Тоҷикистон кишвари кӯҳист, аммо ба сифати ҳавои он биёбонҳои хушки Осиёи Марказӣ мунтазам таъсир мерасонад. Тӯфонҳои чангӣ (дар байни мардум бо мафҳумҳои "чанги афғон" ё «хокбориш» маъруфанд) бо худ миқдори зиёди чанги маъданиро меоварад, ки боиси афзоиши кӯтоҳмуддат ва мавсимии консентратсияи заррачаҳои аэрозолӣ (PM10 ва PM2.5), кам шудани биниш ва бад шудани вазъи саломатии одамони гирифтори бемориҳои узвҳои нафас ва дилу рагҳо мегардад.
Ҳангоми тӯфонҳои чангу ғубор сатҳи PM₁₀ ва PM₂․₅ якбора боло меравад, тавозуни радиатсионӣ тағйир меёбад (кам шудани радиатсияи мустақим) ва масофаи биниш кӯтоҳ мегардад. Мувофиқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ ва лабораторияи физикаи атмосфераи ИФТ ба номи С.У. Умарови АМИТ, консентратсияи миёнаи солонаи PM₂․₅ дар Тоҷикистон ба ~36 мкг/м3 мерасад (аз меъёри муқарраркардаи Иттиҳоди Аврупо (ИА) 25 мкг/м3 ва Ташкилоти умумиҷаҳонии тандурустӣ (ТУТ) 5 мкг/м3 зиёд аст). Тибқи таҳлилҳо муайян гардид, ки тақрибан 70% рӯзҳои сол сатҳи PM₁₀ аз тавсияҳои ТУТ зиёдтар аст ва қиммати миёнаи солона тақрибан 80 ± 55 мкг/м³ мебошад. Ғубори маъданӣ танҳо «қум» нест, он дорои спектри васеи зарраҳо аз калон (даҳҳо микрона) то майда (то 1 микрон) мебошад, ки ба роҳи нафас амиқ дохил мешаванд. Тадқиқотҳо дар саросари ҷаҳон нишон медиҳанд, ки дар рӯзҳои пур аз чанг фавт ва бистаришавӣ дар беморхонаҳо зиёд мешавад, хатари бемориҳои дилу рагҳо ва узвҳои нафаскашӣ то чанд фоиз меафзояд.
Барои Тоҷикистон тӯфонҳои чангӣ чунин зарарҳо эҷод мекунанд: бад шудани саломатии аҳолӣ аз ҳавои ифлос, коҳиши ёфтани ҳосилнокии маҳсулотҳои кишоварзӣ ва обшавии босуръати пиряхҳо аз ҳисоби рӯйпӯш шудани онҳо карбони сиёҳ.
Консентратсияи заррачаҳои андозаашон 2.5 микрон (PM₂․₅) ва 10 микрон (PM₁₀ ) дар шаҳри Душанбе аз нуқтаҳои гуногун чен карда мешаванд: лабораторияи физикаи атмосфераи ИФТ ба номи С.У. Умарови АМИТ, Агентии обуҳавошиносии Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон (натанҳо дар Душанбе, балки дигар минтақаҳои Тоҷикистонро дар бар мегирад), сафоратхонаи Амрико.
Сарчашмаҳои асосии тӯфонҳои чангӣ минтақаҳои биёбонӣ ва хушки дар ғарб ва шимолу ғарбии кишвар ҷойгиршуда мебошанд: биёбони Қароқум ва Қизилқум, чуқурии баҳри хушкшудаистодаи Арал мебошанд. Мушоҳидаҳои пайваста нишон медиҳанд,ки бартарии тӯфонҳои чангӣ дар тобистон ва саҳми бештари аэрозолҳои саноатии маҳаллӣ дар зимистон қайд карда мешаванд.
Тағйирёбии иқлим, кам шуда истодани заминҳои обёришаванда, зиёд шудани масоҳати биёбонҳо, баланд шудани ҳарорати миёнаи ҳаво ба зиёд шудани эпизодҳои тӯфонҳои чангӣ ва давомнокии онҳо оварда расонидааст. Агар дар охири асри гузашта ва аввали асри ҳозира шумораи эпизодҳои чангӣ то 10 эпизодро ташкил медоду давомнокии он 2ғё 3 рӯзро дар бар мегирифт, ҳоло бошад шумораи эпизодҳо зиёда аз 30 ба қайд гирифта шуда, давомнокии он 5ғ6 рузро ташкил медиҳад.
Баъзе тӯфонҳо хеле шадиданд: масалан, ҳодисаи 3–4 ноябри соли 2021 ҷануби Қазоқистон, Ӯзбекистон ва Тоҷикистонро фаро гирифт. Дар шаҳрҳои Ӯзбекистон PM₁₀ ба даҳҳо ҳазор мкг/м³ расид ва биноиш то садҳо метр паст шуд. Дар Тоҷикистон қиммати максималии консентратсияи миёнаи шабонарӯзии зарраҳои PM2.5 (1210,62 мкг/м3) 23 сентябри соли 2019 ба қайд гирифта шудааст.
Истифодабарии таҷҳизоти LIDAR Polly XT барои муайян кардани профили амудии аэрозолҳо дар Тоҷикистон бори аввал 17 марти соли 2015 оғоз шуд. Ин тадқиқотҳо дар доираи лоиҳаи муштараки Олмону Тоҷикистон, эксперименти чангии Осиёи Марказӣ (CADEX) дар Душанбе гузаронида шуда, то моҳи августи соли 2016 идома ёфтанд. Нусхаи коркардкардашудаи системаи лидари қутбноккунандаи бисёрмавҷаи PollyXT, ки аз ҷониби Институти Тадқиқоти Тропосферии Лейбниц (TROPOS) таҳия шудааст, барои омӯзиши профили амудии аэрозолҳо, коэффисиенти баръакс-парокандашавӣ ва коэфисиенти деполяризатсияи зарраҳо дар доираи лоиҳаи CADEX истифода шуд. Ин лоиҳаи 18-моҳа маълумоти бесобиқаи амудӣ коркардшудаи аэрозолиро барои Осиёи Марказӣ, минтақае, ки аз тағирёбии иқлим ниҳоят осебпазир аст, аммо чунин ченкуниҳоро надошт, пешниҳод кард. Система профилҳои амудии коэффисиенти баръакспарокандашавӣ, коэффисиенти хомӯшшавӣ ва таносуби деполяризатсияи зарраҳоро чен кард.
Ҳангоми баромадҳои худ дар радио ва телевизион кормандони лабораторияи атмосфера аҳолиро огоҳ менамоянд, ки дар рӯзҳои чангу ғубор худашонро муҳофизат намоянд, пешакӣ баамаломадани тӯфонҳо тавассути саҳифаҳои расмии хабаргузорӣ тариқи шабакаҳои иҷтимоӣ расонаӣ карда мешавад, вале амалӣ шуданӣ он дар байни ҷомеа кам ба назар мерасад. Дар рӯзҳои чангӣ аҳолӣ бояд аз ниқобҳои баландсифати қобилияти гузаронандагиашон паст истифода кунанд. Қишри осебпазири аҳолӣ ба монанди кӯдакону пиронсолон ва ашхосе, ки дар ин рӯзҳо бемориашон хурӯҷ мекунанд аз сайру гашт ва гаштугузор дар кӯча худдорӣ намоянд. Дару тирезаҳои хонаҳояшонро пӯшида нигоҳ доранд ва аз тозакунанакҳои ҳаво истифода баранд.
Тӯфонҳои чангӣ воқеияти такроршаванда барои Тоҷикистон мебошанд, ки аз тағйирёбии иқлим ва фаъолияти инсон вобастаанд.
Тақвият додани мониторинг, дастгирӣ ва сарпарастии лоиҳаои ба ин самт равонашуда, огоҳкунии пешакӣ ва чораҳои санитарӣ метавонад хавфҳоро барои саломатӣ ва иқтисод кам кунад.
Абдуллозода Сабур Фузайл, д.и.ф-м.; Халифаева Шоҳина Хуршедҷоновна, доктор PhD - кормандони лабораторияи физикаи атмосфераи ИФТ ба номи С.У. Умарови АМИТ.
