Номи шаҳри Душанбе дар солҳои истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ҳамчун маркази маъмурии кишвари мустақили Тоҷикистон ба ҷаҳону ҷаҳониён муаррифӣ гардид. Ин шаҳри зебову замонавӣ, ки дар остонаи кӯҳҳои баланд ҷой гирифтааст, сол то сол ободтару дилработар мегардад. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон маркази ҷумҳуриро чунин тавсиф намудаанд: «Пойтахти Тоҷикистон — шаҳри Душанбе оинаи таъриху зиндагии миллати тоҷик ва давлати тоҷикон аст».

Бале, Душанбе, оинаи софу беғубори миллати тоҷик аст. Ҳар сол ҳазорҳо нафар меҳмонон аз кишварҳои гуногун ба ин ҷо омада, мавзеҳои зебоманзари пойтахтро тамошо мекунанд. Пойтахтро «боғшаҳр» меноманд, гулҳои зебою назаррабо ва манзараҳои дилфиребашро тамошо карда, таърифу тавсиф менамояд.

Мавриди зикр аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯзҳои аввали ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ бо такя ба принсипҳои сиёсати «дарҳои боз», сулҳҷӯёна ва фидокорӣ муносибатҳои дӯстонаи ҳамкориҳои баробарҳуқуқ ва мутақобилан судмандро бо аксари кишварҳои ҷаҳон ва бо як қатор кишварҳои ҷаҳон муносибатҳои шарикии стратегӣ барқарор ва минбаъд онҳоро ва таҳким бахшидааст.

Дар баробари ин сиёсати хориҷии давлати мо ба таъмини иштироки васеъ ва самараноки кишвар дар созмонҳои дахлдори байналмилалӣ ва минтақавӣ нигаронида шудааст. Тоҷикистон бо татбиқи чунин сиёсат дар таъмини амнияту сулҳ, ҳамкориҳои созандаи байналмилалӣ ва муколамаи созанда саҳми амалии худро мегузорад ва инчунин аз имконоти созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ ба манфиати таъмини рушди устувори кишвар ва таҳкими мавқеаш дар арсаи байналмилалӣ истифода мебарад.

Дар як муддати кутоҳ аз руи меъёрҳои таърихӣ ҷумҳурии мо бо 180 давлати чаҳон муносибатҳои комилҳуқуқи дипломатӣ барқарор намуда, узви фаъоли созмонҳои бонуфузи байналмилали ва минтакави гардид. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо роҳандозии шарикӣ бо ҷомеаи ҷаҳонӣ дар доираи созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ ҳамкориҳоро бо СММ ва ниҳодҳои махсуси он, СҲШ, СААД, САҲА, ЭКО, инчунин бо шарикони рушд, институтҳои молиявии байналмилалӣ ва минтақавӣ густариш дод. Махсусан ба рушди муносибатҳои судманд дар доираи Созмони ҳамкории Шанхай таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд. Чаласаҳои созмонҳои зикршуда дар шаҳри Душанбн баргузор гардиданд, ки ин барои кишвари мо ифтихори бузург аст.

Дар баробари ин бояд қайд намоем, ки Маркази тадқиқоти технологияҳои инноватсионии Академияи миллиии илмҳои Тоҷикистони низ дар пойтахт се конфронси байналмилалӣ гузаронид, ки дар онҳо олимону мутахассисони кишварҳои гуногун бо маърӯзаҳои ҷолиби илмию назариявӣ ва амалӣ баромад карданд.

Дар биноҳои муҳташами «Қасри миллат», «Наврӯзгоҳ», «Тоҷикистон» «Хеят реҷенси», «Гранд - отел» «Душанбе - сирена» ва ғайра мунтазам чорабиниҳои зиёди байналмилалӣ доир мегарданд. Дар воқеъ, шаҳри Душанбе ба маркази ҷамъомадҳои сатҳи баланд, баргузории форуму конфронсҳои бузурги байнидавлатӣ ва созмонҳои байлмилалию минтақавӣ табдил ёфтааст.

Манучеҳр Расулов, Алқос Сайдалиева - ходимони илмии Маркази тадқиқоти технологияҳои инноватсионии АМИТ

Ҷомеаи ҷаҳонӣ танҳо дар доираи фаъолияти дастаҷамъона ва муштарак метавонад дар мубориза бо зуҳуроти нангини замони муосир – терроризм ва экстремизм муваффақ гардад. Дар ҷаҳони муосир равандҳо ва зуҳуроте мавҷуданд, ки танҳо ба як кишвар ва ё як минтақа не, балки ба тамоми кишварҳои ҷаҳон ва дар маҷмӯъ ба кулли мардумони сайёра таҳдид мекунанд. Яке аз чунин зуҳуроти номатлуб, ки хатари минтақавию байналмилалиро ба бор оварда, дар ҳама қитъаҳои олам тамоюли паҳншавиро дорад, ин терроризм ва экстремизм мебошад. Олимону муҳаққиқон навъҳои гуногуни терроризм ва экстремизм, аз қабили терроризми сиёсӣ, динӣ, экологӣ, зиддиҷаҳонишавӣ, фарҳангӣ, ахлоқӣ, миллатгароӣ, технологӣ, биологӣ, кибернетикӣ ва ғайраро муайян карда, ба ин натиҷа расидаанд, ки дар замони муосир аз ҳама беш терроризму экстремизми динӣ ҷаҳони муосирро ба мушкилот гирифтор намудааст. Ба ақидаи аксар сиёсатшиносон экстремизм бештар дар дин, ки хусусияти ҷалбнамоӣ дорад, реша меронад ва он дар тамоми гӯшаву канори сайёра ба мушоҳида мерасад. Зеро дар бисёр мавридҳо ба назар мерасад, ки ифротгароён дар зери шиорҳои динӣ баромад намуда, аз номи дин ҳарф мезананд ва фармонҳои худро қонунҳои шариат меноманд. Ин, пеш аз ҳама, ба хотири сӯистифода аз шуури динии мардум равона гардида, ҳеҷ пайвастагӣ ба арзишҳои динӣ надорад. Дар варақаҳои хабарии мақомотҳои пешрафтаи хабарӣ, номҳои шаҳрвандони Осиёи Марказӣ, ки дар фаъолияти гурӯҳҳои экстремистӣ ва террористӣшомил шудаанд бештарпайдо мешаванд. Пас, ин амалкарди ифротгароён аз бединию хиёнати онҳо дарак медиҳад.

Зуҳуроти ифротгароӣ ва терроризм дар минтақаи Осиёи Миёна аз аввали солҳои 90-уми асри гузашта сарчашма мегирад. Вазъияти геополитикии Осиёи Марказӣ нишон дод, ки таъсири минтақаҳои ноустувор аз қабили Қафқоз, вилояти мухтори Синзияни Чин, Афғонистон, Шарқи Наздик боиси нооромии сиёсӣ гардад. Дар робита ба хусусиятҳои ҷуғрофӣ, табиӣ, иқлимӣ ва таърихӣ водиҳои Фарғона ва Қаротеғин, ки қисман минтақаҳои Узбекистон, Қирғизистон ва Тоҷикистонро дар бар мегиранд, имконияти кам доранд барои рушди фаъолияти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ. Ҳамзамон ин минтақаҳо майдонҳои муносиббарои пинҳон кардани фаъолияти гурӯҳҳои террористӣ ва экстремистӣ гардида, батаври пинҳони ташвиқот кардани идеологияи ифротгароии худ дар байни аҳолии маҳаллӣ имконияти хуб пайдо карданд. Аз ин ҳолат намояндагони ташкилотҳои террористию экстремистӣ истифода намуда, ба ғасби ҳокимияти давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон шурӯъ намуданд. Дар шароити номуайянӣ мардумро ба як самти барои худ дилхоҳ равона намудан душвор буд ва барои ин маблағҳои калонро масраф кардан лозим меомад. Аз ин лиҳоз, муассисони чанде аз ҳизбу ҳаракатҳои навтаъсиси ҳамонвақта бо баҳонаи ҳифз кардани дин ба баъзе аз ташкилоту созмонҳои ба ном хайриявии кишварҳои дигар, аз ҷумла давлатҳои исломӣ муроҷиат намуданд.

Дар чунин вазъият давлатҳои исломӣ ин равандро истифода бурда, бо тезӣ ва мақсаднок онҳоро маблағгузорӣ карданд. Аз тарафи дигар, вуҷуд надоштани назорати қатъӣ, бемасъулиятӣ дар қисмҳои ҳарбие, ки аз собиқ Иттиҳоди Шуравӣ дар қаламрави Тоҷикистон боқӣ монда буданд, ба он оварда расонид, ки онҳо ба фурӯхтани яроқу аслиҳа ба гурӯҳҳои гуногун ва оғоз кардани муҳимоти ҷангӣ оғоз намуданд. Бар замми ин, сарҳади давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Исломии Афғонистон бе назорати қатъӣ монд, ки дар ҳудуди он гурӯҳҳои зиёди террористӣ арзи вуҷуд мекарданд. Осиёи Марказӣ дар алоҳидагӣ ва дар доираи созмонҳои минтақавию ҷаҳонӣ кӯшиш ба харҷ медиҳанд, то ин ки бо хатари ифротгарои муқовимат намоянд. Зеро роҳи ягонаи муқовимат бо чунин падидаи номатлуб, дастаҷамъона ба вуҷуд овардани роҳҳои коҳишдиҳандаи ин хатар ва мубориза бар зиддӣ он мебошад.

Кишварҳои Осиёи Марказӣ бо хатари ифротгарои ҳар яке бо роҳҳои мухталиф муқовимат менамоянд ва хусусияти ҳар кишвари минтақа гуногун ба назар мерасад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон. Мақомоти Тоҷикистон солҳои охир чораҳо барои муқовимат бо гурӯҳҳои ифротгароиро боз ҳам қавитар намуданд. Дар Тоҷикистон бори аввал 8 декабри соли 2003 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикисттон “Дар бораи мубориза бар зидди экстремизм (ифротгароӣ)” интишор шудааст, ки асосҳои ташкилӣ ва ҳуқуқии муқовимат бо ифротгароиро бо мақсади ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, асосҳои сохтори конститутсионӣ, таъмини соҳибихтиёрӣ, тамомияти арзӣ ва амниятии давлатро муайян менамояд.

Инчунин, дар Тоҷикистон барои муқовимат бо ифротгароӣ бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон аз 12 ноябри соли 2016 дар бораи Стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба муқовимат бо экстремизм (ифротгарои) ва терроризм барои солҳои 2016-2020 ва “Нақшаи амалҳо доир ба амалишавии стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба муқовимат бо экстремизм (ифротгарои) ва терроризм” қабул шуд. Тоҷикистон дар миёни давлатҳои Осиёи Марказӣ аввалин кишваре шуд, ки чунин санадеро ба тасвиб расонид.

Ҷумҳурии Узбекистон оид ба масъалаи мубориза бар зидди ифротгароии сиёсӣ-динӣ ва пешгрии он яке аз самтҳои афзалиятноки фаъолияти мақомоти дахлдори давлатӣ ва инчунин мақомоти худидоракунии маҳалливу ташкилотҳои ҷамъиятии Ҷумҳурии Узбекистон ба ҳисоб меравад.

Дар кишвар низоми муқовимат бо ифротгарои ва терроризм ташкил ва рушд ёфта истодааст. Унсурҳои асосии ин низомро: Прокуратураи Генералии кишвар ва воҳидҳои дахлдори Кумитаи амнияти миллӣ, инчунин Вазорати корҳои дохилии кишвар ва мақомоти маҳаллӣ (комитети маҳаллӣ) дар бар мегиранд. Ҳамзамон, ҳамчун унсурҳои ёрирасон дар ин низом васоити ахбори омма ва ҷомеаи шаҳрвандии кишвар фаъолият менамоянд.

Бо мақсади мубориза бо ифротгарои Ҷумҳурии Узбекистон бо фармони Президенти кишвар Шавкат Мирзиёев Қонун “Дар бораи муқовимат бо экстремизм (ифротгарои)” аз 30.07.2018 №ҚҶУ-489 қабул шудааст. Мақсади қонуни мазкур танзими муносибатҳо дар самти муқовимат бо ифротгарои мебошад. Дар қонунуни мазкур ба мафҳумҳои “ифротгароӣ”, “фаъолияти ифротгароӣ” ва “гурӯҳҳои ифротгароӣ” ифодаи дақиқ ва фаҳмо дода шудааст.

Барои муқовимат дар самти ифротгароӣ ва пешгирии ҷалби ҷавонон ба созмону ҳаракатҳои ифротӣ дар Узбекистон корҳои дахлдор гузаронида мешавад, ки он дар ҳамкории мақомати давлатӣ бо ташкилотҳои ҷамъиятиву динӣ амалӣ карда мешавад. Ҳамин тариқ, дар ҷумҳурӣ ҳар сол барномаҳои махсуси давлатӣ барои мубориза бо ифротгароӣ, терроризм, маводҳои таблиғоти дар интернет (шабакаҳои иҷтимоӣ), баланд бардоштани таҳаммулпазирии ҷавонон ва корҳои фаҳмондадиҳӣ бо муҳоҷирони меҳнатӣ гузаронида мешавад.

Ҷумҳурии Қазоқистон. Муқовимат бо терроризм ва ифротгарои динӣ (мазҳабӣ) дар Қазоқистон хусусиятҳои худро дорад ва яке аз самтҳои таъмини амнияти миллии давлат ба ҳисоб меравад.

Санади асосии барои муқовимат бо ифротгароӣ дар Ҷумҳурии Қазоқистон ин Қонун “Дар бораи муқовимат бо экстремизм ва терроризм” аз 18 феврали соли 2005 ба ҳисоб меравад, ки базаи асосиро барои дарки моҳияти ифротгароӣ (амалҳои ифротгароӣ) ташкил медиҳад.

Ҳуҷҷати дигари қабулшудае, ки он ҳам хеле муҳим аст, барномаи муқовимат бо терроризм ва ифротгароии динӣ (мазҳабӣ) барои солҳои 2018-2020 ба ҳисоб меравад. Дар сарлавҳаи ин ҳуҷҷат омадааст, ки хатари ҷиддӣ барои амнияти миллии кишвар ин масъалаи ифротгароӣ ва терроризм ба ҳисоб меравад.

30 январи соли 2017 дар паёми солонаи худ ба мардум Президенти ҳамонвақтаи кишвар Нурсултон Назарбоев барномаи давлатии “Қазоқистони рақамӣ” – ро таҳия намуд, ки яке аз қисмҳои он ба самти мубориза бар зидии терроризм, ифротгароии динӣ (мазҳабӣ) ва кибертерроризм равона шуда буд.

Инчунин, дар кишвар барои солҳои 2017-2020 Кумитаи амнияти миллии Қазоқистон дар якҷоягӣ бо мақомотҳои давлатии ин кишвар барномаи давлатии “Мубориза бо ифротгароии динӣ (мазҳабӣ) ва терроризм дар Ҷумҳурии Қазоқистон”-ро таҳия намудааст.

Тавре, ки дар лоиҳа қайд карда шудааст, ҳадафи барнома то охири солҳои 2020 - 20% (дар муқоиса бо соли 2016) кам намудани шумораи одамоне, ки ғояҳои ифротиро пайравӣ менамоянд ва барои барангехтани кинаву адовати қавмӣ, миллӣ ва динӣ (мазҳабӣ) мусоидат мекунанд. Ба 95% баланд бардоштани самаранокии кори мақомотҳои дахлдор оид ба пешгирии зуҳуроти ифротгароӣ ва амлаҳои террористӣ дар Қазоқистон пешбинӣ шудааст. Инчунин, мувофиқи ин санад то соли 2020 ба нақша гирифта шудааст, ки сатҳи амалҳои террористӣ ва ифротгароӣ дар кишвар коҳиш дода мешавад ва рафъи оқибатҳои он ҳадди ақал 95%-ро ташкил хоҳад дод.

Ҷумҳурии Туркманистон ҳамчун кишвари соҳибихтиёр барои муқовимат бо ифротгарои ва терроризм дар доираи созмонҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ ҳамкории худро ба роҳ мондааст. Моҳи ноябри соли 2019 дар Ашқобод оид ба мавзӯи ҳамкории кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил барои мубориза бо терроризм ва ифротгарои машваратҳо баргузор шуданд. Дар он ҷо намояндагони кишварҳои Россия, Қазоқистон, Беларус, Қирғизистон, Тоҷикистон, Узбекистон, Арманистон ва Туркманистон имкони густариши ҳамкориҳо дар самти мубориза бар зидди терроризм ва ифротгароиро дар доираи созмони мазкур баррасӣ намуданд.

Ғайр аз он, иштирокчиёни вохӯри таъкид доштанд, ки барои муқовимат бо ифротгарои ва терроризм васоити ахбори омма ва ҷомеаи шаҳрвандӣ унсури хеле муҳим ба ҳисоб рафта, ҳамкорӣ бо онҳо ба мақсад мувофиқ аст.

Дар шароити кунунӣ вазифаи ҳар як фарди ватандӯсту ватанпарвар, миллатдӯсту мусулмон, алалхусус ҷавонон, ки ҳамчун неруи асосии пешбарандаи ҷомеа маҳсуб меёбанд, аз он иборат аст, ки аз таълимоти гурӯҳҳои манфиатҷӯе, ки дини мубини исломро бо терроризм айният медиҳанд ва тундгароиро омили ҳифзи ислом муаррифӣ мекунанд, худдорӣ намоянд, зеро дар натиҷаи гароиш ба ин гуна ҳизбу ҳаракатҳои радикаливу террористӣ ҳам ҷони худро аз даст медиҳанд ва ҳам сабаби аз байн бурдани ҷони ҳазорон нафарони дигар мегарданд. Бояд ҳар як шаҳрванд, ҳар як фарди ин ҷомеа барои ҳифзи истиқлолият ва якпорчагии кишвар талош варзад. Зеро ояндаи халқу миллати тоҷикро бе мавҷудияти давлати миллии тоҷикон тасаввур кардан ғайриимкон аст.

НУРАФШОН БОЗОРОВА- Докторант PhD-и бахши 3-юми Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Февраль 25, 2025 15:53

ДУШАНБЕ, 25.02.2025 /АМИТ «Ховар»/. Мутафаккирону олимони сатҳи ҷаҳонӣ борҳо эътироф намудаанд, ки дар таъриху тамаддуни башарӣ тоҷикон ҳамчун мардумони ориёитабор яке аз миллатҳои қадимтарин ва забони модарияшон, яъне забони тоҷикӣ аз ҷумлаи забонҳои бостонии сайёра ба ҳисоб рафта, саҳми онҳо дар рушди илму фарҳанг ва тамаддуни ҷаҳонӣ ниҳоят муҳим мебошад.

Сарходими илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих Зафар Сайидзода вобаста ба мақоми забони тоҷикӣ аз давраҳои қадим то замони муосир чунин ибрози назар намудааст:

— Хуросони куҳан ва Фарорӯд (Мовароуннаҳр) бар асоси ковишҳо, пажуҳишҳо ва бозёфтҳои бостоншиносон сарзамини бениҳоят бостонӣ аст, ки аз дергоҳ дар он инсон зиндагӣ мекардааст. Ин марзу бум гаҳвораи яке аз дурахшандатарин ва куҳантарин тамаддунҳои ҷаҳон буда, сокинони он дорои тамаддуну фарҳанги чандинҳазорсола мебошанд ва ганҷинаҳои фикрию маънавии онҳо дар марҳалаҳои гуногун ба забонҳо ва гӯишҳои мухталиф нигошта шудаанд.

Пажуҳишҳои зиёде аз донишмандон баёнгари он аст, ки сарзаминҳои Хуросони бостон ва Мовароуннаҳр зодгоҳ, ҷавлонгоҳ ва парваришгоҳи забони тоҷикӣ будааст.

Забони тоҷикӣ решаи қадимӣ дорад ва дар Хуросону Фарорӯди то истилои араб ба ин забон сухан мегуфтаанд.

Давоми ҳазор сол забони мардуми Хуросон ва Мовароуннаҳр ба ҳайси забони илму адаб, забони расмиву идорӣ ҳавзаи густурдаеро фаро мегирифт. Аз ҷумла, дар Хуросонзамин забони тоҷикӣ на танҳо забони гуфтугӯ, балки забони расмӣ буд – ҳама умури девонии давлат, ба монанди фармонҳо, номаҳо, қарордодҳо ва амсоли онҳо ба ҳамин забон буд.

Аҳли пажуҳиш, аз ҷумла донишмандони номдори Эрон дар арсаи забону адабиёти тоҷикӣ-форсӣ, ҳамчун Маликушшуаро Баҳор, Саид Нафисӣ, Бадеъуззамон Фурӯзонфар, Парвиз Нотили Хонларӣ, Забеҳулло Сафо, Шоҳрух Маскӯб, Аҳмадалӣ Риҷоӣ, Ҷалол Матинӣ, Дориюш Ошӯрӣ, Маҳмуд Афшори Яздӣ ва чанд тани дигар бар ин ақидаанд, ки забони тоҷикӣ нахуст дар Хуросону Мовароуннаҳр ба вуҷуд омада ва баъд ба сӯи ғарби Хуросон, яъне Эрони имрӯз роҳ боз намудааст ва ба назари онҳо, ин ҳақиқат имрӯза падидаи пазируфташуда аст.

Забони дарӣ хеле куҳан буда ва ду ҳазор сол пеш ҳам як забони барҷаставу барозанда будааст. Ва мусалламан агар чунин тавоноӣ намедошт, чӣ гуна метавонист ба марҳалаи балоғат ва фасоҳат дар даврони Сомониён бирасад ва осори бисёр боарзишеро, монанди девони Рӯдакӣ, «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ва дигар офаринишҳои ҳунарӣ ба вуҷуд оварад? Забони порсии дарӣ бо ҳамон фасоҳату балоғате, ки дорад, дар поёни садаи XII ба дараҷаи камол расидааст ва донишмандони бузурге, ҳамчун Ибни Сино ва Абӯрайҳон Берунӣ, осори илмии хешро дар риштаи фалсафа ва ситорашиносӣ ба ин забон навиштаанд.

Забони дарӣ бо мурури замон на танҳо ба роиҷтарин ва ҳамагонитарин забони ин марзу бум табдил гардид, балки василаи ҳамдигарфаҳмӣ ва риштаи васл байни қавмҳову қабилаҳои мухталиф гардид ва бино бар тавоноиҳое, ки доштааст ва ҳам аз он хусус, ки ба маҳаллу тоифае мансуб набудааст, дар андаке замоне забони расмӣ, дарборӣ ва умумӣ барои тамоми сулолаҳои Осиёи Миёна ва ҳамчунон аз ақсои Ҳинд то Рум гардид ва санадҳою номаҳои расмиву давлатӣ аз Истанбул то Дакан ба ин забон эҷод мешуданд. Дар ҳақиқат, забони тоҷикӣ нақши забони байналмилалиро барои тамоми ин минтақаҳо дошт.

Забони тоҷикӣ ба бисёре аз забонҳои дунё таъсир гузоштааст. Ҳатто дар забонҳои расмии Чин, Булғористон ва Туркия вожаҳои тоҷикӣ вуҷуд доранд ва аз ин назар бо забони юнонӣ қобили муқоиса мебошад. Ҳамчунин номи бархе аз маконҳо ва шаҳрҳо дар Руминия ва Маҷористон аз забони тоҷикӣ реша гирифтаанд.

Аз забони тоҷикии имрӯза садҳо калимаҳои байналмилалӣ, ба монанди бозор, корвон, кимиё, шимиё, ҷомадон, шалвор, алкул, дито, бонк, тойгар(бабр), дарвеш, булбул, шол, шукр, ҷавон, ёсуман, исфиноҷ, шоҳ, лимон, калид, камондон (ҳамон камондори тоҷикӣ), урд (амр, фармон), астор, сервис, дорюш, гов, тӯфон, модар, падар, хуб, бад, ном, ком, гом, ланг, лак, лаб, абрӯ, ман, бадан, духтар ва вожаҳои зиёди дигар ба бештари забонҳои муҳими дунё роҳ пайдо намудаанд.

Албатта, забони тоҷикӣ ҳамон тавр, ки вожаҳое аз забонҳои ҳамсоягонаш пазируфтааст, вожагони зиёде низ ба онҳо додааст. Таъсири назарраси забони тоҷикӣ дар забонҳои нимҷазираи Ҳинд ниёз ба тавзеҳ надорад.

Забони тоҷикӣ забони байналмилалии ирфон аст. Бисёре аз орифоне, ки аз нажоди турку арабу ҳинд ҳастанд, китобҳои ирфонии худро ба тоҷикӣ навиштаанд. Мактаби тасаввуфи ҳиндуэронӣ, ки аз тариқи ҳавзаи форсизабонон ба Осиёи ғарбӣ ва ҳатто ба шимоли Африқо нашр ёфтааст, бештар китобҳо ва матнҳои худро ба наср ё шеъри тоҷикӣ навиштааст ва забони тасаввуф дар нимҷазираи Ҳинд ва ҳатто дар байни туркон ҳамвора тоҷикӣ будааст.

Дар забонҳои аврупоӣ, аз ҷумла дар англисӣ имрӯз низ калимаҳое бо решаи тоҷикӣ вуҷуд доранд ва шумораи ин калимаҳо ба садҳо вожа мерасад.

Дар китобҳои муқаддаси пайравони динҳои ҷаҳонӣ вожаҳои бисёре аз забони тоҷикӣ вуҷуд доранд, монанди Бағдод, аланбор, Уммон, рустоқ, ҷайҳон, Басра (паси роҳ), рофидин, Ҳиндукуш, шибирқон (шопургон), танга ва амсоли онҳо.

Садҳо вожаи тоҷикиро дар забонҳои қирғизӣ, қазоқӣ, уйғурӣ, туркманӣ ва дигар забонҳо дидан мумкин аст, ки бо мурури садсолаҳо ба ин забонҳо нуфуз кардаанд.

Забони тоҷикӣ барои ҳафтсад сол забони идории Ҳиндустон буд, то ин ки соли 1836 Чарлз Вилям забони англисиро ба ҷои забони тоҷикӣ расмият дод.

Забони тоҷикӣ дар дарозои таърихи ҳазору садсола баъд аз аҳди Сомониён ба рағми душвориҳои ҷонсӯз зинда монд ва ба забони фаромиллие дар ҳавзаи тамаддунии мо табдил гардид ва ҳама қавмҳову нажодҳо забони тоҷикиро ба ҳайси забони расмиву давлатӣ, забони муштарак ва ҳамдигарфаҳмии ин марзу бум пазируфтанд.

Ин забон ёдгори ҷовидонест аз пайвастагӣ ва хешовандии мардумони форсизабон дар гузашти рӯзгор то ба имрӯз. Ин ки мардумони Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон якдигарро бе тарҷумон мефаҳманд ва суҳбат менамоянд, қиссаву афсона нест, балки нишонаи бақову устувории ин забон аст. Бояд ба ин ягонагии ҳавзаи фарҳангӣ ва ин ғановате, ки ҳамаи тоҷикзабонон ба он ҳуқуқи баробари соҳибият доранд, арҷ гузошт.

Бояд гуфт, ки ҳоло тоҷикӣ дар Тоҷикистон, забони форсии муосир дар Эрон ва дарӣ дар Афғонистон дар бахши вижагиҳои савтӣ, грамматикӣ, луғавӣ ва меъёрҳои адабӣ, луғатҳову истилоҳот ва ғайра дар пояи забони муштараки форсии дарии он давр қарор надоранд.

Имрӯз тоҷикӣ, форсӣ ва дарӣ се шохаи нави забони порсии дарии классикӣ буда, ҳар кадом роҳи мустақили ташаккули худро доранд. Аз нигоҳи ҷомеашиносии забон, тоҷикӣ, форсӣ ва дарӣ дар се давлат давоми қарнҳои баъдӣ дар як мақом қарор надоштаанд. Забони форсии муосир дар Эрон ҳамеша ягона забони давлатии ин мамлакат буд ва дар баробари он забони дигаре дар ин мақом қарор надошт. Аммо тоҷикӣ ва дарӣ дар муҳит ва вазъи дузабонӣ мавриди истифода шуда, имрӯз пас аз истиқлоли Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушди озоди забони тоҷикӣ дар мақоми забони давлатӣ имконоти фаровон фароҳам оварда шудааст.

Яке аз тафовутҳо байни тоҷикӣ, форсӣ ва дарӣ дар бахши истилоҳот, аз ҷумла истилоҳоти илмиву техникӣ ба мушоҳида мерасад. Манбаи гуногуни истилоҳпазирӣ иллати тафовути назаррас дар луғати тоҷикӣ, форсӣ ва дарӣ гардидааст. Агар манбаи истилоҳоти муосири хориҷӣ барои забони тоҷикӣ русӣ бошад, ин манбаъ барои форсии Эрон забонҳои фаронсавӣ ва англисӣ ва барои Афғонистон англисӣ маҳсуб мешавад. Меъёрҳои адабии форсии муосир ва тоҷикӣ низ дар сабкҳои забонӣ тафовут доранд.

Ин ҳама мушаххасоти забонӣ далели дурустии истилоҳи «забони тоҷикӣ» ва муносибу мувофиқ будани он барои забони тоҷикии муосир мебошад. Истифодаи «забони тоҷикӣ» – бар ивази «форсӣ» ё «дарӣ» – ҳеҷ маънои инкори таърихи гузаштаи ин забонро надорад. Имрӯз дар Ғарбу Шарқ ва дигар давлатҳои ҷаҳон ин се шохаи забони форсии нав ва ё форсии дариро бо ҳамин номҳо мешиносанд.

Ғайр аз ин, тоҷикӣ, форсӣ ва дарӣ ҳамчун забони адабӣ дорои лаҳҷаҳои маҳаллии гуногун ҳастанд, ки ин лаҳҷаҳо танҳо бо ҳамин шаклҳои адабии забон иртибот доранд ва ин лаҳҷаҳо танҳо манбаи ташаккули забони адабии минтақаи худ мебошанд. Мавҷудияти се шакли адабии забони порсии дарӣ дар се минтақа дар мақоми забони давлатии се ҷумҳурӣ ба гузаштаи таърихии забони муштараки классикӣ иртибот дорад.

Тоҷикон – мардуми ориёии эронинажод – давоми ҳазорсолаҳо дар ин сарзамини таърихии хеш сукунат доштаанд ва ин миллати номвар имрӯз номбардори гузаштагони хеш ва посдори фарҳангу суннати ниёгони хеш аст. Аз ин рӯ, аз номи тоҷик ва ҳам аз забони тоҷикӣ бояд ифтихор намуд, таърихи миллат ва таърихи забони миллиро пайваста бояд омӯхт ва онро гиромӣ дошт.

Пойтахти Тоҷикистон – шаҳри Душанбе оинаи таъриху зиндагии миллати тоҷик ва давлати тоҷикон аст. Аз рӯзҳои аввали соҳибистиқлолӣСарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба рушду пешрафти пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол – шаҳри Душанбе ҳамчун маркази маъмурӣ, сиёсӣ ва фарҳангии сарзамини аҷдодӣ таваҷҷуҳ зоҳир менамоянд. Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвари сарсабзест дар домони кӯҳҳои сарбафалак. Шаҳри Душанбе маркази Ҷумҳурии Тоҷикистон, шаҳри пайвандгари дилҳо, макони меҳру шавқат, маскани тоҷикони бузург аст. Душанбе кишварест, ки барои аз хурд то бузурги ин сарзамин Ватан аст. Ватане, ки дар канори бузургаш ба дунё омадаему бузург гаштаем. Ватане, ки мисли модари ғамхор дӯсташ медорем. Меҳане, ки сар то сар гул-гулшукуфону ободу зебову бофароғат аст. Душанбе бузургшаҳрест, ки тоҷиконро чун миллати бузургу номдор, маркази умеду армон аст.

Даме, ки дар кӯчаҳои ин шаҳри бузург қадам мезанем, беихтиёр аз зебогии муҳити атрофаш ҳаловат мебарем. Даме, ки мардуми меҳмоннавозу бофарҳанги дорои маданияти баланди шаҳрвандонашро вомехӯрем, беихтиёр нидо мекунем:

Душанбе макони мардони хирад, занони ба ору номус ва тифлакони дилшоду бахтиёр аст. Мавзеест, ки саросар дилфиребу дилоро ва бешубҳа мафтункунанда. Душанбе шаҳрест зебову дилоро ва макони мардумони меҳмоннавоз, олиҳиммат ва сарбаланду номдор: Душанбе маконест, ки саросар гулрезу гулбасару машҳуру дилорост. Биноҳои серошёна, қасру толорҳои барҳаво, театру донишкадаҳои бузург, биноҳои маъмуриву фарҳангӣ, илова бар ҳамаи ин маркази сиёсию фарҳангӣ ва иқтисодӣ буданаш Душанберо даҳчанд зебову овозадор мегардонад.

Имрӯз барои ҳама равшан аст, ки ҳадафҳои номбурда, ҳамчунин ҳимояи манфиатҳои миллӣ, ҳифзи дастовардҳои истиқлолият, барқарории суботи сиёсиву иҷтимоӣва таҳкими ваҳдати миллӣ, муайянкунандаи самтҳои фаъолияти Президент, Маҷлиси Олӣ, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо, сохторҳои худидораи маҳаллӣ, корхонаву муассисаҳои давлативу ғайридавлатӣ, инчунин ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ мебошанд.

Душанбе фахри даврони ҳар як бошандаи ба ору номуси ин сарзамини дилорост. Даме, ки дар эҷодиёти ин ё он адиби бузург васфи ин боғшаҳри дилкушоро мутолиа менамоем, метавон гуфт, ки Душанбе даҳчанди ин ситоишҳову фузунтар аз ҳамаи арзишҳост, зеботар аз ҳамаи зебогиҳои олам аст, ки ақли бинандаро мафтун мегардонад.

Азнавсозиву ободонӣ ва пешравиҳои пойтахти азизамон аз заҳмату корнамоиҳои шабонарӯзии фарзонафарзанди миллат, раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ далолат мекунад. Соли 2021 пойтахти Тоҷикистон - шаҳри Душанбе пойтахти фарҳангии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил эълон шуда буд, ки дар Театри давлатии академии опера ва балети Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣбо иштироки Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ маросими ифтитоҳи расмии эълон гардидани “Душанбе-пойтахти фарҳангии Иттиҳод-2021” баргузор гардида буд, ки дар он намояндагони Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, кишварҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, бародаршаҳрҳо, корпуси дипломатӣ, созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавии муқими шаҳри Душанбе, роҳбарияти вазорату кумитаҳо, мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Душанбе, раёсату идораҳо, муассисаҳои таҳсилоти миёна ва олии касбӣ, коршиносон, ширкатҳои сайёҳӣ ва намояндагони васоити ахбори омма иштирок намуда буданд. Котиби Кумитаи иҷроияи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил Бекетжан Жумангулов ва директори иҷроияи Бунёди байнидавлатии ҳамкориҳои гуманитарии кишварҳои аъзои ИДМ Анатолий Иксанов дар бораи таърих ва аҳамияти барномаи байнидавлатии “Пойтахтҳои фарҳангии Иттиҳод” суханронӣ намуда, Сертификати махсуси “Душанбе-пойтахти фарҳангии Иттиҳод-2021”-ро ба Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ супорида буданд. Маврид ба зикр аст, ки Барномаи байнидавлатии “Пойтахтҳои фарҳангии Иттиҳод”, бо мақсади муаррифии фарҳангу тамаддун, имкониятҳои сайёҳӣ ва тавсеаи ҳамкориҳои мутақобилан судманди давлатҳои мазкур роҳандозӣ шуда буд.

Бояд гуфт, ки Душанбе ҳамеша чун «шаҳри сабз» шуҳрат дошт, аммо солҳои охир бо ташаббуси бевоситаи Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Тоҷикистон навъҳои гуногуну нодири дарахтони бисёрсолаи ороишию сояафкан аз гӯшаҳои гуногуни дохил ва хориҷи кишвар ворид карда шуда, дар шоҳроҳҳо, кӯчаву хиёбонҳо ва марказҳои фарҳангию фароғатии пойтахт шинонида шудаанд. Созандагиву ободкорӣва сабзу хуррам гардонидани муҳити атроф яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати бунёдкоронаи давлату Ҳукумати кишвар ба ҳисоб меравад.

Ин аст, ки дар партави сиёсати созандаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва иқдомҳои наҷиби Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ солҳои охир пойтахти мамлакат-шаҳри Душанбе симои худро куллан дигар намудаву дарахтони ҳамешасабз, гулу буттаҳои ороишӣ ва ниҳолҳои гуногуни сояафкан ба ҳусни он таровати тоза зам намудааст. Бозсозиҳою бунёди майдончаҳои варзишӣ ва майдончаҳо барои бозиҳои кӯдакон, ки ҳоло назди манзилгоҳҳо ҷараён доранд, бо ҳеҷдавре қобили қиёс нестанд. Ободониҳое, ки имрӯз дар пойтахти Ватани азизамон шуда истодаанд, албатта, ба сатҳи маънавиёти ҷомеа, ахлоқу рафтори сокинон ва фарҳанги шаҳрдорӣбетаъсир намемонанд. Хушбахтона мо ба ин восита Душанбеи хешро ба шаҳри хирад, «шаҳри накӯкорон» табдил дода, орзуи деринаи гузаштагонамонро амалӣгардонидем.

Хулоса, Душанбе ҳамчун маркази бузурги Тоҷикистони азизу соҳибистиқлол, ҳар рӯзу ҳар соат дар айни шукуфтанҳост ва рӯз то рӯз онро ободу зебо, бофароғату дилнишин дидан метавон.

Муллоева Н.М. н.и.х. - ходими пешбари имлии Маркази таҳқиқоти технологияи инноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Моҳи декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар иҷлосияи 77-уми худ Қатъномаи «Соли 2025 — Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо»-ро, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбарӣ шуда буд, якдилона қабул кард.

Ташаббуси навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмонро 153 давлати узви ин созмон ҷонибдорӣ намуд. Қабули чунин як қатъномаи барои ҷомеаи муосири ҷаҳонӣ муҳиму муфид мояи ифтихору сарфарозии ҳамаи тоҷикони ҷаҳон гардид.

Дар асоси ин Қатънома, 21 март ҳамчун Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гардид ва қарори дар назди СММ таъсис додани Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряхҳо ва соли 2025 доир намудани Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе низ ба тасвиб расид. Ин ташаббуси Пешвои миллат барои инсоният ва сайёраи мо воқеан аҳамияти бузург дорад, зеро он ба ҳифзи табиат ва захираҳои обӣ, дар маҷмӯъ ба ҳифзи ҳаёти инсоният дар сайёраи мо равона шудааст.

Нақши пиряхҳо дар таҳаввулоти кураи Замин ва инсоният хеле бузург аст. Инкишофи муҳити ҷуғрофии кураи Замин бо мувозинати гармӣ ва намнокӣ муайян карда мешавад, ки он ба ҷараёни шаклгириву тағйирёбии пиряхҳо сахт вобаста аст.

Пиряхҳо ҳангоми паст шудани ҳарорати ҳаво ва зиёд шудани бориш ба иқлими Замин таъсир мерасонанд. Аз ин рӯ, инсониятро зарур аст, ки ба обшавии пиряхҳо роҳ надиҳад. Дар сурати обшавии пиряхҳо ҳарорати миёнаи солонаи Замин метавонад баланд гардад ва ба ҳаёти инсоният таъсири манфӣ расонад. Гузашта аз ин, пиряхҳо манбаи асосии оби ошомиданианд ва захираи ягонаи оби тозаи сайёраро ташкил медиҳанд. Ин воқеият на танҳо барои аҳолии Замин, балки барои ҳайвоноту наботот ҳам ниҳоят муҳим аст. Пиряхҳо дарёҳои нав ба вуҷуд меоваранд, ки бидуни онҳо рушди зироаткорӣ ва таъмини инсоният бо ғизо дар ҷаҳон имконнопазир аст.

Дар даҳсолаҳои охир баландшавии мизони миёнаи ҳарорат дар ҷаҳон ба мушоҳида мерасад. Ин падида ба “натиҷаи амали гармхонаҳо”, ки ба ифлосшавии ҳаво иртибот дорад, вобаста аст. Саранҷоми ин ҳама обшавии пиряхҳо ва хеле кам шудани майдони онҳо мебошад.

Имрӯз дар тамоми ҷаҳон пиряхҳо бо суръат кам мешаванд. Тахмин мезананд, ки то соли 2100 нисфи пиряхҳои кӯҳии ҷаҳон аз байн хоҳанд рафт. Тақрибан 1,5-2 миллиард нафар одамоне, ки дар кишварҳои мухталифи Осиё, Аврупо ва Америка зиндагӣ мекунанд, ба душвории камбуди об дучор мегарданд ва дарёҳое, ки аз пиряхҳо сарчашма доранд, хушк мешаванд. Дар баробари ин, сатҳи баҳрҳо, уқёнусҳо баланд шуда, заминҳои назди соҳилҳо зери об мемонанд. Ва ин падидаи фоҷеабор ба рушди зироаткорӣ ва зиндагии мардум таъсири бад мерасонад. Яъне обшавии пиряхҳо башарро бо афзоиши масоили глобалии экологӣ рӯ ба рӯ месозад.

Таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ дар ибтидои асри XXI ба ҳалли масоили глобалии экологӣ хеле афзуд. Ин падида аз он мегӯяд, ки инсоният масъалаи коҳиш ёфтани захираҳои ҳавои тозаву обро дарк карда истодааст. Инро созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ тасдиқ мекунанд. Таҳқиқот манзараи нигаронкунандаи вазъи захираҳои табиӣ ва дурнамои онро пеши назар меоваранд. Яке аз таҳдидҳои глобалӣ ба зиндагии башар коҳиши захираҳои об мебошад. Мушкилоти истифодаи об дар ҷаҳон ба омили муҳими таъсиргузор ба иқтисодиёту иҷтимоиёт, инчунин таъмини амнияти минтақавӣ ва миллӣ табдил ёфта истодааст. Дар пайи зиёдшавии шумораи аҳолӣ дар сайёраи Замин ҳаҷми истеъмоли об низ зиёд гардид. Вале, захираҳои обӣ рӯзафзун кам мегарданд.

Истеъмоли об дар ҷаҳон, аз ҷумла дар соҳаи саноат дар тӯли зиёда аз 100 соли охир босуръат афзоиш меёбад. Тибқи маълумоти Созмони Милали Муттаҳид, тақрибан 700 миллион нафар дар 43 кишвари ҷаҳон дар шароити норасоии оби тоза зиндагӣ ба сар мебаранд.

Ба андешаи олимон, то соли 2025, дар сурати наандешидани тадбирҳои таъҷилӣ ҳудуди 3 миллиард нафар бидуни оби ошомиданӣ ва маишӣ мемонанд. Тақрибан дар байни солҳои 2035 ва 2045 ҳаҷми оби тозаи истеъмолшуда ба захираҳои он баробар мешавад. Тибқи аснод, танҳо 2,5% оби мавҷуда дар Замин ширин ва муносиб ба нӯшидан аст.

Норасоии оби тоза метавонад боиси мушкилоти ҷиддии иҷтимоии марбут ба саломатии инсон гардад. Бино ба маълумоти Бонки ҷаҳонӣ, 88% бемориҳо дар ҷаҳон вобаста ба сифати пасти оби ошомиданӣ ва камбуди об барои поккорӣ будааст.

Таърихи инсоният гувоҳ аст, камбуди об боиси даргириҳои мусаллаҳонаи байни давлатҳо мегардад. Дар даҳсолаи охир ин гуна ихтилоф дар 46 кишвари ҷаҳон, ки 2,7 миллиард аҳолӣ доранд, рух додааст ва дар 56 кишвари дорои 1,2 миллиард аҳолӣ хатари ҷиддии бесуботии сиёсӣ вуҷуд дорад. Хусусан бо бад шудани муҳити зист ихтилофи миёни давлатҳои минтақаҳои Шарқи Наздику Миёна, Осиёи Марказӣ ва Африкаи Шимолӣ зиёд хоҳад шуд.

Захираҳои маҳдуди об дар ҳавзаҳои дарёҳо рақобати миёни кишварҳоро тезутунд мегардонад. Эҳтимоли сар задани ихтилоф бар асоси манфиатҳои иқтисодӣ миёни давлатҳои ҳамсоя, ки дар саргаҳ ва резишгоҳи дарёҳо ҷойгиранд, ба маротиб меафзояд Дар ин шароит зиддияти алоқаманд ба камбуди об махсусияти байналмилалӣ мегирад ва оқибатҳои эҳтимолии муборизаи миёни давлатҳоро пешгӯӣ кардан душвор аст.

Имрӯз барои ҷомеаи ҷаҳонӣ сиёсати муосири мансуб ба об ва роҳу усулҳои илман асосноки ҳалли мушкилоти он зарур мебошад. Дар ин замина, сиёсати об бояд яке аз самтҳои асосии сиёсати давлатӣ ба ҳисоб равад. Он бояд дастгоҳи асосӣ барои таъмини рушди иқтисодию иҷтимоии давлат ва амалисозии ҳадафҳои миллӣ бошад.

Омӯзиши амиқи масоили ҳалли мушкилоти обӣ, сиёсати одилонаи марбут ба он дар минтақаи Осиёи Марказӣ, дарки нақш ва таъсири он ба равандҳои геполитикии муосир дар минтақа имрӯз хеле мубрам ва муҳим аст. Мақсад аз зикри ин нуктаҳо равшан намудани мазмуну моҳияти иқдомҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон вобаста ба масъалаҳои марбут ба об ва истифодаи муассиру оқилонаи он буда, ҳадафи калидии онҳо, ба фикри мо, ҳалли яке аз мушкилоти умдаи башарият, яъне раҳоӣ аз буҳрони обӣ ба ҳисоб меравад. Дар даврони ҷаҳонишавии олами муосир гирифтори буҳронҳои шадиди сиёсӣ, молиявӣ, иқтисодӣ, ахлоқӣ, фарҳангӣ буда, буҳрони марбут ба оби тоза аз ҷумлаи муҳимтарин ва мушкилтарини онҳост.

Чуноне ки Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии худ дар маросими ифтитоҳи Конфронси дуюми байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, 2018 – 2028», моҳи июни соли гузашта дар шаҳри Душанбе изҳор намуданд, Тоҷикистон аз гармшавии глобалӣ садҳо миллион доллари ШМА зарар дидааст. Ба андешаи Сарвари давлат, тағйироти иқлим ва оқибатҳои он ба иқтисоди ҷумҳурӣ хисороти ҳангуфт меоранд, зеро Тоҷикистон давлати кӯҳистонӣ буда, пиряхҳои зиёд дорад. Дар натиҷаи ин раванд афзоиши бесобиқаи обхезӣ, селҳои пиряхӣ, хушксолӣ ва дигар офатҳои табиӣ мушоҳида мешаванд. Тайи чанд даҳсолаи ахир дар Тоҷикистон беш аз як ҳазор пирях об шуда, пиряхи калонтарини дунё дар хушкӣ – Федченко, ки дар мамлакати мо ҷойгир аст, аз лиҳози ҳаҷм 16 километри мукааб ва аз лиҳози масоҳат 45 километри мураббаъ кам гардидааст. Дар ин робита, Ҳукумати Тоҷикистон Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳоро дар давраи то соли 2030 қабул намудааст. Бо мақсади пайгирии ин равандҳо ва андешидани тадбирҳо барои мутобиқшавӣ ба онҳо Ҳукумати Тоҷикистон дар назди Академияи миллии илмҳо Маркази омӯзиши пиряхҳоро таъсис дод. Қобили зикр аст, ки масоҳати пиряхҳо ҳашт аз сади қаламрави мамлакатро ташкил медиҳад.

Аз ин лиҳоз,татбиқи ташаббуси навбатии байналмилалии Пешвои миллат оид ба ҳифзи пиряхҳо дар ҷаҳон — ин давоми мантиқии амалисозии ташаббусҳои марбут ба ҳифзи захираҳои об дар ҷаҳон мебошад. Бо ибтикори муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Созмони Милали Муттаҳид соли 2003-ро Соли байналмилалии оби тоза, солҳои 2005-2015 -Даҳсолаи байналмилалии “Об барои ҳаёт”, соли 2013- Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2018-2028 - Даҳсолаи байналмилалии “Об барои рушди устувор” эълон намуд, ки мақсадаш беҳтар намудани истифодаи об ва риояи адолат дар раванди дастрасӣ ба оби ошомиданӣ дар миқёси ҷаҳон, аз ҷумла дар Осиёи Марказӣ мебошад. Ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон, ки аз ҷониби СММ ва кишварҳои ҷаҳон дастгирӣ ёфтанд, дар ҳалли мушкилоти об ҳам дар саросари ҷаҳон ва ҳам дар кишварҳои алоҳида мусоидат карданд.

Ҳамаи ин ташаббусҳои Пешвои муаззами тоҷикони ҷаҳон танҳо як ҳадаф доранд-бунёди минбари универсалӣ ва бисёрҷанба барои муҳокима ва ҷустуҷӯи роҳҳои оқилонаи ҳалли мушкилоти марбут ба захираҳои об.

Муаллифи ҳама ташаббусҳои ҷаҳонии марбут ба захираҳои об — Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо андешаҳои созандаи худ дар соҳаи истифодаи захираҳои об обрӯву мартабаи байналмилалии Тоҷикистонро ба маротиб боло бурданд. Тавре муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор медоранд, «об дар рушди инсоният нақши ҳалкунанда дорад. Мардум аз қадимулайём дар наздикии сарчашмаҳои обе маскан гирифтаанд, ки ҳаёту ободӣ мебахшанд. Воқеан, об сарчашмаи ҳаёт аст ва инсоният ҳамеша онро ҳамчун сарвати муқаддас ситоиш ва васф кардааст. Дар шароити кунунии афзоиши босуръати аҳолӣ, рушди иқтисод ва таъсири дигар мушкилоте, ки сарбории изофӣ ба захираҳои табииро эҷод мекунанд, арзиши об ба маротиб афзоиш хоҳад ёфт”. Аз ин рӯ, роҳандозии муколамаи созанда дар мавзӯи об, рушди дипломатияи об, татбиқи ташаббусҳои нави марбут ба захираҳои об ба мисли «Соли 2025 — Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» метавонад барои ҳамкории дарозмуддати кишварҳо дар соҳаи истифодаи захираҳои обӣ шароит фароҳам оварад ва дар оянда низоъҳои марбут ба ин мушкилро пешгирӣ намояд.

Дар Қатъномаи мазкур аҳаммияти пиряхҳо барои дурнамои рушди инсоният ва таъсири ҷиддии обшавии босуръати онҳо ба иқлим, муҳити зист, саломатии инсон ва рушди устувор ба сароҳат дарҷ гардидааст.

Бояд гуфт, ки бори аввал дар соли 2009 дар ҷаласаи тарафҳо оид ба тағйирёбии иқлим дар Дания, инчунин дар ҷаласаҳои сатҳи баланд дар Фаронса, Швейтсария, Амрико ва баъдан моҳи марти соли 2021 зимни нахустин ҷаласаи роҳбарони Эътилофи обу иқлим Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуда буданд, ки об шудани босуръати пиряхҳо дар канори истеъмоли аз меъёр зиёди об, ки вобаста ба афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ аст, саранҷоми ногувор дорад. Таъкид шуда буд, ки таъсири гармшавии глобалӣ ва коҳиши пиряхҳо махсусан дар манотиқи кӯҳсор, боиси сар задани падидаҳои фоҷеабор дар сатҳи геополитикӣ, геофарҳангӣ ва геостратегии олами муосир мешавад.

Ба ҳамин хотир, амалишавиииқдоми созандаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба вижа “Соли 2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ва 21 марти ҳар сол таҷлили “Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”ва инчунин таъсиси “Бунёди махсуси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, ки барои наҷоти башар нигаронида шудаанд, боиси дастгирии ҳамаҷониба буда, роҳ ба сӯи ояндаи дурахшони Замин ва башарият аст.

Дар анҷом ёдрас мекунем, ки Тоҷикистон бо сарварии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон худро ҳамчун ташаббускори сиёсии сатҳи глобалӣ ва ҳамзамон масъулиятшинос муаррифӣ намуда, барои муттаҳидсозии саъю кӯшиши тамоми ҷонибҳои манфиатдор, бахусус пешвоёни сиёсии ҷаҳон дар қабул ва татбиқи тадбирҳо ҷиҳати таъмини идоракунии устувори захираҳои об, ҳифзи пиряхҳо шароит фароҳам меоварад.

Ба шарофати ташаббусҳои сатҳи ҷаҳонӣ ва хидматҳои хоси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Тоҷикистон имрӯз ҳамчун нақшофари муҳим ва калидии ҷаҳон дар ҳалли мушкилоти глобалӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ ва минтақавӣ шинохта шудааст.

Ҳайдарзода Рустам, - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ,
доктори илмҳои фалсафа

Модар – азизтарин, дилсӯзтарин ва покмаништарин шахс барои ҳар як инсон мебошад. Олиҳаи ҳусн, парвардаи зебоию иффат, офаранда ва тарбиятгари инсон дар зиндагист. Ӯморо на танҳо ба дунё овард, тавассутишабзиндадорию аллаҳои ширин, каломи фасеҳ ва машаққатҳои шабонарӯзӣ бузург намуд, балки баробар бо ин заҳматҳои сангин талош варзид, ки ҳамешасоябону ҳимоябонамонбошад.

Пас, модар ҳаст, ки мо ҳастемва ҳаёт ҳаст. Аз таввалуди худ шодӣ мекунемуаҳсант ба модар мегӯем, ки ӯ моро офариду парвариш кард, бузург гардониду соҳибкасб намуд. Ба мо тарбияи дуруст доду худогоҳамон намуд, то худро бишиносему нисбат ба дигарон эҳтиром гузорем.

Аз ин рӯ, бамаврид аст бигӯем, ки зиҳӣ модар, зиҳӣ модар, ки бо меҳри беҳамто ва навоизишҳои гармат ба қалбамон нур бахшидӣ, бо суханҳои латифу шарифат забонамонро гӯё гардонидӣ, бо ду дастони нарму навозишгаратдастамон дошта, роҳгардӣ ёд додӣ, то мустақил ба пойи худ равон гардем. Соҳиби донишу маърифат, ҷоҳу мансаб гашта, нақши иҷтимоии худро барои эҳтирому азиз доштани ту, ҳимояи марзу буми кишвар, забону фарҳанги миллат, ояндаи дурахшон ва зиндагии шоистаи мардум иҷро намоем. Беҳуда нест, ки дар ҳама ҳолат ҷиҳати раҳоӣ аз мушкилот ва пайдо кардани роҳи наҷот мо аз ту ёд мекунем, дасти имдод аз ту металабем. Мазмуни ин гуфтаро шоир бешакк бо шакли образнок ва хеле ҳам зебо ва фасеҳ ба риштаи назм накашидааст:

Сарбоз гаҳи набард модар гӯяд,

Ҷонаш чу фитад ба дард модар гӯяд.

Симои падар ба ёд ояд, аммо,

Дар лаҳзаи гарму сард модар гӯяд.

Мардуми фарҳангофару маънавиятгустари тоҷик аз қадим ба қадру манзалати волои модар арҷмегузоштанд ва ин анъанаи аҷдодӣ то ба имрӯз аз ҷониби меросбарони он ҳамчун арзиш, як фазилати поки инсонӣ ба ҷо оварда мешавад. Зеро, модар аст, ки ба зиндагии ҳаррӯзаимо насли имрӯзи миллат хушиву фараҳ ва шодӣ зам мекунад. Як табассуми ӯ бароямон як олам маъноро дар мағзамон меғунҷонад. Модар аст, ки ҳар рӯз ба мо неру медиҳад, раҳоӣ аз мушкилоту монеаҳои рӯзгор мегардонад.

Шинохти модар, муаррифии бузургманишии ӯ дар ҳама давру замон аз масоили муҳимми мутафаккирону донишмандон, сиёсатмадорону дигар андешамандон қарор дошт. Махсусан, агар ба саҳифаҳои дурахшони таърих чашм андӯзем ҳазорҳо ҳикматҳои ноб, гуворо ва арзишманд нисбати ин олиҳаи зебоӣ дидаҳоро нуронӣ менамоянд. Мазмуни ҳар як сухан, ҳар як ҳикмат як ҷаҳон маъноро дар худ таҷассум медорад. Аз ҷумла, Наполеон барҳақ зикр дошта буд, ки “Модар бо як даст гаҳвора ва бо дасти дигар дунёро такон медиҳад”.

Ба андешаи Пегуве “Модар ягона офаридгорест дар рӯйи замин, ки худошиносон намедонанд”. Бузургманишии модарро як андешаманд бо номи Кулриҷ басо рӯзмарра тавсиф карда, нигошта буд: “Модар ҳатто пас аз марг ҳам модар ва муқаддастарин мавҷуди зиндаи ҷаҳонаст”. Ё худ меҳрубонию хоксорӣ ва самимияти доштаи модарро Муҳаммад Ҳиҷозӣ ба эътибор гирифта, менависад, ки “Ягона доваре, ки гуноҳи моро мебахшад, модар аст”. Шоири соҳибқалами тоҷику форс Амир Хусрави Деҳлавӣ бошад, ранҷу машаққате, ки модар дар бузург кардани фарзанд мекашад ба риштаи назм кашида, дар ду мисраъ як олам маъноро ғунҷоиш медиҳад: “Якшаба он ранҷ, ки модар кашид, Бо ду ҷаҳонаш натавон баркашид”. Донишманди дигари маъруфи тоҷик Абдулқодири Бедил низ дар домони поки модар бузург шудани фарзандро зебо тасвир карда менависад: “Тифлию домони модар хуш биҳиште будааст, То ба пои худ равон гаштем, саргардон шудем.

Аз суханони Балзак бошад, ба мазмуни “Модар воситаи эҷод ва рамзи хилқат аст. Ҳеҷ гоҳ дар зиндагӣ наметавонед муҳаббате беҳтар ва воқеитар аз муҳаббати модар биёбед” масъалаи қудрати офарандагӣ доштани модар ва муҳаббати самимиаш нисбат ба фарзанд ошкор мегардад.

Бо баҳои воқеии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомлаӣ Раҳмон “Модар азизтарин вуҷуди рӯи замин мебошад ва зиндагӣ аз нафаси гарму дилнавози ӯ оғоз мегирад. Мо вуҷуди муқаддаси модарро аз аввалин лаҳзаҳои ҳаёт то дами вопасин фаромӯш намекунем, чун ӯ ҳангоми шодиву нишот ва ғаму андӯҳи зиндагӣ ҳамеша ҳамроҳи мост”.

Имрӯз новобаста аз зиддиятҳои пурпечутоби ҷаҳонишавӣ ва бархурди мудаввоми фарҳангҳо домони модар ҳақиқатан дабистони нахустин барои фарзандон мебошад. Бо вуҷуди ин, онҳо ҳаққу ҳуқуқ доранд, ки доираи фаъолияти худро фарох карда, на фақат барои тавлиду тарбияи фарзанд худро масъул гардонанд, балки дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти ҷамъиятӣ фаъолият карда, рисолати шаҳрвандии худро дар пешрафти ҷомеа ва дурнамои рушди он иҷро кунанд. Зеро манзалати модар дар хонаводаи муосир пеш аз ҳама ба сатҳи маърифат ва донишу саводи модарон иртиботи зич дорад ва рушду камолоти оилаи солим низ аз маърифатнокии онҳо маншаъ мегирад.

Махсусан, дар даврони Истиқлол дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мақому манзалати зан-модар эҳтироми хосса дода мешавад. Онҳо баробари мардон ҳуқуқ доранд, ки вобаста ба сиёсати пешгирифтаи Ҳукумати кишвар ва шуғли доштаи худ ба фаъолият пардозанд, ба вазифаҳои роҳбарикунанда таъйин шаванд ва барои баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии хонаводагӣ, расидан ба зиндагии шоиста саҳми худро гузоранд.

Ин аст, ки ба хотири эҳтиром доштани ҷойгоҳи зан-модар ҳамасола дар сатҳи ҷумҳурӣ рӯзи 8-ум март чун "Рӯзи Модарон" бошукуҳ таҷлил карда мешавад. Ба ин муносибат иди баҳору зебоӣ, иди баҳори хуҷастапайк барои модарону занони тоҷик фарруху фархунда бошад. Ҳамеша зебо, тансиҳат, болидахотир ва боэҳтиром бошанд.

Самиев Б.Ҷ. - мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар замони муосир кам нестанд олимоне, ки зимни баёни андеша каломи мавзунро истифода мебаранд. Дар гузашта ва имрӯз буданду ҳастанд афроде, ки маҳсули тафаккури онҳо назму насрро фаро гирифтаанд. Гурӯҳе маҳорати хешро дар назм бештар истифода карда, дар таблиғу таҳқиқи масоили иҷтимоӣ тавассути ашъор нақш гузоштаанд. Яке аз зумраи онҳо доктори илмҳои ҳуқуқ Дониёр Сангинов аст, ки аксар тамоюлоти фикриро тавассути шеър матраҳ менамояд. Номбурда бо тахаллуси “Дониёр” шеър гуфта, дар мавзуи ҳуқуқу қонун ва масоили сулҳу ваҳдату осоиш беш аз пеш иктифо намудааст. Ба қавли муҳаққиқ Равшани Ҳамроҳ, ки ба китоби ашъори номбурда таҳти унвони “Фахр дорам, тоҷикам” пешгуфтор навиштааст, шеърҳои Дониёр Сангинов тахайюли бадеиро кам мавриди баррасӣ қарор дода, ғолибан, андешаро барои хонанда ба таври равшан пешниҳод менамояд. Ин шакли услуб ва вижагиҳои илҳомию эстетикии муаллиф имкон фароҳам меорад, ки хонанда ҳадафи шоирро бидуни шарҳу тафсир дарк кунад: “Ағлаби шеъри Дониёр, асосан, аз воқеияти зиндагии имрӯзаи мо сарчашма мегирад. Вуқуъбаёниҳо назми ӯро аз тахайюл дуртар мебарад. Тобишҳои иҷтимоии назмаш дар китоби мавриди назари мо рӯшану чашмгиранд”.

Ба қавли шоир, ҷонфидоиҳои тоҷик оқибат раванди тоҷикистонсозиро тавлид намуда, ормони миллӣ бинобар татбиқи сиёсати сулҳ боис гардид, ки худогоҳии миллӣ дар замони соҳибистиқлолӣ аз хурофотзадагии динӣ бартарӣ ёбад. Мавсуф дар ин бобат чун ҳамаи ҳамватанон нақши Иҷлосияи XVI-уми Шурои Олиро дар санаи 1992 ба унвони “санаи тақдирсоз” изҳор менамояд. Тибқи фикррониҳо, дар он замон бародар алайҳи бародар ҷангида, шаҳрвандони кишвар ба душмани ҷони якдигар мубаддал гардида буданд. Маҳз дар он овон ва дар якчунин авзоъ, ки масъалаи ҳастию нестии миллату давлатро падид оварда буд, раҳбари хирадманде ба майдони фаъолият омад:

Амри Ҳақ ин буд, ки омад як хирадманд он замон,

Ҳомии миллат ато шуд аз Худои меҳрубон.

Як ҷавонмаде, ки будаш сол чил, шуд роҳбар,

Сина бинмудӣ сипар бар ханҷару тиру камон.

Ҳокимият рӯ ба фақр оварда будӣ бегумон,

Душмани ҷони бародар буд бародар он замон.

Ҳамин омилҳо шоирро водор кардааст, ки бобати нақши калидӣ доштани Пешвои миллат дар умури давлатсозии миллӣ иктифо карда, маҳорати раҳбарию солории Сарвари давлатро ҷиҳати пойдории сулҳу рафоқат ва тантанаи осудаҳолӣ бар ҷанги хонумонсӯз таъкид кунад. Аз ҳамин хотир, ҳама гуна муваффақиятҳо дар чаҳорчӯби рушду тараққии сарзамин хушҳолӣ аст, ки онро барои шаҳрвандони кишвар Сарвари давлатамон тақдим намудаанд. Бинобар ин, омили ифтихору ҷоннисории мо бидуни дудилагӣ фаъолияти Пешвои миллат маҳсуб мешавад, ки сарзамини тоҷиконро аз буҳрони сиёсӣ ба давлати тараққикарда оварда, ҳама гуна хатарҳоро ҷиҳати ноором кардани авзоъ ва аҳволи сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон бартараф менамоянд:

Рушду ободии кишвар баҳри миллат шодӣ аст,

Як ҷаҳон раҳмат бигӯем бар Шумо, эй Пешво!

Хидмати халқу Ватанро аз дилу ҷон мекунем,

Чун фидокоре Шумо бошад бари мо раҳнамо!

Илова бар ин, Дониёр Сангинов зимни баррасии масъалаҳои илмӣ ва аҳволи олимон аз таъсири амиқи Сарвари давлат ба уламои кишвар ёдоварӣ карда, оқибат ба хулосае меояд, ки суханпардозиҳои ғайри қобили қабул ҳеҷ гуна иртиботе бо илм надоранд. Бинобар ин, мавсуф ҳар гуна баҳогузориҳои ғайриилмиро дар ғайбати фард маҳкум мекунад:

Вой бар он соҳибунвоне, ки ғайбатгар шавад,

Як нафас дур аз китобу хомаву дафтар шавад.

Шоир дар каломи хеш аз ҳаргуна муваффақиятҳо хушнуд гардида, изҳори сипос менамояд, ки дар кишвари биҳиштосои мову шумо қабл аз ҳама, сулҳу осоиш ва рушду тараққии дилхоҳ соҳа ба мушоҳида мерасад. Мавсуф чун ҳар фарди ватандӯст аз шукуфоии давлат руҳбаланд гардида, хештанро дар муҳити солим дармеёбад ва ифтихор аз он менамояд, ки тоҷик асту дар кишваре иқомат мекунад, ки чун Эмомалӣ Раҳмон Пешво дорад. Дар воқеъ, инчунин илҳому ин гуна руҳбаландӣ дар натиҷаи муҳаққиқӣ ва худогоҳии инфиродӣ ба даст омада, гувоҳӣ аз он медиҳад, ки инсон қаблан аз худ ва муҳити хонаводагӣ, сонӣ бо дарназардошти ҳидоятҳою дастурҳои Сарвари давлат роҳи хешро муайян намуда, ҳадафи олиро дар хидматгузории миллат таъин кардааст. Агар дар ин замина ба ашъори Дониёр Сангинов мутаваҷҷеҳ шавем, пас дер ё зуд натиҷагирӣ хоҳем кард, ки фахри шоир бо тоҷик будани худ дар заминаи ҳарфе аз суханрониҳои Пешвои миллат падид омадааст, ки гуфта буданд: “Ман аввал тоҷикам, баъд мусулмон”. Акнун ба шеърҳои шоир рӯ меорем, ки омили ифтихор ба мансубаи миллиро чӣ гуна ба қалам овардааст. Лозим ба ёдоварист, ки ифтихор бо мансубаи миллии худ дар асри ҳозир муқаддамтар аз дигар мансубаҳост ва дилхоҳ инсони муосир кӯшиш мекунад тавассути миллати мансуббуда муаррифӣ шавад. Аз ҳамин хотир, ифтихор доштан ба миллати худ зинаи аввалини ҳисси ҳувиятшиносии афрод баррасӣ мешавад. Акнун ба изҳороти шоир мегузарем, ки ифтихор ба миллатро дар кадом поя шарҳ додааст. Мавсуф чунин фахрро дар иттиҳоди миллат ва дар атрофи Сарвари давлат муттаҳидгардии шаҳрвандонро чун ифтихори миллӣ баррасӣ менамояд:

Тоҷике аз будани худ гар намояд ифтихор,

Чарх бояд гирд гардад, зери ҳар фармони ӯ.

Сарсупориҳои тоҷик, тоҷикистонсозӣ шуд,

Моҳу Хуршеди фалак насб аст дар айвони ӯ.

Дигар масъалае, ки шоир ба он дилбохтагии мушаххасе зоҳир намудааст, васфи Модар маҳсуб мешавад. Ба қавли мавсуф, модар ягона вуҷуде аст, ки меҳрро миёни башар тақдим медорад. Бинобар ин, модар дар тасвири шоир ягона мавҷуди табиат аст, ки фақат аз дидгоҳи мусбат матраҳ ёфта, ҳамаи хислатҳои наҷибона дар ҳастии ӯ баррасӣ мешавад. Шоир дар шеъре, ки ба модари хеш эҳдо намудааст, ҳеҷ кирдоре ва ҳеҷ нуқсе дар ҳастии модар намебинад ва пайваста гӯшзад мекунад, ки модар бинобар ҳаст намудани афрод набояд бемор бошад ва ё ин ки ба бистари беморӣ гирифтор гардад:

Ман шавам бемор агар бемор гардад модарам,

То шифои комилам маҳзун аз бори ман аст.

Ӯ надорад кинае аз нуқсу аз кирдори ман,

Шири модар ҳодие бар нек кирдори ман аст.

Шоир меҳри модарро нотакрор медонад ва бо гумони ғолиб хешро барои он дар ду ҷаҳон қурбон менамояд. Ба қавли номбурда, лаҳзаи бемодарӣ айёми раҳгумию саргардонӣ аст. Бинобар ин, шоир бо эътиқоди шадиде дар тасвири модар сахткӯш буда, мутмаин аст, ки пас аз Худо, модар асоситарин муттакои ӯ хоҳад буд:

Дар ҷаҳон баъди Худо бошӣ бароям муттако,

Бахту тахту зиндагиям аз дуоят, очаҷон.

Нақшу меҳри модар аксар шоиронро водор сохтааст ҷиҳати образофарии ӯ дар ҳамин меъёр иктифо кунанд, ки дорои хислатҳои хос буда, дар ҳаёти фарзандаш вазифаи муҳимро иҷро мекунад. Нақши модарро аҳли қалам вобаста ба фарҳанг, меъёрҳои иҷтимоӣ ва афзалиятҳои инфиродӣ фарқ мекунанд. Аз вижагиҳои хос ба модар мафҳумҳое маҳсуб мешаванд, ки дар дилхоҳ ҷомеа бобати тавсифи онҳо иктифо намудаанд. Дар замони шуравӣ ин мафҳумро бо “Ватан” ҳамроҳ намуданд. Айни замон мо чун мутолеакунанда меҳрро фақат дар кирдори модар ҷустуҷӯ мекунем, зеро меҳри модар поку беолоиш асту ғаразу буғзу кина дар он ба мушоҳида намерасад. Масалан, дар шеъри “Нидои модари кушташуда” шоир аз нидое ҳарф мезанад, ки хосси афроди ватанпарвар мебошад. Модар, ки фарзанди нолоиқро дар руҳияи меҳандӯстӣ тарбия карда, ба камол расонидааст, дар ҳеҷ сурат хиёнати ба Ватан кардаашро намебахшад:

Орзуҳо монд дар дил, вой аз фарзанди бад,

Гашт хоин миллатамро, сӯхт ҳам виҷдони худ.

Назари Дониёр Сангинов ба ҳайси шоир бобати инсоншиносӣ ва тасвири вазъи иҷтимоӣ ҳамоно пайгирӣ аз вижагиҳои хосси фарҳанги миллӣ аст, ки тоҷикон дар гузашта ва имрӯз онро замзама карда ва мекунанд. Бояд иқрор кард, ки айбҷӯйӣ аз нигоҳи шоир хӯйю хислати шайтонӣ аст ва инсон, хоссатан, зиёӣ муҳтоҷро боз ҳам муҳтоҷтар дидан нест. Бинобар ин, агар дар ғайбати дигарон сахткӯш бошем, ин иқдом моро ба бало наздик хоҳад кард. Чунки аз ҳама осонтарин иқдоми башарӣ низ гуфтани ҷурми дигарон мебошад:

Айби худ бингар, куҷо бар айби кас созӣ назар?

Нуқси кас ҷустан ҳамоно хислати шайтон бувад.

Он ки муҳтоҷ аст, эй дил, пеши по асло мазан,

Дасти ёрӣ кун дароз, к-аз фитрати инсон бувад.

Дар тасвирҳои камназири Дониёр Сангинов мо тоҷикро бохабар аз илму дониш ва ихтирооти башарӣ эҳсос мекунем. Номбурда ҳамватани худро чун нависанда Мароғаӣ (номи асараш “Саёҳатномаи Иброҳимбек ва балои таассуби ӯ) тавсиф мекунад, таассуби ӯро ҷиҳати ҳифзи якпорчагии ин сарзамин нишон медиҳад ва иқрор аст, ки теғи Синову лафзи Мавлавӣ дар натиҷаи нақши Сомонӣ падид омадаанд:

Сохтанд аз пайкари тоҷик садҳо пайкара,

То ки тоҷикро кунанд, хилватпарасти сад итоб.

Дар тафаккури шоир, тоҷик то ҷаҳон боқист, илму фанро силоҳ сохта, дар арсаи ҷаҳонӣ бо китобдорӣ машҳур гардидааст, дар ҳоле ки дигарон алайҳи якдигар бо тиру туфанг посух мегӯянд. Ба қавли номбурда, шеъри Бедил ниқобро аз чеҳраи олам баркашид ва нагзошт, ки инсон ҷаҳонро тавассути ниқоб маърифат кунад. Инчунин ақидаҳои фалсафию психологӣ низ дар фикронии Дониёр Сангинов мушоҳида мешаванд, ки завқу илҳоми ботинии ӯро исбот менамояд.

Ширин ҚУРБОНОВА, - сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

“Мо, ҳамчунин, ба нақши Зан – Модар, ки мавҷуди муқаддас мебошад, ҳамеша арҷ мегузорем, чунки ӯ насли инсонро ба вуҷуд меоварад, тарбия мекунад ва ба камол мерасонад”.

Эмомалӣ Раҳмон

Зан-Модар олиҳаи ишқу муҳаббат, самимияту вафодорӣ, дӯстдорию меҳрварзӣ, оромишу осоиш, ҳамсоли ин гуна вожаҳо таҷассумкунандаи замири модарон мансуб меёбанд. Модар сарчашмаи муҳаббатти беканор, олиҳаи ҳусну таровати зебоӣ, меҳри ҷаҳонбахшӣ офтобии олам аст, ки будани ӯ ҷаҳони зебоии моро боз ҳам рангинтару дилнишин менамояд.

Олигуҳару моҳи расоӣ Модар,

Шоҳиста ба сад ҳамду саноӣ Модар.

Аз баъди Худо ягонаву бе мислӣ,

Ту нури Худо, нури Худоӣ Модар.

Мо тоҷикон фарҳанги ба худ хос дорем, ки ҳамеша анъанаҳои миллиамонро пос медорем. Таърих гувоҳ аст, ки зан ва модари тоҷик дар ҳама давру замон посдори оину анъанаҳои муқаддаси миллат буданд ва яке аз нишонаҳои асосии фарҳангу тамаддуни миллати тоҷик зан ва модари боиффату босавод ба ҳисоб меравад. Воқеан вақте сухан дар бораи зани бофарҳангу донишманд меравад, пеши назар модари тоҷик бо ҳамон симои зебову самимӣ ҷилвагар мешавад, ки ба симои зани тоҷик ҳамон покдоманиву фурутанӣ ва босавод буданаш як ҳусну таровати хоса зам менамояд. Ҳамин аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои милат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз вохӯриҳои худ бо занону модарони фаъолу эҷодкори мамлакат чунин иброз доштанд: «Давлате, ки нисбат ба модар-сарчашмаи ҳаёт ва бақои насли инсонӣ бепарво бошад, ояндаи худро аз даст медиҳад».

Бояд гуфт модар аввалин муррабӣ ва тарбиятгари инсон мебошад, ки дар домони поки ӯ ҳазорон-ҳазор бузургони ҷаҳон ба воя расидаву ба мақомҳои баланд расидаанд. Модар мураббиест, ки на фақат сухан гуфтан ёд медиҳад, ё илм меомӯзад, балки ӯ ҳамчун модар тамоми хислатҳои неки инсониро ба фарзандон арзонӣ медорад. Маҳз модар аст, ки дар қалби фарзандон тухми меҳру муҳаббат, дӯстиву рафоқат, некиву накӯкорӣ, масъулиятшиносу меҳнатқарин, ободкору инсондӯстӣ ва ватанпарварию қавииродагиро парвариш менамояд.

Лозим ба зикри хос аст, ки зан-модари тоҷик бо хислатҳои хирадмандӣ, ақлу заковати хеш саҳми бузургро дар ҷомеаи имрӯза ба душ дошта, маҳз маърифатнокии зан-модар имкон фароҳам оварадааст то нақш ва мақоми онҳо дар ҷомеа баланд гардад. Тавре Пешвои миллат дар Паёми навбатӣ иброз доштанд, дар фарҳангу тамаддуни мо тоҷикон иззату эҳтироми зан-модар ҳамеша ҷойгоҳи хос дорад. Ҳамзамон Пешвои миллат ҷойгоҳи занонро дар соҳаҳои мухталифи ҷомеаи Тоҷикистон чунин арзёбӣ намуданд. «Ҳоло дар кишвар 25 фоизи хизматчиёни давлатӣ, 73 фоизи кормандони соҳаи маориф, 71 фоизи кормандони соҳаи тиб, 47 фоизи кормандони соҳаи фарҳанг, 37 фоизи олимон ва 30 фоизи соҳибкоронро бонувону занон ташкил медиҳанд. Имрӯз беш аз 110 ҳазор бонувону занони кишвар ба фаъолияти соҳибкорӣ машғул мебошанд». Маҳз дастгириҳои бевоситаи Пешвои миллат ва ҳукумати мамлакат аст, ки дар зарфи даврони соҳибистиқлолии кишвар зиёда аз 280 ҳазор нафар духтарон, ки аз ин шумор 11 ҳазору 600 нафар тибқи квотаи Президентӣ, 35 ҳазор ҳамчун хатмкардаи макотиби олии кишварҳои хориҷа буда, имрӯз дар соҳаҳои мухталифи ҷумҳури хизмати босазо карда истодаанд. Ҳамзамон ёдовар шудан ба маврид аст, ки аз 214 ҳазор нафар донишҷӯёни муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишвар 90 ҳазор нафар, ё 42 фоизро духтарон ташкил медиҳанд, ки ин аз таваҷҷуҳи хосаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, махсусан Президенти кишвар нисбати зан - модар дарак медиҳад.

Қайд кардан ба маврид аст, ки маҳз истиқлолияти давлатӣ баҳри тақвияти мавқеи занон дар ҷомеа имконияти васеътареро фароҳам овард, ки тавассути он зани тоҷик тавонист нерӯи созандаи худро баҳри ободию пешравии кишвари худ сарф намуда, дар ҳама ҷабҳаҳои ватансозӣ дар баробари мардон содиқона ширкат варзанд. Яке аз самтҳои асосие, ки имрӯз саҳми занон дар он дида мешавад, самтҳои иқтисодии давлат ба ҳисоб меравад. Дар ин самти муҳими давлатӣ низ саҳми бонувон ва модарони тоҷик басо назаррас мебошад. Махсусан, дар соҳаи соҳибкорӣ занон тавонистанд, киба натиҷаҳои хубе даст ёбанд ва ҳамчун ташкилкунандагонисавдо ва роҳбарони корхонаҳои хурди истеҳсолӣ ба натиҷаҳои хуб ноил гарданд. Дар маҷмӯъ, нақши занҳодар рушди иқтисоди миллӣдар Тоҷикистонаҳамияти калон дошта, метавонанд дарташаккул ва рушди низоми ягонаи иқтисоди миллӣ таъсиргузор бошанд.

Имрӯз беш аз 110 ҳазор бонувону занони кишвар ба фаъолияти соҳибкорӣ машғул мебошанд, ки саҳмикалони онҳородар рушди соҳибкорӣ ва баланд гардидани сатҳи зиндагӣ мардум нодида гирифта намешавад. Ҳамзамон занони соҳибкор дар Тоҷикистондар рушди иқтисодии кишвар, инкишофи бозорҳои нав, таъсиси ширкатҳо, корхонаҳои хурди истеҳсолӣ, хизматрасониҳо, ширкатҳои сайёҳӣ, саноати сабук ва дигар намуд хизматрасониҳо, инчунин таъмини ҷойҳои нави корӣ нақши муҳим доранд. Бояд ёдовар шавем, ки яке роҳҳои дастгирии занон ин таъсиси грантҳои президентӣ мебошад, ки аз соли 2006 инҷониб фаъолият дорад. Ҳамзамон «Солҳои рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ” эълон гардидани солҳои 2019 – 2021 имконияти хуб ва саривақтиро барои соҳибкоронзанон фароҳам овард то ҳунарҳои мардумиро аз нав зинда кунанд, занҳои хонашинро бо шуғл ва ҷойи кор таъмин намоянд, шумораи бештари сармояи хориҷӣ ва сайёҳони дохилу хориҷиро ҷалб созанд. Вобаста ба ин масъала танҳо то соли 2022 ба зиёда аз 600 ҳазор занону бонувон аз ҷониби муассисаҳои бонкӣ ба маблағи беш аз 3 миллиарду 400 миллион сомонӣ қарзҳои имтиёзнок дода шудааст, ки ин нишондиҳанда дар панҷ соли охир 12,1 миллиард сомониро ташкил кардааст. Яке аз самтҳои муҳимми фаъолияти давлат ва ҳукумати кишвар – таъмин намудани пешрафти соҳаи соҳибкорӣ тавассути муқаррар намудани имтиёзҳо дар соҳаҳои андозбандӣ, пардохти боҷи гумрукӣ, ҷорӣ намудани моратория барои санҷиши фаъолияти субъектҳои соҳибкорӣ мебошад, ки соҳибкорзанони тоҷик аз ин имтиёзҳо низ бархурдор мегарданд.

Ҳамчунин, барои дар сатҳи хуб ба роҳ мондани фаъолияти иқтисодии занон, ташаккул додани фарҳанги молиявӣ байни табақаҳои осебпазири аҳолӣ, гузаронидани машваратҳои омӯзишӣ, ҷиҳати ҳимояи ҳуқуқҳои занҳои соҳибкор Ассотсиатсияи миллии занҳои соҳибкор «Кадбону» ва Ассотсиатсияи миллии занҳои соҳибкори Тоҷикистон фаъолият менамояд, ки дар дастгирии занону бонувон саҳми муҳим доранд. Нишондодҳои мазкур намунаи баланди фаъол будан ва саҳми арзандаи занону бонувон дар рушди иқтисоди миллӣ арзёбӣ карда мешавад.

Ҳамин тариқ, иштироки бевоситаи занону модарони тоҷик дар рушди иҷтимоӣ, иқтисодӣ, сиёсию фарҳангии кишвар нақши муҳим дошта, ҳамчун нерӯи боэътимод ва пешбарандаи ҷомеа ниҳоят арзишманд эътироф гардида, ташаббусҳои онҳо дар самти иқтисодии кишвар ба рушди фаъолияти соҳибкорӣ ва устувории иқтисодӣ-иҷтимоӣ мусоидат менамояд, ки аз ҷониби Ҳукумати кишвар ва хосатан аз ҷониби Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамеша дастгирӣ меёбад.

Асомуддини Р.К. н.и.и.,- Сармутахассиси Раёсати магистратура, аспирантура ва докторантураи PhD-и АМИТ

Нуқтаи асосии муроҷиати Раҳбари кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми имсола ин аст, ки амнияти миллӣ бояд дар чаҳорчӯби расидан ба ҳадафҳои миллӣ таъмин карда шавад. Маълум аст, ки баррасии мавзуи амнияти миллӣ ва ҳифзи он яке аз вазифаҳои калидии ҳар давлати соҳибистиқлол маҳсуб ёфта, ҳифзу таъмини амнияти миллӣ зарурати раднопазири тамоми давлатҳо, новобаста аз шаклҳои давлатдорӣ пазируфта шудааст. Бе таъмини амнияти миллӣ ҳаёти милливу ҳудудиву демографии кишварҳо низ зери савол ва дар ҳоли хатар боқӣ хоҳад монд. Тамоми пешравиҳо ва ноилшавиҳо ба дастовардҳои бузург агар аз доираи консепсияи амнияти миллӣ берун ба назар расанд, оберо мемонанд, ки чархи осиёби бегонаро метезонад. Чун амнияти миллӣ ба маънои дахлнопазирии мутлақ дар қабули қарорҳои ҳарбиву сиёсиву иқтисодӣ фаҳмида шуда, давлат қудрати худрушдкуниву худҳимоякунӣ дорад ва ҳамчунин қудрати низомиву сиёсӣ ва қобилияти иқтисодиву дипломатӣ аз рукнҳои муҳимтарини амнияти миллӣ маҳсуб меёбанд, сухани Пешвои муаззами миллат дар Паёми имсола “дар заминаи амалисозии ҳадафҳои миллиамон, пеш аз ҳама, амнияти миллӣ ва рушди устувори иқтисодиро таъмин намоем ва сатҳу сифати зиндагии мардумро боз ҳам баланд бардорем” ҷиддӣ будани ин масъалаву муҳим будани дарки онро бори дигар барои мо гӯшзад месозад.

Ҳукумати миллӣ масъулият бар таъмини амнияти миллӣ дошта, дар баробари қабули сиёсати дурусти иқтисодӣ, барқарор намудани робитаҳои дурусти сиёсӣ бо ҷаҳони беруна, овардани шароити одилонаи сиёсӣ дар дохили кишвар, ҳамчунин бо ҷалб кардани аҳли зиё, олимону донишмандон ҳалли масъалаҳои амалӣ бо истифода аз донишҳои илмиро ба миён меоварад. Рушди илм, ки боиси тавсеаи технология мегардад, бидуни шак дар хидмати амнияти миллӣ меистад ва кишварҳои мутараққӣ дар ин замина ба муваффақиятҳои чашмгир даст ёфтаанд.

Аммо илм танҳо ихтисос ба илмҳои дақиқу табиатшиносӣ надорад. Бояд таъкид намуд, ки кишварҳо наметавонанд сиёсати муваффақро бидуни арзёбии илмҳои гуманитарӣ анҷом бидиҳанд. Ноумедии нухбагони сиёсӣ нисбат ба илмҳои гуманитарӣ бешубҳа ба амнияти миллӣ зараровар аст, зеро бе таҳлилҳои ҷомеашиносӣ фаҳмиши дуруст дар бораи мушкилоти кишварҳо пайдо кардан аз имкон берун аст.

Рушди илм ва мушорикати нухбагону донишмандон дар фазои озоду ором ба амалӣ шудани амнияти миллӣ мусоидат мекунад. Зеро таъсиси ҷомеаи пӯшида ва дар сурати набудани озодӣ бисёр намояндагони илму дониш зиндагӣ кардан дар кишвари дигарро афзалтар медонанд. Фазои пӯшида эҳсоси ноамниро дар мардум бедор мекунад. Дар бисёр давлатҳои диктаторӣ аҳли зиё ба сабаби зиндагии берун аз афкори озодбаёнӣ доштан хомӯширо афзал медонанд ва охируламр ҳамовоз бо фурсати фалокатовар мегарданду фурӯпошии ҳар давлату ҳукуматро сабабгор мегарданд. Ҳукумати Тоҷикистон, ки бо ҷомеаи ҷаҳонӣ робитаи хубу ҳасана дорад, муваффақ ба пайгирии ҷанбаи мусбати амнияти миллӣ буда, суботи ҳар як шаҳрвандро дар умум таъмин мекунад.

Дар Паёми имсолаи Пешвои миллат зиёд таъкид бар он рафт, ки пайомадҳои буҳронии сиёсиву иқтисодӣ, ки ҳосили вазъи ноорому равандҳои мураккаб дар минтақаҳои мухталифи ҷаҳон ҳастанд, метавонанд ба иғвогарии барқасдона бар зидди давлатҳои рӯбатараққӣ табдил ёфта, вазъи иҷтимоии кишвари моро низ ноором созанд. Пешвои миллат сари вақт ва ба мавқеъ таъкид намуданд, ки “нооромиву низоъҳо дар минтақаҳои гуногуни олам, шиддат гирифтани мухолифатҳои сиёсӣ ва таҳримҳо миёни кишварҳои абарқудрат, мусаллаҳшавии бошитоб, «ҷанги сард», тағйирёбии иқлим, инчунин, канда шудани занҷираҳои таҳвили молу маҳсулот ва дигар омилҳои берунӣ моро водор месозанд, ки барои пешгирӣ кардани таъсири манфии онҳо ба иқтисодиёти кишвар тадбирҳои саривақтӣ андешем”.

Дар шароити ҷаҳонишавӣ танҳо бо ҳифзи манфиатҳои миллӣ наметавон рушд карду ба пешравиҳои назаррас ноил гашт. Танҳо бо бардоштани байрақи ифтихор дар майдони ҷаҳонишавӣ аз он ки мо миллати куҳанбунёдему бояд эътироф шавем, ғунчаи умед гул нахоҳад кард. Бо пайдо кардани робитаи хуб бо ҷомеаи ҷаҳонӣ, ширкат дар ҳалли масоили мубраму глобалӣ, ҳамроҳ бо дигар кишварҳои бузург саҳим будан дар бартарафсозии омилҳову ҷараёнҳо хатарзо заминаҳое барои рушди комили иқтисодиёти иҷтимоиёти миллӣ хоҳанд шуд. Ҷаҳонишавӣ ба истилоҳи дигар навъе аз ҷаҳонсозӣ – қаламравхоҳиву қаламравгустарӣ аст, яъне сиёсати тасарруфи заминҳои дигар ва муқим гаштану муқимӣ шудан дар он ба иллати нафъбадасторӣ аз манбаъҳои он сарзамин.

Мисоли содаву ҳаётии ин таърифро метавон аз ҷанги Россияву Украина ва дахолати амрикоиёну аврупоиён хулоса кард. Пас, чун дар ҳоли ҷаҳонишавӣ шоҳиди эҷоди шикофи бузургтаре миёни кишварҳои ҷаҳон ҳастем ва дарк намудем, ки паёмадҳои манфии ҷаҳонишавӣ ҷаҳониёнро таҳти таъсири амиқу азим қарор додаанд, ворид будани кишвари мо дар ҳалли проблемаҳои глобалӣ ва ҳамқадаму ҳамзамон гаштан бо давлатҳои мутараққӣ ниҳоят муҳимму актуалӣ арзёбӣ мегардад. Мо ифтихорманд аз он ҳастем, ки Пешвои муаззами миллат, Сарвари мамлакатамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иқдомкунандаи пешниҳоди барномаҳои матлуб барои ҳалли мушкилоти гиреҳхӯрдаи дунё буда, аз минбарҳои баланди созмонҳои таъсиргузори ҷаҳон ба ҳалли ин мавзуъҳо пардохтаанд. Роҳбари давлат дуруст дарк намудаанд, ки “кӯшишҳои азнавтақсимкунии ҷаҳон, мусаллаҳшавии бошитоб, қудратталабӣ, бархӯрди манфиатҳои иқтисодиву тиҷоратӣ ва ҷиноятҳои киберӣ торафт шиддат гирифта, ҷаҳонро ба марҳалаи нави ҷанги сард кашонидаанд”.

Ҳарчанд дар раванди ҷаҳонишавӣ дар дунё имрӯз мафҳумҳое чун таҳаммулгароӣ ва гуногунандешӣ бо ташреҳҳои мухталиф ҳадафҳои доираҳои мутараққиро дастгирӣ намуда бошанд ҳам, дар баробари ин рушди бесобиқаи хориҷиситезӣ ва нажодпарастӣ ҳам густариш дорад. Ҷаҳонишавӣ ҳақиқате аз зиндагии моро ташкил додааст ва дар мухолифи он қарор гирифтан ва ё тарафдорӣ кардан аз он худихтиёр нестем. Чун бетараф будан низ хатарнок аст, омода будан дар баробари чолишҳои муосир ва паёмадҳои манфии ҷаҳонишавӣ ҳаётан муҳим талаққӣ мешавад.

Аз ин рӯ, бадтарин душмани имрӯзаи мо, ки метавонад ба андешаҳои иғвогарона ва садоҳои беасос қувваву қуввати бештаре бахшад, ин бетафовутӣ мебошад. Чаро? Зеро бетафовутӣ эҳсоси худмуҳофизаткунӣ дар баробари паёмадҳои манфии ҷаҳони муосирро, ки зиёд хатарзо ҳастанд, гум мекунад. Маҳз бетафовутӣ аз ғамхору ғамгусор будан дар баробари вазифаҳои ҷониву виҷдонӣ ва манофеи милливу давлатӣ моро дар канор мегузорад. Дар лаҳзаҳои заруриву лозим худро ҳамқисмат эҳсос накардан, ҳавасманд набудан дар пешрафтҳои иҷтимоию иқтисодӣ, бепарво будан нисбат ба рушди соҳаи интихобкарда, бетаваҷҷуҳӣ ба муваффақиятҳои ҳамкорону ҳамандешон чи ба некуаҳволии шахсӣ ва чи ба беҳбудии ҷомеа таъсири манфӣ мерасонад. Пас, чун бепарвоӣ як падидаи бади иҷтимоист, таъсири ҷомеа дар ташаккули ин сифат басо муассир аст. Агар бетафовутӣ як ҳолати рӯҳии бефаъолиятӣ буда, дар акси ҳол, нишон додани алоқамандӣ як ҳолати фаъоли таваҷҷуҳзоҳиркунист, аллакай дар тифлӣ зери таъсири муҳит ин сифатҳо дар вуҷуди кӯдакон шакл мегиранд. Роҳбари давлат ин вазъиятро хеле хуб дарк намуданд ва аз ин рӯ дар Паёми ироагашта супориши қатъӣ доданд, ки “роҳбарони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо дар панҷ соли оянда, бо дарназардошти афзоиши аҳолӣ, барои дар ҳар як маҳалли аҳолинишин, ки 100 оила зиндагӣ мекунад, ҳатман бунёд кардани як муассисаи томактабӣ тадбирҳои зарурӣ андешанд”.

Бепарвоӣ ба эҳсоси ҳамдилию ҳамдардӣ нисбат ба дигарон, ки асоси ҷомеаи солим аст, халал мерасонад. Ин халалрасонӣ оқибат ба вайрон намудани робитаҳои иҷтимоӣ оварда мерасонад. Худбаҳодиҳии паст ҳам бештар маншаъ аз бетафовутӣ мегирад.

Муҳиммияти ироаи Паём аз ҷониби Сарвари мамлакат ба ин хотир ҳам бояд зарур донист, ки эҳсоси ноумедиву афсурдагӣ ва бетафовутиро аз вуҷуди шаҳрвандон берун созад. Зеро онҳое, ки умедгумкардаанду афсурдадилу парешонҳоланд ва бетафовутиро як навъи мухолифатнишондиҳӣ қабул кардаанд, таҳлилҳои вазъияти иҷтимоию иқтисодии ҷумҳурӣ бо истифода аз методи қиёскунӣ (албатта, агар хонанду ба умқи мазмуни Паём андешамандона ворид шаванд) ризомандиву хушнудии онҳоро дучанд хоҳад афзуд. Чаро ки Паём вазъияти хуби дирӯзинаро таҳлил намуда, тағйири масири зиндагии беҳтари имрӯзинаро нишон медиҳад ва умедвор месозаду мутмаин, ки самараи муроди фардоина ба даст хоҳед овард.

Имрӯз иғвогариҳои барқасдона ба иллати ноором кардани вазъи иҷтимоӣ дар кишварҳои рӯ ба тараққӣ дар майдони ҷанги равонӣ сиёсати расонаҳои давлатҳои бузургро амалӣ месозанд. Дар сурати адами дастгоҳи пуриқтидор ва оқилонаи таблиғу ташвиқ татбиқи амнияти миллӣ имконнопазир аст. Роҳбари давлат дар ин Паём ҳам ду меҳвари асосиро барои аҳли толор нишон дод: эътимод ба худ ва боварӣ ба фардо ва заҳмату талоши ҳама барои муваффақ шудан. Дар ин Паём Пешвои миллат изҳор доштанд, ки “Ман ба ояндаи дурахшони Тоҷикистони маҳбубамон эътимоди комил дорам. Зеро ба иттиҳоду сарҷамъӣ, ваҳдати миллӣ, ватандӯстиву ватанпарастӣ ва саъю талоши хастагинопазири ҳар фарди ҷомеа эътимоду итминон дорам”.

Барои кишварро ба муқобили паёмадҳои муосир омода сохтан сиёсати иқтисодӣ ва истеҳолии кишвар бояд хеле пурзӯр бошад. Ба таъкиди Пешвои миллат ҷаҳони кунунӣ пешгӯинашаванда ва норавшан аст ва аз ин рӯ, ба қудрату тавоноии дохилии худ барои рафъи нооромиҳои дар пешистода бояд такя карду умед баст.

Амният дар кишвар яке аз асосҳо ва рукнҳои асосии пешрафт, пайвастагӣ ва ифтихори кишвар аст. Бадтарин мусибате, ки ба миллати афзоянда ва рӯ ба тараққӣ расонида мешавад, маҳрумият аз амният аст. Вақте ки амният вуҷуд надорад, ҳеч гуна андешаи мунтазам вуҷуд нахоҳад дошт ва пешрафт имконнопазир аст. Маҳз дар фазои амният ҳам талошҳои илмӣ, ҳам талошҳои иқтисодӣ ва ҳам тамоми фаъолияти кишварро дуруст ба нақша гирифтан ва бодиққат риоя кардан ва ба натиҷаҳои беҳтар ноил шудан мумкин аст.

Қаландариён Ҳоким Сафар, директори Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ, доктори

илмҳои филологӣ

Нақши парламент дар тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон аз ҷанбаҳои зерин иборат аст:

Парламент қонунҳоеро қабул менамояд, ки онҳо ба танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ равона гардида, ба ташаккули фарҳанги ҳуқуқӣ, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, инчунин ҷавобгарӣ барои вайрон кардани онҳо нигаронида шудаанд.

Вакилон ва кумитаҳои парлумон ба воситаи омӯзиши ҳуқуқӣ барномаҳои таълими ҳуқуқиро таҳия мекунанд, ташаббусҳои таълимро дастгирӣ мекунанд ва маъракаҳои фаҳмондадиҳиро ташкил ва ба роҳ мемонанд.

Парламент ба воситаи функсияи назоратии худ иҷрои қонунҳоро кафолат медиҳад, ки меъёрҳои қабулшуда дар амал татбиқ карда шаванд ва мақомоти давлатӣ дар доираи қонун амал кунанд.

Вакилон ва кумитаҳои парламент тавассути мулоқот бо шаҳрвандон, гузаронидани муҳокимаҳои ҷамъиятӣ, қабулгоҳҳои парлумонӣ ва дархостҳои вакилии шаҳрвандон метавонанд меъёрҳои ҳуқуқиро шарҳ диҳанд ва барои такмили онҳо таклифҳо пешниҳод намоянд.

Парламент барои рушди шуури ҳуқуқӣ дар ҷомеа, аз ҷумла тарғиби рафтори намуна ва ҳифзи ҳуқуқи инсон ба ташаккули фарҳанги ҳуқуқии шаҳрвандон замина фароҳам меорад.

Парлумон ҳам тавассути тафсири қонунҳо ва ҳам тавзеҳи онҳо ба тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон низ саҳм мегузорад:

Тафсири расмии қонунҳо аз ҷониби парлумон дода мешавад, тафсири ғайрирасмии қонунҳо бошад аз ҷониби Суди конститутсионӣ, Суди Олӣ ва Суди Олии иқтисодӣ ё дигар мақомоти ваколатдор, инчунин олимону мутахассисон амалӣ карда мешавад. Парламент метавонад тавассути раванди қонунгузорӣ, қабули тағйиру иловаҳо ва муҳокимаи амалияи татбиқи қонунҳо низ мафҳум ва моҳияти қонунҳоро равшан созад.

Кумитаҳои парлумон, вакилон ва дигар мақомоти қонунгузор муҳокимаҳои оммавӣ, машваратҳо мегузаронанд ва нисбати қонунҳо шарҳу эзоҳ медиҳанд. Вакилон инчунин ба воситаи қабул, муроҷиатнома ва воситаҳои ахбори оммавӣ меъёрҳои қонунгузориро ба интихобкунандагони худ фаҳмонда медиҳанд.

Ҳамин тариқ, нақши асосии парламент эҷоди қонунҳо ва шарҳу тафсири онҳост, тафсири ғайрирасмиро бошад, бештар судҳо ва дигар ниҳодҳои ҳуқуқӣ анҷом медиҳанд.

Ба ғайр аз вазифаҳои қонунгузорӣ ва тафсири он, парламент, инчунин як қатор вазифаҳои дигари марбут ба тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандонро низ иҷро мекунад:

Парламент дар натиҷаи амалӣ намудани функсияи назоратии худ як зумра масъалаҳоро амалӣ менамояд, аз ҷумла: - назорати парламентиро аз болои риоя ва иҷрои қонунҳо аз ҷониби мақомоти давлатӣ амалӣ менамояд; - самаранокии меъёрҳои ҳуқуқиро месанҷад ва барои такмили онҳо таклифҳо пешниҳод менамояд; - аз ҳукумат, мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва адлия дар бораи амалияи татбиқи қонунҳо ҳисобот талаб мекунад.

Вобаста ба масъалаи тарбияи маърифатию ҳуқуққӣ бошад вазифаҳои муайянеро анҷом медиҳад, аз ҷумла: - оид ба масъалахои тарбияи ҳуқуқӣ мизҳои мудаввар, семинарҳо ва конференсияҳо ташкил мекунад; - бо муассисаҳои таълимӣ ҷиҳати ҷорӣ намудани таълими ҳуқуқӣ ба барномаҳои таълимии мактабҳо ва донишгоҳҳо ҳамкорӣ мекунад; - барномаҳои таълими ҳуқуқӣ барои аҳолӣ, аз ҷумла маъракаҳои иттилоотӣ ва нашрияҳоро маблағгузорӣ мекунад.

Вазифаи намояндагии худро амалӣ намуда истода, парламент як чанд масъалаҳоро ҳаллу фасл менамояд, аз ҷумла: - вакилон бо интихобкунандагон вохӯриҳо ва суҳбатҳо гузаронида, ба онҳо ташаббусҳои қонунгузориро фаҳмонида, ба саволҳои ҳуқуқӣ ҷавоб медиҳанд; - баррасӣ намудани дархостҳои шаҳрвандон ва пешниҳоди лоиҳаҳои қонунҳо, ки ба ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон нигаронида шудаанд.

Яке аз масалаҳои муҳими парламент ин ҳамкории байналмилалӣ мебошад, дар амалӣ намудани он вобаста ба тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон низ баъзе чораҳоро меандешад, аз ҷумла: - таҷрибаи кишварҳои дигарро дар соҳаи тарбияи ҳуқуқӣ меомӯзад ва таҷрибаи пешқадамро ҳангоми таҳия ва қабули қонунҳо амалӣ мекунад; - шартномаҳои байналмилалиро оид ба ҳуқуқи инсон ва таълими ҳуқуқӣ тасдиқ мекунад ё ба тавсиб мерасонад.

5. Яке аз функсияҳои асосии парламент ҳангоми таҳия ва қабули қонунҳо ин ташаккули фарҳанги ҳуқуқии ҷомеа мебошад, яъне парламент: - қонунҳоеро таҳия ва қабул мекунанд, ки ба мустаҳкам намудани қонунияту тартиботи ҳуқуқӣ нигаронида шудаанд; - ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ташкилотҳои ғайритиҷоратӣ, ки ба омӯзиши ҳуқуқӣ машғуланд, роҳнамоӣ мекунад.

Ҳамин тавр, парламент дар тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон нақши бисёрсатҳӣ дошта, ба он тавассути назорат, таълим, намояндагӣ ва ҳамкории байналмилалӣ таъсир мерасонад. Парламент дар тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон, таъмини огоҳии онҳо, ҳифзи ҳуқуқ ва риояи қонунҳо низ нақши асосиро мебозад.

Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн - мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣва ҳуқуқи баноми А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Маросими издивоҷ ва ақди никоҳ дар миёни ақвоми гуногуни олам як амри муқаддас ба ҳисоб рафта ба тариқи хосса анҷом мешудааст. Ойинҳо ва суннатҳои ин маросими муқаддас низ бисёр ҷолиб ва қобили таҳқиқу пажуҳиш мебошанд. Дар миёни ақвоми ориёӣ ҳам маросими издивоҷ ва ақди никоҳ тибқи расму ойинҳои вижа сурат мегирфтааст. Паймонномаҳои ақди никоҳ, ки аз даврони бостон ба дасти мо расидаанд, барои ошкор кардани вижагиҳои ин маросим санади муътабаре ба ҳисоб мераванд. Омӯзиши ин аснод ва паймонномаҳо равзанаи тозаеро дар боби мақоми марду зан дар ҷомеаҳои қадим равшан хоҳад кард.

Паймонномаҳои издивоҷ дар миёни ақвоми ориёӣ роиҷ буда, намунаи чанде аз онҳо ба забонҳои форсии миёна, суғдиву бохтарӣ то замони мо боқӣ мондааст ва ин суннат аз даврони Ҳахоманишиҳо сарчашма мегирад. Ногуфта намонад, ин гуна паймонномаҳо, ки аз ҳуқуқи занҳо дар баробари мардҳо расман ҳимоят мекард, дар қонунгузории ҷаҳони мутамаддини Ғарб дар авохири қарни ХIХ (брачный контракт, marriage сontracts) пайдо шудаанд. Дар Тоҷикистон ҳангоми издивоҷ илова бар никоҳи суннатӣ, тибқи моддаи 3 Қонуни ҶТ дар бораи бақайдгирии давлатии асноди ҳолати шаҳрвандӣ издивоҷ расман дар асноди ҳуқуқӣ – шаҳодатномаи ақди никоҳи навхонадорон сабт мегардад. Дар фасли 3.Аҳдномаи никоҳи китоби “Асосҳои давлат ва ҳуқуқ” (2010) омадааст: “Қадимтарин намунаи аҳдномаи никоҳро аз ёдгориҳои кӯҳи Муғ дарёфт кардаанд. Ибораи аҳдномаи никоҳ (аз калимаи англ. Marriage contract) гирифта шудааст. Мазмуни аҳдномаи никоҳ дар моддаи 42 Кодекси оилаи Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ шудааст. Мувофиқи он зану шавҳар низоми молумулки мавҷудбуда ва амволи ояндаи худро бо хоҳиши ҳар ду муқаррар мекунанд” (Асосҳои давлат ва ҳуқуқ,183).

Ҳадаф аз ин паймонномаҳо ҳифзи ҳуқуқи тарафайн буд. Паймонномаҳои шаҳрвандон маъмулан дар шакли хаттӣ ва ақди динӣ ба таври шифоҳӣ анҷом мешуд. Дар ин паймонномаҳо масъалаи вазоифи мард, ҳаққи мерос, ҳуқуқи тарафайн ва шартҳои талоқ сабт шудааст. Дар паймонномаи суғдӣ зан ҳаққи талоқ талаб карданро аз шавҳар дошта, молики амволи шавҳар буда, ҳангоми ҷудо шудан ба ними амволи шавҳар ҳақ дошт. Ҳамчунин дар ин паймонномаҳо аз мамнуъ будани бисёрзанӣ сухан меравад. Дар санади дигари суғдӣ, ки исми кафолатномаи арус (vuδkarnē ət nāmē- “bride’s document”)-ро дорад, домод вазоифи худро ба зимма гирифта, ба сарвари хонаводаи арус онро месупорад.

Қарордоди издивоҷ ба фарҳанги хоси ҷомеа вобаста аст, аз ин рӯ дар бархе аз кишварҳо бо таклифи тарафайн қарордод ё шартнома баста мешавад. Чунин қарордод дар фарҳанги мо қидмати наздики дуҳазорсола дорад. Шартнома ё қарордоди издивоҷро дар забони форсии миёна peymān ī zanīh (-mēragīh) (peymān – алоқа, тавофуқ; mā – чен кардан; zanīh – “зан” + пасванди сифатсози īh, занӣ; mēragīh- “марди ҷавон”, шавҳарӣ) – “паймони заношуӣ” мегуфтанд. Шаҳодатномаи ақди никоҳро ба забони суғдӣ vuδ-karne (vuδ- “зан”, karne – “санад, қарордод”) ва ба бохтарӣ oλoßωσoזּγo (oλo – “зан”, ßωσoזּγo – “санад”) ва ба форсии миёна peyvan-nāmag (peyvan- “аҳд, паймон, пайванд”, nāmag – санад, нома) ном мебурданд ва ин истилоҳот баёнгари онанд, ки аз лиҳози ҳуқуқӣ «шартномаи никоҳ» бояд дар шакли мактуб, яъне хаттӣ бошад.

Муҳтавои се паймонномаи заношӯӣ ба забонҳои ориёӣ-эронии мансуб ба ҳазорсолаи якуми мелодӣ то замони мо расидаанд: 1) матни паймоннома ба забони бохтарӣ, асри IV аз Бохтар; 2) матне аз ашрофони Самарқанд аз кӯҳи Муғ дар Тоҷикистон ба забони суғдӣ аз ибтидои асри VIII, ки аз паймонномаи издивоҷ ҳамроҳ бо номаи кафолат ё замонат иборат аст; 3) ду намунаи паймонномаи издивоҷ аз порсии миёна: яке дар Порс ва дигаре дар Ҳинд тартиб дода шудаанд, ки бозгӯйи куниши нек аз дини беҳӣ дар замони Сосониён аст.

Тавре мебинем, дар асрҳои миёна ин маросими шаҳрвандӣ, илова ба никоҳ, ки шифоҳӣ анҷом мешуд, ҳифзи ҳуқуқи зану шавҳарро ба таври хаттӣ низ сабт менамуданд.

Илова ба «паймонномаи заношӯӣ” лозим буд, маросими динӣ бо хондани матнҳои дуои неки afrihuana – “ситоиш, раҳмат, таҳсин” тариқи шифоҳӣ анҷом мешуд. Як матни дуо ба забони суғдӣ дар Туркистони Чин пайдо шудааст, ки монанди матнҳои маросимҳои туйи порсиён Afrin ī Vazurgān – “Ситоиши бузургон” хонда мешуд.

Анъанаи қарордоднависӣ дар байни ақвоми ориёитабор эҳтимолан аз даврони Ҳахоманишиҳо ба роҳ монда шуда буд. Барои бастани аҳдномаи издивоҷ мебоист чанд марҳилаи бобарорро тай кард: иддаои издивоҷ, бастани ақди никоҳ ва ғайра. Масъалаҳои ҳадяи ақди никоҳ, маҳр, талоқ, ҳуқуқи мерос мебоист то қабули санади ниҳоӣ ҳаллу фасл шаванд, зеро онҳо қисмҳои қонуни хонавода дар ҷаҳони порсӣ-ориёӣ мебошанд.

Ҳамсари оянда, ба хостгорӣ барои муаррифии худ бо падар ё аъзои бузургсоли хонаводааш ба хонаи духтар рафта, аз солораш хостори духтараш мешавад. Маросими хостгорӣ тартиби муайян дошт, ки ин маросимро дар нисбати падари домод duxtarganih (духтарганиҳ) – “ба духтарӣ қабул кардан”, дар нисбати домод zanih (заниҳ) – “ба занӣ қабул кардан” меномиданд. Аз матнҳои суғдиву форсии миёна бармеояд, ки домод бевосита ба духтар на, балки ба падари ӯ муроҷиат мекард. Аз матни бохтарӣ бармеояд, ки тартиби хостгорӣ дигар буд: ҷавонмард бидуни муроҷиат ба падар ё ҳомии духтар нияти издивоҷашро ба духтар иброз медорад.

Дар санади суғдӣ шартҳои бекор кардани қарордод омадааст. Мувофиқи қарордод зану шавҳар барои бекор кардани ақд ҳуқуқи баробар доранд ва ду банди алоҳидаи санад иқдоми тарафайнро дар бар мегирад. Тибқи асноди суғдӣ мард метавонад танҳо як зан бигирад ва расман зани дувум гирифтан ҳақ надорад. Пас аз издивоҷ духтар kadagbānūg– “кадбону”, сарвари хонавода ҳисобида мешавад. Дар матнҳои форсии миёна, суғдӣ ва бохтарӣ пас аз издивоҷ зани расмӣ чунин унвон (-и подшоҳзан)дошт: zan ī padixšā, pātəxšāvən vaδu, ϕινξο ϕρομανζο.

Ин намуди бастани қарордод аз нигоҳи ҳуқуқӣ комилан дуруст аст, зану шавҳар меросбари ҳамдигар буда, фарзандон ҳуқуқи моликияти волидайни худро ба мерос гирифтан доранд ва писарон вориси қонунии падар мешаванд.

Мутобиқи матни форсии миёна дар padixšāyīhā-zanīh(падихшай-заниҳ) вазифаҳои мард навишта шудааст: занро бо зиндагии шоиста ва осуда таъмин намудан; иҷозати истифодаи молу мулки мард ба зан; мард нисфи моликияташро пешакӣ, ҳангоми хонадорӣ ва дар сурати пошхӯрии хонавода нисфи дигари онро бояд диҳад. Маблағи туҳфа бо ризояти арус таъйин шуда, онро kābēn(кобин) – “маҳр” гӯянд.

Дар форсии миёна намунае аз паймонномаи заношӯӣ – “peymān ī zanih” (паймони заниҳ) дар 11 банд мавҷуд аст. Ин матн намунаи хуби аҳдномаи никоҳии замони Сосониён буда, истилоҳоти он комилан бо истилоҳоти «Занд»-и Авесто мувофиқат мекунад. Шартномаи издивоҷи форсии миёнаро Ҷомоспҷӣ Минучеҳерҷӣ Ҷамасп-Асана (Бомбай, 1913) таҳрир кардааст, ки чунин оғоз меёбад: “Моҳи Ваҳмани соли 627 пас аз 20 сол шоҳ Яздигурд, шоҳи шоҳон, писари Шаҳриёр, набераи ӯ Апарвези Хусрав, шоҳи шоҳон, писари Ҳурмузд, дар оғози моҳи Меҳр (23.09-21.10), вақте ки одамони хуб маросими арусиро ҳамроҳӣ мекарданд, маросими баргузории барои пайванд шудан ба маросими бунёди хонавода (pādixšāyīhā-zanih) бо марде ваҳуман (яке аз амшоспандон, фалонӣ) писари фалонӣ.... мебошад, ки дар ноҳияи ...., деҳ... зиндагӣ мекунад, бо духтаре..., ки солориаш.... аст, ки дар ҳамон деҳот зиндагӣ мекунад, мерасанд”.

Дар маросими ақди никоҳ суханони домод низ дар нома сабт мешудааст: "Дар тули умри худ ӯро дӯст медорам ва ӯро ҳамчун бонуи хона қабул мекунам, хуб нигоҳдориаш мекунам ва ӯро бо ғизо, либос таъмин мекунам ва ҳамчун шавҳар солораш мешавам, то он даме ки вақт иҷозат медиҳад (ба ман) ва фарзандонеро, ки вай ба дунё меорад, фарзандони худам медонам... Ва аз ин ба баъд аз он чизе, ки ба ихтиёри ман ва моликияти ман хоҳад расид, ки ман ҳақ дорам, онро бидиҳам, ман нисф аз онро дар ҳолати тақсимнашуда ба ӯ мерасонам; ва ман ба духтари фалонӣ, ҳуқуқи пурраи саҳмияи гуфташударо медиҳам, чунон ки ҳар вақт ӯ ё касе дигар аз ворисон, онро ба хотири вай талаб мекунад, ман онро ба ӯ (ё, ба он шахс) бекамбуд (ё бе узр) месупорам ва таъхир намекунам ё беэътиноӣ нисбат ба он зоҳир намекунам". Сипас зани номбурда, духтари фалонӣ, ин саҳмияро ба ҷои 3 000 дирҳам ҳамчун кафолат қабул кард ва бо он розӣ буд”. Санад бо зикри номи волидайни домоду арус таъйид ва муҳр мешавад.

Дар робита ба санади қарордоди издивоҷ ду матн аз забони суғдӣ маҳфуз аст: яке vuδkarnē (вузкарне) – “паймонномаи заношӯӣ” ва vuδkarnē ət nāmē (вузкарне ет нома) – кафолатномаи арус, ки чунин аст:

“Ин санад дар соли 10-уми шоҳигарии шоҳ Тархун буд, дар моҳи Масбуғес, дар рӯзе, ки Асмон Рус (27-ум рӯзи моҳи суғдиён), Уттегин (домод), ки лақабаш Нилан аст, арусро бо номи Деғутғунҷ бо лақаби Чата, ки духтари Виюс аз авлоди Чер пури Ванханак, шоҳи Навекас буд, гирифт.

Ва Чер ба ӯ васият кард, ки (зан) зери васий, мувофиқи қонуни шартнома, Уттегин Чатаро ҳамчун арӯси азиз бо ғизо, сару либос, зару зевар таъмин намуда, бо эҳтиром ба ӯ муносибат мекунад ва агар бо эҳтирому муҳаббат вақти гирифтани ӯ дар хонааш бо ӯ ҳамчун бо зани қонунӣ муносибат кунад, мисли марди шариф, ки бо зани шариф муносибат дошта бошад.

Ва ҳамин тавр, Чата бо Уттегин ҳамчун шавҳари азиз муносибат хоҳад кард ва ӯро лозим аст, ки барои роҳатии ӯ шароит фароҳам оварад ва ба фармонҳои ӯ бо диққати ҷиддӣ гӯш диҳад, зеро вазифаи зани шариф бо мард - шавҳари шариф ба ҳамин равиш муносибат кардан аст.

Аммо агар Уттегин, дар сурате ки Чатаро талоқ надода, зани дигар (қонунӣ) ё каниз (ҳамчун маъшуқа) бигирад, ки ба Чата писанд наояд, пас аз шавҳар Уттегин талаб карда мешавад, ки 30 тангаи бисёр холис - драхма, навъе аз динор ҳамчун ҷарима ба занаш –Чата худ пардохт мекунад ва ӯ он занро ҳамчун зан ё ҳамчун хизматгор ғамхорӣ намекунад, балки ӯро тарк мекунад.

Аммо агар Уттегин қарор кунад, ки Чатаро ҳамчун зани худ нигоҳ намедорад, балки ӯро тарк мекунад, пас вайро бе пардохти ҳаққи амволи меросӣ, амволи (шахсан) ба даст овардааш, даромади ба даст овардааш озод мекунад, сипас вай (Уттегин) метавонад занеро, ки ба ӯ маъқул аст, ба занӣ гирад.

Ва агар Чата қарор кунад, ки вай бо Уттегин ҳамчун зан намеистад, балки аз ӯ рӯй мегардонад (ё меравад), дар ин сурат чизу чораву зару зевар ва ҳамаи чизҳое, ки вай аз Уттегин туҳфа гирифтааст, намегирад. Вай танҳо чизу чораи аз падар меросгирифтаашро бо худ мегирад, лекин дар ин сурат Чата чизеро ҷуброн намекунад, сипас Чата метавонад марди дилхоҳашро ба шавҳарӣ қабул кунад.

Ва агар Уттегин ҷинояте содир кунад ё бадие кунад, бояд (масъулиятро) бар дӯш гирад ва худаш онро ҷуброн намояд.

Ва агар Уттегинро касе ғулом ё асир кунад, дар ин сурат Чатa метавонад бе ягон шарт озод шавад.

Ва агар Чата гуноҳе кунад ё кори баде кунад, бояд онро ҳатман худаш ҷуброн кунад. Агар Чата аз тарафи касе каниз шавад ё асир шавад, Уттегин метавонад ӯро бе пардохти ҳақ талоқ диҳад.

Ҳамин тавр, ҳеҷ кас гуноҳи дигареро бар дӯш намегирад ва онро ҷуброн намекунад.

Ва ин шартномаи никоҳ дар ҳузури сардор Ваҳушукан, писари Бархуман тартиб дода шудааст.

Дар он ҷо ҳузур доштанд: Скатч пури Шешч ва Чахрен пури Рамеч ва Шав пури Махак.

Нома аз ҷониби Рамтиш пури Эхушфарн навишта шудааст.

Дар зер оварда шудааст: паймонномаи заношӯии Уттегин ва Чата”

Кафолатнома

“Ин санад дар соли 10-уми шоҳигарии шоҳ Тархун буд, дар моҳи Масбуғес, дар рӯзи Асмон Рус (27-ум рӯзи моҳи суғдиён).

Аз ҷониби Оттегин, лақабаш Нилан пури Хухуш аст, ба ҷониби Навекат, Чер пури Венханак ва ба писарону хонаводаи ӯ:

Ҷаноб, ман аз шумо, Деғутғунҷ бо лақаби Чата, ки духтари Виюс аст, ба кадбонуӣ (занӣ) қабул надам.

Ва баъд аз он ба Шумо - Чер ман ваъда ва кафолат медиҳам, ки аз имрӯз ва минбаъд то абад, то даме, ки Чата бо ман ҳамчун зан боқӣ хоҳад монд, ҷаноб, ман савганд ба номи Худои Митра мехурам, ки ман ҳеҷ ваҷҳ намефурӯшам, ба гарав намемонам ва бо ӯ ҳамчун бо каниз ё ҳамчун зани таҳқиршуда муносибат намекунам.

Аммо агар касе аз ҷониби ман (хешовандонам) ё аз ҷониби душманонам ӯро аз ман бигирад ё ҳамчун каниз ё хизматгор қарор диҳад, дар ин сурат ман зуд ӯро бе расонидани ягон осеб, ё зарари ҷисмонӣ озод мекунам.

Ва инчунин, агар Чата мондан бо манро рад кунад ё ман ӯро талоқ диҳам, ман ӯро ба шумо ва писарони шумо ва хонаводаи шумо ҷаноб Чер сиҳҳату саломат ва бе ягон зарари ҷисмонӣ расонидан ба Шумо бармегардонам.

Ва агар ба дасти шумо ӯро сиҳат нигаҳ насупорам, ман вазифадорам ба шумо бароятон 100 драхмаи нуқра (динори холиси нуқрагин) ба шумо бидиҳам.

Ва то он даме, ки ман онро пардохт менамоям, ман бояд фоидаи худро ба андозаи 12 то 10 % фоиз онро нигаҳ дорам.

Ва Уттегин бо писарон ва хонаводааш, ки расман номгузорӣ шудааст, аз Чер ва писарон ва хонаводааш, Зипак, бо лақаби ӯ Нивозак пури Бурз вазифадор мешавад, ки 100 драхмаро бо фоиз аз Чер ва хонаводаашон бар ивази баргадонидани зан бидуни ҳеҷ зарари ҷисмонӣ ситонад.

Ва ин ҳуҷҷат қобили эътимоду эътибор ва қонунӣ барои ҳама аст. Ва ин шартномаи никоҳ дар ҳузури сардор Ваҳушукан, писари Бархуман тартиб дода шудааст.

Дар он ҷо ҳузур доштанд: Скатч пури Шешч ва Чакушак пури Зонес ва Чахрен пури Рамеч.

Дар он ҷо Скейт писари Шишч ва Чакушак писари Занес ва Чахрен писари Рамак ҳозир буданд.

Онро Рамтиш писари Хушфарн, бо фармони Уттегин, ба иҷозати он (ҳамин Уттегин) навиштааст.

Нома аз ҷониби Рамтиш пури Эхушфарн навишта шудааст.

Бо супориш ва иҷозати худи Уттегин.

Санади Чaта” (Матнҳои суғдӣ ва форсии миёна баргирифта аз китоби Raham Asha. Marriage Contracts, 2021).

Фарҳанги бостонии ниёгони мо шоистаи таҳсину офарин аст, зеро он дар доираи қавонини гуманизми башарӣ амал мекард, агар чунин намебуд, суннатҳои мардуми мо тули қарнҳо устувору ҳифз намешуд. Месазад ин фарҳанги ғаниву шуҳратёфтаро омӯхту дар рӯзгори имрӯз ҳамчун таҷрибаи бани башар ва мероси ниёгон истифода ва татбиқ кард.

“Хизмат дар сафи Қувваҳои Мусаллаҳбарои ҷавонон мактаби ҷавонмардӣ маҳсуб ёфта, дар рӯҳияи ватандӯстиву ватанпарварӣ, худшиносиву худогоҳӣтарбия намудани хизматчиёни ҳарбӣ ва барои онҳо муҳайё намудани шароити хуби хизмат, инчунин, риояи талаботи ойинномаҳои ҳарбӣ муҳимтарин самти сиёсати мудофиавии кишвар маҳсуб меёбад”.

Эмомалӣ Раҳмон Сарфармондеҳи Олии Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон (Пайём-2022)

Замоне, ки фарзанди номвар ва номбардори мардуми тоҷик Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бори аввал роҳбари давлат интихоб шуданд, Тоҷикистони тозаистиқлол рӯзҳои даҳшатборро ба сар мебурд. Ҷангу низоъҳои хунини миёни тоҷикон боиси хисороти зиёди моливу ҷонӣ гардида, ба якпорчагии мамлакат ва ҳастии миллати тоҷик таҳдид мекарданд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо тадбирҳои хирадмандона ва матонату ҷасорати фавқулода кишварро аз вартаи ҳалокат берун оварда, беш аз як миллион нафар гурезаҳоро ба Ватан баргардониданд ва мардуми парешонро сарҷамъ намуданд. Бузургтарин дастоварди роҳбари давлат муҳтарам, Эмомалӣ Раҳмон бешубҳа, барқарор кардани сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон аст.

Яке аз хизматҳои таърихии сарвари давлат муҳтарам, Эмомалӣ Раҳмон аз он иборат аст, ки зимоми давлатдориро ба даст гирифта, хатари нобудии онро бартараф карданд, оташи ҷанги дохилиро хомӯш намуда, сохтори фалаҷгардидаи ҳокимият, хусусан, мақомоти ҳифзи ҳуқуқро барқарор сохтанд.

Барои таҳкими ҳамаи шохаҳои ҳокимият ва пояҳои давлат шароит муҳайё намуданд, заминаи сулҳи миллиро фароҳам оварданд ва барои эъмори ҷомеаи навини Тоҷикистон заминаи устувор гузоштанд.

Маҳз бо саъю талошҳо ва бедорхобиҳои Ҷаноби Олӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз аввалин давлатҳое буд, ки баъд аз пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ Артиши миллии худро таъсис дода, оромию осудагӣ ва амнияти кишварро фароҳам овард.

Санаи 18-уми декабри соли 1992 аз ҷониби Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон Қарор «Дар бораи таъсиси Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон» ба имзо расида, он дар заминаи «Фронти халқӣ» ва қувваҳое, ки Ҳукумати конститутсиониро ҷонибдорӣмекарданд, таъсис дода шуд. Ҳамин тариқ, 23-юми феврали соли 1993 дар пойтахти кишвар шаҳри Душанбе, бори нахуст паради ҳарбӣбаргузор гардид, ки он рӯз расман санаи таъсисёбии Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон карда шуд. Ҳукумати кишвар бо вуҷуди мушкилоти зиёди иқтисодиву молиявӣ ҳанӯз аз марҳалаҳои аввали таъсиси Қувваҳои Мусаллаҳ ба таҷдиду азнавсозии инфрасохтор ва таъсиси ҷузъу томҳои махсусгардонидашуда эътибори махсус дода, дар баробари таъминоти онҳо бо техникаву таҷҳизоти муосир, ба омодасозии кадрҳои баландихтисоси низомӣшурӯъ намуда буд. Афсарону сарбозони Қувваҳои Мусаллаҳ дар солҳои душвори мухолифати дохилӣ (1992-1997) ва шиддат гирифтани вазъи минтақаву ҷаҳон қарзи ватандории хешро садоқатмандона иҷро намуда, дар роҳи ба эътидол овардани вазъият, таъмини сулҳу субот ва безарар гардонидани гурӯҳҳои экстремистиву террористӣ рисолати фарзандиву шаҳрвандии худро ба таври шоиста адо мекарданд.

Бояд қайд кард, ки дар он замон бо вуҷуди ҷой доштани мушкилоти иқтисодӣ, роҳбари давлат, муҳтарам ЭмомалӣРаҳмон барои пурзӯру неруманд кардани Артиши миллӣ шабу рӯз ҷаҳду талош мекарданд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар суханронии худ ба ифтихори Рӯзи таъсисёбии Қувваҳои Мусаллаҳ(23 феврали соли 2021) чунин зикр карданд:

"Ҳукумати кишвар аз рӯзҳои нахустини таъсисёбии Қувваҳои Мусаллаҳ бо вуҷуди имкониятҳои ниҳоят маҳдуди иқтисодиву молиявӣ барои бунёди инфрасохтори низомӣ, таъсиси ҷузъу томҳои махсусгардонидашуда, таъмин кардани онҳо бо техникаву таҷҳизоти замонавӣ ва фароҳам овардани шароити зарурӣ барои хизмат ва зиндагӣ тамоми тадбирҳоро амалӣ намуд ва ин равандро имрӯз низ идома дода истодааст".

Артиши миллӣва Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳақиқат зодаи даврони истиқлол мебошад, ки ҳамагӣбаъди якуним соли ба даст овардани истиқлоли давлатӣ, дар марҳилаи ниҳоят вазнин ва ҳассоси таърихӣ, дар шароите таъсис дода шуд, ки мавҷудияти давлати тоҷикон ва бақои истиқлоли он таҳти хатари нобудӣ қарор дошт.

Қувваҳои Мусаллаҳи кишвар дар ҳақиқат сипари боэътимоди давлат, ҳимоятгари асосии сокинони кишвар ва сулҳу ваҳдат дар ҷомеа мебошанд. Дар ин раванд, барои насли ҷавони Ватани азизамон муҳимтарин мактаби обутоб ин хизмат дар сафи Қувваҳои Мусаллаҳи мамлакат аст. Маҳз, хизмати ҳарбӣ барои ҳаёти ҳар як ҷавонписар мактаби омӯзиши шуҷоату мардонагӣбуда, заминаи азхуд намудани арзишҳои муқаддастарини ҳаёт, меҳвари густаришдиҳандаи эҳтироми Ватан ва ватандорӣ, омили содиқона муҳофизат кардани марзу буми Тоҷикистони биҳиштосоямон ба шумор меравад. Ин аст, ки тарбияи ватанпарастӣаз оила, кӯдакистон ва мактаб оғоз шуда, дар ҷомеа, ниҳоят дар сафи Артиши миллӣ ҳаматарафа ташаккул меёбад.

Роҳбари давлат дар як суханрониашон бо ифтихори ватандорӣ чунин иброз доштанд: “Мо бо афсарону сарбозони далеру ҷасури Қувваҳои Мусаллаҳи давлати соҳибистиқлоли худ, ки фарзандони миллати соҳибмаърифату тамаддунсоз ва ободгару созандаи тоҷик мебошанд, ифтихор мекунем”

Хушбахтона, дар муқоиса ба солҳои пеш ба сафи Артиши миллӣихтиёран пайвастани ҷавонон зиёд мушоҳида мешавад. Агар омили ин раванд, аз як сӯ рӯба беҳбудӣ овардани вазъи буду бош дар қисмҳои ҳарбӣё умуман Қувваҳои Мусаллаҳбошад, аз ҷониби дигар тағйир хӯрдани мафкураи ҷавонон дар ростои меҳанпарастию худогоҳӣва муҳити тарбияи онҳо вобаста аст. Дар ин самт нақши падару модарон низ ҳалкунанда мебошад. Имрӯзҳо мушоҳида мекунем, ки волидайн худашон довталабона фарзандонро ба хизмати ҳарбӣгусел мекунанд.

Убайдулло Убайдуллоев- ходими калони илмии Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзишипиряхҳои Академияи миллии илмҳоиТоҷикистон”