Стратегияи давлатии раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, яке аз стратегияҳои бунёдии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб мешавад. Суръати мунтазами тадбиқи амалии он хеле барҷаста идома дорад. Дар Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 дар радифи таҳдидҳои асосӣ қайд шудааст, ки “дурдастии ҷуғрофӣ аз баҳр ва бозорҳои бузурги фурӯш ба рушд наёфтани коммуникатсияи нақлиётӣ дар самти бозорҳо мушкил мегардад ва рақобатпазирии иқтисоди миллиро маҳдуд месозад. Дар ҳоли ҳозир зарурати воридсозии тағйироти калон дар консепсияи иқтисодии фаъолияти намудҳои нақлиёт дар асоси аломатҳои бозаргонии талаботи пардохтпазир ба миён меояд”. Дар ҳалли муаммоҳои дурдастии ҷуғрофии мамлакат аз баҳр ва бозорҳои бузурги фурӯши ҷаҳонӣ нақлиёти ҳавоӣ нақши муҳим дорад. Зеро масофаи миёнаи кашонидани 1 тонна бор тавассути нақлиёти ҳавоӣ миёни дигар намуди нақлиётҳо хеле баланд мебошад. Бинобар, ин дар марҳилаи нави рушди мамлакат таваҷҷуҳ ба таъмини рушди нақлиёти ҳавоӣ ва амнияти иқтисодии ин соҳа мубрамият пайдо мекунад. Шароити хоси иқлиму табиати кишвар, кӯҳсор будани қисмати зиёди он, душворгузар будани роҳҳои кӯҳӣ аз сабаби зуд-зуд такроршавии заминҷунбӣ ва офатҳои табиӣ (фаромадани ярч, тарма, сангрезиш ва ғ.), аз ҷиҳати ҳудудӣ монанд набудани шароити минтақаҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, зарурати ҳалли вазифаҳои давлат дар самти таъмини табдили кишвар ба кишвари транзитӣ ва амнияти иқтисодиву иҷтимоии он рушди комплекси авиатсиониро ба яке аз вазифаҳои аввалиндараҷа табдил додаанд. Ҳамзамон, дурнамои рушди минтақаҳои душворгузар рушди комплекси мазкурро ҳамчун омили муҳими рушди минтақаҳои дурдасти кишвар пешбинӣ менамояд.

Имрӯзҳо, сарфи назар аз душвориҳои баамаломада, наметавон аз имкониятҳои ҷиддии рушди соҳаи мазкур сарфи назар намуд, зеро комплекси авиватсионӣ барои давлат, бидуни шубҳа, аҳамияти стратегӣ дошта, дар сурати такмили механизми идоракунӣ комплекси мазкурро аз вазъи ногувори тӯлкашида раҳо карда, рушди бахшҳои мухталифи онро таъмин кардан мумкин аст. Бинобар ин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (28.12.2025) таъкид кардаанд: «ба кишвари транзитӣ табдил додани Тоҷикистон ва истифодаи имкониятҳои транзитии он ҳамчун яке аз ҳадафҳои асосии рушди кишвар пазируфта шудааст”. Аз ҳамин хотир, беҳтар намудани сатҳу сифати хизматрасониҳои соҳаи авиатсияи гражданӣ ва таъмин намудани рақобатнокии онҳо, низ вазифаи муҳим мебошад.

Дар ҳуҷҷатҳои стратегии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи дарозмуддат нигоҳ доштан ва инкишоф додани шабакаи фурудгоҳҳои маҳаллӣ, авиатсияи хурду миёна барои таъмин намудани дастрасии сокинони минтақаҳои кишвар ба нақлиёти ҳавоӣ вазифагузорӣ шудааст. Истифодаи имконияту шароити мавҷудаи таъмини рушди иқтисоди транзитӣ манбаи рушди ҳаёти иҷтимоиву иқтисодии мамлакат мебошад. Иқтисодиёти транзитӣ, ин системаи хоҷагии халқ ва ё миллӣ, ки дар он даромадҳо аз убури ҷараёни бору мусофир, воситаҳои нақлиёт, интиқоли энергия, об ва захираҳои иттилоотӣ аз қаламрави кишвар, расонидани хизматрасонӣ оид ба таъмини транзит ва рушди соҳаҳои ба он алоқаманд, ки қисми назаррасро дар маҷмӯи даромади давлат, субъектҳои иқтисодӣ ва аҳолии кишвар ташкил дода, яке аз манбаҳои некуаҳволии мардумро муаяйн менамояд, мебошад. Рушди иқтисодиёти транзитӣ пайваста бо тавсеаи тиҷорати байналмилалӣ, афзудани ҳаракати ҷаҳонии ҳаҷм ва навъҳои молҳои истеъмолӣ, инчунин тақсимоти байналмилалии меҳнат, ҷудошавии ҷуғрофии ҷойҳои истеҳсол ва истеъмоли мол, мавҷудияти воситаҳои нақлиёт, ки имкони фарохи гардиши ҳаҷми калони молҳо ва бастаи ашёҳои гаронбаҳоро ба масофаҳои дуру дароз рӯи кор меорад, сурат мегирад.

Ба рушди иқтисоди транзитӣ ҷойгиршавии ҷуғрофии кишвар дар муҳимтарин роҳҳои тиҷоратӣ ё дар чорроҳаи онҳо, наздикӣ ба “марказҳои рушди ҷаҳонӣ” ва ё “дарвоза”-ҳои минтақаҳои муайяни ҷаҳонӣ таъсир мерасонад. Иқтисоду бозори транзитӣ тавассути Тоҷикистон, ки дар миёнароҳи Роҳи бузурги абрешим қарор дорад, вуҷуд дорад ва ҳаҷми он хеле назаррас аст. Барои ғанӣ гардонидани сатҳу сифати низоми транзиии мамлакат ва баланд бардоштани самаранокии он маҷмаи нақлиёти ҳавоӣ нақши муҳим дорад. Мувофиқи маълумоти Созмони байналмилалии авиатсияи гражданӣ (ICAO), нақлиёти ҳавоӣ ҳоло тақрибан 35% тиҷорати ҷаҳониро аз рӯи арзиш ташкил медиҳад. Ҳаҷми мусофиркашонии ҷаҳонии авиатсия ҳар сол тақрибан 5-7% афзоиш меёбад. Тибқи ҳисобҳои Ассотсиатсияи байналмилалии нақлиёти ҳавоӣ (IATA), ҳар 10 фоиз афзоиши ҳамлу нақли ҳавоӣ ба ММД-и кишвар 0,5 банди фоизӣ изофа менамояд. Дар кишварҳои Аврупо нақлиёти ҳавоӣ 7 фоизи маҷмӯи маҳсулоти дохилиро ташкил медиҳад ва 5 фоизи шуғлро таъмин мекунад.

Комплекси авиатсионӣ дар ҳоли ҳозир барои фаъолияти бомуваффақияти иқтисоди ҷаҳонӣ, рушди минбаъдаи мутаносиби он ва нигоҳ доштани рушди устувори иқтисодӣ ниҳоят муҳим аст. Он имкон медиҳад, ки ҳаракати босуръати сайёри одамон ва молҳо байни қитъаҳои гуногун, ба рушди савдои ҷаҳонӣ ва саноати байналмилалии сайёҳӣ мусоидат намояд. Тақрибан 40% фурӯши маҳсулоти технологияи баланд аз низоми хуб ба роҳ мондашудаи комплекси авиатсионӣ вобаста аст. Бо равнақ ёфтани соҳаи саёҳату туризм ва тағйири мувофиқи муносибатҳои байналмилалӣ ва ҳавопаймоӣ, арзиши аслии парвоз дар тӯли 40 соли охир тақрибан 60% арзон шуд ва ба ин васила онро барои мардуми бештар дастрас гардонд. Дар ин давра ҳавопаймоҳо 70% аз ҷиҳати энергия сарфакортар ва садои муҳаррикҳояшон 75% пасттар шуд.

Соҳаи авиатсияи гражданӣ на он қадар тиҷорати сердаромад аст – аз ҷумла, бо тағйирёбии бозор, ширкатҳо ба хатарҳои зиёд ба монанди: тағйирёбии нархи сӯзишворӣ, қурби асъор, таъсироти беруна ва ғайра дучор мешаванд. Ҳамаи ин, ба устувории молиявии ширкатҳои ҳавопаймоӣ ва қобилияти иҷрои уҳдадориҳои худ таъсир мерасонад. Агар ба нишондиҳандаҳои оморӣ назар кунем, метавонем шумораи зиёди ширкатҳои ҳавопаймоиро пайдо намоем, ки дар тӯли 10 соли охир ҳолати муфлисшавиро аз сар гузаронидаанд, ки аксари муфлисшавӣ ҳам барои истеъмолкунандагони маҳсулот ва ҳам барои мақомоти авиатсия ғайричашмдошт аст. Дар навбати худ, даст кашидан аз иҷрои уҳдадориҳо боиси оқибатҳои вазнини низоми соҳавӣ мегардад, ки ба онҳо дохил мешаванд: зарурати хориҷ кардани мусофирон ва маблағгузории нақлиёт, ҳалли масъалаҳои ҳисоббаробаркунӣ бо кредиторон, бо кор таъмин намудани кормандон ва ғайра. Дар солҳои охир дар Тоҷикистон азнавсозии соҳаи авиатсияи гражданӣ сурат гирифта истодааст, бозсохтори системаи идоракунии он гузаронида шудааст. Дар ин раванд низоми пешбурди сиёсат ва қоидаҳои дахлдор дар соҳаи бехатарии ҳаракати ҳавоӣ таҳия гардидааст. Он имкон додааст, ки Тоҷикистон ҳамчун шарики боэътимод ва таъминкунандаи хизматрасонии комплекси авиатсионӣ нуфуз пайдо кунад, ки дар навбати худ ба таҳким ва рушди бештари муносибатҳои бозорӣ дар Тоҷикистон мусоидат намудааст. Татбиқи тағйироти назаррас дар соҳаи авиатсия, ки дар робита ба ташаббусҳои бехатарӣ заруранд, қабули созишномаҳои коллективиро бо мақсади назорат ва бартараф кардани мушкилот ва тамоюлҳои манфии бавуҷудомада талаб мекунад.

Вобаста ба ин, дар маҷмуи тадбирҳои такмили механизми идоракунии низомҳои комплекси авиатсионӣ се қисми асосии тадбирҳоро амалӣ намудан зарурати марҳалаи нави рушди он мебошад:

1. Ҳамгироӣ дар низоми ҷаҳонии комплекси авиатсионӣ ва гузариши он ба технологияҳои нави иттилоотӣ барои идоракунии махзанҳои маълумотӣ ва захираҳои низомҳои нақлиёти авиатсионӣ;

2. Муайян намудани равишҳои умумӣ оид ба ҳалли масъалаҳои мушаххас дар асоси рақамикунонии комплексии расмиёти ояндабинии ҳамлу нақл, мониторинги ҳолати молиявӣ ва схемаҳои технологии низомҳои комплекси авиатсионӣ ва ғайра;

3. Беҳтарсозӣ ва интихоби оқилонаи низомҳое, ки ба истифодаи усулҳои умумии қабулшудаи барномасозии математикӣ имкон медиҳанд, ки технологияҳои иттилоотӣ бо назардошти гуногунрангии истифодаи қоидаҳои қабули қарорҳо истифода шаванд.

Дар низоми нақлиёти авиатсионии мамлакат айни замон тамоюли возеҳ барои ҳалли мушкилоти мавҷудбуда дар асоси муносибати маҷмуӣ бо назардошти омилҳои зиёди номуайян, ки ба рушди технологияҳои нақлиётӣ барои амалӣ намудани амалиёти ҷорӣ ва стратегӣ ҳамчун як қисми нақшаи дарозмуддати банақшагирии муҳлати фаъолияти ширкатҳои ҳавопаймоӣ ё корпоратсияҳои фаромиллӣ таъсир мерасонанд, мушоҳида карда мешавад.

Юсуф РАҲМОН, - ходими пешбари илмии шуъбаи таҳқиқоти инфрасохтории Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,
номзади илмҳои иқтисодӣ

Ҷавонон қисми муҳими ҷомеаро ташкил дода, ҳамчун нерӯи пешбаранда ва кафили ояндаи давлату миллат шинохта мешаванд. Бинобар ин, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи ҷавонон ва татбиқи сиёсати давлатии ҷавонон таваҷҷуҳи хосса зоҳир карда мешавад. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид намудаанд, ки "ҷавонон на танҳо оянда, балки имрӯз низ қувваи созанда ва пешбарандаи ҷомеа мебошанд". Ин гуфтаҳо гувоҳи равшани мавқеи ҷавонон дар сиёсату иқтисод ва ҳаёти ҷамъиятии кишвар мебошанд.

МОҲИЯТИ СИЁСАТИ ДАВЛАТИИ ҶАВОНОН:

Сиёсати давлатии ҷавонон маҷмӯи тадбирҳоест, ки аз ҷониби давлат барои таъмини ҳуқуқу манфиатҳои қонунии ҷавонон, таҳкими рушди шахсиятӣ, маънавӣ, фарҳангӣ, иҷтимоӣ ва сиёсиву иқтисодии онҳо амалӣ карда мешавад. Ин сиёсат инчунин шароити мусоидро барои худшиносӣ, ватандӯстӣ, таҳсил, кор ва ташаккули ҷаҳонбинии солим фароҳам меорад.

ҚОНУНГУЗОРӢ ВА САНАДҲОИ МЕЪЁРИЮ ҲУҚУҚӢ ДАР СОҲАИ ҶАВОНОН:

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати давлатии ҷавонон дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи сиёсати давлатии ҷавонон», ки соли 2004 қабул гардидааст, амалӣ мешавад. Ин қонун ҳадафҳои асосии сиёсати ҷавононро муайян мекунад ва нақши давлатро дар рушди насли ҷавон тавсиф менамояд. Илова бар ин, барномаҳои стратегии давлатӣ, мисли Стратегияи рушди ҷавонон барои солҳои 2023–2027 ва дигар барномаҳои соҳавӣ, барои беҳтар намудани шароити зиндагии ҷавонон равона шудаанд.

НАҚШИ ҲУКУМАТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН:

Ҳукумати кишвар пайваста ба масъалаҳои ҷавонон таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир менамояд. Бо мақсади амалӣ намудани сиёсати давлатии ҷавонон, сохторҳои махсус, аз ҷумла Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиши назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шудааст. Ин ниҳод бо ҳамоҳангии вазорату идораҳо ва ташкилотҳои ҷамъиятӣ сиёсати давлатро дар самти кор бо ҷавонон амалӣ мекунад.

Ҳамасола баргузории чорабиниҳои бузург, аз ҷумла Форуми ҷумҳуриявии ҷавонон, Ҷашнвораҳои илмӣ ва варзишӣ, Барномаҳои таълимии дохилӣ ва байналмилалӣ, Грантҳо барои ҷавонони соҳибкор, ва барномаҳои омӯзишии сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, гувоҳи таваҷҷуҳи ҷиддии давлат ба ҷавонон мебошад.

ДАСТГИРИИ ИҶТИМОИВУ ИҚТИСОДИИ ҶАВОНОН

Яке аз самтҳои муҳими сиёсати давлатии ҷавонон — дастгирии иҷтимоиву иқтисодӣ мебошад. Ҷавонон бо имкониятҳои гуногуни таҳсил, соҳибкории хурду миёна, гирифтани қарзҳои имтиёзнок ва грантҳои президентӣ таъмин мешаванд. Ҳамчунин, барои хатмкардагони муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва касбӣ барномаи квотаҳо ва дастгирии шуғл мавҷуд аст.

ТАРБИЯ ВА МАЪРИФАТИ ВАТАНДӮСТӢ:

Давлат тавассути барномаҳо ва муассисаҳои таълимӣ ба тарбияи ватандӯстии ҷавонон аҳамияти хос медиҳад. Таълифи китобҳо, филмҳо, барномаҳои тарбиявӣ ва баргузории озмуну конференсияҳо дар самти баланд бардоштани ҳисси масъулиятшиносӣ ва худшиносии миллӣ саҳми муҳим доранд.

Бо дарназардошти аҳамияти баланди ҷавонон дар ҷомеа, сиёсати давлатии ҷавонон ҳамеша зери таваҷҷӯҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорад. Ҳадафи асосӣ — ин ташаккули насли худшинос, донишманд, ватандӯст ва бо ҷаҳонбинии васеъ мебошад, ки метавонад дар рушди устувори кишвар саҳм гузорад. Ҷавонон бояд ин дастгирии давлатро қадр намоянд ва барои ободии Ватан саҳми арзанда гузоранд.

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистранти курси 1-уми ихтисоси идоракунии давлатӣ-и Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Бо мақсади иҷрои дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, иҷрои нақшаи чорабиниҳои қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон от 31 августа соли 2023, №407 “Дар бораи амалигардонии қатъномаи Маҷмааи Умуми Созмони Милали Мутаҳид дар бораи эълон намудани Соли байналмилалии ҳифзи пирахҳо” санаи 26 майи соли 2025 президенти Академии миллии илмҳои Точикистон,узви вобастаи АМИТ,профессор,доктори илмҳои иқтисодӣ Хушвахтзода Қ.Х. бо иштироки олимону коршиносони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва намояндагони вазорату идораҳои марбута фаъолияти Озмоишгоҳи низоми иттилоотии пиряҳои Тоҷикистонро расман оғоз намуда, аз дастгириҳои пайвастаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба соҳаи илм ёдовар шуданд.

Озмоишгоҳи низоми миллии иттилотии пиряхҳои Тоҷикистон бо истифода аз аксҳои моҳворагии сифати баланд ва дақиқияти боло пиряхҳоро таҳкиқ намуда, масоҳати онҳоро дар дараи интихобшуда барои ҳар як ҳавзаи пиряхӣ муайян менамояд. Ҳамчунин 26 майи 2025 бо иштироки намояндаи Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ Озмоишгоҳи сифати об, санитария ва изотопҳо бо дастгирии Агентии амнияти кимиёвӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академиии миллии илмҳои Точикистон оид ба татбиқи лоиҳаҳои ҳамоҳангсози Агентии байналмилалии неруи атомӣ (МАГАТЭ) дастрас шудааст, ифтитоҳ гардид. Ҳамчунин дар ин рӯз намояндагони 20 кишвари узви Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (МАГАТЭ) аз Муассисаи давлатии илмии "Маркази омӯзиши пиряхҳои Академии миллии илмҳои Тоҷикистон" дидан карданд.

Тағйирёбии иқлим ва коҳишёбии пиряхҳо раванди мураккаби табиӣ-антропогенӣ маҳсуб мешавад, ки миқёси умумибашарӣ дорад. Проблемаи мазкур бо таъсири антропогенӣ рушди тозаро касб намудааст. Яъне, партофти газҳои гулхонаӣ, таназзулёбии қабати озонии замин, тағйир ёфтани унсурҳои метеорологӣ, аз қабили баланд гардидани ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво, тағйир ёфтани ҳаҷм ва реҷаи тақсими боришот, зиёд гардидани ҳолатҳои фавқулода, таназзулёбии захираҳои обӣ, пиряхҳо ва экосистемаҳо, зиёд гардидани ғализии сифати ҳавои атмосфера, норасоии об ва амсоли инро метавон айни замон дар дилхоҳ минтақаи ҷаҳон мушоҳида кард.

Айни замон тахмин карда мешавад, ки тақрибан 10 фоизи сатҳи заминро пиряхҳо ташкил медиҳанд. Пиряхи калонтарини ҷаҳон Ламберт ном дошта, дар Антарктида ҷойгир аст. Чукурии он ба 2500 метр мерасад. Бари ин пирях 100 ва дарозиаш 400 километрро дарбар мегирад.

Обшавии пиряхҳо дар натиҷаи тағйирёбии шароити иқлимии сайёраи мо ба амал меоянд. Олимон муайян карданд, ки гармии офтоб дар фасли баҳор ва аввали тобистон дар Антарктика ҳавзҳои зиёдеро ба вуҷуд овардааст, ки дар обшавии пиряхҳо нақши бузург доштанд. Гузашта аз ин, интизор меравад, ки Антарктика то соли 2035 яхи баҳрии худро аз даст медиҳад.

Обшавии пиряхҳо ҳам барои инсоният ва ҳам тамоми экосистемаҳои сайёра оқибатҳои зиёди зараровар дорад ва ҳалли ин масъала ниҳоят душвор буда, муносибати комплексиро талаб мекунад. Муҳаққиқон аллакай як қатор чораҳоро барои кам кардани таъсири ҳарорат ба массаҳои пиряхҳо пешниҳод кардаанд. Масалан, дар мадори Замин насб кардани оинаҳои махсус ва сохторҳои сипар дар минтақаҳое, ки ба обшавӣ майл доранд. Олимон инчунин истифода бурдани растаниҳоеро, ки бо роҳи селексияи комплексӣ ба вуҷуд оварда шудаанд, таклиф кардаанд ва онҳо қодиранд ба зудӣ гази карбонро аз худ карда, таъсири ҳарорати баландро боздоранд.

Агар то соли 2040 суръати обшавии пиряхҳо ба ҳамин суръат идома ёбад, Антарктида қисман яхҳои худро аз даст медиҳад. Танҳо дар 10 соли охир масоҳати пиряхҳои қитъаи Аврупо 12% коҳиш ёфтааст. Дар натиҷаи обшавии пиряхҳои Гренландия, ин минтақа ҳамасола тақрибан сад миллиард тонна яхи континенталиро аз даст медиҳад.

Тайи 50 соли охир ба андозаи 2,5 дараҷа боло рафтани ҳарорати миёнаи сайёра мушоҳида шудааст, ки он боиси нобуд шудани пиряхҳо ва боло рафтани сатҳи Уқёнуси Ҷаҳонӣ мегардад. Суръати ин афзоиш дар як сол 0,4 миллиметрро ташкил медиҳад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамеша ҳавасмандии худро дар самти омӯзиш ва истифодаи оқилонаи захираҳои обӣ, ки барои минтақа аҳаммияти ҳаётӣ доранд, иброз менамояд. Бо ин мақсад, дар сатҳи миллӣ бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон № 417 аз 2 сентябри соли 2010 «Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030» - қабул гардид, ки он давра ба давра амалӣ карда мешавад.

Бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади ҷалби бештари диққати ҷомеаи ҷаҳонӣ ба проблемаи таназзулёбии пиряхҳо 14 декабри соли 2023 Қатъномаи СММ қабул гардид, ки мувофиқи он соли 2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, 21 март Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гардида, Фонди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо таъсис дода шуд ва соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конференсияи байналмилаи оид ба ҳифзи пиряхҳо гузаронида шавад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бобати кам кардани раванди коҳишёбии пиряхҳо чораҳои таъҷилӣ дида шуда, таваҷҷуҳи Ҳукумати кишвар, ба вижа Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати баррасии масъала дар сатҳи ҷаҳонӣ равона карда шудааст. Дар ин робита бо ибтикори Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сохтори АМИТ Маркази омӯзиши пиряхҳо ифтитоҳ гардид, ки фаъолияти он ба таҳқиқи ҳолати пиряҳои ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таҳия намудани Феҳрист ва Атласи онҳо равона шудааст.

Роҳбари Маркази омӯзиши пиряхҳо Шерализода Назриало, ки соли 2024 ба ҳайси директори ин муассиса таъин шуданд, зимни баррасии мавзӯъ иброз доштад, ки бинобар дар кишвари мо вуҷуд доштани теъдоди бештари пиряхҳои Осиёи Марказӣ ва дар ҳудуди ҷумҳурӣ ташаккул ёфтани захираҳои обии ин минтақа (60% оби ошомиданӣ дар ҳудуди Тоҷикистон ҷойгир аст), масъалаи ҳифзи пиряхҳо на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои тамоми кишварҳои ин минтақа аҳаммияти махсус дорад.

Айни замон дар Маркази омӯзиши пиряхҳо “Лабораторияи омӯзиши фосилавии пиряхҳо” ва “Озмоишгоҳи илмӣ-истеҳсолии дастгоҳҳои худкори гидрометеорологӣ” таъсис дода шудааст, ки ҷиҳати таҳқиқи пиряхҳо ва мониторинги ташаккулёбии равандҳои криосферӣ имкониятҳои васеъ фароҳам меоваранд.

Ба қавли Назриало Шерализода гармшавии глобалӣ ва тағйирёбии иқлим беш аз ҳама ба минтақаҳои баландкӯҳи Осиёи Марказӣ таъсир мерасонад. Ин на танҳо ба тавозуни оби ҳавзаи баҳри Арал таъсир мерасонад, балки боиси афзудани шумораи зиёди офатҳои табиӣ, аз қабили ярч, хурӯҷи кӯлҳои пиряхӣ ва селу обхезиҳои фалокатовар мегардад, ки ба рушди иҷтимоию иқтисодии минтақа таъсирӣ манфӣ мерасонад.

Директори Марказ Назриалло Шерализода бар ин бовар аст, ки ҳалли масъалаҳои пешгирии оқибатҳои фалокатбори тағйирёбии иқлим ба қавли Асосогузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бояд дар миқёси глобалӣ баррасӣ карда шаванд ва дар ҳалли ин мушкилот ҷомеаи ҷаҳонӣ ва махсусан давлатҳои Осиёи Марказӣ бояд бетараф набошанд ва аз манофеи худ дифоъ кунанд. Осиёи Марказӣ ягона минтақае дар ҷаҳон нест, ки бо мушкилоти тағйирёбии иқлим рӯ ба рӯ аст ва таъсири он ба захираҳои оби фаромарзӣ бояд эътироф карда шавад.

Назриало Шерализода чун муҳаққиқи масоили об чунин мешуморад, ки тағйирёбии иқлим боиси аз байн рафтан ва нобудшавии намудҳои нодир, тағйирёбии баланси об ва истифодаи замин дар ноҳияҳои кӯҳистон мегардад.

Мувофиқи пешгӯиҳои ЮНЕСКО дар Осиёи Марказӣ бо коҳиш ёфтани обҳои рӯизаминӣ аз пиряхҳо, эҳтимол барои қонеъ кардани талабот ба оби ошомиданӣ ва обёрӣ, истифодаи обҳои зеризаминӣ афзоиш меёбад, бинобар ин Осиёи Марказӣ ба сармоягузории давомдор ҷиҳати эҳёи иқтидор, паҳн кардани дониш ва мониторинги обҳои зеризаминӣ ниёз дорад.

Ба ақидаи коршиносон кӯҳҳо ба тағйирёбии иқлим бештар ҳассос буда, ин тамоил на танҳо ба аҳолии кӯҳистон, балки ба бисёр субъектҳои дигар, ки ба истифодаи оби кӯҳӣ ё дигар омилҳои экосистемаи онҳо ниёз доранд, таъсири назаррас доранд. Бинобар ин таҳкими таҳқиқот оид ба хидматрасонии экосистемавӣ дар минтақаҳои кӯҳӣ ва густариши ҳамкориҳои минтақавӣ барои мусоидат ба мутобиқшавӣ ба ин ҳолат хеле муҳим аст.

Илова бар ин, ба қавли муҳаққиқон айни замон зарурати тағйир додани муносибати ҷомеа нисбат ба об чун манбаи камёб ба миён меояд. Дар ин замина махсусан муҳим аст, ки тамоми кишварҳо бояд фаҳманд, ки захираи обҳои зеризаминӣ ва рӯизаминӣ бояд ҳифз карда шуда, истеъмоли об бояд сарфаҷуёна ташкил карда шавад, ки ба манфиати ҳама қишрҳои ҷомеа бошад.

Қурбонова Ширин - сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих.

“Фарзандони азиз! Агар аз ман пурсанд, ки дар бораи ояндаи Тоҷикистон чӣ андеша дорам, ҷавоби ман чунин хоҳад буд: ман ояндаи Тоҷикистонро ҳамчун як кишвари ободу пешрафта ва озоду демократӣ мебинам, ки мояи ифтихори ҳар фарди ҷомеа бошад”.

Оре, ин гуфтаҳои воло бевосита дар сиёсати имрӯзаи пешгирифтаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба назар мерасанд. Бинобар ин гуфтаҳои хирадмандона мо ҷавонони даврони соҳибистиқлолро зарур аст, ки чун ҳамеша дар атрофи сиёсати пешгирифтаи Роҳбари давлатамон қарор гирифта, ҷиҳати амалӣ намудани ҳадафҳои созандаву бунёдкорона ва стратегии давлатамон саҳмгузор бошем.

Дастгирӣ ва раҳнамоии ҷавонон ва инчунин насли наврас барои ҳар як шахси дорои таҷрибаи кофӣ дошта шарт ва зарур аст. Ҳар як инсон то ба дараҷаи фаъолияти комил расидан ба таҷрибаву муваффақиятҳои гузаштагони хеш ниёзи бештаре дорад.

Муҳимтарин мушкили ҳаёти маънавии кишварамон дар оғози ҳазораи дуюм ин пеш аз ҳама эҳёи арзишҳо ва ғояҳои маънавии анъанавӣ ва меҳанпарастона маҳсуб меёфтанд, ки асоси он ғояи Ватандӯстӣ буд.

Азбаски замони муосир бо равандҳои пурталотуму мухталиф пеш рафта истодааст ин гуна омилҳою чолишҳо албатта ба ҷавонон бе таъсир намемонад. Бинобар ин мо ҷавононро зарур аст, ки дар шароити мусоид ва созгор мебояд, ки ҳамқадами замон бошем.

Боиси хушбахтии мост, ки маҳз бо саъю талош ва хизматҳои мондагори Пешвои муаззами миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми шароити мусоид бо мақсади зиндагии шоиста ва арзанда барои ҷавонон муҳайё гардидааст.

Сарвари маҳбуби миллат баробари ба сари қудрат омадан бештар дар фикри ҷавонон ва пайдо кардани мавқею нуфузи онҳо дар ҷомеа буданд. Дар замони муосир, ки айёми рушди босуръати илму технология мебошад, Президенти мамлакат барои таълиму тарбияи насли наврасу ҷавонони тоҷик айни замон тамоми шароитҳоро муҳайё кардаанд. Ин ҳама ба он хотир аст, ки мо ҷавонон аз ин имкониятҳо ба таври самаранок истифода бурда, дар роҳи худогоҳиву худшиносӣ, ватандӯстиву меҳанпарастӣ ва илму ҳунаромӯзӣ ба таври пайваста ҷидду ҷаҳд намоем ва ҳамеша ба нафъи халқу меҳанамон хизмат намоем.

Ҷавонӣ давраи бисёр ҳам ҳассос ва пур аз шӯру шарру пурмасъулият аст. Маҳз дар ин давра ҷавонон ва ба мазмуни ҳаёт сарфаҳм рафта, ҳамзамон баҳри пешрафту шукуфоии миллат хидмат карданро вазифаи худ бояд ҳисобанд.

Инсон аз давраи наврасӣ то ба камол расиданаш дар таълиму тарбияи падару модар ва инчунин омӯзгорон қарор дорад. Баъди ба воя расидан худи ӯ аллакай ба ҳаёти мустақилона қадам мегузорад. Неку бадро аз ҳамдигар фарқ мекунад.

Бинобар ин мо ҷавононро зарур аст, ки новобаста аз мушкилоти мавҷуда ҳеҷ гоҳ дар раванди зиндагӣ рӯҳафтода нашуда, мудом ба Ватандӯстиву меҳанпарастӣ рӯ биорем ва инчунин хидмати Модар – Ватанро қарзи ҷонии худ ҳисобида, баҳри ҳифзи Ватан ва марзу буми он аз душманони эҳтимолӣ саъю талош варзем.

Вақте, ки маъракаи даъват ба сафи Қувваҳои Мусаллаҳ оғоз мегардад, пешсафӣ нишон дода, баҳри ҳимояи марзу буми аҷдодӣ бо амри дил ва ҳисси баланди масъулият ба сафи ҷузъу томҳои Артиши миллӣ бипайвандем ва ҳеҷ гоҳ аз хизмати ҳарбӣ саркашӣ накунем.

Беҳуда нест, ки Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин неруи тавоно ва ояндасози миллат хитоб карда ба чунин маънӣ гуфтаанд: “Ҳифзи давлату миллат ва марзу буми кишвар, пеш аз ҳама ба зиммаи шумо – ҷавонони баору ғаюр ва далеру шуҷои Ватан вогузор шудааст. Шумо бояд Ватанро ҳамчун модари худ, ҷони худ дӯст доред, ба қадраш расед ва онро чун гавҳараки чашм ҳифз намоед!”.

Шоири зиндаёд Нуриддини Амриддин чунин хуб гуфтааст:

Бархез ба хизмати Ватан рав,

Бо азми ҳифозати Ватан рав.

Ҳамчун падарони номвар ту,

Дар сина муҳаббати Ватан рав.

Аз баҳри дифои халқу кишвар,

Шаҳбози саодати Ватан рав!

Бар миллати хеш чун сипар шав,

Бар арсаи нусрати Ватан рав!

Дар фарҷом, камина ба ҷавонони ватандӯсту содиқи кишварамон ва кулли донишҷӯёну аспирантон ва магистрантон бояд ҳамеша аз Ватани соҳибистиқлолу соҳибтамаддуни хеш ифтихор намоем ва дар ҳифзи меҳану манфиатҳои он ва дифои марзу буми Ватан ва соҳибихтиёрии он ҳамеша ҳушёру бедор бошем ва чароғи меҳру муҳаббати Ватан дар дили ҳар яки мо соҳибватанон ва ҷавонони далеру шуҷоъ ҳамеша бояд фурӯзону ҳамзамон шиори доимиамон ин шеъри шоир бошад, ки басо хуб фармудааст:

Тоҷикистон, кишвари бахтоварам,

Ман туро монанди ҷон мепарварам.

Ҷавонон дар ҷомеаи муосири тоҷик нақши муҳим ва сарнавиштсоз доранд. Онҳо ворисони арзишҳои миллӣ ва неруи асосии пешрафти иҷтимоиву иқтисодии мамлакат ба шумор мераванд. Бо дарки ҳамин воқеият, роҳбарияти олии кишвар ба масъалаи дастгирии ҳамаҷонибаи ҷавонон таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста дар суханрониҳо ва паёмҳои худ ҷавононро ба худогоҳиву худшиност, илмомӯзиву касбомӯзӣ, эҳтироми арзишҳои миллӣ ва ҳифзи манфиатҳои давлатӣ даъват менамоянд.

Таҳти сарварии оқилонаи Пешвои муаззами миллат солҳои охир сиёсати ҷавонпарваронаи давлат ба як самти афзалиятноки сиёсати умумимиллӣ табдил ёфтааст.

Саҳми Пешвои муаззами миллат дар рушду пешрафти ҷавонон ниҳоят бузург ва назаррас аст. Аз ҷумла, таъсиси квотаи Президентӣ барои таҳсил дар муассисаҳои олӣ, додани стипендияиҳои президентӣ, таъсиси Парлумони ҷавонон, Шӯрои миллии кор бо ҷавонон, созмон додани лагери ҷамъомадҳои ҷавонон, мусобиқаҳои ҷумҳуриявии варзишӣ ва барономаҳои давлатӣ – ҳама ин аз сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат нисбат ба насли ҷавон шаҳодат медиҳад.

Имрӯз ҷавонони тоҷик дар арсаҳои мухталифи ҳаёт –аз илм ва фарҳанг то варзишу технология, аз сиёсати дохиливу хориҷӣ то соҳибкорӣ – саҳми намоён доранд. Онҳо дар озмуну олимпиадаҳои байналмилалӣ сазовори ҷойҳои ифтихорӣ мегарданд ва номи Тоҷикистони азизамонро бо ифтихор муаррифӣ мекунанд.

Дар ин раванд, Асосгузори сулҳу Ваҳадти миллӣ – Пешвои муаззами миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун роҳнамои ҷавонҳо нақши басо муҳим доранд. Пешвои миллат ҳамеша бо ҷавонон дар тамос буда, пайваста онҳоро ба илмомӯзӣ, меҳнатдӯстӣ, ватандӯстӣ ва ҳифзи арзишҳои миллӣ ташвиқ мекунанд. Сиёсати ҷавонпарваронаи Пешвои муаззами миллат имкон дод, ки ҳазорҳо ҷавонон дар дохил ва хориҷӣ кишвар таҳсил намуда, ҳамчун мутахассисони арзанда ба ҷомеа хидмат кунанд.

Имрӯз ҷавонони Тоҷикистон бо дастгириҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамаи соҳаҳои ҳаёти мамлакат илм, фарҳанг, варзиш, технология ва сиёсат фаъолона иштирок мекунанд ва номбардори Ватан мебошанд.

Азизхонова Рухшона - корманди Раёсати магистратура, аспирантура ва докторантураи PhD- и АМИТ

Об яке аз моддаҳои аз ҳама паҳншуда дар табиат буда, аз чаҳор се ҳиссаи сайёраи моро ташкил медиҳад. Нақши об дар пайдоиш ва инкишофи таммаддуни башарӣ ниҳоят бузург аст. Кашфи таркиби обро дар як вақт ба Кавендиш ва Лавуазйе мансуб дониста бошанд ҳам ба ҳисоби дигар обро солӣ 1895 олими амрикои Э.У. Морлӣ муайян намудааст. Об дорои гармиғунҷоиш гармиҳои ниҳонии бухоршавӣ ва гудохташавии ниҳоят калон буда, дар табиат дар гардиши доимист. [1, c.174-175].

Хусусияти дигари об дар он аст, ки аз зери замин фавора зада, рўдҳои хурду калонро ташкил медиад ва маҷрояшон ба сўи гилу сангпора ҷорӣ мешаванд. Оби чашмаҳои зерисангпораҳо ва кўҳҳо хеле ширин ва болаззат мебошад. Аз ҷумла, чашмаҳои зеризаминӣ ҳарорати доими дошта, дар фаслҳои сол гарму хунук мешаванд, аз ҳамин ҳисоб обҳои зери замини хусусиятои шифобахши дошта эҳтиёҷоти аҳолии сайёраро таъмин месозанд ва киштзору боғот низ шодоб мегарданд.

Аз рўи пайдоиш обҳои зеризаминӣ гуногун буда, қисме аз онҳо дар натиҷаи воридшавии обҳои барфу борон ба қабатҳои начандон зиёди зери замин (то 1,5-2,0 м) ташкил дода (бо ибораи болооб ё баландоб ифодакарда мешаванд) қисми дигари онҳо бошад дар чуқуриҳои нисбатан зиёди қаъри замин ҷойгир мешаванд.

Обҳои ошомидании зеризаминӣ обҳое ҳастанд, ки аз рўи ҳамаи сифатҳояшон дар ҳолати табиӣ ё баъди коркард барои нўшидан ва эҳтиёҷоти маишии инсон ё барои истеҳсоли маҳсулоти хўрока истифода мешаванд ва дар муқоиса ба обҳои рўизаминӣ бо баъзе хусусиятҳо ва бартариятҳо аз қабили сифат ва эмин будан аз ифлосшавию олудагиҳои рўи заминӣ фарқ мекунанд. Маҳз ҳамин омилҳо сабаби ҳарчӣ бештар гардидани истифодабарии онҳо дар солҳои охир гаштааст.Истифодабарии обҳои нўшокии зеризаминӣ, махсусан дар солҳои охир ривоҷу равнақи тоза гирифта, шумораи истифодабарандагони он сол ба сол зиёд шуда истодааст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз манбаъҳои беҳтарини захираҳи оби нушокӣ ба ҳисоб меравад. Куҳои сарбафалак кашидаи Тоҷикистон, ки сарпуши пиряхҳои азимҷӯса мебошанд, тавлидгари об ба ҳисоб мераванд. Бидуни ин пиряхҳо дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 14-ҳазор мебошанд, инчунин 200 чашмаҳои оби минералӣ мавчуд аст, ки аксари онҳо хусусияти шифобахши доранд.

Ҳарорати обҳои минералии Ҷумҳурии Тоҷикистон якхела набуда, вобаста ба тарзи пайдоиш ва дар қишри замин ҷойгир шуданашон чор навъ мешаванд:

1) Чашмаҳои сард (ҳарораташон то 20 0С)

2) Чашмаҳои муътадил (ҳарораташон аз 20 0С то 37 0С)

3) Чашмаҳои гарм (ҳарораташон аз 37 0С то 42 0С)

4) Чашмаҳои ҷушон (ҳарораташон аз 42 0С зиёдтар) [2, c.193]

Ин гуна обҳои минералӣ аз қишри замин ба туфайли чашмаҳо ба рўи замин мебароянд, ки чуқурии онҳо ба якчанд километр мерасанд. Обҳои баъзе кулу баҳрҳо аз ҳисобе, ки дар таркибашон миқдори зиёди намак доштанашон ба қатори обҳои минералӣ дохил мешавад.

Обҳои минералӣ аз рўи хосиятҳои шифобахшӣ, миқдори элементҳо ва газҳои фоиданок, сифат ва миқдори моддаҳои органикӣ таркиб диҳанда муайян карда мешаванд. Аксари чашмаҳои шифобахш захираҳои зиёди обҳои минералӣ буда, ҷиҳати иқтисодӣ барои истифодаи дарозмуддат мувофиқ мебошад.

Тоҷикистон дорои чашмаҳои обҳои маъданӣ буда, таркиби химиявӣ ва ҳарорати ҳар кадоми онҳо аз ҳамдигар тафовут доранд. Аҳамияти ҳар кадоми онҳо аз муолиҷа кардани касалиҳои гуногун иборатанд дар назди чашмаҳои минералӣ истироҳатгҳову осоишгоҳо сохта шудааст.

Муҳимтарини онҳо «Ҳавотоғ» дар ноҳияи Истаравшан, «Хоҷаобигарм» дар ноҳияи Варзоб «Шоҳамбари» дар ноҳияи Ҳисор, Явроз, Андигон, «Обигарм» Тандиқул, "Гармчашма» дар ноҳияи Ванҷ, «Андигон» дар ноҳияи Ваҳдат, «Зонг» дар Помири Шарқӣ, «Вездара» ва «Немтс» дар Шуғнон, «Гармоба» дар ноҳияи Файзобод, «Оби сафед» дар ноҳияи Рашт, «Оби шифо» дар ноҳияи Исфара, «Чилучорчашма» дар ноҳияи Носири Хусрав мебошанд.

Обҳои минералии Анзоб, Алмосӣ, Шоҳамбарӣ, Зарафшон, ҳавотоғ ва Бадахшонро дар зарфҳо ҷой карда чун оби нушокӣ ва шифобахш истеъмол мекунанд. Аксари обҳои минералӣ аз ҳисоби миқдори моддаҳои химиявӣ доштанашон ба қатори обҳои табобатӣ дохил карда мешавад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 55,4 фоизи ҷараёни миёнаи бисёр солаи дарёҳои ҳавзаи баҳри Арал ташаккул меёбад. Аз ин рў, арзишмандии истифодаи оби ошомиданиро ба эътибор гирифта, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 декабри соли 2001 таҳти рақами 551 “Дар бораи тасдиқи Консепсияи истифодаи самаранок ва ҳифзи захираҳои об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон”қарор қабул кард. Обҳои минералӣ нодиртарин захираҳои табиӣ арзёбӣ гардида, ягон чизи дигар обро иваз карда наметавонад ин таркиби он ба шумор меравад. Аз миқдори умумии об 96,5% дар уқёнусу баҳрҳо мавҷуд аст. Шукрона аз он, ки дар диёри азизи мо ин мўьҷизаи нодир бештар ба назар мерасад.

Имрўз, ки мо дар остонаи асри XXI қарор дорем, аз ин сабаб ҳар яки моро зарур аст, ки ба ҳифз кардани оби тоза ва сарсабзу хуррам гаштани диёри офтобиамон камари ҳиммат бандем ё чи хеле, ки дар ҳуҷҷатҳои ҳифзи табиат омадааст. Фарзанди инсон, ки худ зодаи табиат аст, фақат дар ҳолати доштани меҳру муҳаббат ба табиат метавонад ватанпарвар бошад. Бинобар ҳамин сабаб масъалаи умумӣ ҷаҳони шуд, ки барои тоза ва беолоиш нигоҳ доштани обҳои ошомиданӣ хеле муҳим аст. Вақте,ки таклифи Асосгузори сулҳу вадҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Призиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар СММ пешниҳод карда шуд, беш аз 120 давлати ҷаҳон пешниҳоди мазкурро пазируфтанд ва «соли 2018 то 2028 масъалаи 10-солаи «Амал-об барои рушди устувар» эълон гардид.

Қайд кардан ба маврид аст, ки айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон табобатгоҳо ва истироҳатгоҳу осоишгоҳое дар назди обҳои минералӣ шифобахш сохташудаанд, ки ба мардум бисёр ёрии калон мерасонанд: Чашмаҳои Хоҷаобигарм. Ин истироҳатгоҳ дар доманакўҳҳои Ҳисор ҷойгир шудааст. Ҳарорати об 62 - 96°С буда, ҳарорати буғи ин чашмаба 98°С мерасад. Дар як литр оби он 0,4 г намак мавҷуд аст. Оби ҷўшони чашмаи Хоҷаобигарм элементҳои камрадиоактивӣ ҳалшуда радон дорад. Дараҷаи баланди ҳарорат ва таркиби мураккаби химиявии обҳои минералии Хоҷаобигарм ба бисёр дардҳои буғум ва устухон, асаб ва узвҳои ҳаракат шифобахш мебошанд. [2, c.21-25]

Чашмаҳои Обигарм. Дар атрофи истироҳатгоҳи Обигарм зиёда аз 20 чашмаҳои оби минералӣ мавҷуд аст. Ҳарорати об 35-54°С буда, таркиби он силитсий, намакҳои калию натрий ва ғашҳои радон дорад. Дар наздикии Обигарм,боз як чашмаи минералӣ мавҷуд аст. Ин чашмаи минералиро Гармоба ном мебаранд, ки ҳарорати он ба 42°С мерасад. Таркиби химиявии оби Гармоба ва Обигарм як хела аст.

Оби гарми Шоҳамбарӣ. Дар водии Ҳисор ҷойгир буда, миқдори зиёди намакҳо ва сулфиди гидроген дорад. Аз яке пармачоҳҳо оби гази оксиди карбондори (IV) "Шоҳамбарӣ" мебарояд, ки он чун оби нўшокии шифобахш писанди аҳолӣ гардидааст ва барои касалиҳои меъда фоиданок аст.

Оби шифобахши Чилучорчашма. Чилучорчашма зиёратгоҳ ва оромгоҳи маъруф дар ноҳияи Носири Хусрави вилояти Хатлон, воқеъ дар 230-километрии ҷануби шаҳри Душанбе аст, ки дар миёни мардум ҳамчун 44 чашмаи шифобахш, мавзеъи дорои таърихи беш аз дуҳазорсола, шинохта шудааст.

Чилучорчашма мавзеи зиёрат ба шумор меравад. Оби 17 чашмаи он шифобахш ба шумор меравад. Зоирон мегўянд, бахусус, аз тамошои гулмоҳӣ дар оби шафоф сер намешаванд. Аммо моҳиҳои ин чашмаро доштан ва ё истеъмол кардан қатъиян манъ будааст, чунин моҳиҳо нуқраро аз об ҷудо карда мехўрдаанд. Аммо пажўҳишҳои тиббӣ тасдиқ кардааст, ки оби чашмаҳо барои рафъи бемориҳои чашм, меъдаю рўда, пўст, сармозадагӣ, фишорбаландӣ, устухондард, бемориҳои рўҳӣ, гўшу гулўву бинӣ, ҷигар, санги талха ва безурётӣ бисёр муфид мебошад. [2, c.194-196]

Гармчашма. Маҷмуаи табобатӣ-истироҳатӣ, чашмаи гармоби минералӣ ва яке аз ёдгориҳои табиӣ ва экологии Тоҷикистон мебошад. Чашмаи минералии Гармчашма дар баландии 2325 метр аз сатҳи баҳр воқеъ гардида, дар ноҳияи Ишкошими Вилояти мухтори Кўҳистони Бадахшон, дар ғарби нишебии силсилакўҳҳои Шоҳдара, дар мобайни ҷараёни дарёи Гармчашма, шохоби дарёи Панҷ ҷойгир шудааст. Чашма умри чандин ҳазорсола дорад, зеро дар тўли чандинасраи мавҷудияташ дар ин ҷо таҳшинҳои оҳаксанг ҷамъ шудааст. Соли 1957 дар ҷои баромади обҳои минералӣ табобатгоҳи «Гармчашма» бунёд гардидааст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон тўли солҳои истиқлолияти кишвар ба ҳалли масоили обҳои минералӣ чи дар сатҳи миллӣ ва чи дар сатҳи минтақавию байналмилалӣ, таваҷҷўи хос зоҳир мекунад.

Обҳои ошомидании зеризаминӣ обҳое ҳастанд, ки аз рўи ҳамаи сифатҳояшон дар ҳолати табиӣ ё минералӣ коркард гардида, барои нўшидани этиёҷмандон истифода бурда мешавад. Обҳои рўи заминӣ бо баъзе хусусиятҳояшон барои муолиҷаи аксартяти касалиҳо истифода бурда мешаванд. Аз ин сабаб обҳои минералӣ дар солҳои охир диққати олимонро бештар ҷалб намудааст.

Обҳои минералӣ дар минтақаҳои гуногуни кишварамон воқеъ гардида, нодиртарин муъҷизаи табиат башумор мераванд. Ва бояд гуфт, ки Тоҷикистони маҳбуби мо дорои обҳои зулолу ширин ва аз назорати тиббӣ гузаронида шуда барои дармонбахш будан,бо ин хусусиятҳояшон на танҳо диққати шаҳрвандони мамлакат, балки диққати ҷаҳониёнро низ бо хуби ҷалб намудааст.

Дар ҳақиқат ҳам Тоҷикистон бо сарватҳои нотакрораш аз ҷумла оби зулоли дармонбахшаш ба ҷаҳониён муаррифи гардида, бори дигар исбот менамояд, ки миллати сарбаланду тоҷдори Тоҷикистон аз ин сарват бой буда, ҳам замон мехоҳад аз лиҳози ин неъмати бебаҳо ба дигар давлатҳо кумаки хешро расонда бошад [2, c.195-197].

Бошад, ки ин масоили глобали ба зудӣ ҳали худро ёбад ва кулли ҷомеаи башар аз оби тозаи ошомиданӣ ҳамеша бою сарватманд гарданд, зеро об ин нафосат, поки, рушди соҳаи хоҷагии қишлоқ ва тозакунандаи бадани инсони бо тақвост.

Комрон Бобоев – мудири шуъбаи амнияти химиявии Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ, доктор фалсафа (PhD), ходими калони илмӣ

Адабиёт:

1. Бобоходжаев И.Я., Давлатмамадов Ш.М., Лечебные минеральные источники Памира, Д., 1994.с-250

2. Зубайдов. У.З. Тошев. А.С. Химияи умуми. 2002.с-.244

3. Погодин С.А. Вода., Химический энциклопедический словарь, 1977.

4. Сафиев. Ҳ.С. Аминҷанов. А.О. Каримов М.Б. Химия дар қоидаҳо, таомулҳо, аксҳо ва нақшаҳо.Душанбе нашриёти «ЭР-граф» 2004.с.-43

Зиёда аз ҳазор сол аст, ки мероси илмию адабии ҳакими бузург, табиби ҳозиқ, олими номвар ва шоири амиқназар, Шайхурраис Абуалӣ ибни Сино зимнан таваҷҷуҳи муҳаққиқони соҳаҳои мухталифи илмро ба худ ҷалб кардааст. Дар тӯли ин муддат роҷеъ ба афкори илмию фалсафии ӯ дар Машриқу Мағриб садҳо тадқиқот, инчунин рисолаю китобҳои алоҳида ва ниҳоят бешумор таълиф шуда, нақши алломаи Машриқзамин ва фарзанди барӯманди миллати тоҷики тоҷдор Абуалӣ ибни Сино дар тараққӣ ва рушду такомули тамаддуну фарҳанги миллӣ ва ҷаҳонӣ басо ҳам бориз аст.

Лозим ба тазаккур аст, ки бо вуҷуди чунин муваффақиятҳои назаррас, на танҳо тамоми масъалаҳои баҳси мероси илмии Ибни Сино пурра таҳқиқу баррасӣ нашудааст, балки роҷеъ ба теъдоди асарҳои мутафаккир дар байни муҳаққиқони осори ӯ то имрӯз қариб, ки афкори ягона вуҷуд надорад.

Чунончӣ Абӯубайди Ҷузҷонӣ дар “Рисолаи саргузашт”, ки рӯйхати асарҳои ӯро зикр намудааст, аз ҷумла чунин гуфта: “баъзе (нусхаи) “Ҳикмати машриқия” дар як муҷаллад аст”. Ибни Сино баъди он ки соли 1023 аз зиндон озод шуд, ҳамроҳи бародараш ва шогирдаш Абӯубайди Ҷузҷонӣ ба шаҳри Исфаҳони Эрон сафар карда, сипас ин маконро ҷойи истиқомат пазируфт.

Ҳамин тариқ, марҳалаи ҳаёти Абуалӣ ибни Сино дар шаҳри Исфаҳон, ки онро мардум нисфи ҷаҳон ном мебаранд, солҳои зиндагониаш 1023-1037 босамартарин давраи камолоти эҷодии ӯ ба ҳисоб меравад. Чунки маҳз дар ҳамин шаҳр номбурда асарҳои бузургҳаҷми худ “Китоб-уш-шифо”, “ал-Қонун фи-т-тиб” ва “Донишнома”-ро пурра ба итмом расонд.

Мутаассифона, замони зиндагии мутафаккир дар шаҳри бостонии Исфаҳон ҳамзамон гувоҳи ҳаводиси мудҳиши таърихие мебошад, ки ба ҳаёт ва фаъолияти илмию эҷодии ӯ бетаъсир намондааст. Чунки соли 1030 Султон Масъуд писари Султон Маҳмуди Ғазнавӣ ба шаҳри зебоманзари Исфаҳон ҳуҷум намуда, онро пурра ғорат кард. Маҳз бар асари ин ғорати мудҳиш на танҳо мардуми шаҳри Исфаҳон, балки аҳли илму адаб ва кулли донишмандони он низ дучори талаю тороҷи молу мулки худ гардиданд. Абуалӣ Ибни Сино низ аз ҷумлаи одамоне буд, ки на танҳо молу мулк, балки асарҳои гаронбаҳои ӯ аз тарафи тороҷгарон пурра ба яғмо рафтанд.

Тавре, ки аз мероси гаронбаҳою фалсафию илмии Ибни Сино ба мо маълум аст, ӯ асарҳояшро доим барои ду гурӯҳ одамон менавишт: яке аҳли “хосса” – яъне олимони ин соҳа ва дигар “омма” – умуман ҳаводорони ин ё он соҳаи илм ва фалсафа. Дар ин ҷо аз гуфтаи мавсуф бармеояд, ки “Мантиқ-ул-машриқийин” ба гурӯҳи “хосса” мансуб аст.

Оре, комилан дуруст аст, ки Абуалӣ ибни Сино дар ҳамин муқаддима фазилати пешвои мактаби машшоъ Арастуро эътироф карда, вале “шефтагони” ин ҷараёнро бошад танқид мекунад ва мухолифати худро дар ин амр ҳамзамон бештар нишон дода, аз ҷумла қайд менамояд, ки ӯ пайрави мутаассиби машшоиён нест. Ва онҳоро чашми дидан низ надорад.

Вале аз ин гуфтори Ибни Сино мо набояд ба хулоса оем, ки вай аз машшоиён ва раванди фалсафии онҳо комилан дурӣ ҷустааст. Балки ӯ чун пайрави машшоиён нуқтаҳоеро, ки аз назари муҳаққиқон ва аз ҷумла Арасту дур монда буданд, эҷодкорона шарҳу тавзеҳ додааст.

Абуалӣ ибни Сино соли 1023 дар синни ҷиҳилу чаҳорсолагӣ “Китоби ҳидоя”-ро таълиф кардааст. Дар ин давра, Ибни Сино на танҳо чун табиб, балки ҳамчун файласуфи камолёфта шуҳрату эътибори хосаи худро дошт. Чунки Абуалӣ ибни Сино то давраи оғози таълифи “Китоби ҳидоя” – дар ҷодаи фалсафа, ба воситаи асари мукаммал ва муҳимми фалсафиаш “Китоб-уш - шифо” таҷрибаи басо ҳам бою ғанӣ ҳосил карда буд.

Аз нигоҳи мавсуф қисме аз илмҳо ҷузъӣ ва баъзеи онҳо куллист. Ҳар яки ин илмҳо дар он муштараканд, ки мавзуи хосаи худро доранд ва ҳақиқати ин мавзуъ дар онҳо бармало равшан мегардад. Бар замми ин дар ин илмҳо моҳияти мавзуъ, ҳолатҳои мансуби вай ва аразҳои зотиаш комилан таҳқиқ мешаванд. Ҳар як мавзуъ аразҳои зотии худро дорад, ки дар илм вуҷуди онҳо низ омӯхта мешавад. Ин мавзуъ дар китоби ӯ “Ал-Бурҳон” баён шудааст.

Илмеро, ки мо таҳқиқ менамоем, илми ҷузъӣ буда, мавзӯи он аз он ҷиҳат умури табиӣ аст, ки он умури табиӣ, (доим) дар тағйир аст. Ба таҳқиқот доир ба мавзуи умури табиӣ, дар умури ҷузъӣ, аразҳои зотие мебошанд, ки ба ҷиҳати умури табиӣ будан дар онҳо ба амал меоянд ва лавоҳиқеанд, ки аз ҷиҳати суратҳо, аъроз ва чизҳои аз онҳо ҳосилшаванда буданашон ба умури табиӣ пайваст мегарданд.

Ҷисми табиӣ ҷавҳарест, ки дар он метавон имтидоди якум, ки имтидоди дуввумро қатъ намуд ва имтидоди сеюмро, ки ҳарду имтидодро ба тарзи қоим қатъ мекунад, фарз кард. Маънои гуфтори онҳо “ҷисми табиӣ тавил, ариз ва амиқ аст” ин аст, ки ҷисми табиӣ ин фарзҳоро қабул менамояд.

Аммо имтидодҳои табиӣ камияти қутрҳои ҷисманд, ки гоҳе ба он пайваст ва боре аз вай ҷудо мешаванд. Гоҳе камияти ҷисм тобеи тағйири аразҳо ё суратҳои ҷисм аст, монанди он ки об гарм шавад, ҳаҷми он низ меафзояд. Маъноеро, ки мо ишора кардем, сурат ва ҷавҳари ҷисм аст, ки он тағйир намеёбад. Зеро мо барои таҳқиқи умури табиие, ки мавзуи ин илм аст, эҳтиёҷи зиёди худро дорем.

Шайхурраис гуфта “Тадқиқи илм ба воситаи умури табиӣ аз роҳи донистани мабдаъҳо, сабабҳо ва дарёфтани сабабҳои зидди онҳо ба даст меояд. Ин мабдаъҳо бошанд, вуҷуд доранд ва дар илми мобаъдуттабиа баён мешаванд. Аммо он чи дар ин илм омӯхта мешавад, умури табиианд, зеро ҳамаи умури табиӣ дорои мабдаъҳо ва сабабҳои омманд, ки бо ёрии онҳо умури оммае дониста мешавад, ки монанди ҷинсҳо ва аразҳоанд. Ин умур ҳамчунин сабабҳо ва мабдаъҳои хостаре доранд, ки ба воситаи онҳо умури хостари монанди навъҳо ва аразҳо дониста мешавад. Пас, донистани ҷинси яке аз навъҳо бояд, ки пештар аз донистани навъ бошад, зеро ҷинс ҷузъе аз ҳадди навъ аст ва донистани ҷузъи ҳад пеш аз фаҳмидани ҳад мебошад.

Табиатшинос фоилро барои он тадқиқ мекунад, ки ҳолати ҳар як умурро муайяну исбот кунад. Агар табиатшинос ин амрро ба ҷо орад, пас ба ин тариқа он табиати фоилро, ки барои табииёт муштарак аст, муайян месозад. Ман табиатро ин тарз муайян менамоям, ки вай мабдаи аввали ҳаракате мебошад, ки дар табиат мавҷуд аст. Сукунати табиат на аразӣ, балки зотӣ аст ва воҷиб нест, ки дар ҳар як чиз мабдаи ҳаракат ва сукунат дар як вақт вуҷуд дошта бошад, балки мабдаи кулл амри зотиест, ки аз ҳаракат ва сукунат сар мезанад. Маънои гуфтори ӯ ин аст, ки “табиат мабдаи аввал, яъне (мабдаи) қариб аст, ки байни вай ва таҳриқ воситае нест”.

Боз мавсуф чинин гуфта: “Пас, табиат мабдаи ҳаракати чизест, ки ба (сабаби) аразӣ ҳаракат намекунад. Гуфтори ӯ “мабдаи ҳаракатҳо” (чунин маънӣ дорад), ки ҳамаи хелҳои ҳаракатро (дар бар мегирад), яъне мабдаи ҳама гуна ҳаракат ба воситаи зот аст ва он табиат аст. Ин ҳадди табиат аст, ки мисли ҷинсият аст. Ҳар як табоее, ки дар зери табиат мавҷуд аст, маънои худро дорад ва ба воситаи он амри табиат ошкор ва ҳақиқати он равшан мешавад. Аз ҷисмҳое, ки дар пеши мо вуҷуд доранд, феълу ҳаракатҳо пайдо мешаванд. Баъзе феълу ҳаракатҳоеро, ки мо мушоҳида мекунем, аз сабабҳое сар мезананд, ки аз худи ҷисмҳо берунанд.

Гуфтаанд ки “ҳар гоҳ аз кӯза ҳаворо кашида онро чаппа намоӣ, об дохили кӯза мегардад”. Ҷавобаш ин аст, ки агар кӯза пур аз об мебуд, дар он сурат ба он чизе дохил намешуд ва ҷоиз аст ҷисми ҳаҷман хурдтар ва ҳаҷман калонтар, чи тарзе дар сифати тахалхул ва такосуф зикр кардем ё табиӣ ва ё қасрӣ истифода шавад. Инчунин раво бувад, ки ҷисм ё табиӣ ва ё қасрӣ гарм ва хунук шавад. Чунин ҳолат дар бузургӣ ва хурдӣ низ зиёд дида мешавад”.

Хулоса, ҳамин тавр, саҳми ин олим ва энсиклопедисти сатҳи ҷаҳонӣ на танҳо дар рушди илми тиб, балки илмҳои дақиқ, ҷамъиятшиносӣ ва биоложӣ басо ҳам бориз аст. Хидмати Ибни Сино дар рушди илми кимиё, коншиносӣ ва маъданшиносӣ ҳам чашмрас мебошад. Мавсуф якравиро нишонаи таассуб ва инчунин ҳомии одам медонист. Аз ин рӯ, мавсуф чунин фармудааст: «Таассуб дар донишу фалсафа монанди ҳар таассуби дигар нишонаи хомӣ ва бемоягӣ аст ва ҳамеша ба зиёни ҳақиқат тамом мешавад».

Лозим ба тазаккур аст, ки ин донишманди мумтоз бо таҳлили сохтори як шаҳобсанг, ба ташкили харсангҳои русубӣ ва нақши заминларза дар пайдоиши кӯҳҳо андешаҳои ҷолиби худро ошкор баён кардааст. Чунки имрӯза кишварҳои шарқӣ бошиддат ниёзманди рушди фалсафаи табиии худ ҳастанд ва дар ин замина метавонанд ба назарияҳои фалсафаи илми Ибни Сино ба таври пурра такя намоянд. Ҷанбаҳои мухталифи фалсафаи табиӣ ва риёзии Сино дар китоби машҳури ӯ «Шифо» низ бештар ба назар мерасад.

Ҳамин тариқ, метавон иброз дошт, ки Абуалӣ ибни Сино дар баробари фаъолиятҳои илмии худ инчунин баҳри тарбияву табобати аҳли башар хидмати басо ҳам арзанда кардааст. Хизматҳои мондагору назарраси мавсуф баҳри пешрафт ва инкишофи илмҳои тиб, дорушиносӣ ва мавзуи марбут ба эшон бештар аст.

Бобозода Бақохоҷа, директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ

Имрӯз варзиш ҳамчун падидаи муҳими фарҳангӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ дар ҷаҳон эътироф шуда, яке аз муҳимтарин воситаҳои муттаҳидкунандаи миллатҳо ва давлатҳо маҳсуб меёбад. Дар байни намудҳои гуногуни варзиш футбол мавқеи хос дорад, зеро ин бозӣ дар тамоми сайёра машҳур буда, ҳамарӯза миллионҳо нафарро ба ҳам меорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо пешниҳоди муҳим ва эълони рӯзи махсус барои футбол нишон дод, ки варзиш метавонад василаи муассири таҳкими дӯстиву ҳамдигарфаҳмии ҷаҳонӣ бошад.

Бо пешниҳоди Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз ҷониби Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид қабул шуд, 25 май расман ҳамчун "Рӯзи ҷаҳонии футбол" эълон гардид. Пешниҳоди мазкур аз тарафи Президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ (CAFA) ва Президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон, муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар сатҳи баланди байналмилалӣ ба миён гузошта шуда буд.

Дар пешниҳоди худ ба Созмони Милали Муттаҳид муҳтарам Рустами Эмомалӣ таъкид намуданд, ки футбол танҳо як намуди варзиш нест, балки як падидаи фарҳангӣ ва иҷтимоист, ки марзҳои миллӣ, монеаҳои забонӣ ва тафовутҳои иҷтимоиву иқтисодиро убур мекунад. Футбол дар ҷаҳони муосир бахусус дар таҳкими муносибатҳои байни миллатҳо нақши муҳим дорад ва аз кӯчаҳои бузурги шаҳрҳои пешрафта сар карда, то деҳаҳои дурдасттарини ҷаҳон машҳур ва маҳбуб аст.

7 майи соли 2024 Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид дар ҷаласаи махсус пешниҳоди Тоҷикистонро баррасӣ намуда, бо қабули қатъномаи махсус онро расман дастгирӣ намуд. Дар қатънома зикр шуд, ки футбол метавонад нақши калидӣ дар таҳкими сулҳ, дӯстӣ, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории байналмилалӣ дошта бошад ва баргузории чорабиниҳои варзиширо бе табъизу ихтилофҳои иҷтимоӣ мусоидат намояд.

Пешниҳоди мазкур аз ҷониби давлатҳои гуногун дастгирӣ ёфт ва расонаҳои байналмилалӣ ба таври васеъ онро инъикос намуданд. Аз ҷумла, нашрияҳои маъруфи Покистон ва маҷаллаи маъруфи "Diva International" аз Женева дар ин хусус матолиб нашр намуда, аҳаммияти ташаббуси Тоҷикистонро таъкид карданд.

Футбол ҳамчун падидаи умумиҷаҳонӣ ҳамеша бо мафҳумҳои сулҳ ва дӯстӣ дар робита будааст. Дар таърихи башарият варзиш, махсусан футбол, ба сифати воситаи муассири рушди муносибатҳои байналмилалӣ истифода шудааст. Ин бозӣ имконияти муоширати озодона ва бидуни табъизро ба ҷавонон ва наврасони кишварҳои мухталиф медиҳад ва ба рушди фаҳмиши мутақобила мусоидат мекунад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ташаббуси мазкур нишон дод, ки футбол метавонад дар таъмини амнияту суботи байналмилалӣ саҳми назаррас дошта бошад. Варзиш, бахусус футбол метавонад мардумро дар атрофи арзишҳои умумибашарӣ ҷамъ намояд ва фазои ҳамдигарфаҳмиро дар ҷаҳон мустаҳкам созад.

Дар Тоҷикистон бо қабули қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид тадбирҳои гуногун доир гардиданд. Дар шаҳри Душанбе бахшида ба Рӯзи ҷаҳонии футбол фестивали бузурге барпо шуд ва рамзи махсуси ин рӯз тасдиқ гардид. Кумитаи тадорукот барои ҷашнҳои минбаъда низ таъсис дода шуд, ки нишон аз омодагии ҷиддии Тоҷикистон ба рушди минбаъдаи ин ташаббус аст.

Ин иқдоми Тоҷикистон ба рушди минбаъдаи футбол дар кишвар мусоидат хоҳад кард ва нуфузи кишварро дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам баланд мебардорад. Ин ташаббус на танҳо муаррифгари Тоҷикистон аст, балки василаи мустаҳками таҳкими муносибатҳои дӯстона ва ҳамдигарфаҳмии байналмилалӣ маҳсуб мешавад.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистон бо ташаббуси ҷаҳонии худ собит кард, ки футбол метавонад беҳтарин воситаи муттаҳидсозии миллатҳо ва давлатҳо бошад ва саҳми назаррасеро дар таҳкими дӯстиву сулҳи ҷаҳонӣ дошта бошад.

Холов Холмаҳмад Исроилович – н.и.т., ходими пешбари озмоишгоҳи ғанигардонии маъдани Институти химияи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Ба ифтихори рӯзи ҳифзи байналмилалии кӯдакон-1 июн

«Воқеан, кӯдакон ояндаи осудаву ободи ҳар як миллат, сарвати бебаҳои ҳар як оила, ҷомеа ва давлат ба шумор мераванд ва онҳо бахту саодати рӯзгори ҳар як падару модар мебошанд, зеро ба дунё омадани тифл дар ҳар як оила хушбахтиву иқболи нек меорад ва чун зангӯлаи идомаи ҳаёт садо медиҳад». Эмомалӣ Раҳмон

Ҳар сол 1-уми июн дар бисёре аз кишварҳои ҷаҳон Рӯзи байналмилалии ҳифзи кӯдакон таҷлил мегардад. Ин рӯз ба мо ёдрас мекунад, ки кӯдакон – қисмати осебпазир ва арзишманди ҷомеа мебошанд. Ҳадафи он ҷалби таваҷҷуҳ ба ҳуқуқҳо, ниёзҳо ва ҳимояи кӯдакон аст, инчунин таъкид кардани масъулияти калонсолон барои кӯдакӣ хушбахт ва амни ҳар як кӯдак мебошад.

Таърихи Рӯзи байналмилалии ҳифзи кӯдакон ба нимаи аввали асри XX бармегардад. Идеяи таъсиси як рӯзи махсус барои ҳимояи ҳуқуқи кӯдакон соли 1925 дар Конференсияи ҷаҳонӣ оид ба некӯаҳволии кӯдакон, ки дар Женева баргузор шуд, ироа гардид. Аммо эътирофи васеи он дертар ба амал омад.

Рӯзии 1-уми июн расман соли 1949 бо ташаббуси Федератсияи байналмилалии демократии занон ҳамчун Рӯзи байналмилалии ҳифзи кӯдакон эълон гардидааст. Бори аввал ин рӯз соли 1950 таҷлил карда шуда, аз он вақт инҷониб ба як анъана дар бисёр кишварҳо, аз ҷумла дар давлатҳои пасошӯравӣ, Аврупо, Осиё ва минтақаҳои дигар табдил ёфтааст.

Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, муҳтарам Э. Раҳмон дар суханрониашон ба муносибати ҷашни рӯзи ҳифзи ҳуқуқи кӯдак ибрози ақида намудаанд, ки: «Ин сана ба мо - калонсолон ҳамеша ҳушдор медиҳад, ки масъулияти саломатӣ, тарбияи маънавии кӯдакону наврасон, фароҳам овардани шароити мусоиди таълиму тарбияи онҳо дар мактаб ва оила, инкишофи эҷодиёти бачагон ва тайёр намудани онҳо ба зиндагии оянда ба дӯши мост. Мо онҳоро бояд дӯст дорем ва меҳру муҳаббати худро дар вуҷуди поки кӯдакон ҷой диҳем. Аз ин рӯ, ин санаи некро ҳамчун рӯзи баробариву бародарӣ ва ҳифзи манфиатҳои кӯдакони ҷаҳон ба ҳамаи шумо ва дар симои ҳар як кӯдаки Тоҷикистони азиз ба кӯдакони тамоми сайёра самимона табрик мегӯям».

Интихоби сана осон шарҳ дода мешавад: 1-уми июн ба оғози таътили тобистонаи мактабҳо дар бисёре аз кишварҳо рост меояд, ки онро барои худи кӯдакон хусусан шод мегардонад.

Ҳадафи Рӯзи байналмилалии ҳифзи кӯдакон ин ба ҷаҳониён ёдовар шавад, ки кӯдакон ҳуқуқ доранд:

- ба таваллуд;

- ба ҳаёт ва ғамхорӣ;

- ба таҳсил ва рушд;

- ба ҳимоя аз зӯроварӣ, истисмор ва камбизоатӣ;

- ба изҳори озоди андеша;

- ба иштирок дар ҳаёти ҷомеа.

Ин рӯз, инчунин хотиррасон менамояд, ки миллионҳо кӯдак ҳанӯз ҳам аз ҷангҳо, камбизоатӣ, беҷогӣ, гуруснагӣ ва набудани таҳсил ранҷ мекашанд. Ин як даъват аст ба давлатҳо, ташкилотҳо ва ҳар як калонсол, ки ҳуқуқи кӯдаконро на танҳо як бор дар сол, балки ҳар рӯз ҳифз намоянд.

Дар кишварҳои гуногун 1-уми июн ба тарзҳои мухталиф таҷлил мегардад: консертҳо, фестивалҳо, озмунҳои расмкашӣ, намоишгоҳҳои эҷодиёти кӯдакон, мусобиқаҳои варзишӣ ва иқдомҳои хайриявӣ баргузор мешаванд. Мақомот, ташкилотҳои ҷамъиятӣ ва ихтиёриён чорабиниҳоеро ба роҳ мемонанд, ки ба дастгирии кӯдакони ятим, кӯдакони дорои маъюбият, муҳоҷирон ва онҳое, ки дар шароити душвори зиндагӣ қарор доранд, равона шудаанд.

Дар Тоҷикистон дар ин рӯз барномаҳои фарҳангӣ, викторинаҳо, намоишҳо дар кӯдакистонҳо ва мактабҳо, инчунин вохӯриҳо бо нависандагони кӯдакон, рассомон ва аниматорҳо баргузор мегарданд.

Дар сатҳи байналмилалӣ ва миллӣ санадҳои зиёди меъёрии ҳуқуқӣ қабул карда шудаанд, ки ҳамаи онҳо барои ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак равона карда шудаанд, аз ҷумла:

1. Эъломияи ҳуқуқи башар, ки дар асоси он: «Тамоми одамон озод ва аз лиҳози шарафу ҳуқуқ бо ҳам баробар ба дунё меоянд. Онҳо соҳиби ақлу виҷдонанд ва бояд бо якдигар муносибати бародарона дошта бошанд. Ҳap як инсон бояд бидуни тафовуте, махсусан аз лиҳози нажод, ранги пӯст, ҷинсият, забон, дин, ақидаи сиёсӣ ё ақидаи дигар, асли милли ё иҷтимоӣ, вазъи молӣ, хонаводагӣ ё вазъи дигар тамоми ҳуқуқ ва тамоми озодиҳоро, ки дар ҳамин Эъломия зикр шудаанд, дошта бошад. Ҳap як инсон ба ҳаёт, озоди ва дахлнопазирии шахсӣ ҳақ дорад».

2. Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои шахсӣ ва сиёсӣ. Ҳуҷҷати мазкур ҳаёти инсонро (аз ҷумла ҳаёти кӯдакро) арзиши олӣ эътироф намуда, кафолат додааст, ки ҳуқуқ ба ҳаёт ҳаққи ҷудоинопазири ҳар як инсон мебошад.

3. Конвенсия оид ба ҳуқуқи кудак. Конвенсия оид ба ҳуқуқи кӯдак ин ҳуҷҷати ҳуқуқии байналмилалие мебошад, ки ҳуқуқи кӯдаконро дар давлатҳои аъзои СММ муайян менамояд. Конвенсия оид ба ҳуқуқи кӯдак ҳуҷҷати байналмилалии аввалин ва асосӣ мебошад, ки хусусияти ҳатмӣ дошта, ба доираи васеи ҳуқуқи кӯдак бахшида шудааст. Ҳуҷҷати мазкур аз 54 модда иборат буда, ҳуқуқи кӯдаконро бо рушди комили имкониятҳо дар шароити озод, гуруснагӣ ва танқисӣ, зулматӣ ва дигар шакли суистифода фароҳам меорад. Дар тамоми амалҳо нисбати кӯдак, сарфи назар аз он, ки онҳо аз ҷониби муассисаҳои давлатӣ ё хусусии машғул ба масъалаҳои таъминоти иҷтимоӣ, суд, мақомоти маъмурӣ ё қонунгузорӣ андешида мешаванд, ба таъмини ҳарчи хубтари манфиатҳои кӯдак таваҷҷӯҳи аввалиндараҷа зоҳир карда мешавад. Давлатҳои аъзо ба кӯдаке, ки қодир аст ақидаҳои шахсии худро баён карда тавонад, ҳуқуқи изҳор намудани ин ақидаҳоро аз рӯи тамоми масъалаҳои ба кӯдак дахлдошта таъмин менамоянд, зимнан ба ақидаҳои кӯдак мутобиқи синну сол ва камолоти кӯдак аҳаммияти зарурӣ зоҳир карда мешавад. Тибқи Конвенсия қисми ҷудонопазири таҳсилотро тарбия ташкил медиҳад. Ҳамин тавр, яке аз вазифаҳои тарбияи оилавии Конвенсия талаб менамояд, ки тамоми саъю кӯшишро ба он равона намоянд, ки эътирофи принсипҳои умумӣ ва масъулияти баробари ҳар ду волидайнро барои тарбия ва инкишофи кӯдак таъмин намоянд. Волидайн ё дар ҳолатҳои дахлдор сарпарастони қонунӣ барои тарбия ва инкишофи кӯдак масъулияти асосиро бар дӯш доранд. Манфиатҳои аввалиндараҷаи кӯдак матлаби асосии ғамхории онҳо мебошад.

Санадҳои асоси меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак:

1. Қонуни ҶТ «Дар бораи ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак». Қонуни мазкур асосҳои ҳуқуқии ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак ва кафолатҳои давлатии амалишавии онҳоро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян менамояд. Сиёсати давлатӣ оид ба ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак аз ҳадафҳои зерин иборат аст:

- таъмини ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии кӯдак, роҳ надодан ба поймолкунии онҳо;

- таҳкими кафолатҳои асосии ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии кӯдак, инчунин барқарор кардани ин ҳуқуқҳо дар сурати поймол карда шудани онҳо;

- ташаккули асосҳои ҳуқуқии кафолатҳои ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии кӯдак;

- мусоидат намудан ба рушди ҷисмонӣ, зеҳнӣ, маънавӣ ва ахлоқии кӯдак, тарбияи ӯ дар рӯҳияи ватандӯстӣ, ҳисси баланди шаҳрвандӣ ва сулҳдӯстӣ;

- дастгирии давлатӣ, таъминоти моддӣ ва иҷтимоии пурраи давлатии кӯдакони ятим ва бепарастор;

- таъмини фаъолияти мақсаднок оид ба ташаккули ҷаҳонбинӣ ва маърифати ҳуқуқии кӯдак;

- фароҳам овардани шароити мусоид барои тарбияи кӯдакони ятим ва бепарастор аз ҷониби оилаи (мураббии) парастор.

Сиёсати давлатӣ оид ба ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак самти афзалиятноки фаъолияти мақомоти давлатӣ ба ҳисоб рафта, бо тарзҳои зерин амалӣ карда мешавад:

- эҳтироми ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, қонуният ва инсондӯстӣ;

- муқаррар намудани ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон;

- дастгирии давлатии оила бо мақсади тарбияи ҳамаҷонибаи кӯдак, ҳифзи ҳуқуқҳои ӯ, омода намудани кӯдак ба зиндагии шоиста дар ҷомеа;

- афзалиятнокии хизматрасонии тиббию иҷтимоӣ ба кӯдак;

- муқаррар ва риоя кардани меъёрҳои давлатии ҳадди ақали иҷтимоӣ барои кӯдак;

- эътирофи афзалияти ҳуқуқу озодӣ ва манфиатҳои қонунии кӯдакони маъюб, ятим ва бепарастор, бо мақсади таъмини шароити мусоид барои таълиму тарбияи онҳо;

- роҳ надодан ба табъизи кӯдакон, новобаста ба мансубияти нажодӣ, миллӣ, ҷинсӣ, динӣ, забонӣ, ҳолати иҷтимоӣ ва молумулкӣ, вазъи саломатӣ ва дигар аломатҳо;

- дастгирии давлатии ташкилотҳое, ки ҳуқуқу манфиатҳои қонунии кӯдаконро ҳифз менамоянд.

Меъёрҳои давлатии ҳадди ақали иҷтимоӣ ҳаҷми муқаррарнамудаи ҳадди ақали хизматрасонии зерини иҷтимоиро дар бар мегиранд:

- таъмини кафолатноки таҳсилоти умумӣ ва ибтидоии касбии ройгон;

- таъмини таҳсилоти ройгони миёна ва олии касбӣ бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон;

- хизматрасонии ройгони тиббӣ ба кӯдак мутобиқи меъёрҳои ҳадди ақали иҷтимоӣ;

- таъмини кафолатноки кӯдак бо ҳуқуқи интихоби ихтисос ва соҳаи фаъолият, ҳифзи меҳнат, пардохти музди меҳнат бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон;

- хизматрасонии иҷтимоӣ, аз ҷумла дастгирии кафолатноки моддии кӯдакони маъюб, ятим ва бепарастор бо роҳи пардохти кӯмакпулиҳои давлатӣ, инчунин чораҳои мутобиқгардонӣ ва тавонбахшии иҷтимоии кӯдаконе, ки дар шароити душвори зиндагӣ қарор доранд;

- таъмини ҳуқуқи кӯдак ба манзил мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон;

- ташкили тадбирҳои солимгардонӣ ва истироҳат, аз ҷумла барои кӯдаконе, ки дар шароити хатарнок, инчунин дар минтақаҳои аз ҷиҳати экологӣ номусоид зиндагӣ мекунанд;

- ба назар гирифтани манфиатҳои кӯдакони маъюб, ятим ва бепарастор дар мавриди таҳия ва татбиқи барномаҳои давлатии тараққиёти иҷтимоию иқтисодии кишвар;

- мусоидат намудан ба рушди ҷисмонӣ, ақлонӣ, равонӣ, маънавӣ ва ахлоқии кӯдакони маъюб, ятим ва бепарастор;

- расонидани кӯмаки ҳуқуқӣ ва равонӣ ба кӯдак мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон.

2. Қонуни ҶТ «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак». Қонуни мазкур муносибатҳоро оид ба масъулият дар таълиму тарбияи кӯдак бо мақсади таълиму тарбияи кӯдак дар руҳияи инсондӯстӣ, ифтихори ватандорӣ, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ, умумибашарӣ ва фарҳангӣ танзим намуда, ба ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳои кӯдак равона гардидааст. Падару модар дар тарбияи кӯдак уҳдадориҳои зеринро доранд:

1) ба кӯдак тибқи арзишҳои миллӣ номи нек гузоранд;

2) пас аз таваллуд кӯдакро аз қайди давлатии сабти асноди ҳолати шаҳрвандӣ гузаронанд;

3) барои ҳифзи саломатӣ, ташаккули ҷисмонӣ, маънавӣ ва ахлоқии кӯдак шароит муҳайё намоянд;

4) кӯдакро ба зиндагии мустақилона омода намоянд;

5) кӯдакро дар руҳияи эҳтиром ба Ватан, волоияти қонун, арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ, эҳтиром ба шахсияти худ ва атрофиён, оила, урфу одат, анъанаҳо, фарҳанги миллӣ ва халқҳои дигар, инчунин бартарии манфиатҳои миллӣ тарбия намоянд;

6) оид ба рушди маърифати ахлоқӣ, эстетикӣ, санитарӣ ва экологии кӯдак чораандешӣ карда, асосҳои гигиенаи шахсӣ, фарҳанги шаҳрнишинӣ ва муоширатро ба ӯ омӯзонанд;

7) кӯдакро дар руҳияи сарфаю сариштакорӣ ва муносибати эҳтиёткорона нисбат ба молу мулк ва арзишҳои дигар тарбия намоянд;

 дар раванди тарбия нисбат ба кӯдак зӯроварӣ, аз ҷумла ҷазои ҷисмониро истифода набаранд;

9) шаъну шарафи кӯдакро эҳтиром намоянд ва ба муносибати бераҳмона, ғайриинсонӣ ва пастзананда нисбат ба ӯ роҳ надиҳанд;

10) новобаста ба ҷинс, синну сол, қобилияти зеҳнӣ, ҷисмонӣ ва руҳии кӯдакон, нисбат ба онҳо муносибати баробар дошта бошанд;

11) дар сурати хабардор шудан аз ҳолати кӯдаке, ки дар тарбияи дигар шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ қарор дорад, бо онҳо ҳамкорӣ намоянд;

12) ба марказҳои дилхушӣ рафтани кӯдакро манъ намоянд;

13) гаштугузори кӯдаки то шашсоларо бе ҳамроҳии шахси аз чордаҳсола боло дар кӯча ва дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ иҷозат надиҳанд;

14) аз соати 18:00 то соати 08:00 ба марказҳои пешниҳоди бозиҳои компютерӣ рафтани кӯдаки худро иҷозат надиҳанд;

15) бе ҳамроҳии шахси болиғ гаштугузор кардани кӯдаки то шонздаҳсоларо дар ҷойҳои хатарнок манъ намоянд;

16) кирдорҳои зиддиҷамъиятӣ, муомилаи дағалона бо атрофиён, халалдор намудани оромии ҷомеа, истифодаи суханҳои қабеҳ, рафтори дағалона дар кӯча, хиёбон, майдон, ҷойҳои фароғатӣ, дохили нақлиёт, хобгоҳ, манзили истиқоматӣ, дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ ва муносибати харобкоронаи кӯдакро ба муҳити зист пешгирӣ намоянд;

17) ба кӯдак ба муассисаи таълимӣ овардани маҳсулоти тамоку, машруботи спиртӣ, воситаҳои нашъадор, моддаҳои психотропӣ, сахтаъсир ва мадҳушкунандаи дигар, асбобу ашёи манъшуда ва халандаву бурандаро, ба истиснои асбобу ашёи таълимӣ, манъ намоянд, инчунин ба гирифта гаштани онҳо роҳ надиҳанд;

18) фарҳанги истифодаи телефони мобилиро омӯзонанд ва ҷиҳати дар вақти дарс истифода набурдани он чораандешӣ намоянд;

19) ба кӯдак тамошои филмҳои дорои хусусияти террористӣ, экстремистӣ, тундгароӣ, ҷудоихоҳӣ, порнографӣ, ваҳшатангезӣ, зӯроварӣ ва аксу наворҳои дигари манъшударо иҷозат надиҳанд;

20) аз тарафи кӯдак мақсаднок истифода шудани интернетро назорат намоянд;

21) ба кӯдак мутолаа ва паҳн кардани сабту наворҳои электронӣ (аз ҷумла тавассути телефонҳои мобилӣ), китобҳо, варақаҳо, рӯзномаҳо, маҷаллаҳо ва дигар маводи чопии дорои хусусияти террористӣ, экстремистӣ, тундгароӣ, ҷудоихоҳӣ, порнографӣ ва зӯровариро манъ намоянд;

22) иштироки кӯдакро дар фаъолияти иттиҳодияҳои динӣ, ба истиснои кӯдаконе, ки ба таври расмӣ дар муассисаҳои таълимии динӣ ба таълим фаро гирифта шудаанд, иҷозат надиҳанд;

23) ба кӯдак истеъмоли машруботи спиртӣ, воситаҳои нашъадор, маҳсулоти тамоку, моддаҳои психотропӣ ё моддаҳои мадҳушкунандаи дигарро манъ намоянд;

24) иштироки кӯдакро дар чорабиниҳои барои ӯ тавсиянашуда иҷозат надиҳанд;

25) ба кӯдак барои идора кардани воситаҳои нақлиёт бе шаҳодатномаи ронандагӣ, инчунин барои омадан ба муассисаи таълимӣ бо воситаҳои нақлиёти механикӣ иҷозат надиҳанд;

26) ба кӯдак ҷиҳати интихоби касбу кор мусоидат кунанд;

27) ба оворагардӣ ва рафторҳои зиддиахлоқии дигари кӯдак роҳ надиҳанд;

28) кӯдакро ба кори ғайриқонунӣ ҷалб насозанд;

29) ба зишту касиф ва хароб намудани биною иншоот, шикастани панҷараҳо, санги болои қабрҳо, ҳайкалҳо, нимпайкараҳо ва ороишоти дар оромгоҳҳо ва ҷойҳои таърихию фарҳангӣ насбшуда ва расондани зарари дигар ба онҳо аз тарафи кӯдак роҳ надиҳанд;

30) дастрасии кӯдакро ба маводи сӯзандаю тарканда ва силоҳ иҷозат надиҳанд;

31) истифодаи ҷавоҳирот, зару зевар, дигар ашёи қиматбаҳо (ба истиснои як ҷуфт гӯшвораи андозааш хурд барои духтарон)-ро аз тарафи кӯдак дар муассисаҳои таълимӣ манъ намоянд.

Ҳамин тавр, таълиму тарбияи насли наврас ба мо манфиатҳои зиёде медиҳад. Агар фарзандон таълиму тарбияи дуруст гиранд, онҳо ба як шахсиятҳои босавод, ахлоқманд ва масъулиятшинос табдил меёбанд. Ин ба рушди ҷомеа ва кишвари мо мусоидат мекунад. Тарбияи дуруст ба насли наврас ёрӣ мерасонад, ки забон, фарҳанг, таърих ва арзишҳои миллиро ҳифз ва идома диҳанд. Таълиму тарбияи солим метавонад ҷавононро аз роҳи бад, ҷинояткорӣ ва нашъамандӣ боздорад, зеро шахси босавод ва тарбиядида фарқи байни некӣ ва бадиро хуб дарк мекунад. Агар ҷавонон хуб таҳсил кунанд, метавонанд дар бахшҳои гуногуни илм, саноат ва технология муваффақ шаванд, ки ин барои пешрафти иқтисоди кишвар муҳим аст. Нафари тарбиядида баъдтар худаш метавонад фарзандони худро хуб тарбия кунад. Бо ин роҳ як давраи пайвастаи рушди ахлоқӣ ва иҷтимоӣ ба вуҷуд меояд. Таълиму тарбияи дурусти насли наврас на танҳо барои худи онҳо, балки барои тамоми ҷомеа ва ояндаи миллат аҳаммияти бузург дорад. Ин сармоягузорӣ ба фардо аст.

Рӯзи байналмилалии ҳифзи кӯдакон танҳо як сана дар тақвим нест, балки як ёдоварӣ аз муҳимтарин вазифаи инсонӣ аст, зеро ҳимоя кардани онҳое, ки худ наметавонанд худро ҳифз кунанд. Кӯдакии хушбахт – пояи ояндаи солимии ҳар як миллат, ҷомеа, давлат ва тамоми ҷаҳон аст.

Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн-мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.