(дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”)
Зеҳни сунъӣ дар асри муосир ба яке аз технологияҳои муҳим табдил ёфтааст, ки дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти инсон, аз ҷумла ҳуқуқи инсон, таъсири назаррас дорад. Ин технология бо қобилияти таҳлили маълумоти калон, автоматикунонии равандҳо ва пешниҳоди қарорҳои дақиқ метавонад ҳуқуқҳои асосии инсонро, аз қабили дастрасӣ ба маълумот, адолати иҷтимоӣ ва озодии баён, тавсеа диҳад. Бо вуҷуди ин, истифодаи нодуруст ё бе танзими зеҳни сунъӣ метавонад хатарҳоеро ба бор орад, ки ба вайроншавии ҳуқуқи инсон оварда мерасонанд.
Дастрасӣ ба маълумот яке аз ҳуқуқҳои асосии инсон аст, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башари СММ (1948) таъкид шудааст. Олимони ҳуқуқшиноси Осиё таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ дар бартарафсозии монеаҳои забонӣ ва фарҳангӣ нақши муҳим дорад. Дар Аврупо, ҳуқуқшиносон қайд мекунанд, ки зеҳни сунъӣ ба демократикунонии дониш мусоидат карда, платформаҳои таълимии онлайнро барои ҳама дастрас мегардонад. Дар Амрико, таваҷҷуҳ ба истифодаи зеҳни сунъӣ барои паҳн кардани иттилооти муҳим дар байни гурӯҳҳои осебпазир равона шудааст.
Мисолҳои воқеӣ:
- Дар Ҳиндустон, платформаи "Digital India" бо истифода аз зеҳни сунъӣ ба миллионҳо шаҳрвандони деҳот имкон додааст, ки ба хидматҳои давлатӣ, аз қабили маълумоти тиббӣ ва таҳсилӣ, тавассути портали ягонаи рақамӣ дастрасӣ пайдо кунанд. Ин барнома монеаҳои ҷуғрофиро бартараф карда, дастрасии умумиро ба маълумот афзоиш додааст.
- Эстония, ки бо номи "давлати электронӣ" маъруф аст, аз зеҳни сунъӣ дар системаи "e-Governance" истифода мебарад, ки ба шаҳрвандон имкон медиҳад, ки ба маълумоти давлатӣ, аз қабили қонунҳо ва хидматҳои иҷтимоӣ, дар вақти воқеӣ дастрасӣ пайдо кунанд. Ин система шаффофият ва дастрасии иттилоотро таъмин мекунад.
- Дар Иёлоти Муттаҳида, барномаи "MyHealthEData" бо истифода аз зеҳни сунъӣ ба беморон имкон медиҳад, ки ба маълумоти тиббии худ дастрасӣ пайдо кунанд, ки ин ба беҳтар шудани қарорҳои тиббӣ ва ҳифзи ҳуқуқи онҳо ба иттилоот мусоидат мекунад.
Адолати иҷтимоӣ яке аз масъалаҳои марказии ҳуқуқи инсон аст, ва зеҳни сунъӣ дар ин самт нерӯи бузург дорад. Дар Осиё, олимони ҳуқуқшинос ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар муайян кардани нобаробариҳо таваҷҷуҳ доранд. Дар Аврупо, таваҷҷуҳ ба дастрасии ҳуқуқӣ барои қишрҳои камбизоат аст. Дар Амрико, олимони ҳуқуқшинос ба мубориза бо табъизи нажодӣ ва иҷтимоӣ диққат медиҳанд.
Мисолҳои воқеӣ:
- Дар Кореяи Ҷанубӣ, системаи зеҳни сунъӣ -и "Smart Work" барои таҳлили маълумоти корхонаҳо истифода шуда, ҳолатҳои нобаробарии музди кор байни мардон ва занонро ошкор мекунад. Ин система ба коҳиши табъизи ҷинсӣ дар ҷойҳои кор мусоидат кардааст.
- Дар Нидерландия, платформаи "Rechtwijzer" бо истифода аз зеҳни сунъӣ ба шаҳрвандони камбизоат машваратҳои ҳуқуқии ройгон пешниҳод мекунад, ки ба онҳо дар ҳалли баҳсҳои оилавӣ ва молиявӣ кӯмак мерасонад, ва ин ба дастрасии одилона ба хидматҳои ҳуқуқӣ мусоидат мекунад.
- Дар ИМА, барномаи "COMPAS" (Correctional Offender Management Profiling for Alternative Sanctions) бо истифода аз зеҳни сунъӣ барои арзёбии хатари такрори ҷиноят истифода мешавад, ки ба судяҳо дар қабули қарорҳои одилона кӯмак мекунад, гарчанде баъзан бо мушкилоти ғаразнокӣ дучор мешавад.
Озодии баён яке аз арзишҳои асосии демократия аст, ва зеҳни сунъӣ метавонад ин ҳуқуқро тавассути таъмини амният дар фазои рақамӣ дастгирӣ кунад. Дар Осиё, олимони ҳуқуқшинос ба муайян кардани мундариҷаи зараровар диққат медиҳанд. Дар Аврупо, таваҷҷуҳ ба мубориза бо сензура аст. Дар Амрико, ҳуқуқшиносон ба шаффофияти платформаҳои рақамӣ диққат доранд.
Мисолҳои воқеӣ:
- Дар Сингапур, алгоритмҳои зеҳни сунъӣ дар платформаҳои иҷтимоӣ барои муайян ва нест кардани суханрониҳои нафратангез истифода мешаванд, ки ба эҷоди муҳити бехатар барои баёни озод мусоидат мекунад. Бо вуҷуди ин, ин система баъзан бо интиқод барои маҳдуд кардани озодии баён рӯбарӯ мешавад.
- Дар Олмон, қонуни "NetzDG" (2018) аз зеҳни сунъӣ барои мониторинги мундариҷаи ғайриқонунӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ истифода мекунад, ки ба коҳиши паҳншавии иттилооти бардурӯғ ва ҳифзи озодии баён мусоидат мекунад, гарчанде баъзан бо мушкилоти сензураи аз ҳад зиёд дучор мешавад.
- Дар ИМА, ширкати "Twitter" (ҳоло X) аз зеҳни сунъӣ барои ошкор кардани мундариҷаи зараровар истифода мекунад, ки ба ҳифзи ҳуқуқи корбарон ба баёни озод мусоидат мекунад. Бо вуҷуди ин, қарорҳои автоматии зеҳни сунъӣ баъзан боиси несткунии ғайриодилонаи мундариҷа мешаванд.
Истифодаи зеҳни сунъӣ дар масоили ҳуқуқи инсон бо хатарҳои ҷиддӣ ҳамроҳ аст. Олимони ҳуқуқшиноси Осиё ба назорати оммавӣ, дар Аврупо ба ношаффофӣ, ва дар Амрико ба ғараз дар алгоритмҳо диққат медиҳанд.
Мисолҳои воқеӣ:
- Дар Чин, системаи "Social Credit System" бо истифода аз зеҳни сунъӣ барои назорати рафтори шаҳрвандон истифода мешавад, ки ба вайроншавии ҳуқуқи махфият ва озодии инфиродӣ оварда расонидааст. Ин система ба шаҳрвандон бар асоси рафторашон хол медиҳад, ки дастрасии онҳоро ба хидматҳо маҳдуд мекунад.
- Дар Фаронса, истифодаи зеҳни сунъӣ дар системаҳои шинохти чеҳра дар ҷойҳои ҷамъиятӣ боиси нигарониҳо дар бораи ношаффофияти алгоритмҳо ва имкони вайроншавии махфият шудааст, хусусан пас аз татбиқи қонунҳои зиддитеррористӣ.
- Дар ИМА, истифодаи зеҳни сунъӣ дар системаи "Predictive Policing" (пешгӯии ҷиноят) дар баъзе шаҳрҳо, ба монанди Лос-Анҷелес, боиси табъизи нажодӣ шудааст, зеро маълумоти таърихии ғаразнок ба қарорҳои нодуруст оварда расонидааст.
Барои истифодаи самараноки зеҳни сунъӣ дар тавсеаи ҳуқуқи инсон, олимони ҳуқуқшинос аз минтақаҳои гуногун тавсияҳои зеринро пешниҳод мекунанд:
- Таҳияи қонунҳои байналмилалӣ ва миллӣ барои назорати истифодаи зеҳни сунъӣ .
- Эҷоди механизмҳо барои шаффофсозии қарорҳои зеҳни сунъӣ .
- Омӯзиши мутахассисони зеҳни сунъӣ дар асосҳои ахлоқ ва ҳуқуқи инсон.
- Мубодилаи таҷриба байни кишварҳо барои таҳияи стандартҳои умумӣ.
Зеҳни сунъӣ дорои нерӯи бузург барои тавсеаи ҳуқуқи инсон дар соҳаҳои дастрасӣ ба маълумот, адолати иҷтимоӣ ва озодии баён аст. Мисолҳои воқеӣ аз Ҳиндустон, Эстония, ИМА, Кореяи Ҷанубӣ, Нидерландия, Сингапур, Олмон ва дигар кишварҳо нишон медиҳанд, ки зеҳни сунъӣ метавонад дар бартарафсозии нобаробариҳо ва таъмини дастрасии умумӣ нақши муҳим бозад. Бо вуҷуди ин, хатарҳои марбут ба назорати оммавӣ, ношаффофӣ ва ғараз, ки дар мисолҳои Чин, Фаронса ва ИМА дида мешаванд, зарурати танзими оқилона ва риояи меъёрҳои ахлоқиро таъкид мекунанд. Танҳо тавассути ҳамкории байналмилалӣ ва таҳияи механизмҳои муассир метавон кафолат дод, ки зеҳни сунъӣ ба тавсеаи ҳуқуқи инсон мусоидат мекунад, на ба маҳдудшавии он.
САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор