аст ва дар хосиятҳои фоидабахши он меафзояд. Аммо обҳое, ки ба сўи мағриб ва ҷануб ҳаракат доранд, аз назари мутафаккир табиати хуб надоранд. «Оби рў ба сўи мағриб ва ҷануб дошта бад аст, хусусан ҳангоми вазидани боди ҷануб бад аст» [3; 570]. Бояд гуфт, ки беҳтаршавии обро ба шакли табиӣ Ибни Сино бозгў мекунад ва аз баландӣ ба поин рехтани онро яке аз роҳҳои тозашавиаш медонад. Ва обе ки ихроҷ, ҳаракат ва самти он, фурурезиаш ба ҳам ояд беҳтарини обҳо маҳсуб аст. «Обе, ки ба изофаи ин фазилатҳо аз баландӣ фурояд, баргузидатарини ҳама бошад. Ҳар обе, ки бад-ин сифат бошад, чунон хуш бошад, ки гўӣ ширин аст» [3; 270-271].

Дуруштӣ ва тозагии об дар вазни нисбӣ ва хосиятҳои физико-кимиёии он таъсиргузор аст ва ин масъала то ҳол мавриди баҳс ва таҳқиқи олимони ҷаҳон қарор дорад. Ибни Сино дар мавриди ин масъала меорад: «Бидон, ки андар санҷидани ҳоли об вазн яке аз дастуроти натиҷабахш аст. Зеро оби сабуктар андар бештари ҳолатҳо беҳтарин об бошад» [3; 271]. Масъалаи мазкур дар тамоми мамолики ҷаҳон вобаста ба пешрафти илмӣ-техникӣ ё қафомонии онҳо ба таври гуногун пешниҳод шудааст ва қисман ҳалли худро ёфтааст. Дар баъзе аз мамлакатҳои пешрафта ва рў ба тараққӣ масъалаи дуруст кардани дуруштӣ ва мувозанати асидӣ-ишқории (рН) обро давлат ба уҳда дорад ва ин хизматрасониро ба қадри имкон ба аҳолӣ пешкаш менамояд. Дар Тоҷикистон низ мебояд бо даст додани имкон ин масъала ҳалли худро ёбад, чунки асоси ҳамаи реаксияҳои биокимиёии организми инсонро оби тоза ташкил медиҳад. Ин масъаларо низ Ибни Сино ҳазор сол қабл гузошта, тавсия худро пешниҳод намудааст. «Сабабҳои фоилӣ аз қабили ҳавоҳо ва чизҳои ба онҳо алоқаманд, хўрданиҳо, обҳо, ошомиданиҳо ва чизҳои ба онҳо вобаста, истифроғ, иҳтиқон (боздошташавӣ), шаҳрҳо, бошишгоҳҳо ва чизҳои ба онҳо алоқаманд, ҳаракатҳову сукунатҳои баданию нафсонӣ, ҳама сабабҳоеанд, ки ҳолатҳои тани мардумро бигардонанд ва ё нигоҳ доранд» [3; 31].

Вобаста ба минтақаи бошиш тағйири мизоҷи бошандагонро мутафаккир қайд мекунад, ки ба интихоби буду бошу кору фаъолият таъсиргузор аст. «Мизоҷи мардумони шаҳрҳои шимолӣ ва пешавароне, ки пешаашон ба об алоқамандӣ дорад, бештар тар аст. Мизоҷи касони мухолифи эшон баръакс бувад» [3; 52]. Маълум мешавад, ки табиби ҳозиқ мехоҳад донишмандон ва хусусан табибон аз ин масъала огоҳ бошанд дар интихоби навъ ва усули табобати беморон вобаста ба минтақаи зиндагиашон.

Дар масъалаи таркиби хуни одам, ки вобаста ба сину сол оби он каме тағйир меёбад (дар кудак 80-85 % дар пиронсол 55-65 %) Ибни Сино назари худро дорад. Ў манфиати ҳар ҷузъи хунро шарҳ дода, қисмати обии онро низ шарҳ медиҳад. «Ҳар гоҳ хун бароварда, андар найчаҳо гирифта шавад, андар пеши назар ба [хилтҳо] ҷудо хоҳад шуд – як ҳисса чун кафк, ки он сафрост; як ҳисса чун дурд ва лойоба, ки он савдост; як ҳисса чун сафедии хояи мурғ, ки он балғам аст; ва як ҳиссаи обӣ, ки он бахши обӣ буда, фазлаи он аз роҳи пешоб берун биравад. [Бахши] обӣ аз ҷумлаи хилтҳо нест, зеро он аз ҷумлаи ошомиданиест, ки ғизобахш нест ва аз баҳри тунук сохтани ғизо ва гузаронидани он бад-он ниёзмандӣ бувад» [3; 63]. Чун Ибни Сино обро сода медонад, онро аз ҷумлаи хилтҳои ғизобахш нею моддаи маҳалли ҳал ва ҳаракати хилтҳо медонад. «Аммо хилт бошад, аз ҷумлаи хўрданию ошомидании ғизобахш аст. Маънои «ғизобахш» гуфтани мо ин аст, ки вай билқувва танро мемонад. Он чизе, ки билқувва тани мардумиро монад, ҷисми омехта бувад, на сода. Об бошад, сода аст» [3; 63].
Дар масъалаи дарёҳо ва таносуби онҳо бо маҳал ё шаҳрҳои хурду бузург Ибни Сино назари донишмандони моқабли худро равшан сохта, идеяҳои хуб пешниҳод менамояд. Масалан, ў чунин менависад: «Дарёҳо бошанд, муҷиби зиёд шудани рутубати ҳамаи шаҳрҳое бигарданд, ки бар канори онҳо ҷойгиранд. Агар дарёҳо аз самти шимолӣ бошанд, онҳо ба сард шудани шаҳрҳо ёрӣ хоҳанд расонд, зеро боди шимолӣ ба рўи об, ки он табиатан сард аст, бивазад. Агар [дарё] аз самти ҷануб бошад, андар ситабрии боди ҷануб фузунӣ оварад, хусусан агар [бод] ба сабаби андар рў ба рў ҷойгир шудани кўҳ роҳи гузар наёбад. Агар дарё аз сўи машриқ бошад, ҳаворо тарӣ овардани он бештар аз он бошад, ки дарё ба сўи мағриб бошад, зеро офтоб баробари наздик шуданаш бар рўи он бухор шуданро доим зиёда кунад ва бар рўи дарёи ба сўи мағриб буда чунин кор накунад. Ба таври умум ҳамсоягӣ бо дарё муҷиби тарии ҳаво бигардад [3; 217]. Ва ин масъала дар умури шаҳрдорию саломатии аҳолӣ нақши муҳим дорад.

Дар мавриди бошандагони наздикуҳӣ, ки ҳаво дар аксари сол сарду барфист андешаи Ибни Сино онаст, ки ингуна мавозеъ ҳукми шаҳрҳои сардро дорад. Ба фарқ аз он ки чун барф гудохта шаваду хушки биёяд куҳҳо ҳавои тозаро масдуд кунанд ва ҳавои мавзеи зерикуҳӣ дамгирифта гардад. «Ҳукми бошандагони бошишгоҳҳои барфпўш чун ҳукми дигар шаҳрҳои сард бошад ва шаҳрҳои эшон бодӣ буванд. То вақте ки барф боқист, аз он бодҳои хуб падид оянд. Ҳар гоҳ ки барфҳо об шаванд ва кўҳҳо ба гунае бошанд, ки бодҳоро боз доранд, ҳаво дамгирифта бигардад [3; 255]. Бинобар ин, мутафаккир дар интихоби бошишгоҳ ба тааммулу тафаккур даъват менамояд, то тадбири манзил мувофиқи табиати инсон ва пойдории саломатии ў бошад. «Ҳар ки бошишгоҳ ихтиёр кунад, бояд бидонад: хоки замин ва ҳолати он андар баландиву пастӣ ва кушодагиву пўшидагӣ чӣ гуна аст; оби он, гавҳари оби он ва ҳолати баромад, кушодагӣ, пинҳонӣ ва пастии он [об] чӣ гуна аст; оё ин [ҷой] шамолрас ҳаст ва ё андар замин фурўрафта бувад» [3; 258].

Ибни Сино дар масъалаи дурушти (ситабри)-и об ва бо ҷушонидан тағйир ёфтани он ба андешаи табибони муосири худ мухолиф аст. Ў мегўяд: «Пизишкони нодон чунин гумон доранд, ки оби ҷўшонидаро бахши латифаш бухор шуда, бахши ғализаш боқӣ бимонад ва ҷўшонидан бефоида бошад, чунки обро аз он ситабрӣ бештар бигардад. Лекин бояд донист, ки бахшҳои об андар ҳадди обияти хеш аз ҷиҳати ситабрию тунукӣ яксонанд, аз баҳри он ки [унсури] содаи ғайри мураккаб аст» [3; 271]. Чуноне ки қайд шуд Ибни Сино ситабрию тунукии обро аз хосияти зотии об ҷудо мекунад ва қайд мекунад, ки бо сабаби фишор, таркиб бо омехтаҳои гуногуни берун аз моддаи аслии об, он метавонад ситабр ё тунук бошад. «Лекин об ё ба фишор овардани кайфияти сармо бар вай ситабр бигардад, ё бо бисёр омехта шуданаш бо ҷузъҳои хокие, ки онҳо ба иллати ниҳоят хурд будан наметавонанд аз об ҷудо шуда, тагшин бигарданд, аз баҳри он ки хурдии онҳо на ба андозаест, то битавонанд пайвастагии обро чок кунанд ва андар зери он бинишинанд. Ин [ҳол] чунин зарурат ба миён меоварад, ки бояд гавҳари обро аз барои онҳо омехтагие падид ояд [3; 271-272]. Бояд гуфт, ки шояд андешаи Ибни Сино бо андешаи табибони давр дар моҳият мухолиф набошад ва табибон низ ситабрии обро аз омехта шуданаш бо дигар унсурҳо медонистанд ва бинобар ин бо ҷушонидан ситабрии онро афзуда меҳисобиданд. Ва ин андеша бо таҷрибаҳои илмии муосир мувофиқ аст, аз он ҷиҳат, ки ҷушонидани оби дурушт бар дуруштии он меафзояд. Ва мебояд аввал обро ба қадри зарурат такшин сохт ва баъдан то ҳарорати 60-750 ҷўшонид, то он хосияти оби ҳаётбахшро бигирад [7].

Лекин мебояд қайд намуд, ки раванди тоза намудани об дар пешниҳоди Ибни Сино ба таври илмист, ки ба унсур, сифат ва хосиятҳои об дахл дорад. Мутафаккир менависад: «Баъд, ҷўшонидан нахуст зичиеро бибарад, ки аз сардӣ ба амал омадааст ва сипас ҷузъҳои обро сахт ковок ва ҳатто онро андар қивом тунуктар созад ва имконият диҳад, ки ҷузъҳои вазнини хокии андар зичии об нигоҳ дошташуда аз об ҷудо бигарданд. Онҳо ҳангоми тагшин шудан обро чок карда, бо тагшин шудан аз об ҷудо гарданд ва об ҳамчун оби холиси наздик ба оби сода боқӣ бимонад [3; 272]. Чигунае ки қайд мекунад «наздик ба оби сода», баёнгари он аст, ки об (ба таъбири имрўза дар сатҳи молекулаи холис) назди Ибни Сино дар унсур сода ва дар табиат метавонад холис бошад. Инчунин мутафаккир бо ҷушонидану такшин сохтан холис намудани обро аз ашёи бегона қабул дорад. Ва ин масъала баёнгари он аст, ки ҳанўз дар замони хеш Ибни Сино бо роҳи меканикӣ тоза намудани обро илман пешниҳод намудааст, чигунае ки пеш аз ў низ ба таври содатар пешниҳод мегашт.

Хулоса, масъалаи об ҳамчун унсури муҳими табиӣ барои пайдоиш ва бақои ҳаёт дар кураи Замин дар осори Абуалӣ ибни Сино ҳам аз ҷиҳати фалсафӣ ва ҳам аз ҷиҳати табиию тиббӣ мавриди таҳқиқ қарор гирифтааст, вале пажуҳиши илмии ин масъала дар осори мутафаккир то ҳол пурра анҷом нашудааст. Бинобар ин, мебояд дар радифи дигар фарзияҳои пешниҳодшуда ва ё кашфнашуда дар осори Ибни Сино, фарзияҳои дар масъалаи об ва хосиятҳои тиббӣ ва табии он мавриди таҳқиқ қарор бигиранд, то паҳлуҳои норавшани масъала ошкор гарданд. Ва хусусан дар даҳсолаи амал «Об барои рушди устувор» аз имконияти ба даст омада ба хубӣ мебояд истифода кард, то саҳми мутафаккирони барҷастаи илми тоҷик, ба монанди Абуалӣ ибни Сино, дар ғановати хазинаи таърихи илмии инсоният дубора таъкид гардад, то насли оянда поси хотири эшонро ба таври бояду шоиста бидонанд ва ҳифз намоянд.

Шамсов Муборакшо Саловудинович - н.и.ф., мудири шуъбаи Таърихи фалсафаи ИФСҲ АМИТ

Адабиёт
1. Абуалӣ ибн Сино. Осор. Т. 1. Мабдаъ ва маод. Душанбе, 2005.
2. Абуалӣ ибн Сино. Осор. Т.2. Китоби хидоя. Душанбе, 2005.
3. Абуалӣ ибни Сино. Осор. Ҷ. 12. Қонуни тиб. Китоби аввал. Душанбе, 2010.
4. Диноршоев М.Д. Натурфилософия Ибн Сины. Душанбе, 1985
5. Ибн Сино. Канон врачебной науки: В 10 т.- 3-е изд. Ташкент, 1996.
6. Исхаки Ю.Б. Ибни Сино и медицинская наука. Душанбе, 1984
7. Неумывакин И.П. Вода-жизнь и здоровье: мифы и реальность. Москва, 2014.

Январь 10, 2025 16:26

ДУШАНБЕ, 10.01.2025 /АМИТ «Ховар»/. Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2024 таъкид шуд, ки ба ҷумҳурии транзитӣ табдил додани Тоҷикистон ва истифодаи имконияти транзитии он ҳамчун яке аз ҳадафҳои асосии рушди мамлакат пазируфта шудааст. Бинобар ин, Вазорати нақлиёт вазифадор шуд, ки барои татбиқи сифатноки лоиҳаҳои сармоягузорӣ, сари вақт ва бо риояи меъёрҳои муосир амалӣ намудани бунёду навсозии роҳҳои дорои аҳамияти байналмилалӣ, нигоҳдорӣ ва истифодаи дурусти роҳҳо, ташаккули долонҳои нақлиётии транзитӣ ва инфрасохтори онҳо тадбирҳои зарурӣ андешад.

Воқеан ҳам ин таъкиди Пешвои миллат бамаврид ва масъалаи муҳим дар марҳилаи нави рушди мамлакат мебошад. Зеро дар «Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030» ба сифати яке аз таҳдидҳои асосӣ дар роҳи рушди мамлакат чунин иброз шудааст: «Дурдастии ҷуғрофӣ аз баҳр ва бозорҳои бузурги фурӯш ва рушд наёфтани коммуникатсияи нақлиётӣ дар самти бозорҳо рақобатпазирии иқтисоди миллиро маҳдуд месозад. Ҳоло зарурати воридсозии тағйироти калон дар консепсияи иқтисодии фаъолияти намудҳои нақлиёт дар асоси аломатҳои бозоргонии талаботи пардохтпазир ба миён меояд».

Бартараф намудани ин таҳдид барои истифодаи самараноки имконияти иқтисоди транзитии ҷумҳуриамон шароити мусоид фароҳам меорад. Истифодаи имконияту шароити мавҷудаи таъмини рушди иқтисоди транзитӣ манбаи рушди ҳаёти иҷтимоию иқтисодии мамлакат мебошад.

Рушди иқтисодиёти транзитӣ пайваста бо тавсеаи тиҷорати байналмилалӣ, афзудани ҳаракати ҷаҳонии ҳаҷм ва навъҳои молҳои истеъмолӣ, инчунин тақсимоти байналмилалии меҳнат, ҷудошавии ҷуғрофии ҷойҳои истеҳсол ва истеъмоли мол, мавҷудияти воситаҳои нақлиёт, ки имкони фарохи гардиши ҳаҷми калони молҳо ва бастаи ашёи гаронбаҳоро ба масофаҳои дуру дароз рӯи кор меорад, амалӣ мешавад.

Ба рушди иқтисоди транзитӣ ҷойгиршавии ҷуғрофии ҷумҳурӣ дар муҳимтарин роҳҳои тиҷоратӣ ё дар чорроҳаи онҳо, наздикӣ ба «марказҳои рушди ҷаҳонӣ» ва ё «дарвоза»-ҳои минтақаҳои муайяни ҷаҳонӣ таъсир мерасонад. Иқтисоду бозори транзитӣ тавассути Тоҷикистон, ки дар миёнароҳи Роҳи бузурги абрешим қарор дорад, вуҷуд дорад ва ҳаҷми он хеле назаррас аст.

Барои ғанӣ гардонидани сатҳу сифати системаи транзитии мамлакат ва баланд бардоштани самаранокии он соҳаи нақлиёти ҳавоӣ нақши муҳим дорад.

Мувофиқи маълумоти Созмони байналмилалии авиатсияи гражданӣ (ICAO), нақлиёти ҳавоӣ ҳоло тақрибан 35 фоиз тиҷорати ҷаҳониро аз рӯи арзиш ташкил медиҳад. Ҳаҷми мусофиркашонии ҷаҳонии авиатсия ҳар сол тақрибан 5-7 фоиз афзоиш меёбад.

Тибқи ҳисобҳои Ассотсиатсияи байналмилалии нақлиёти ҳавоӣ (IATA), ҳар 10 фоиз афзоиши ҳамлу нақли ҳавоӣ ба маҷмуи маҳсулоти дохилии ҷумҳурӣ 0,5 банди фоизӣ изофа менамояд. Дар мамлакатҳои Аврупо нақлиёти ҳавоӣ 7 фоизи маҷмуи маҳсулоти дохилиро ташкил дода, 5 фоизи шуғлро таъмин мекунад.

Тибқи пешгӯии дарозмуддати навшудаи Ассотсиатсияи байналмилалии нақлиёти ҳавоӣ (IATA), то соли 2037 шумораи мусофирон дар хизматрасониҳои ҳавоӣ дар ҷаҳон ду баробар афзуда, гардиши солонаи онҳо тақрибан 8,2 миллиард нафарро ташкил медиҳад. Тамоюли асосии тараққиёти соҳа аз нав тақсим кардани ҳаракати ҳавоӣ ба тарафи шарқ ва ҳаракаткунандаи асосӣ минтақаи Осиё ва уқёнуси Ором хоҳад буд. Дар айни замон локомотиви ин равандро Чин ташкил медиҳад, ки он Иёлоти Муттаҳидаи Амрикоро аз мақоми бузургтарин истифодабарандаи бозори нақлиёти ҳавоӣ барканор карда истодааст.

Пайваста бо татбиқи стратегияи раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ нишондиҳандаҳои бозори ҳавопаймоии Тоҷикистон низ хеле хушбин ба назар мерасанд. Солҳои охир афзоиши интиқоли мусофирони ҳавопаймоҳо мушоҳида мешавад. Соли равон гардиши мусофирон нисбат ба соли гузашта 11,7 фоиз афзуд.

Комплекси авиатсионӣ бо суръати баланди кашонидани мусофиру бор аз дигар намудҳои нақлиёти ҷумҳурӣ фарқ мекард. Зеро хизматрасониҳои он бо равишу арзиши хубу олӣ, риояи шароити обу ҳаво ва инчунин сифату вазни борҳои интиқолшаванда амалӣ мегардад. Аз ин лиҳоз, соҳаи комплекси нақлиёти ҳавоӣ асосан ба таъмини мусофиркашонии масофаи дур, инчунин ба зудӣ расонидани борҳои хурд ва гаронбаҳо нигаронида шудааст.

Бори аввал экипажҳои ҳавопаймоҳои ҷумҳурӣ дар нахустин даврони соли истиқлолият зери нишони ширкати ҳавопаймоии «Тоҷикистон» 15 майи соли 1992 ба парвоз шуруъ намуданд. Соли 1995-1999 ба Ҷумҳурии Исломии Покистон, Ҳиндустон, Афғонистон, инчунин ба як қатор давлатҳои Аврупо ва мамлакатҳои баҳри Миёназамин хатсайрҳои ҳавопаймоии байналмилалӣ кушода шуданд. То соли 1999 аз 47 фурудгоҳи ҷумҳурӣ 10-тоаш фаъолият мекард ва парки ҳавопаймою чархболҳо аз 40 воҳиди таҷҳизоти корӣ иборат буд. Ҳамин тариқ, соли 2004 ширкати давлатии авиатсионии «Тоҷикистон» ба Корхонаи воҳиди давлатии «Тоҷикистон» ва соли 2006 ба Корхонаи воҳиди давлатии «Тоҷик Эйр» табдил дода шуд.

Бо мақсади рушди соҳаи авиатсияи граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби Раёсати авиатсияи граждании Вазорати нақлиёт якчанд корҳо тибқи қонунгузории амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва талаботи байналмилалӣ ба анҷом расонида шуда, санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳа ба таври зарурӣ таҳия ва татбиқ карда шуданд. Вобаста ба ин, дар асоси талаботи Ташкилоти байналмилалии авиатсияи гражданӣ (ИКАО) зиёда аз 200 усулу қоидаҳои умумии авиатсияи гражданӣ, дастурамалҳо, низомномаҳо ва дастурҳо ба тавсиб расонида шуда, дар корхонаҳои авиатсионии ҷумҳурӣ мавриди амал қарор доранд. Дар соҳаи авиатсияи граждании ҷумҳурӣ дар давраи соҳибистиқлолӣ як қатор корҳои назаррас ба итмом расидаанд. Ин таъсиси Агентии авиатсияи граждании назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, алоқаҳои нави ҳавоӣ ва зиёд гардидани хатсайрҳои мунтазам, бо таҷҳизоти муосиргардонидаи аэронавигатсионӣ, аз ҷумла таҷҳизоти рақамии «СМАРТ–Т», 2 стансияи нави метрологии аэродромӣ, 4 таҷҳизоти самтнамоӣ (радиоплигатор) дар 4 фурудгоҳи байналмилалӣ, муҷаҳҳаз гардонидани ҳафт системаи радиостансияи алоқаи ҳавоӣ (ДМДМ) дар 4 фурудгоҳи байналмилалӣ ва мавзеъҳои ноҳияи Данғара, шаҳри Истаравшан ва ноҳияи Мурғоб, терминали нави байналмилалӣ дар Фурудгоҳи байналмилалии шаҳри Душанбе (бо иқтидори иҷозат додани 500 нафар дар 1 соат), маркази идораи ҳаракатҳои ҳавоӣ «Мастер», ба масофаи 160 м дароз намудани фурудгоҳи Бохтар, ба истифода додани терминали боркашонӣ дар фурудгоҳи шаҳри Душанбе, ба аъзогӣ қабул гардидани ширкатҳои миллӣ дар ташкилоти байналмилалии ИАТА ва бунёди толорҳои (транзитӣ) мусофирқабулкунанда ва гуселкунанда дар фурудгоҳҳои байналмилалии ҷумҳурӣ мебошанд.

Аммо дар айни замон имконияти бозори транзитии моро асосан ширкатҳои бузурги ҳавоии хориҷӣ истифода мебаранд. Дар аксар мавридҳо парвозҳои анъанавӣ аз Аврупою Осиё ба Тоҷикистон тавассути ширкатҳои байналмилалӣ амалӣ мешаванд. Дар бозори ҷаҳонии транзитӣ комплекси авиатсионии Тоҷикистон бо рақобати шадид рӯ ба рӯ мешавад. Барои ширкатҳои ҳавопаймоии мо дар ин ҷо бо ширкатҳои боркашонии ҷаҳонӣ, ки навъҳои муосири ҳавопаймоҳоро истифода мебаранд ва барои фурудгоҳҳои мо – бо чунин шабакаҳои тақсимкунандаи парвозии мамлакатҳои Шарқи наздик ( Шарҷа ва Дубай) рақобат кардан душвор аст.

Масалан, таблиғи фурудгоҳҳои байналмилалии мо ҳамчун маркази ҳавоии транзитӣ имрӯз ба таври возеҳ нокифоя мебошад. Онҳо ҳам дар боркашонӣ ва ҳам дар интиқоли мусофирон аз фурудгоҳҳои мамлакатҳои Ховари Миёна қафо мемонанд. Агар дар доираи созишномаҳои байниҳукуматӣ ширкатҳои ҳавопаймоии ватанӣ ҳуқуқҳои дахлдори тиҷоратӣ барои парвоз ба мамлакатҳои хориҷи дур дошта бошанд ҳам, аммо бо сабаби рақобати шадиди бозори байналмиллалии транзит ҷараёни онҳо, бахусус транзит ба самти муқобил хеле маҳдуд мебошад.

Мушкилоти дигари пешбурди ҷараёни транзитӣ аз тариқи Тоҷикистон рушди заифи системаи фурӯши хизматрасониҳои мусофиракашонию боркашонии ширкатҳои ҳавопаймоии ватанӣ дар бозори байналмилалӣ мебошад. Барои бомуваффақият ташкил намудани парвозҳо он бояд тавассути экспедиторҳои маҳаллӣ, брокерҳо, агентиҳои байналмилалӣ ва филиалҳои минтақавии онҳо амалӣ гардад. Ҳоло танҳо як сегменти хурди истеъмолгарони хизматрасонии нақлиёти ҳавоӣ дар бораи интиқолдиҳандагони комплексии авиатсионии мо медонанд. Бозори мутамаддини фаъолияти нақлиёт ва экспедиторӣ дар сатҳи зарурӣ рушд наёфтааст. Тибқи арзёбии аксар иштирокчиёни бозори хизматрасониҳои нақлиёти ҳавоии боркаш, барои рушди ҷараёни транзитӣ бояд ширкатҳои бузурги байналмилалӣ манфиатдор бошанд. Дохилшавӣ ба бозори хориҷӣ як раванди гаронарзиш буда, ҳалли якчанд масъалаҳои марбут ба ворид намудани тағйирот ба созишномаҳои дахлдори байналмилалию байниҳукуматиро оид ба гирифтани иҷозат барои парвозҳои озоди панҷум ва шашум, инчунин ҳалли мушкилоти барасмиятдарории гумрукии борҳоро тақозо мекунад.

Рушди транзит барои ширкатҳои ҳавопаймоии мамлакат тавассути ташкили шарикии интермодали хабӣ имконпазир аст.

Интиқолдиҳандагони ҳавоӣ, роҳи оҳан ва автомобилӣ, ки дар ҷойҳои гуногуни як занҷири ягонаи логистикӣ қарор доранд, рақиб нестанд. Бартариҳои татбиқи модели интермодали хабӣ дар паст шудани хароҷот барои логистикаи борҳо, паст шудани муҳлати таҳвил нисбат ба муҳлати таҳвил ба як намуди нақлиёт (автомобилӣ, ҳавоӣ, роҳи оҳан) ва баланд бардоштани рақобатпазирии операторони боркашонии мамлакат дар бозори ҷаҳонии логистика мебошад.

Тибқи ҳисобҳои коршиносони Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва рушд (OECD), афзоиши 10 фоиз самаранокии системаи нақлиётии мамлакат ба афзоиши маҷмуи маҳсулоти дохилӣ 0,8 фоиз изофа хоҳад кард. Бо назардошти мавқеи беназири ҷуғрофии ҷумҳуриамон – дар чорроҳаи масирҳои асосии фаромиллии байни Шарқу Ғарб – ҳамлу нақли мусофиркашонии ҳавоӣ барои расидан ба ҳадафҳо мусоидат хоҳад кард. Барои таъмини рушди иқтисоди транзитӣ дар мамлакат таҷдиди инфрасохторӣ мувофиқи фурудгоҳҳо ва барои рушди транзит – ташкили хабҳои байналмилалӣ тақозо мешавад. Коршиносон иброз медоранд, ки мафҳуми хаб на танҳо мавҷудияти инфрасохтори фурудгоҳро дорад, он, пеш аз ҳама, мавҷудияти ширкати ҳавопаймоии заминавӣ ва маҷрои калони интиқоли мусофиронро ифода мекунад.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки бозингари асосии бозори хизматрасониҳои нақлиёти ҳавоӣ, пеш аз ҳама, аэрофлот мебошад. Он барои таъмини дастрасии нақлиётии минтақаҳо ва ташаккули ҷараёни ҳатмии парвозҳо барои рушди на танҳо транзити дохилӣ, балки барои транзити фоиданоки байналмилалӣ низ имконияти нав фароҳам меорад. Дар баробари мавқеи мусоиду имкони ҷуғрофии мамлакат дар айни замон зарур аст, ки ба такмилу таҷдиди инфрасохтори фурудгоҳ, рушди парвозҳои транзитӣ ва интиқолдиҳандаҳо таваҷҷуҳ намуд, то ин ки тавонанд ин имконро амалӣ намоянд. Ин ҷо сухан дар бораи як ширкати ҳавопаймоии базавӣ меравад, ки ба истилоҳ интиқолдиҳандаи хабташкилкунанда мебошад. Агар чунин ширкати ҳавопаймоии базавӣ вуҷуд надошта бошад, пас амалӣ кардани иқтидори транзитӣ имконпазир мегардад. Маҳз интиқолдиҳандаи базавӣ имкон медиҳад, ки ҷараёни транзитӣ дар самти дилхоҳ амалӣ шавад ва дар бозори ҷаҳонии транзитӣ ҷойгоҳи муассир пайдо гардад. Фурудгоҳҳои калон метавонанд иқтисоди ҷумҳуриро комилан диверсификатсия кунанд. Намунаи беҳтарин шаҳри Дубайи Амороти Муттаҳидаи Арабӣ аст, ки даромади нафт камтар аз як дарсади маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ва туризм беш аз 20 дарсадро ташкил медиҳад. Бо вуҷуди ин, таъсири иқтисодии фурудгоҳ 26,7 миллиард долларро ташкил медиҳад.

Хизматрасониҳо тавассути нақлиёти ҳавоӣ дар логистикаи байналмилалӣ дар айни замон соҳаи махсуси ҳаракати бор ва мусофирон дар саросари ҷаҳон мебошад, ки мутобиқи таҳаввулоти логистика, назария ва амалияи он дар фазо ва замон инкишоф ва паҳн мегардад. Нақлиёти ҳавоӣ намуди зудтарини нақлиёт мебошад. Самти асосии истифодаи нақлиёти ҳавоӣ интиқоли мусофирон ба масофаи зиёда аз ҳазор километр мебошад. Ба воситаи ҳаво асосан маҳсулоти тезвайроншаванда ва махсусан борҳои қиматбаҳо, инчунин почта кашонида мешаванд. Одатан, ҳамлу нақли ҳавоӣ як ҳамлу нақли мултимодалӣ мебошад, ки аз интиқоли бор аз ҷониби ирсолкунанда, коркарди терминал дар фурудгоҳи парвоз ва ба фурудгоҳ омадан, барасмиятдарории гумрукӣ, расонидан ба қабулкунанда иборат аст, ки дар ташаккули арзиши нав ва ё иловагӣ иштирок менамояд. Ҳамин тариқ, комлекси нақлиёти ҳавоӣ дар таъмини рушди иқтисодиёти транзитӣ нақши муҳим дорад.

Юсуф РАҲМОН, - ходими пешбари илмии шуъбаи таҳқиқоти инфрасохтории Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои иқтисодӣ

Тоҷикон аз зумраи миллатҳои қадимтарин маҳсуб мешаванд, ки дар гузаштаи басе тӯлонии таърих ба ҳайси гурӯҳи этникии соҳибтамаддун ва дорои ҳувияти хосси фарҳангӣ маъруф гардидаанд. Шояд аз ҳамин хотир аст, ки манобеъи таърихӣ бештар аз вижагиҳои фарҳангии онҳо қиссаҳо навишта, онҳоро чун нахустин бошандагону сокинони Осиёи Марказӣ муаррифӣ намудаанд. Бо унвони “Тоҷикон” дар садаи XX бархе аз ховаршиносон асарҳо таълиф намуда, таърихи кӯҳан ва муосири миллати моро ба риштаи таҳқиқ кашидаанд. Бавижа, ховаршиноси маъруф В. В. Бар- толд очерки таърихии худро таҳти унвони “Тоҷикон” нашр намуда, он ҷо муътақид аст, ки ориёиҳои қадим нахустин сокинони минтақа будаанд. Қабл аз ӯ, А. Шишов низ номи асари хешро “Тоҷикон” номгузорӣ карда, он ҷо тазаккур медиҳад, ки “тоҷикон қадимтарин кишоварзони хитта мебошанд. Онҳо дар ин амр муаллими ҳамаи қавмҳои дигар буданд” [6].

Устод Айнӣ бобати маънии луғавии “тоҷик” иктифо намуда, дар очерки таърихии худ таҳти унвони “Маънои калимаи тоҷик” ба аксар ховаршиносон ва муҳаққиқони Осиёи Марказӣ хитоб менамояд. Пасон, академик Бобоҷон Ғафуров асари мукаммали таърихиро навишта, онро бо унвони “Тоҷикон” мунташир месозад. Маҳз ҳамин китоб ва нақши муаллифи он дар ин мақола мавриди баррасӣ қарор гирифта, омилҳои таълифи шоҳасар таҳқиқ хоҳад шуд.

Бидуни донистани таърихи мардуми худ сохтани ояндаи миллӣ ғайриимкон аст. Таърихи башар гувоҳӣ медиҳад, ки халқи тоҷик аз қадимулайём ба унвони мардуми созандаву бунёдкор шинохта шудааанд ва ин анъанаи неку бостонии хешро идома медиҳанд. Китоби “Тоҷикон”, ки муаллифаш Қаҳрамони Тоҷикистон мавриди арзёбӣ шудааст, намунаи бебаҳотарин ва безаволи таърихӣ буда, даҳсолаҳост, ки арзиши худро гум накардааст ва чунонки муҳаққиқон зимни пажуҳиш хулоса кардаанд, ин шоҳасар безавол буда, минбаъд ҳам умри ҷовидонӣ хоҳад дошт. Дар он таърихи на танҳо халқи тоҷик, балки тамоми инсоният дарҷ гардидааст. Асари мазкур аз муқаддима ва 6 фасл иборат буда, аз таҳқиқи асри санги қадим (палеолит) дар минтақа оғоз мегардад. Минбаъд мо баррасии илмии давраи мезолиту неолит ва асри биринҷиро мушоҳида карда, эҳсос менамоем, ки гузаштагони мо аз даврони бостон маскуни ин сарзамин будаанд. Махсусан, сарлавҳаҳое чун “муборизаи халқи тоҷик бо аҷнабиён” авомили дифоъ ва ҳифзи давлатдории миллиро исбот менамоянд.

Бобоҷон Ғафуров дар баробари омӯзиши таъриху тамад- дун ва фарҳанги миллӣ ба масъалаи гирдоварӣ ва эҳёи нашри бузургтарин ганҷинаи фарҳанги миллӣ таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир мекард. Вай ҳанӯз солҳои сӣ ба омӯзиши ин мавзуъ шуруъ намуда, соли 1952 дар мавзуи “Таърихи халқи тоҷик” рисолаи докторӣ дифоъ намудааст. Асарҳои ӯ дар нашрияҳои гуногуни байналмилалӣ ба табъ расида, ба бисёр забонҳои хориҷӣ тарҷума шудаанд. Ин як далели раднопазир аст, ки ки- тоби “Тоҷикон” аз шоҳасарҳои таърихи миллӣ маҳсуб меша- вад ва дар байни қишрҳои гуногуни ҷомеаи тоҷикон мавқеи хеле муҳим дорад. Ин асар ба забонҳои инглисӣ, ҷопонӣ, лаҳи- стонӣ, чинӣ, арабӣ ва фаронсавӣ тарҷума шуда, бо таваҷҷуҳ ба муҳтавои асар дар заминаи мадракҳои таърихӣ таърихи тоҷикон аз аҳди бостон то садаи XX дар он инъикос ва таҳқиқ шудааст. Китоби аввал аз чаҳор фасл иборат буда, фасли авва- ли он ба тавсифи сохти ҷамъияти ибтидоӣ дар Осиёи Миёна бахшида шудааст. Фасли дувум наёгони моро зимни ташак- кул ёфтани муносиботи ғуломдорӣ баррасӣ мекунад. Фасли савум бобати сарнавишти таърихии Осиёи Миёна дар давраи пайдоиши муносиботи феодалӣ нақл менамояд. Фасли чаҳо- рум вазъияти Осиёи Миёнаро дар давраи инкишоф ва барқа- роркунии сохти феодалӣ матраҳ сохта, китоби дувум фаслҳои панҷуму шашумро дар бар гирифтааст. Фасли панҷум таъ- рихи халқи тоҷикро дар оғози садаи XVI дар бар карда, ин таҳқиқи илмиро то нимаи қарни XIX идома медиҳад. Фасли шашум бошад, аз густаиши муносиботи копиталистӣ оғоз гардида, ба вижагиҳои ҳамроҳшавии минтақа ба импероту- рии Русия иттихоз ёфтааст.

Аввалан, лозим ба ёдоварист, ки таваҷҷуҳи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба китоби мазкур бағоят бузург асту нақши ховаршиносро бобати омӯзишу таҳқиқи осор ва таърихи ниёгон зарур медонанд. Гузашта аз ин, мавсуф дар таълифоти хеш ба шахсияти академик Бобоҷон Ғафуров баҳогузорӣ намуда, саҳми ӯро дар татбиқи фарҳанги миллӣ дар шароити муосир воҷиб донистаанд. Масалан, китоби “Тоҷикон” бо дастуру ибтикори Пешвои миллат дар соли 2020 аз нав нашр гардида, ба ҳар хонаводаи тоҷик аз номи Сарвари давлат тақдим гардид. Илова бар он, таҳти унвони “Шиносномаи миллат” мақолаи Сарвари давлат оид ба муаррифии ҳақиқати таърихӣ чун пешгуфтор ба асар ҷой дошта, дар он омилҳои таълифи асар ва нақши он дар илми ховаршиносии шуравӣ баррасӣ шудаанд. Бинобар қавли номбурда, академик Бобоҷон Ғафуров дар асари мазкур алайҳи аксар консепсияҳои ховаршиносони қаблӣ баромад карда, равиши илмии хешро пешниҳод менамояд: “Дар бахши таҳлили таърихи давраи истилои муғул академик Бобоҷон Ғафуров консепсияи комилан, нав ва илмии мактаби таърихнигории шуравиро пеш мегузорад, ки аз назарияи пешниҳодкардаи гурӯҳе аз шарқшиносони шинохта, аз ҷумла, академик В.В. Бартолд фарқи куллӣ дорад. Ӯ дар асоси манбаъҳои дақиқи маъхазшиносӣ ва бо далелҳои илмӣ хулоса менамояд, ки истилои муғул ба мардуми ориёинажод зарбаи ҳалокатовар зад ва боиси харобиву таназзули ин минтақаи пешрафта гардид. Оқибати фоҷиабори истилои муғул, ба ақидаи донишманд, пешрафти минбаъдаи иқтисодӣ ва иҷтимоии минтақаро ба муддатҳои бисёр тӯлонӣ ақиб партофт” [3, с. 13].

Пешвои миллат дар таълифоти вижа таҳти унвони “Чеҳраҳои мондагор” бобати ховаршинос ва китоби ӯ “Тоҷикон” таваққуф намуда, дар ду мақола ба фаъолияти илмии академик Бобоҷон Ғафуров баҳогузорӣ мекунанд. Мақолаи аввал бо унвони “Фарзанди фарзонаи миллат” саҳифаҳои 329-335-ро дар бар гирифта, истифода аз таҷрибаи пурғановати донишманд дар даврони соҳибистиқлолиро мавсуф баррасӣ менамояд: “Вазъи имрӯзаи илму техникаи ҷаҳонӣ тақозо дорад, ки мо ба ин масъала аз мавқеи соҳибистиқлолӣ назар андозем ва дар ин бобат аз таҷрибаи Бобоҷон Ғафуров ҳарчи пурсамар истифода карда, соҳаҳои наву замонавии илму техникаро дар ҷумҳурӣ инкишоф диҳем. Бо вуҷуди мушкилоти имрӯза Ҳукумати ҷумҳурӣ ба инкишофи соҳаҳои нави илму фарҳанг таваҷҷуҳи хос зоҳир мекунад. Зеро бе равнақи илму фарҳанг рушди минбаъдаи ҷомеаи мо амри муҳол аст. Инкишофи тамаддун ва равнақи илму фарҳанги мо дар оғози асри XXI ба неруи офарандаву созанда ва ақлу заковати ҷуяндаву навовар аз ҳарвақта бештар ниёз хоҳад дошт. Чунки асри XXI асри дастовардҳои бузурги истиқлолу худшиносӣ, асри имтиҳону озмоишҳои мушкили созандагиву бунёдкорӣ, асри рушду камол ва эҳёи илму фарҳанги тоҷикон хоҳад буд” [7, с. 330].

Ба қавли Пешвои миллат, дар замони шуравӣ, ки ҳама гуна равандҳои хештаншиносии миллӣ саркуб гардида, имкони баррасӣ ва таҳқиқи аққалиятҳои миллӣ қобили қабул набуд, даст задани донишманд ба омӯзиши сарнавишти миллат аллакай қаҳрамонӣ шинохта мешавад: “Дар он даврае, ки ғояҳои интернатсионализми сохта мағзу устухони низоми мавҷударо фаро гирифта буд ва ҳама гуна кӯшишҳои худшиносии миллӣ саркуб мешуданд, аз ҷониби роҳбари мақоми аввали ҷумҳурӣ даст задан ба омӯзиши мавзуи тақдири таърихии миллати тоҷик худ як қаҳрамонӣ буд. Ин асар шуълае буд, ки ба саҳифаҳои торику фаромӯшгаштаи таърихи миллати тоҷик равшанӣ андохта, падидаҳои худшиносию ифтихори миллиро такмил дод ва ба фарзандони бедордилу фидоӣ рӯҳ бахшид” [7, с. 331].

Соли 1947 роҷеъ ба таърихи тоҷикон аз ҷониби Бобоҷон Ғафуров асаре бо номи “Таърихи мухтасари халқи тоҷик” мунташир ёфт. Дар ин китоби пурмуҳтавою васеъманзар муҳаққиқ бо далелҳои раднопазир илман исбот кардааст, ки тоҷикон қадимтарин халқи бумии Осиёи Миёна мебошанд. “Таърихи мухтасари халқи тоҷик” аз зумраи асарҳоест, ки дар авроқи он саҳифаҳои хираи халқи тоҷик инъикос шуда, бо ин васила муаллифи он бунёдгузори илми тоҷикшиносии ватанӣ маҳсуб мешавад. Барои бештар муаррифӣ кардани таърихи халқи тоҷик муаллиф ин асарро соли 1949 бо забони русӣ ба табъ мерасонад, ки баъдан солҳои 1952, 1955 бо тавзеҳу иловаҳо боз ду маротибаи дигар бо ин забон чоп мешавад. Бо ин васила ҳам нуфузи нигоранда афзун ва ҳам доираи мутолиакунандагонаш аз ҳисоби хонандагону муҳаққиқоне, ки забони русиро хуб балад буданд, васеъ мегардад.

Зимни баррасии аҳаммияти таърихию таҳқиқии “Тоҷикон”, Пешвои миллат ибораҳои сарнавиштсозе аз қабили “шоҳасари безавол”, “шиносномаи миллат”, “китоби рӯйимизӣ” ва амсолашонро истифода намуда, омилҳои ба унвони “Қаҳрамони Тоҷикистон” ноилгардии донишмандро дар ҷасорату маҳорати олимонаи ӯ мебинад: “Китоби “Тоҷикон” барои болоравии худшиносӣ ва худогоҳии миллии халқи мо дар ҳақиқат такони ҷиддие гардид. Маҳз аз ҳамин хотир ба Бобоҷон Ғафуров унвони олии Ватан - “Қаҳрамони Тоҷикистон” дода шуд. “Тоҷикон” воқе- ан шиносномаи миллат аст. Ин шоҳасари безавол, ки самараи меҳнати сисолаи олим аст, аз ҷумлаи таҳқиқоти бунёдӣ ва фарогирандаи таърихи халқҳои Осиёи Марказӣ ба шумор меравад. Ин асар, барҳақ, китоби рӯйимизии ҳар як фарди соҳибмаърифати тоҷик мебошад” [7, с. 334].

Бобоҷон Ғафуров бо таълиф намудани асари худ “Тоҷикон” ба ҳамаи фарҳангсозии тақаллубӣ ва таърихсозию бузургтарошии сунъии бархе аз пажуҳишгарони таърих нуктаи интиҳо гузошта, аҳли ҷомеаро водор намуд, ки зимни баррасии таърих бидуни далелу нуктасанҷӣ ҳарф назананд. Бо ҳамин далел, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мақолаи дувуми хеш, ки “Олими тавоно ва арбоби барҷастаи сиёсиву давлатӣ” ном дошта, саҳифаҳои 336-343-ро дар бар кардааст, иқрор мекунад, ки донишманд бо санаду далоили таърихӣ исбот намудааст, ки тоҷикон дорои таърихи тӯлонӣ ва фарҳангу адаби пурғановат ҳастанд: “Академик Ғафуров бо овардани садҳо далелу бурҳони қотеъ ва дар асоси ҳазорҳо сарчашмаву манбаъҳои асил собит намуд, ки миллати фарҳангсоз ва тамаддунофари тоҷик ба таҳрифи огоҳонаи таърих ё ба ибораи дигар, таърихсозӣ ва бузургтарошӣ умуман ниёз надорад. Зеро ин миллат соҳиби таърихи тӯлонӣ ва фарҳангу адабиёти пурғановат мебошад, ки ҳатто бо шинохту ошноии мухтасар нақши онро дар тамаддуни ҷаҳонӣ эҳсос кардан мумкин аст ва барои худогоҳии миллӣ ва рушди тафаккури таърихии мардуми мо чун обу ҳаво зарур аст” [7, с. 338].

Дигар пажуҳиши хос бобати нақши академик Бобоҷон Ғафуров дар илми ховаршиносии муосир, суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Симпозиуми байналмилалии “Бобоҷон Ғафуров - бузургтарин муҳаққиқ ва муаррифгари таърихи халқи тоҷик” мебошад, ки моҳи ноябри соли 2023 ба ифтихори 115-солагии академик баргузор шуда буд. Зимни суханронӣ Пешвои миллат аз таълифоти гуногуне, ёдоварӣ мекунанд, ки академик бобати ошкорсозии баъзе паҳлуҳои ноаёни таърихи миллӣ сахткӯш будааст: “Ӯ дар марҳалаи нави рушди илму фарҳанги тоҷик риштаи тоҷикшиносиро густариш бахшид, ки аввалин падидаи дурахшони он эҷоди асари бунёдии “Таърихи мухтасари халқи тоҷик” мебошад. Ин асар бори аввал соли 1947 дар шаҳри Душанбе ба забони тоҷикӣ нашр гардид. Арзиши баланди илмии китоби мазкур ҳамчун дастоварди илми таърихшиносии тоҷик дар он ифода меёбад, ки се маротиба - солҳои 1949, 1952 ва 1955 ба забони русӣ дар Москва ба нашр расидааст” [5].

Ба қавли Сарвари давлатамон, аҳаммияти илмии шоҳасари безаволи академик Бобоҷон Ғафуров дар он ифода мегардад, ки бинобар татбиқгардии раванди ҷаҳонишавӣ ҷиҳати худогоҳии миллӣ ин асар беҳтарин маводи омӯзишӣ хоҳад буд: ““Тоҷикон” асарест, ки таърихи миллати тоҷикро аз замонҳои қадимтарин то ибтидои асри ХХ-ум дар бар мегирад ва дар заминаи маводи зиёди бостоншиносӣ, осори фаровони хаттии таърихиву адабӣ ва таҳқиқоти олимони маъруфи Шарқу Ғарб ба таври хеле муфассал таълиф шудааст. Дар ин асари безавол ҷараёни ташаккулёбии миллати тоҷик, рушди фарҳанги миллӣ ва ҳамзамон бо ин, лаҳзаҳои фоҷиабори ҳаёти мардуми мо ва қаҳрамониҳои таърихии фарзандони ҷоннисори он возеҳу равшан ва бо истифода аз сарчашмаҳои муътамади таърихӣ баён гардидаанд. Аҳаммияти ин асар имрӯз, яъне дар шароити вусъати рӯзафзун пайдо кардани паҳлуҳои манфии раванди ҷаҳонишавӣ барои худшиносиву худогоҳии миллии мардум, хусусан, наврасону ҷавонон ва тавсеаи тафаккури таърихии онҳо торафт меафзояд” [5].

Воқеан, шоҳазари безаволи академик Бобоҷон Ғафуров имкон фароҳам овард, ки ҷаҳониён тавассути он дар шинохту баррасии тоҷикон пешгом шуда, гузаштаву имрӯзи миллати моро амиқан дарк намоянд. Чунончи, Сарвари давлатамон дар ин бобат таваққуф намуда, чунин изҳор мекунанд: “Бобоҷон Ғафуров дар асоси садҳо далели холисонаи илмӣ дар шоҳасари худ исбот намуд, ки миллати фарҳангиву тамаддунофари тоҷик бо доштани чунин таърихи пурифтихор, мероси ғании илмиву адабӣ ва анъа- наву арзишҳои асилу пурбор ҳаргиз ба таърихсозӣ, яъне таҳрифи огоҳонаи таърих ва афзалиятхоҳиву бузургтарошии бебунёд эҳтиёҷ надорад. Арзиши ба- ланд ва таҳлилу таҳқиқи фарогири илмии ин асар аз ҷониби маъруфтарин мутахассисони тамаддуни халқҳои Шарқ ба таври сазовор истиқбол ва эътироф гардид” [5].

Академик Бобоҷон Ғафуров бо таълиф намудани китобе ба унвони “Тоҷикон” исбот мекунад, ки Осиёи Марказӣ аз овони бостон сарзамини тоҷикон, буда, дар оинаи таърих набардҳои аҷдодони ин миллатро бобати ҳифзи ин сарзамин аз ғасби бегонагон мушоҳида мекунем. Номбурда дар аксар баррасиҳо дидгоҳҳои илми таърихро бознигарӣ намуда, мутобиқ ба далоил ва манобеи таърихӣ ҳақиқати таърихиро ошкор месозад. Таърихи минтақа тибқи маохизу мадракҳои бостоншиносӣ ва сарчашмаҳои хаттӣ аз ин далолат мекунад, ки қадимтарин маскунони Осиёи Марказӣ ақвоми эронинажод аз қабили суғдиёну бохтариҳо ва марғиёну хоразмиҳо будаанд. Аммо масъалаи баҳспазир дар асари мазкур ин нест, балки тавассути кадом роҳҳо кӯчидани тоифаҳои ҳиндуэронӣ аст, ки бобати он байни ховаршиносон ақидаҳои мухталиф вуҷуд дорад. Ба қавли Бобоҷон Ғафуров, аксар донишмандон аҷдоди тоифаҳои мухталифи ҳиндуэрониро то замони азҳамҷудошавӣ ба таври гуногун баррасӣ намудаанд. Бинобар ин, баъзе ховаршиносон андешаи аз Осиёи Миёна кӯчидани гурӯҳи ҳиндуориёиро ба Ҳиндустон инкор карда, муътақиданд, ки тоифаҳои эронӣ на аз шарқ, яъне аз Осиёи Миёна, балки аз шимол тавассути Қафқоз ба сарзамини Эрон ворид шудаанд: “Тибқи чунин мулоҳиза, онҳо изҳори ақида менамоянд, ки дар ҳазораи II пеш аз милод тоифаҳои эронӣ ё қисми онҳо дар ҷанубу шарқи Европа умр ба сар бурдаанд. Дар ин маврид ҳам муътақиданд, ки қисми дига- ри тоифаҳои эронӣ он вақтҳо дар Осиёи Миёна ва ноҳияҳои ҳамсояи шимолии он сукунат дошта, гуза- штагони ҳиндуориёиҳо ба Ҳиндустон аз Осиёи Миё- на омадаанд. Аммо чанде аз олимони дигар ақидае доранд, ки гӯё тоифаҳои эронӣ аз тарафи Қафқоз ба Эрон омада, сипас, аз ҳамин ҷо ба маҳалҳои ҷануби Назди Урал ва дигар вилоятҳои Осиёи Миёна рафта- анд (Ф. Алтхайм, К. Йеттмар)” [3, с. 55].

Омили асосии нуфуз доштани асар дар миёни уламо баррасии ҳамаҷонибаи масоили матраҳшуда маҳсуб мешавад. Бобоҷон Ғафуров дилхоҳ мавзуъро зимни таҳқиқ аз чандин дидгоҳ баррасӣ намуда, сипас, фикри қобили қабулро изҳор менамояд. Ин гуна баррасиро зимни таҳқиқи Ҳайтолиён метавон мушоҳида кард, ки муаллиф афкори таҳқиқии чиниву ҷопониҳоро мисол оварда, пасон, андешаи қобили таваҷҷуҳро матраҳ месозад: “Дар сарчашмаҳои гуногун Ҳайтолиён, ғайр аз номи “гуннҳои сафед”, боз номҳои бисёре доранд (ки худи ҳамин боиси мушкилоти калон аст). Дар маъхазҳои суриёнӣ номи онҳо абдол ё эпталит; дар маъхазҳои юнонизабон абдел ё эфталит, дар маъхазҳои арманӣ ҳаптал, идал ва тетал; дар забони миёнаи форсӣ ефтол ва ҳефтол, дар забони арабӣ ҳайтал ва яфтал; дар забони тоҷи- кию форсӣ ҳетал ва ҳайтал, дар маъхазҳои хитоӣ е-да (талаффузи қадимияш ^ер-1а1) ва е-диен (талаффузи қадимияш ^ер-1 ^еп). Ғайр аз ин, бояд гуфт, ки дар маъхазҳои паҳлавию зардуштӣ онҳоро хиёниён, дар ҳиндӣ хуно номидаанду маъхазҳои арабӣ онҳоро бо таркҳо ва маъхазҳои арманӣ бо Кушониён омехта кардаанд” [3, с. 237].

Дигар масъалае, ки дар китоби “Тоҷикон” пайваста инъикос мешавад, мавзуи ғасби сарзамин ва муқовимати тоҷикон ва соири сокинони минтақа бо ғосибон мебошад. Дар воқеъ, сарзамини мо дар тӯли ҳаводиси таърихӣ ба истилои ақвоми бодиянишину саҳрогарду аҷнабӣ бештар мубтало гардида, дар заминаи муқовимат бо бегонагон корнамоиҳои фарзандони нексиришти он баррасӣ шудаанд. Чунонки аз манобеъ маълум аст, аҷдоди тоҷикон алайҳи ғосибони Мақдунӣ таҳти сарварии Спитаман, бар зидди арабҳои истилогар таҳти сарварии Ғураку Диваштак, алайҳи истилои муғул бо раҳбарии Темурмалик ва ғайра муқовимат намудаанд. Махсусан, муқовимати Ибни Муқаннаъ алайҳи ғосибони араб лозим ба ёдоварист, ки пайравонашро сафедҷомагон ном мебурдаанд. Бобоҷон Ғафуров нигоҳи душманонаи аксар муаррихони асримиёнагиро ба ашхоси муқовиматкунанда таъкид намуда, хотирнишон месозад, ки исёни Муқаннаъ ормонҳои табақаи заҳматкаши Хуросону Мовароуннаҳрро дар бар мегирифтааст: “Агар дар марҳилаи аввал баъзе гурӯҳҳои ашрофияи Суғд аз наҳзати Муқаннаъ пуштибонӣ карда бошанд, пас дар марҳилаи дуюм онҳо аз тарси вусъати ҷунбиши халқ, комилан, ба тарафи хилофат гузаштанд. Аммо табақаҳои васеи барзгари Суғд торафт бештар ба сафи муборизон дохил мешуданд” [3, с. 371].

Бинобар ин, Сарвари давлати тоҷикон зимни суханронии хеш бобати 115-солагии ховаршинос чунин ақидаро изҳор мекунад, ки овардани онро қобили қабул медонем: “Ҳадафи Бобоҷон Ғафуров аз нашри ин китоб ва асарҳои минбаъда ба ҷаҳониён собит намудани ин ҳақиқати илмӣ буд, ки тоҷикон яке аз қадимтарин миллатҳои дунё буда, дар раванди рушди тамаддуни башарӣ нақши басо арзишманди таърихӣ бозидаанд” [5].

Азбаски ховаршиноси шинохтаи тоҷик зимни баррасии ҳаводиси таърихӣ ва таҳқиқи давраҳои мухталифи таърихӣ дар асари хеш ба аксар манотиқи курраи Замин рӯ оварда, аксар аҷдоди миллатҳоро мавриди пажуҳиши илмӣ қарор додааст, дилхоҳ давлат тасмим гирифтааст, ки асарро бо забони худ тарҷума кунад. Ҳанӯз дар даврони шуравӣ китобро бо забонҳои гуногуне тарҷума кардаанд ва ҳоло бо тасмиму ҳидоятҳои Сарвари давлатамон раванди тарҷимаи он бо забонҳои дигар татбиқ мегардад. Масалан, дар санаи 4 ноябри соли 2024 зимни сафари Пешвои миллат ба Кувайт ин масъала баррасӣ ёфта, тарҷумаи китоби “Тоҷикон” бо забони арабӣ матраҳ гардид ва муаррифӣ шуд, ки китоб воқеаҳои таърихиро дар пояи сарчашмаҳо баррасӣ намудааст. Чунки таҳрифи таърих қобили қабул набуда, умри он ҳам кӯтоҳ мебошад. Бинобар ин, аксар таърихнависон, ки бинобар омилҳои гуногуне ба таҳриф намудани ҳақиқати таърихӣ рӯ овардаанд, дер боқӣ намонда, зуд аз хотираи одамон зудуда мешаванд.

Маҳз ҳамин ҳақиқатнигории муаллиф буд, ки пас аз интишори китоб бағоят шуҳрат ёфту он ҳангом ҳар фарди соҳибмаълумот аз растаҳои китобфурӯшӣ асари мазкурро пурсон мегардид. То кунун аҳаммияти илмии китоб боқӣ монда, ҳанӯз ҳам таваҷҷуҳи олимонро ба худ ҷалб мекунад, чунки таълифи асар тибқи таҳқиқи ҳамаҷониба сурат пазируфта, ҳодисаҳои таърихӣ дар он тибқи истифода аз муқоисаи афкори ховаршиносон ва ҷамъбасти муаллифи асар баррасӣ мешаванд.

Ширин Қурбонова - доктори илмҳои таърих Муовини КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ

Санаи 28 декабри соли 2024, Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бинои нави мақоми олии қонунгузори мамлакат – Маҷлиси Олӣ ироа гардид.

Сараввал Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат қайд намуданд, ки мардуми шарафманди Тоҷикистон 30-юмин солгарди қабули нахустин Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли худро бо ифтихору шукргузорӣ аз соҳибватаниву соҳибдавлатӣ таҷлил намуданд. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун сарчашмаи қонунгузории мамлакат ва заминаи асосии рушди муносибатҳои ҳуқуқӣ дар таҳкими рукнҳои давлатдории навини тоҷикон, яъне бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона нақши устувор дорад.

Дар Паёми имсолаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат тамоми паҳлуҳои ҳаёти ҷомеаи Тоҷикистон дар пайванди мантиқӣ бо шароити ҷаҳони муосир мавриди таҳлил қарор гирифтанд. Агар ба муҳтавои Паёми навбатӣ эътибор диҳем, мебинем, ки дар он ба ҳар якбахши ҳаёти ҷомеа қисмате ҷудо гардида, муҳимтарин самтҳои фаъолияти бахшҳо барои ояндаи наздик вазифагузорӣ шудаанд.

Бо мақсади боз ҳам беҳтар кардани сифати таълим дар Паёми солҳои гузаштаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, солҳои 2020 – 2040 «Солҳои омӯзиш ва рушди фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи илму маориф» эълон намуданд. Илова бар ин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат ба хотири боз ҳам бештар ба омӯзиши илмҳои риёзиву дақиқ ва табиӣ ҷалб кардани наврасону чавонон, олимону муҳаққиқон ва устодону омӯзгорон ҳамасола озмуни ҷумҳуриявӣ зери унвони «Илм – фурӯғи маърифат» эълон намуда, зарур шумориданд, ки ташкил ва баргузории ин чорабинӣ дар сатҳи бисёр баланд ба роҳ монда, маблағи барои ҷоизаҳо пешбинигардида зиёд карда шавад. Мо шоҳид аз он ҳастем, ки озмун дар сатҳи баланд ва сол ба сол теъдоди иштирокчиён дар озмуни ҷумҳуриявии «Илм – фурӯғи маърифат» хело зиёд гардидааст.

Маҳс бо дастгириҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мукофотпулӣ барои ғолибони озмунҳои «Тоҷикистон – Ватани азизи ман», «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» ва «Илм – фурӯғи маърифат» аз мактабҳо сар карда, то сатҳи ҷумҳуриявӣ 100 фоиз зиёд карда шуд.

Таваҷҷӯҳи бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нисбат ба насли ҷавон аз рӯзҳои нахустини соҳибистиқлолии кишвар бе назир ва бе собиқа буда, дастуру ҳидоятҳо ба пешниҳодҳои созандае, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат зимни ироаи паёмҳои хеш ба Маҷлиси Олии иброз доштанд, дар ҳаёти ҷавонон як қатор рӯйдодҳои муҳим ва дастовардҳои нав рӯи кор омадаанд.

Маҳз бо дастгири ва раҳнамоиҳо Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар соли 2024 ҷавонону варзишгарони кишвар низ дар баробари дигар қишри фаъоли ҷомеа бо ҳисси баланди ватандӯсти барои ҳимояи сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ, таҳкими ваҳдати милли, ҳимояи манфиатҳои миллату давлат ва муаррифии шоистаи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ содиқона талош намуданд.

Тавре, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар Паёмашон ба Маҷлиси Олии кишвар баён доштанд "Барои расидан ба мақсадҳои гузошта шуда зарур аст, ки Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиш якҷоя бо мақомоти иҷроияи маҳаллӣ ҳокимияти давлатии барномаҳои кор бо ҷавононро таҳия ва амалӣ намояд". Дар ин замина, ҷиҳати боло бурдани сатҳу сифати тарбияи наврасону ҷавонон бояд ба масъалаи баланд бардоштани ҳисси худшиноси миллӣ ватандӯстиву ватанпарастӣ ва инсонпарварии онҳо таваҷҷӯҳи аввалиндараҷа дода шавад.

Таъмин намудани рушди соҳаи варзиш яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати иҷтимоии Ҳукумати мамлакат буда, ҳадафи он оммавигардонии варзиш, таҳкими тарзи ҳаёти солим мусоидат, намудан ба омодасозии варзишгарони касби тоҷик барои иштирок дар мусобиқаҳои сатҳи ҷумҳуриявию байналмилалӣ мебошад. Иштироки фаъоли ҷавонони мо пирӯзии онҳо дар мусобиқаҳои сатҳи байналмилалӣ, бешубҳа, ба болоравии обрӯи кишварамон мусоидат менамояд.

Дар шароити муосири рушду таҳкими тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа ва дар ин ҷода вусъат бахшидан ба раванди рақамикунонии иқтисоди миллӣ ва рушди равандҳои инноватсионии кишвар, бо ибтикори навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар Паём санаи 28 декабри соли 2024 солҳои 2025-2030 «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон намуданд.

Имрӯз Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст ва татбиқи саривақтии ташаббуси мазкур имкон медиҳад, ки дар панҷсолаи минбаъда ба раванди мазкур вусъат бахшида шуда, заминаҳои ҳуқуқӣ такмил ёбад ва санадҳои дахлдор дар самти гузариш ба иқтисоди рақамӣ қабулу амалӣ карда шаванд.

Бояд қайд намуд, ки олимони мо пайваста мақолаҳои илмии худро дар маҷаллаҳои бонуфузи ҷаҳон ба нашр расонида ва дар конфронсҳои давлатҳои хориҷа ширкат варзида илми тоҷикро муаррифи намуда истоданд, ки гувоҳи аз рушди илм дар даврони истиқлолият медиҳад.

Тамоми тадбирҳое, ки аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар Паём баён гардиданд, маҳз ба хотири ҳифзи сулҳу субот, рушду пешрафти илму маориф, тандурустӣ, фарҳанг, амнияти ваҳдати миллӣ, ҳимояи истиқлолияти давлатӣ, беҳтар намудани сатҳи зиндагии мардум, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, таъмини амнияти минтақа ва ҷаҳон ва баланд бардоштани нуфузу эътибори кишвар дар арсаи байналмилалӣ равона гардидааст.

Бояд ҳамагӣ ба қадри талошу заҳматҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат бирасем, шукргузори аз замину фазову ҳавои меҳану сарзамини хеш кунем ва ҳама ҳамдилу яктан гашта дар ободонии ин диёри ҳамешасабз ва хурраму зебо заҳмат ба харҷ диҳем.

Раҳимов Фирӯз номзади илмҳои техникӣ муовини директор оид ба илм ва таълим Маркази таҳқиқоти технологияҳои иноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Паёми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон санаи 28-уми декабри соли 2024 ироа гашт, ки он дастоварду комёбиҳо ва камбудиҳои соли гузашта, самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии кишвар барои давраҳои оянда барномарезӣ карда, ба тамоми соҳаҳои хоҷагии халқи кишвар рабт дошт.

Қобили қайд аст, ки заминаи ҳуқуқииироаи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷаласаи якҷояи Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон Президент дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ аз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (қисми 3 моддаи 55 ва сархати 1 қисми 1 моддаи 69 Конститутсия) сарчашма мегирад.[1]

Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон«Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» имрӯзҳо ҳамчун як барномаи мукаммали як ва якчандсолаи ҳаёт ва фаъолияти минбаъда аз Сарвари давлат, кормандони тамоми мақомоти давлатӣ ва механизми давлат, инчунин ташкилоту муассисаҳо, то ба шаҳрвандон ва кӯдакони хурдсолро муайян менамояд, зеро Сарвари давлат дар он ба таври мушаххас ва ошкоро тамоми самтҳои ҳаракати ҳокимияти давлатӣ, мақомоти давлатӣ, корхонаву ташкилотҳои дигар, тадбирҳо ва пешниҳодҳоро баҳри ба давлати иҷтимоӣ, демократӣ ва аз лиҳози иқтисодӣпешрафта мубаддал кардани мамлакат нишон медиҳанд.

Ҳамасола онро ҳар як сокини мамлакат дар қатори хизматчиёни давлатӣ дар маҷмуъ бо диққат ва таваҷҷуҳи хосса ироаи Паёмро тамошо карда, нақшаҳо, дастуру супоришҳои қайдшударо сармашқи кори худ қарор дода, ҳамчун дастури рӯимизӣ онро дар давоми сол мавриди истифода қарор медиҳанд.

Пешвои миллат дар Паёми мазкур таъкид намуданд, ки “Соли 2024 мардуми шарафманди Тоҷикистон 30-юмин солгарди қабули нахустин Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли худро бо ифтихору шукргузорӣ аз соҳибватаниву соҳибдавлатӣ таҷлил намуданд. Конститутсия ҳамчун санади тақдирсози давлати тоҷикон заминаи ҳуқуқии давлатдории мустақил, соҳибихтиёрии миллӣ ва рушди ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеаи кишварро фароҳам овардааст. Ҳоло кишвари мо дар марҳалаи нави тараққиёти худ қарор дошта, бо амалӣнамудани стратегияву барномаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ба дастовардҳои назаррас ноил гардида истодааст. Дар баробари ин, нооромиву низоъҳо дар минтақаҳои гуногуни олам, шиддат гирифтани мухолифатҳои сиёсӣ ва таҳримҳо миёни кишварҳои абарқудрат, мусаллаҳшавии бошитоб, «ҷанги сард», тағйирёбии иқлим, инчунин, канда шудани занҷираҳои таҳвили молу маҳсулот ва дигар омилҳои берунӣ моро водор месозанд, ки барои пешгирӣ кардани таъсири манфии онҳо ба иқтисодиёти кишвар тадбирҳои саривақтӣ андешем[2]”.

Бо назардошти ҳолати номбурда Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд: “Дар соли 2025-ум доир ба масъалаҳои пешгирӣ кардани таъсири хавфҳои эҳтимолӣ ба иқтисоди миллӣ, ташаккули «иқтисоди сабз», рақамикунонии хизматрасониҳои давлатӣ ва истифодаи васеи ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдӣ тадбирҳои мушаххас андешида шаванд”.

Таъкид карда шуд, ки сарфи назар аз таҳаввулоти дар иқтисоди ҷаҳон идомадошта ва таъсири манфии омилҳои берунӣ ба иқтисоди миллии мо, дар натиҷаи татбиқи самараноки ислоҳоти иқтисодӣ, амалӣ намудани стратегияву барномаҳо ва тадбирҳои зиддибуҳронӣ дар панҷ соли охир рушди иқтисодиёти Тоҷикистон ҳамасола ба ҳисоби миёна дар сатҳи 7,7 фоиз таъмин гардида, маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ миллиард ба 150 миллиард сомонӣ расид. Аз ҷумла соли 2024 корҳо ҷиҳати устувор нигоҳ доштани нишондиҳандаҳои макроиқтисодӣ, коҳиш додани таъсири хавфҳои эҳтимолӣ ба иқтисоди миллӣ, фаъолияти босуботи низоми бонкӣ, афзоиши истеҳсоли маҳсулоти саноативу кишоварзӣ, беҳтар гардонидани фазои сармоягузорӣ ва дастгирии соҳибкорӣ тақвият пайдо карда, рушди иқтисоди миллӣ дар сатҳи 8,4 фоиз таъмин карда шуд.

Сарвари давлат такроран махсус зикр намуданд, ки “Дар заминаи амалисозии ҳадафҳои миллиамон, пеш аз ҳама, амнияти миллӣ ва рушди устувори иқтисодиро таъмин намоем ва сатҳу сифати зиндагии мардумро боз ҳам баланд бардорем. Зеро мардуми мо мисли халқҳои дигар мамолики мутамаддин ҳуқуқи маънавии зиндагии шоистаро доранд. Ин аст ҳадафи олии сиёсати давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон”.

Инчунин таъкид карда шуд, ки Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст.

Дар робита ба суръат бахшидан ба раванди рақамикунонии бахшҳои иқтисодиёт Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми қаблӣ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 21-уми декабри соли соли 2021[3] ва 23 декабри соли 2022[4]иброз намудаанд: «Рушди соҳаҳои воқеии иқтисодиёт, фаъолнокии бахши хусусӣ ва гардиши савдои хориҷӣ аз манбаи бонкӣ вобаста мебошад, вале то ҳанӯз дар самти татбиқи сиёсати пулию қарзӣ, солимгардонии манбаи бонкӣ ва пешниҳоди қарзҳои дастрасу дарозмуддат мушкилоти зиёди ҳалталаб боқӣмемонад. Аз ин лиҳоз, зарур аст, ки ҷиҳати зиёд намудани қарзҳои имтиёзноки дарозмуҳлат, хусусан, барои соҳибкории истеҳсолӣ, пешниҳоди хизматрасониҳои босифат бо истифода аз технологияҳои рақамӣ ва гузариши пурра ба ҳисоббаробаркунии ғайринақдӣ, инчунин, ҳарчи бештар ҷалб кардани сармояи дохиливу хориҷӣ ба манбаи бонкӣ тадбирҳои қатъӣандешида шаванд».

Гузашта аз ин, дар Паёми навбатӣ Сарвари давлат нақшаи мукаммали расидан ба ин ҳадафро пешниҳод карданд. Аз он ҷумла, таъкид карда шуд, ки “Дар панҷсолаи минбаъда ҷиҳати пешбурди иқтисоди рақамӣ бояд ба самтҳои зерин диққати аввалиндараҷа дода шавад: якум, такмили фаврии заминаҳои ҳуқуқӣ ва қабули санадҳои дахлдор дар самти гузариш ба иқтисоди рақамӣ. Дуюм, то шабакаҳои панҷ – ҷӣ (5G) инкишоф додани инфрасохтори рақамӣ, рушди марказҳои коркарди маълумот, таъсиси махзани мукаммали миллии маълумот. Сеюм, рақамикунонии пурраи хизматрасониҳои давлатӣ ва ташкили махзани ягонаи хизматрасониҳои давлатӣ. Чорум, рушди сармояи инсонӣ бо роҳи омӯзиш ва бозомӯзии кадрҳо доир ба технологияҳои иттилоотӣ дар дохил ва хориҷи кишвар ва баланд бардоштани маърифати истифодаи технологияҳои рақамӣ. Панҷум, истифодаи васеи зеҳни сунъӣ дар пешниҳоди хизматрасониҳо ва низоми бақайдгирии давлатӣ. Шашум, андешидани чораҳо дар самти таъмин намудани амнияти киберии махзанҳои маълумот. Ҳафтум, ташаккул додани соҳибкории рақамӣ ва рушди савдои электронӣ[5].

Дар заминаи ин, бо назардошти расидан ба ин мақсад, вазоратҳои рушди иқтисод ва савдо, адлия, молия, Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамӣ, Бонки миллӣ, хадамоти алоқа, гумрук, Кумитаи андоз ва дигар вазорату идораҳо муваззаф карда шуданд, ки асосҳои ҳуқуқиву ташкилӣ, танзими давлатӣ, маблағгузории ташкили инфрасохтори иқтисоди рақамӣ фароҳам созанд, инчунин, муносибатҳои иштирокчиёни соҳибкории рақамӣ ва савдои электрониро таъмин намоянд.

Ҷиҳати вусъат бахшидан ба равандҳои инноватсионӣ ва истифодаи ҳамаҷонибаи имкониятҳои технологияҳои рақамӣ дар иқтисодиёт пешниҳод менамоям, ки солҳои 2025 – 2030 «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон карда шаванд.

Илова ба ин, пешниҳод карда шуд, ки дар заминаи Донишкадаи технология ва менеҷменти инноватсионии шаҳри Кӯлоб Донишгоҳи инноватсия ва технологияхои рақамӣ таъсис дода шавад.

Қобили қайд аст, ки бо аз муҳтавои Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28-уми декабри соли 2024 бармеояд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон соли2025 ба марҳилаи нави таърихии худ, рақамикунонии бахшҳои иқтисодиёт, истифода аз технологияҳои рақамӣ ва гузариши пурра ба ҳисоббаробаркунии ғайринақдӣ, инчунин, пешбурди иқтисоди рақамӣ, дар маҷмуъ ташаккул ва рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид гашта, онро то моҳи майи соли 2027 ба анҷом хоҳад расонид.

Ҷиҳати расидан ба ин ҳадафҳо Сарвари давлат махсус таъкид доштанд, “Бо мақсади дастгирии давлатии фаъолияти соҳибкорӣ, фароҳам овардани фазои мусоид барои ҷалби сармоя ва таъсиси ҷойҳои корӣ ба ҳама намуди санҷишҳои фаъолияти субъектҳои соҳибкорӣ (ба истиснои санҷишҳои мақомоти андоз) то 1-уми январи соли 2027-ум мораторий эълон карда шавад. Инчунин қайд карда шуд, ки имтиёзҳои андози аз оғози фаъолияти истеҳсолии корхона оғоз карда шавад[6]”.

Маҳз ба шарофати ба даст овардани соҳибистиқлолӣ, гузариш аз иқтисодиёти нақшавӣ ба иқтисодиёти бозорӣ, зарурати пурра ва ё қисман тағйир додани қонунгузорӣ ва низоми идоракунии иқтисоди бозориро ба миён овард. Аз ҷумла, яке аз санади меъёрии ҳуқуқии муҳимтарин дар соҳаи иқтисодиёти бозорӣ ин Кодекси гражданӣ мебошад, ки қисми якуми он бори аввал дар замони соҳибистиқлолии Тоҷикистон соли1999 қабул қарда шуда, он аз 1 январи соли 2000 мавриди амал қарор дода шуд. Дар кодекси мазкур институти замонат ҳамчун навъи тарзи таъмини иҷрои уҳдадорӣ дар моддаҳои 390 – 396, зербоби 5, боби 22, зерфасли 1, фасли сеюм муқаррар карда шудааст . Ҳамчунин қобили қайд аст, ки дар даврони соҳибистиқлолӣ Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон аз эътибор соқит дониста шуда, Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда шуда, дар он низ бо тағйиротҳо ҷузъӣ институти замонат дар фасли 4, зерфасли 1, боби 28 тарзҳои таъмини иҷрои уҳдадорӣ параграфи 5 моддаи 418 – 424 танзими худро ёфтааст. Аз ин рӯ, қобили зикр аст, ки замонат ва кафолати бонкӣ дар замони муосир яке аз элементҳои дастгирии фаъолияти соҳибкорӣ буда, тибқи қисми 2, м. 390 КГ ҶТ ва қисми 2, м.418 КМ ҶТ «Шартномаи замонат инчунин ҷиҳати таъмини уҳдадорие, ки дар оянда ба вуҷуд меояд, баста мешавад» мебошад[7].

Ғайз аз ин, таъкид карда шуд, ки аз моҳи майи соли 2027-ум аз ҳисоби истеҳсоли неруи барқ дар «Роғун» ва силсилаи неругоҳҳои дарёи Вахш норасоии неруи барқ дар кишвар пурра бартараф ва Тоҷикистон ба истиқлоли комили энергетикӣ ноил мегардад. Ин яке аз пешравӣ ва расидан ба давраи дигари таърихии давлат буда, метавонад дар оянда барои ҷалби сармоя ва пешравии ҳама соҳаҳои хоҷагии халқ мусоидат намояд. Зеро айни замон дар тамоми қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон воситаҳои нақлиёти энергетикӣ ва насби таҷҳизотҳои барқӣ барои нақлиётҳои мазкур дар ҷойҳои махсус барои қувва додани онҳо дида шуда, мардуми шарафманди тоҷик ба эраи нави ҷаҳонӣ, яъне энергияи сабз дар ҳама соҳаҳои хоҷагии халқ қадамҳои устувор гузошта истода, дар ин замина албатта истиқлоли комили энергетикӣ зарур аст.

Қобили зикр аст, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2011, № 643 Консепсияи ташаккули ҳукумати электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон[8] тасдиқ шудааст, ки ҳадафи Консепсияи мазкур мақсад ва афзалияти инкишофи ташаккули ҳукумати электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистонро барои ояндаи дарозмуҳлат, стратегияи амалиётро ҳангоми иҷро кардани дурнамоҳо ва барномаҳо муайян мекунад.

Консепсияи мазкур барои дигар соҳаҳои давлатӣ ва электронӣ кунии онҳо мусоидат намуда, дар заминаи он Қоидаҳои ягона барои сомонаҳои расмии вазорату идораҳо, мақомоти иҷроияи маҳалии ҳокимия давлатӣ ва мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот дар шабакаи интернет, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон[9] аз 10 июли соли 2017, № 344 тасдиқ шудааст, Қоидаҳои муомилоти маҳсулоти нафту газ ва талабот нисбат ба низоми компютерӣ оид ба назорати хизматрасониҳои электронии онҳо[10], ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 марти соли 2018, № 82 тасдиқ шудааст, Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон[11], ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2019, № 642 тасдиқ карда шудааст, Қоидаҳои пешбурди феҳристи ягонаи давлатии электронии иҷозатномаҳо[12], ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 июли соли 2020, № 409 тасдиқ шудааст, Консепсияи гузариш ба таҳсилоти рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2042[13], ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи соли 2022, № 439 тасдиқ шудааст, Қоидаҳои пешбурди феҳристи ягонаи электронии молу мулки давлатӣ[14], ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 ноябри соли 2023, № № 525 тасдиқшудааст, Қоидаҳои реҷаи махсуси танзимӣ дар соҳаи инноватсия ва технологияҳои рақамӣ[15], ки бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 марти соли 2024, № 798 тасдиқ шудааст қабул карда шуда, айни замон мавриди амал қарор доранд.

Мувофиқи Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2019, № 642 тасдиқ карда шудааст, ҷорикунии ҳамаҷонибаи технологияҳои рақамӣ, аз ҷумла технологияҳои пешқадам бояд асоси таъмини рушди устувори иқтисодӣ ва рушди рақобатнокии байналмилалии кишвар гардад. Рақамикунонии иқтисодиёт барои таъсиси модели нави рушди иқтисодӣ, ҷалби сармояи хориҷӣ, такон додан ба табодули намудҳои мавҷуда ва рушди намудҳои нави истеҳсолот, таҳкими тамоюли содиротӣ ва ҳамзамон қонеъ гардонидани талаботи дохилӣ бо роҳи воридотивазкунӣимконият фароҳам меорад.

Қобили зикр аст, ки амалисозии иқтисоди рақамӣ имкон медиҳад, ки хизматрасониҳои давлатии рақамӣ, рушди соҳаҳои иқтисоди миллӣ, даромади буҷет, шаффофият, содагардонии расмиёт, омода кардани мутахассисони лаёқатноки соҳаҳои гуногун, ҷалби технологияҳои муосир ва дар маҷмуъ сатҳи зиндагии аҳолии кишвар беҳтар гардад.

Зикр намудан зарур аст, ки айни замон раванди рақамигардонии соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқ идома дошта, идомаи мантиқии онро қабули Консепсияи гузариш ба таҳсилоти рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2042, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи соли 2022, № 439 тасдиқ шудааст, шаҳодат дода метавонад. Консепсияи мазкур дар марҳилаи ҷаҳонишавии босуръати замони муосир барои рушди ҳаёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ хизмат намуда, дар он рушди ҷомеа ва навсозии низоми ҷаҳони таҳсилот, арзишҳои миллию умумибашарӣ, эҳёи дарки худшиносии таърихӣ, ҳуввият ва анъанаҳои миллӣ, дастовардҳои илмию техникӣ ба инобат гирифта шудааст. Консепсия тамоюли рушди низоми таҳсилоти рақамиро дар шароити муносибатҳои нави ҷамъиятӣ ва ташаккули фазои ягонаи таҳсилоти ҷаҳонӣ, бо назардошти рақобатпазири ба талаботи бозори меҳнати байналмилалӣ амалӣ гардонидан мусоидат менамояд.

Гузашта аз ин, тибқи банди 45 Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028[16], ки бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 марти соли 2024, № 798 тасдиқ карда шудааст, барои рушди фаъолияти соҳибкорӣ заминаи мусоид фароҳам меорад, мувофиқи мақсадшуморида шудааст, ки рушди инфрасохтори инноватсионӣ - шабакаи интиқоли технологияҳо, миёнаравҳои технологӣ, системаҳои экспертизаҳо, сертификатсия, стандартизатсия ва аккредитатсия; инчунин бо мақсади рушди фаъолияти соҳибкорӣ такмили санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар самтҳои бақайдгирии электронии соҳибкорон, гирифтани иҷозатномаҳо, сертификатҳо ва дигар ҳуҷҷатҳои зарурӣ тариқи электронӣ, супоридани ҳисоботҳои электронӣ ба мақомоти андоз, омор ва дигар сохторҳои марбута, фаъол намудани истифодабарии имзои электронӣ, рушди идоракунии электронии корпоративӣ, рушди савдои электронӣ ва ғайраҳо.

Аз ин рӯ, Сарвари давлат дар Паёмашон барои соли 2023 пешниҳод намуда буданд, ки бо мақсади мусоидат ба рушди бахши молиявӣ зарур аст, ки аз 1-уми июли соли 2023 пардохти ҳамаи андозҳо ва боҷҳои давлатӣ барои додани иҷозат ва иҷозатномаҳо, ҷаримаҳо, маблағи суғуртаи ҳатмии давлатӣ, хизматрасониҳои коммуналӣ ва дигар намудҳои хизматрасонии давлатӣ пурра ба таври ғайринақдӣ ба роҳ монда шавад. Гузашта аз ин, то имрӯз ба онҳо беш аз 120 намуди имтиёзу сабукиҳои андозиву гумрукӣ пешниҳод шуда, шумораи сохторҳои бақайдгирии давлатии фаъолияти соҳибкорӣ аз 4 ба 1 кам гардида, хизматрасонӣ дар ин самт ба таври ройгон ба роҳ монда шудаанд.

Дар Паёми навбатӣ Сарвари давлат – муҳтарамЭмомалӣ Раҳмон таъкид доштанд, ки “То охири соли 2025 пардохтҳои ғайринақдӣ дар соҳаҳои буҷетӣ ва хизматрасониҳои давлатӣ пурра таъмин карда шаванд”.

Гузашта аз ин, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паймашон вобаста ба рақамикунонии бахшҳои иқтисодиёт ва дар маҷмуъ соҳаҳои соҳибкорӣ Ҳукумати мамлакатро вазифадор намуданд, ки ҷиҳати боз ҳам беҳтар намудани фазои сармоягузориву соҳибкорӣ, махсусан, сармоягузории мустақим, таъмин намудани иҷрои кафолату имтиёзҳо ва чораҳои дастгирии давлатӣ, ҳавасмандгардонӣ ва қадрдонии соҳибкорон, инчунин, рушди инфрасохтори сармоягузориву соҳибкорӣ тадбирҳои иловагиро роҳандозӣ намояд. Аз ин лиҳоз дар ин самт, пешниҳод намуданд, ки бо мақсади дастгирии давлатии фаъолияти соҳибкорӣ, фароҳам овардани фазои мусоид барои ҷалби сармоя ва таъсиси ҷойҳои корӣ ба ҳама намуди санҷишҳои фаъолияти субъектҳои соҳибкорӣ (ба истиснои санҷишҳои мақомоти андоз) то 1-уми январи соли 2027-ум мораторий эълон карда шуд.

Дар маҷмуъ, ҳамаи пешниҳодҳо вобаста ба мусоидат ба рушди бахши молиявӣ ва рақамикунонии бахшҳои иқтисодиёт вазъи иқтисодии мамлакатро метавонад, дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам баланд бардошта, барои ба зинаи дигари рушд расидани мамлакат мусоидат менамоянд. Дар ин замина гуфтан мумкин аст, ки рушди бахши молиявӣ ва рақамигардонии иқтисодиёт он қисми низоми мураккаби ҷаҳонишавӣ дар ҷаҳони муосир дар шароити таҳдиду хатарҳо мебошад, ки унсурҳои он ба ҳам дар алоқамандии зич қарор дорад. Вазъи кунунӣ ва муосир, инкишоф ва рушди он ҳама вақт ба рушду пешравии давлат бевосита таъсиргузор буда, фаъолияти ниҳодҳои давлатӣ ва дигар бахшҳои иқтисодиётро ба таври ошкоро нишон медиҳад. Ҷиҳати гузариш ба марҳилаи нави иқтисодиёт ва рушди бахши молиявӣ моро зарур аст, ки раванди рақамикунонии бахшҳои иқтисодиётро суръат бахшида ва дар ин радиф хизматрасониҳои давлатӣ пурра ба таври ғайринақдӣ ба роҳ монда шаванд, ки ҳамаи ин дар якҷоягӣ дар Паёми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон садо доданд.

Ҳамин тавр, ҳамаи ин пешниҳодҳо ва ташаббусҳои андешидаи наҷибонае, ки дар Паём аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон садо доданд, ба сарсабзии диёри аҷдодӣ ва пешрафту некӯаҳволии рӯзгори мардуми тоҷик мусоидат менамоянд. Дар ин замина, Паёмҳои Роҳбари давлат ба Маҷлиси Олӣ чун дастури рӯйимизии ҳар хизматчии давлатӣ, дар дили ҳар як сокини кишвар шуълаи умедро ба ояндаи дурахшон фурӯзон намуда, ба кас эътимоду боварӣмебахшад, ки кишвари мо новобаста аз вазъи мураккаби сиёсию иқтисодии ҷаҳони муосир таваҷҷуҳи худро ба беҳбуд бахшидани зиндагии мардум сол ба сол зиёдтар намуда, кафолати ҳаёти осоишта ва сулҳу амниятро таҳким мебахшад.

Буризода Эмомалӣ Бозор – д.и.ҳ., профессор,

Эмомализода Навруз Эмомалӣ - номзади илми ҳуқуқ, судяи Суди иқтисодии вилояти Суғд

Паёми Пешвои миллат санадест, ки дар он нишондиҳандаҳо ва самту равиши тараққиёти ҳамаҷонибаи соҳаҳои гуногуни мамлакатамон таҳлил карда мешавад. Ин ҳуҷҷати муҳим таконбахши пешрафт ва инкишофу тараққиёти ҳамаи мамлакати азизамон маҳсуб меёбад.

Зимни ироаи Паём ба самтҳои асосии сиёсати ҳаётан муҳими ҷомеа дар зери таассуроти беандоза ҷаззобу роҳнамоикунандаи каломи шевои Пешвои муаззами миллат қарор дошта, раванду равиш ва амалисозии онро дар ҷараёни зиндагӣ ҳар фарди бонангу номус бояд дар ҷодаи хеш ривоҷу равнақ бахшад.

Воқеан ҳам, Паём ҳуҷҷати асосии Стратегии тамоми ҷабҳаҳои ҷомеа буда, кулли соҳаи хоҷагии халқи кишварро дар бар гирифта, вазифаҳо ва амалиётҳои дар пеш истодаро бо пуррагӣ мурратабу матраҳ сохта, ҳолати кунунӣ ва фардои мамлакатро бо дарназардошти мушкилоти мавҷуда ба аҳолии кишвар ва ҷомеаи ҷаҳони расонид.

Дар ин маврид махсус таъкид бояд кард, ки имрӯз ҷомеа дар марҳилаи ниҳоят ҳасос ва мураккаб қарор дорад. Аз ин рӯ, баҳри пешрафти соҳаҳои иқтисодӣ – иҷтимоӣ, муносибатҳои истеҳсолӣ, пулию қарзӣ, раванди истифодаи қувваи корӣ дар хориҷи кишвар тавваҷҷуҳ бояд зоҳир сохт.

Дар соли 2025 –ум доир ба масъалаҳои пешгирӣ кардани таъсири хавфҳои эҳтимолӣ ба иқтисоди миллӣ, ташаккули “иқтисоди сабз”, рақамикунонии хизматрасониҳои давлатӣ ва истифодаи васеи ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдӣ тадбирҳои мушаххас андешида шавад.

Ва яке аз хусусиятҳои хос ва фарқкунандаи Паёми Сарвари давлат дар он аст, ки дар вазъияти фавқулоддаи ба амаломада ҷомеаро ба ҳисси масъулиятшиносӣ ва коршиносӣ даъват ва роҳнамоӣменамояд.

Боиси қайд аст, ки тибқи таъкидҳои пешвои миллат соҳаи таҳсилоти ибтидоии касбӣяке аз самтҳоиафзалиятноки фаъолияти Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб рафта, дар ин самт корҳо боз ҳам тақвият бахшида мешаванд.

Дар Паём пеш аз ҳама роҳу паҳлӯҳои асосии раванди таъсиррасонии манфии буҳрони молиявии ҷаҳонӣ ва баромадан аз он, кору фаъолият ҷиҳати истифодаи мақсаднок ва самараноки иқтидорҳои истеҳсолию захираҳои мавҷуда, сарфакорӣ, камхарҷии маблағу мавод, ташкилу омода ва бакордарории корхонаю иқтидорҳои нави саноатию энергетикӣ, кишоварзӣ, соҳаҳои хизматрасонӣ, дастгирӣ ва рушди ботамоми соҳибкорӣ, пешгирӣ ва парҳез кардан аз ҳама гуна исрофкорӣ, хароҷотҳои нодаркору зарур набуда, муайяну нишон дода шудааст.

Солҳои охир, пайваста бо бунёди инфрасохторҳои азими стратегӣ ва такмили асосҳои институтсионалӣ барои рушди соҳибкории истеҳсоливу саноатӣ заминаҳо ва шароити мусоид пайдо шудааст. Гуруҳи муаяйни соҳибкорони ташаббускору неруманд ва силсилакорхонаҳои саноатӣ, ки дар минтақаҳои мамлакат дар ин самт фаъолияти босубот пайдо намуданд, аз ин шаҳодат медиҳад.

Илова бар ин, бо мақсади беҳтар намудани вазъи иҷтимоии аҳолӣ пешниҳод намуданд, ки:

- аз 1-уми сентябри соли 2025:- маоши вазифавии кормандони муассисаҳои томактабӣ ва таҳсилоти миёнаи умумии соҳаи маориф 30 фоиз зиёд карда шавад; - маоши вазифавии кормандони дигар муассисаҳои соҳаи маориф, соҳаҳои илм, фарҳанг, варзиш, тандурустӣ, муассисаҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ, мақомоти ҳокимият ва идоракунии давлатӣ ва дигар муассисаҳои буҷетӣ, инчунин стипендияҳо 20 фоиз зиёд карда шавад; музди меҳнати амалкунандаи кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, хизматчиёни ҳарбӣ ва дигар кормандони ин мақомот 20 фоиз зиёд карда шавад; ҳадди аққали музди меҳнат барои тамоми соҳаҳои иқтисодву иҷтимоӣ ба андозаи 1000 сомонӣ дар як моҳ муқаррар карда шавад.

Аз 1- уми сентябри соли 2025 нафақаҳои суғуртавӣ, меҳнатӣ ва иҷтимоӣ, инчунин, иловапулӣ ба онҳо тибқи муқаррароти моддаи51 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи нафақаҳои суғуртавӣ ва давлатӣ” ва андозаи нафақаи заминавӣ 10 фоиз зиёд карда шавад;

Мусаллам аст, ки рушди маориф бо пешрафти соҳаи илм пайванди ногусастанӣ дорад.

Ҳамаи пешравию пирӯзии ҳар як давлат ва ҷомеаро мактабу маориф ва илму дониш таъмин мекунад.

Дар шаш сол дар озмуни “Тоҷикистон– Ватани азизи ман” 21 ҳазору500 нафар иштирок карда, қариб500 нафари онҳо соҳиби ҷойҳои яку, дуюм ва сеюм гардидаанд. Дар озмунҳои дигар , аз ҷумла“Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Илм фурӯғи маърифат” ва “Тоҷикон - оинаи таърихи миллат” низ то имрӯз 2 миллиону 60 ҳазор нафар шаҳрвандони кишвар, хусусан, наврассону ҷавонон иштирок карда, қариб 1000 нафар соҳиби шоҳҷоиза, ҷойҳои намунавӣ ва ҷоизаҳои пулӣ гардидаанд.

Мо мактабро ба ҳайси боргоҳи илму дониш, саводу маърифат ва омӯзгорро чун шахси мафкурасозу тарбиятгари насли наврас эътироф карда, ба онҳо арҷу эҳтиром гузоштанро аз ҷумлаи масъалаҳои муҳимтарин медонем.

Зеро агар мактаб ва омӯгор набошад, сатҳи маърифатнокии мардум паст мегардад, миллат бесавод мемонад, ҷомеа ба ҷаҳолат гирифтор мешавад ва дар натиҷа оромиву сулҳу субот, амнияту осоиш ва муҳимтар аз ҳама, рушди давлат сахт халалдор мегардад.

Бинобар ин, ғамхорӣ кардан ба илму маориф, яъне ҳалли масъалаҳоидар ин самт ҷой дошта- сармоягузорӣ ба хотири рушди неруи инсонӣ мебошад.

Бо истифода аз имкониятҳое, ки давлат ва Ҳукумати мамлакат фароҳам оварда истодааст, муассисаҳои илмиву таҳқиқотӣ ва таҳсилоти олӣ бояд бо роҳи анҷом додани кашфиёту ихтироот, ҷорӣ намудани усулҳои инноватсионии пешбурди таҳқиқоти илмӣ ва техникаву технологияҳои муосир дар рушди минбаъдаи иқтисоди моллиамон саҳми фаъолтар гузоранд.

Вазъи имрӯзаи илми кишвар тақозо менамояд, ки ҷиҳкати ба равандҳои ҷаҳони имрӯза мутобиқ намудан ва тибқи талаботи замони муосир ба роҳ мондани фаъолияти муассисаҳои илмӣ ва таҳсилоти олӣ тадбирҳои муассир андешида шаванд.

Дар ин самт, вазоратҳои маориф ва илм, меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолиро зарур аст, ки дар ҳамкорӣ бо дигар вазорату идораҳо тавасути роҳандозии барномаҳои таълими касбу ҳунарҳои муосир ва васеъ ҷорӣ намудани омӯзишиамалии донишҷӯён бо роҳи пайванди илм ва истеҳсолот ҷиҳати баланд бардоштани сатҳу сифати омодасозии мутахассисони соҳаҳои саноат ва технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ, инчунин, иқтисоди рақамӣ тадбирҳои судмандро амалӣ созанд.

Таъкидҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи қаноатмандӣ ва ташаббусҳои созандаи мардуми кишвар, аз ҷумла ҷавонон ва бонувони саодатманду ватандӯст, боиси сарфарозист.

Яъне мо бояд боз ҳам бештар заҳмат кашем ва барномаҳои созандаву нақшаҳои бунёдкоронаи барои рушди давлат ва ободии Ватан тарҳрезикардаи худро саривақт ва бо сифати баланд ба анҷом расонем.

Мо бояд ватандӯсту ватанпараст бошем ва ҳар гиз фаромӯш насозем, ки эҳсоси гарми ватандӯстӣ ва ҳисси баланди миллӣ омили асоситарин ва роҳи муҳимтарини рушди давлат ва ҷомеа мебошад. Бесабаб ҳам нест, ки Пешвои муаззам пайваста таътаъкид менамоянд, ки “Ин Ватанро аз ҳарвақта бештар дӯст мебояд дошт!”.

Илова бар ин, ҳифзи истиқлолу озодии Тоҷикистони маҳбубамон ва дастовардҳои он – сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ бояд қарзи инсонӣ, вазифаи шарҳвандӣ ва рисолати имонии ҳар як фарди бонангу ному ва ватандӯсту ватанпарасти ҷомеа бошад.

Итминони комил дорем, ки дар партави сиёсати созанда ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳар яки мо дар фазои иттиҳоду сарҷамъӣ ва сулҳу салоҳ барои ҳифзи истиқлоли миллӣ бо саъю талош ва кӯшишу ғайрат ва заҳмати фидокорона саҳми сазовори хешро мегузорем. Дар ин замина мо кормандони соҳаи илм низ аз Паёми навбатии Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ рӯҳу илҳоми тоза гирифта, кӯшиш ба харҷ медиҳем, ки аз имкониятҳои мавҷуда самаранок истифода бурда, нуктаҳои дар ин ҳуҷҷати муҳим баёнгаштаро дар амал ҷорӣ намоем ва бад ин васила дар пешравию шукуфоии Тоҷикистони маҳбубамон саҳм гузорем.

Расулов Т.М. номзади илмҳои иқтисодӣ, Муассисаи давалатии Маркази таҳқиқоти технологияҳои инновасионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Расули Ф. Т. ходими илми Муассисаи давалатии Маркази таҳқиқоти технологияҳои инновасионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Металлургияи ранга - як соҳаи муҳими саноати вазнин буда, процессҳои ҳосил ва бойгардонии маъдан, истеҳсолу коркарди металлҳои ранга ва хӯлаи онҳо, инчунин ҳосил кардани алмосро дар бар мегирад. Металлургияи Ранга дар баробари истеҳсоли металлҳо ва хӯлаи онҳо маҳсулоти прокату мошинавӣ, хӯлаҳои сахт, хокаи металлҳо, намакҳо ва пайвастҳои гуногуни металлҳои ранга, металлҳои нодиру асил, химикатҳо низ ҳосил мекунад.

Металлҳои ранга ва хӯлаи онҳо дар саноати мошинсозӣ, тайёр намудани асбобҳо, саноати электрикӣ, радиотехникӣ, электроника, техникаи атомӣ, дар биологияю тиб аҳамияти калон доранд. Истифодаи васеъи металлҳои ранга махсусан дар асри 20 боиси тараққии босуръати Металлургияи Ранга гардид. Дар маъдани металлҳои ранга одатан миқдори металли асосӣ ниҳоят кам аст. Танҳо маъдани алюминий, магний ва титан 10—30% металл дорад. Хусусияти хоси маъдани металлҳои ранга дар он аст, ки ба ғайр аз металлҳои асосӣ (мис ё сурб) металлҳои рангаи дигар низ дорад.

Маъданро вобаста ба хусусият ва шароити ҷойгирӣ бо усулҳои кушод, зеризаминӣ, гидравликӣ ва бо ёрии мошинҳои хокканӣ ҳосил мекунанд. Маъданро баъди кандан бо усулҳои флотационӣ, гравитационӣ, электромагнитӣ, электростатикӣ, химиявӣ ва ғ. аз металлҳои асосӣ бой мегардонанд. То Инқилоби Октябр Металлургияи Ранга дар Россия хеле суст тараққӣ мекард ва захираҳои ашёи хоми он танҳо дар якчанд ноҳия маълум буд. Муассисаҳои истеҳсоли маъданӣ металлҳои ранга ва коркарди онҳо асосан тобеи капитали хориҷӣ буд. Қисми зиёди маҳсулоти Металлургияи Рангаро Россия аз хориҷа мегирифт. Солҳои Ҳокимияти Шуравӣ дар аксарияти ноҳияҳои ИҶШС, аз ҷумла дар Тоҷикистон, конҳои бисёри металлҳои ранга тадқиқ шуда, ҳамаи соҳаҳои Металлургияи Ранга босуръат пеш рафт. ИҶШС аз ҷиҳати захираи ашёи хоми мис, сурб, руҳ, алюминий, қалъагӣ, волфрам, молибден, сурма ва симоб дар ҷаҳон ҳоло ҷои намоёнро ишғол мекунад. Конҳи асосии мис дар РСФСР, Қазоқистон, Ӯзбекистон ва Арманистон, сурб ва рӯҳ дар Қазоқистон, ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна, Сибир ва Шарқи Дур, ашёи хоми алюминий (бокситҳо) дар РСФСР, РССУ, РСС Қазоқистон, маъдани нефелин дар кишвари Красноярск, нимҷазираи Кольск, дар РССУ., РСС Қазоқистон, РСС Озарбоёҷон, маъданҳои никелу кобалт дар Урал, Қазоқистон, Украина, конҳои қалъагӣ дар ноҳияҳои шарқӣ ва шимолу Шарқии мамлакатамон, молибден дар Кавкази Шимолӣ, Закавказия, Сибири Ғарбӣ, РСС Қазоқистон., симоб дар РССУ, РСС Қирғизистон, дар шимолу ғарбии РСФСР, Украина ва РСС Қазоқистон воқеъ гаштаанд.

Инчунин конҳои бисёри тилло ва металлҳои нодир кашф шудаанд. Саноати Металлургияи Ранга, ки дар солҳои Ҷанги якуми ҷаҳонӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ хароб шуда буд, барқарор гардида, босуръат тараққӣ кард. Дар охири панҷсолаи 2-юм (1937) мисгудозӣ дар ИҶШС нисбат ба соли 1913 3,5 маротиба афзуд, истсҳсоли махсусан сурб, рӯҳ зиёд шуд. Соҳаҳои нави алюминий, никел, қалъагӣ, истеҳсоли металлҳои нодир ба вуҷуд омаданд. Соли 1932 аввалин заводи алюминии Волхово, 1937 заводи Днепровск (Запорожия) ва аввалин заводи никели Уфалйск (дар Урал) ба кор даромад. Ҳанӯз солҳои 5-солаи 1-ум заводҳои мисгудозии Красноуральск, Белово (Сибири Ғарбӣ), заводи рӯҳ дар Константиновск (РССУ) ва ғ. сохта шуданд. Солҳои минбаъдаи панҷсолаҳои пеш аз ҷанг муассисаҳои зиёди Металлургияи Ранга, аз ҷумла заводҳои мисгудозии Карсакпанск ва Балхаш, заводи сурб дар Чимкенти Қазоқистон, як қатор заводҳои мисгудозӣ ва заводҳои дигар (алюминий, рӯҳ, комб. «Южно-урал-никель») дар Урал, Сибир ва Шимол («Североникель»), Кавкази Шимолӣ, Украина ва дигар ноҳияҳои мамлакат сохта шуданд.

Дар солҳои баъди ҷанг Металлургияи Ранга босуръат тараққӣ кард. Соли 1950 истеҳсоли мис, алюминий, никел, рӯҳ, сурб ва дигар металлҳои ранга нисбат ба солҳои пеш аз ҷанг хеле афзуд. Саноати титан ва нимноқил ба вуҷуд омад. Металлургияи мис никелу кобалт, рӯҳу сурб, алюминий, қалъагӣ, волфраму молибден, тиллою платина, алмос, магний, симобу сурма, металлҳои нодир ва ғ. тараққӣ кард. Як қатор муассисаҳои калону нав, масалан, комбинати никелу миси Норильск, заводхои қалъагии Новосибирск, алюминии Богословск, Новокузнецк (вилояти Кемерово), комбинати рӯҳу сурби Усть-Каменогорск ва ғ. сохта шуданд. Соли 1960 маҳсулоти умумии Металлургияи Рангаи Иттифоқи Советӣ нисбат ба 1950 хеле афзуд. Дар Ёқутистон яке аз калонтарин дар ҷаҳон маркази истеҳсоли алмос ҳаст. Солҳои 1966—75 ҳаҷми истеҳсоли металлҳои ранга ду маротиба зиёд шуд. Структураи маҳсулоти саноати металлҳои нодир хеле васеъ шуда, истеҳсоли металлҳои нодир ва элементҳои махсусан холис (кадмий, индий, селений, теллур, висмут, рений, германий, галлий ва ғ.) аз худ карда шуд.

Солҳои 70 аз 105 элементҳои химиявӣ 74-тоашро дар маҳсулоти тайёр ва нимфабрикатҳо истифода мебаранд. Инкишофи истеҳсоли металлҳои ранга интенсивонии процессҳои технологӣ, азнавсозӣ ва аз нав таҷҳизонии муассисаҳо ва ба истифода додани қувваҳои навро таъмин менамояд. Комплексҳои калони саноатии дорои дараҷаи баланди концентрация ва махсусгардонии истеҳсолот (комбинатҳои рӯҳу сурби Усть-Каменогорск, комбинатҳои кӯҳию металлургии Норильск, Олмалик, Незказган, Балхаш) ба вуҷуд омаданд. Ҳосилнокии меҳнат солҳои 1966—75 қариб 2 маротиба афзуд.

Металлургияи Рангаи Тоҷикистон асосан муассисахои муштараки цикли нотамоми металлургӣ ва концентратҳои коркардабарориро муттаҳид менамояд. Як қатор фабрикаҳои бойгардонии маъдан, муассисаҳои ҷустуҷӯю эксплуатацнонии «Тоҷиктилло» ва заводи гидрометаллургии Исфара мавҷуданд. Дар РСС Тоҷикистон фабрикаҳои коркардабарории рӯҳу cyрб, мису молибден, волфрам, симобу сурма ва маъдани флюоритӣ кор мекунанд. Маҳсулоти истеҳсол шударо ба заводҳои металлургӣ мефиристанд, ба ғайр аз металлҳои асосӣ, инчунин элементҳои нодир ва пароканда низ ҳосил менамоянд. Заводи гидрометаллургии Исфара концентратҳои целистийро бе бойгардонии пешакӣ ҳосил мекунад. Фабрикаҳои истеҳсоли волфрам ва сурма, идораҳои маъданӣ Чоруқдарон (1942), Челав (1945), кони Майхура (1943) ва комбинати Анзоб (1945) асосан дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ сохта шудаанд. Нишондиҳандаҳои технологии аз маъдан ҷудо кардани компонентҳои гаронбаҳо баробари муассисаҳои пешқадами Иттифоқи Советӣ мебошад. Дар фабрикаи Чоруқдарон флотацияи мис, молибден, волфрам ба амал бароварда мешавад. Дар ин ҷо усули аввалин бор дар ИҶШС коркардашудаи ишқоронии маҳсулоти мобайнӣ бо кислотаву сода истифода мешавад, ки дар натиҷа баробари концентратҳои аълосифат молибдат, волфрамати калций, сулфати барий низ мегиранд. Комбинати кони Анзоб яке аз калонтарин муассисаҳои мамлакат оид ба коркарди маъданҳои симобу сурма мебошад. Истеҳсоли рӯҳ, сурб, мис, висмут дар ҷумҳурӣ аз ҳисоби васеъ намудани кори заводи сурбу рӯҳи Адрасмон зиёд карда мешавад, ки базаи ашёи хоми он кони шарқи Конимансур мебошад. Саноати истеҳсоли тилло ба корхонаҳои «Тоҷиктилло» вобаста аст. Дар он ба таври автоматӣ аз маъданҳои кварцӣ маҳсулоти тиллодор ва аз он минбаъд тилло мегиранд. Соли 1972 дар ҷумҳурӣ бори аввал бо усули драга (мошини хокканӣ) ҷудо кардани тилло cap шуд.

Аз соли 1969 истеҳсоли симоб бо роҳи сӯзондани маъданҳои симоб дар кураҳои мудаввари чархӣ инкишоф меёбад. Истифодаи саноатии ашёи хоми магний конҳои Тоҷикистон бо мақсади истеҳсоли металли магний дар заводи электрохимиявии Ёвон амалӣ мегардид. Дар Тоҷикистон заводи алюминийи Тоҷикистон (ш. Турсунзода) пурра ба кор даромад. Завод технологияи истеҳсоли алюминийро дар асоси комёбиҳои навини илму техника ба роҳ мондааст.

Адабиёт:

Беляев А.И., Металлургияи металлҳои сабук. М., 1070; Савицкий Б.М., Клячно В., Металҳои давраи кайҳонӣ, М., 1972; Эликман А.Н., Меерсон Т.А., Металлургияи металлҳои нодир, М., 1973.

Ҷайлоев Ҷамшед Ҳусейнович - номзади илмҳои техникӣ, пешбари илмии озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррозия устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Худойбердизода Саидмири Убайдулло - номзади илмҳои техникӣ, ходими пешбари илмии озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррозия устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ