Навруз яке аз ҷашнҳои қадимтарини инсоният буда, он аз ҷониби мардуми ориёӣ кашф ва мавриди ҷашнгирӣ қарор дода шудааст. Албатта метавон чандин ҷашнҳои шабеҳи солинавиро метавон бо ҳам муқоиса намуд. Ҳар як халқу миллат ҷашну маросимҳои хоси худро дорад, ки аз менталитет, анъанаву таърих, дину фарҳангаш бармеояд. Масалан соли нави насронӣаз тавлиди Исои Масеҳсоли 1 –уми мелодӣ, солшумории ҳиҷрӣ дар кишварҳои мусалмоннишин аз ҳиҷрати Паёмбар Муҳаммад аз Макка ба Ясриб (Мадина) соли 622 мелодӣоғоз гардида, сарчашмаи динӣ дорад ва аз воқеаи тавлид ва ҳиҷрат оғоз гирифтааст.
Дар тафовут аз солшумориҳои зиёде, ки аллакай дар оғози асрҳои миёна аз ҷониби Абурайҳони Берунӣ дар «Осор ул-боқия» таҳлилу таҳқиқ шудаанд, соли нави ориёӣ-тоҷикӣ манбаҳои муътамаду устувори воқеӣ-табиӣ дорад. Навруз ба оғози кори деҳқон, оғози киштукор ва ободкорӣ рост меояд. Аз ин лиҳоз, Навруз ҷашнест, ки ба растохези табиат рост омада, бо кулли табиат ҷур мегардад дар дамидани алафу сабза, бедор шудани дарахтону оғози маросими кори деҳқон.
Навруз рамзист, ки инчунин ба ҳодисаи нуҷумии баробар гаштани шабу рӯз –лаҳзаи мизони табиат рост омада, дар ҳамин росто, инчунин бо мафҳуми адолати судӣ пайванд гаштааст. Бесабаб нест, ки рамзи адолати судӣ- Рашан дар даст тарозу дорад, ки ҳар ду паллаи он бояд баробар бошад. Яъне додрас бояд ба ҷазо сазои баробар бар кирдори содиршударо муқаррар намояд. Адолати судӣ таъмин намудани баробарӣдар кирдору сазои он мебошад.
Наврӯз на танҳо ҷашни рӯзи нав, Соли нав, ҷашни баҳору кишт, ҷашни кишоварз аст. Наврӯзро метавон ҷашни адолати судӣ номид. Алоқамандии адолати судӣ ва Наврӯз дар тӯли таърихи бисёрҳазорсолаи мардуми ориёӣ мавриди мушоҳида ва ифтихори ҳуқуқшиносон аст.
Алоқамандии Наврӯз ва падидаи адолати судӣ решаи амиқи таърихӣ дорад. Ҳарчанд андешаи мутафаккирони бузурги тоҷик азҷумла Абулқосими Фирдавсӣ, Хайём ва дигарон оид ба Наврӯз вуҷуд дорад ва заминаҳои пайдоиши он аллакай маълум ҳастанд, ба андешаи мо Наврӯз ҷашнест, ки дар пайдоиш ба ягон дин алоқамандӣ надошт. Вале таърихи минбаъдаи Наврӯз баёнгари алоқаманд намудани он бо дини Зардушт ва ислом аст. Дар кишварҳои мусалмоннишин Наврӯз дар баробари ҳафтсину ҳафи шин боз ҳафт мим таҳия мекарданд, ки як ҷузъи техникии он аст.
Вале муҳимтарин ҷанбаи алоқаманд намудани Наврӯз бо дини Зардушт ин амали намудани адолати судӣдар раванди тайёрӣбарои пешвозгирии Наврӯз мебошад.
Азбаски дар таълимоти Зардушт адолати судӣ аҳамияти Хосса дошта, амалисозандаи адолати судӣ Худованд Аҳура Маздо мебошад, пас, ҳокимият ки сарчашмаи илоҳӣ дорад, ин ваколатро ҳадя гирифтааст.
Сарварони давлати ориёӣ ба гумони ғолиб дар оғози давлатдории ориёӣ бевосита ба амалисозии адолати судӣ машғул гардида, минбаъд бо мураккаб гардидани масоили идоракунии давлатӣ барои амалисозии он додрасҳоро тайин мекарданд.
Вале тайин намудани додрасҳо маънои тамоман даст кашидани сарвари давлат аз амалисозии адолати судиро надошта, шоҳони ориёӣ соле якчанд маротиба ба фаъолияти амалисозии адоалти судӣ машғул мешуданд.
Шахс тибқи таълимоти Зардушт то аз гуноҳон пок нашавад, агар ҷинояте содир карда бошад барои он ҷазо гирифта пок нагардад, ё шахсеро ранҷонида бошад, узр хоста бахшиш нашавад, нопок ва ё бо гуноҳ қадам гузоштан ба соли нав барояш нек нахоҳад буд. Аз ин хотир мардуми зардуштӣ кушиш мекарданд, ки дар арафаи Наврӯз аз ҳама гуна гуноҳу ранҷиш пок шаванд, то Наврӯз як соли дигар барои онҳо зиндагии пур аз баракот ато намояд.
Наврӯзро рӯзи адолати судӣ нисбат ба шоҳ ва Рузи адолати судии шоҳ нисбат ба амалдолрони давлатӣ номидан мумкин аст. Чунки Шоҳони зардуштӣ пеш аз ҳама, кӯшиш доштанд худро пок созанд ва минбаъд ба амалисозии адолати судӣнисбат ба дигарон машғул гарданд.
Ҷараёни амалисозии адолати судӣнисбат ба Шоҳ маънои онро дошт, ки ягон нафари қонуншиканӣ содирнамуда аз ҷазо халосӣ надорад, қонун ва Суд – Додрасӣ барои ҳама як буда, ҳама дар назди қонун баробар ҳастанд.
Баргузор гаштани суди шоҳӣ нисбат ба амалдорони давлатӣ, ашхоси бонуфузи кишвар, муштзӯрон маънои дар ҷомеа барқарор намудани адолати иҷтимоиро дошт, ки кишоварзу амалдор, толибилму вазир, шоҳу гадо баробар ҳастанд, ҳар яке бояд дар доираи чаҳорчӯбаи қонун амал кунанд.
Суди шоҳӣ дар асрҳои минбаъда, махсусан Ҳахоманишу Паҳлавиҳо, Сосониён идомат ёфта асосан дар Наврӯз ва Меҳргон баргузор мешуд. Минбаъд дар марҳилаи исломии рушд ин ниҳод бо номи мазолим то таърихи нави давлатдории тоҷикон амал мекард.
Дар амали шудани ҳадафҳои Наврӯзи ориёӣ падидаҳои адолати иҷтимоӣ, ҳуқуқ, қонун, сарвари давлат ва ниҳоди судӣ нақши бузург доранд. Он ҷашни адолат, ғолибияти некӣ ба бадӣ, ҳак ба ноҳақ, ҳуқуқ ба ноҳаққӣномидан раво аст.
Хулоса, Наврӯз на танҳо як ҷашни мондагори таърихии мардуми точиқи ориёӣ аст, балки он ҷашни бузурги тантанаи адолат, ҳуқуқ, адолати судӣ мебошад.
Буризода Эмомалӣ Бозор– доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор, Мудири шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.
Холинова Мижгона Муборакшоевна – номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, Ходими пешбари илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.
Эмомализода Наврӯз – номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, Судяи суди иқтисодии вилояти Суғд
