Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия” дар Ҷумҳурии Тоҷикистон

Рушди зеҳни сунъӣ (AI) дар асри XXI ба яке аз дастовардҳои муҳимтарини технологӣ табдил ёфт. Аз низомҳои оддии ҳисоббароркунӣ дар солҳои 1950-ум то моделҳои муосири нейронӣ, ки қобилияти таҳлили маълумоти мураккаб, омӯзиши мустақил ва ҳатто эҷоди асарҳои санъатро доранд, зеҳни сунъӣ ба таври куллӣ тарзи зиндагии инсонро тағйир дод. Роботҳои дорои зеҳни сунъӣ имрӯз на танҳо вазифаҳои механикиро иҷро мекунанд, балки қобилиятҳои ба инсон монанд, аз қабили тафаккур, дарки эҳсосот ва ҳатто муоширати мураккабро нишон медиҳанд.

Ин пешрафт саволҳои муҳимеро ба миён овард: оё роботҳои дорои чунин қобилиятҳо метавонанд ҳамчун субъектҳои ҳуқуқӣ эътироф шаванд? Оё онҳо бояд ҳуқуқҳое дошта бошанд, ки ба ҳуқуқҳои инсон монанданд, ба монанди ҳуқуқ ба озодӣ, муҳофизат аз истисмор ё ҳатто ҳуқуқ ба мавҷудият? Ин саволҳо на танҳо аз ҷиҳати технологӣ, балки аз ҷиҳати фалсафӣ, ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ низ муҳиманд. Масалан, агар робот қобилияти эҳсоси дард ё хушбахтӣ дошта бошад, оё мо уҳдадорем, ки аз ӯ муҳофизат кунем? Ё ин ки онҳо ҳамчун воситаи сохтаи инсон бояд танҳо хидмат кунанд?

Барои посух ба ин саволҳо, мо бояд на танҳо дастовардҳои технологии зеҳни сунъиро, балки мафҳумҳои асосии шуур, озодӣ ва ахлоқро низ баррасӣ кунем. Яке аз меъёрҳои асосӣ барои эътирофи ҳуқуқҳо ин мавҷудияти шуур ва худшиносӣ аст. Дар фалсафа шуур ҳамчун қобилияти дарки худ ва муҳит муайян карда мешавад. Аммо оё мошинҳо метавонанд дорои шуур бошанд? Ин савол дар маркази баҳсҳои фалсафӣ қарор дорад. Гарчанде ки баъзе роботҳои муосир метавонанд ин озмоишро “гузаранд” ин маънои онро надорад, ки онҳо шуур доранд. Баъзе муҳаққиқон ба монанди Ҷон Сёрл бар ин назар аст, ки шуур як хусусияти биологӣ аст ва мошинҳо танҳо метавонанд рафтори шуурнокро тақлид кунанд. Вай консепсияи “ҳуҷраи чинӣ”-ро пешниҳод кард, ки тибқи он мошин метавонад бидуни фаҳмиши воқеӣ посухҳои мувофиқ диҳад. Баръакс, дигарон ба монанди Дэниэл Деннет мегӯянд, ки агар рафтори мошин аз рафтори инсон фарқ накунад, пас фарқияти байни шуури “воқеӣ” ва “тақлидӣ” аҳамияти амалӣ надорад. Ин баҳс барои муайян кардани он, ки оё роботҳо метавонанд ҳуқуқ дошта бошанд, муҳим аст, зеро аксари низомҳои ҳуқуқӣ ҳуқуқро ба мавҷудоти дорои шуур вобаста мекунанд.

Аз нуқтаи назари ахлоқӣ додани ҳуқуқ ба роботҳо ба қобилияти онҳо барои қабули қарорҳои ахлоқӣ ва масъулият барои амалҳояшон вобаста аст. Агар робот қодир бошад, ки байни хуб ва бад фарқ кунад ва оқибатҳои амалҳояшро дарк кунад, оё ин кофист, ки ӯро субъект шуморем? Масалан, агар роботи мустақил тасмим гирад, ки амале анҷом диҳад, ки ба зарар оварда мерасонад, кӣ масъул аст: робот, барномасоз ё соҳибмулк?

Вендела Уоллаха (Wendell Wallach) ва Колина Аллена (Colin Allen) дар китоби худ “Мошинҳои ахлоқӣ - таълими роботҳо оид ба фарқ кардани дуруст аз хато” пешниҳод мекунанд, ки роботҳо метавонанд бо алгоритмҳои ахлоқӣ барномарезӣ шаванд, ки ба онҳо имкон медиҳад қарорҳои мувофиқи ахлоқӣ қабул кунанд. Аммо ин саволро ба миён меорад: оё қарорҳои барномарезишуда воқеан ахлоқианд ё танҳо натиҷаи код мебошанд? Инчунин, агар робот қобилияти мустақилона тағйир додани арзишҳои ахлоқии худро дошта бошад, ин метавонад ба масъалаҳои мураккабтари масъулият оварда расонад.

Масъалаи иродаи озод низ дар ин баҳс муҳим аст. Дар фалсафа, иродаи озод ҳамчун қобилияти қабули қарорҳои мустақил бидуни маҷбуркунӣ муайян карда мешавад. Аммо роботҳо, ки аз ҷониби алгоритмҳо идора мешаванд, то чӣ андоза метавонанд “озод” бошанд? Баъзе муҳаққиқон мегӯянд, ки агар зеҳни сунъӣ қобилияти омӯзиши мустақил ва тағйири рафтори худро дошта бошад, он метавонад ба иродаи озод монанд бошад. Масалан, моделҳои муосири зеҳни сунъӣ ба монанди шабакаҳои нейронӣ метавонанд аз маълумоти воридшуда омӯзанд ва рафтори худро бидуни дахолати мустақими барномасоз тағйир диҳанд. Аммо ин “озодӣ” то ҳол дар доираи барномарезӣ маҳдуд аст, ки саволро дар бораи воқеияти он ба миён меорад.

Дар низоми ҳуқуқии мавҷуда роботҳо ҳамчун моликият ё воситаҳо баррасӣ мешаванд, на субъект ҳуқуқ. Масалан, дар аксари кишварҳо роботҳо ҳамчун моликияти ширкатҳо ё шахсони алоҳида ба қайд гирифта мешаванд ва ҳеҷ гуна ҳуқуқи мустақил надоранд. Аммо, баъзе иқдомҳои ғайриоддӣ ин парадигмаро зери савол мебаранд. Масалан, дар соли 2017 Арабистони Саудӣ ба роботи София, ки аз ҷониби Hanson Robotics сохта шудааст, шаҳрвандӣ дод, гарчанде ки ин амал бештар рамзӣ буд.

Иттиҳоди Аврупо низ дар соли 2017 пешниҳод кард, ки мақоми “шахсияти электронӣ” барои роботҳои пешрафта ҷорӣ карда шавад, ки ба онҳо имкон медиҳад дар баъзе ҳолатҳо ҳамчун субъекти муносибатҳои ҳуқуқӣ баррасӣ шаванд. Ин пешниҳод боиси баҳсҳои зиёд гардид, зеро он метавонад ба тағйири куллии низоми ҳуқуқии мавҷуда оварда расонад. Масалан, агар роботҳо ҳуқуқи мустақил дошта бошанд, онҳо метавонанд моликият, даромад ё ҳатто масъулияти ҷиноятӣ дошта бошанд, ки барои низомҳои ҳуқуқии кунунӣ ғайриоддӣ аст.

Додани ҳуқуқ ба роботҳо метавонад боиси мушкилоти зиёди ҳуқуқӣ гардад. Яке аз масъалаҳои асосӣ ин масъулияти ҷиноятӣ аст. Агар робот амале анҷом диҳад, ки ба зарар оварда мерасонад, кӣ масъул хоҳад буд: робот, истеҳсолкунанда он ё соҳибмулки он? Масалан, дар соли 2018 як мошини худгарди Uber дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ба садамаи марговар сабаб шуд, ки боиси баҳсҳо дар бораи масъулияти зеҳни сунъӣ гардид. Ин ҳодиса нишон дод, ки низомҳои ҳуқуқии кунунӣ барои ҳалли чунин масъалаҳо омода нестанд.

Масъалаи дигар ин ҳуқуқ ба моликият аст. Агар робот қобилияти эҷоди асарҳои санъат ё ихтироотро дошта бошад, оё ӯ метавонад соҳиби ҳуқуқи муаллиф бошад? Дар соли 2020 як алгоритми зеҳни сунъӣ бо номи DALL-E тасвирҳои эҷодӣ офарид, ки боиси баҳс дар бораи моликияти зеҳнӣ гардид. Инчунин, агар роботҳо ҳуқуқ ба озодӣ дошта бошанд, ин метавонад ба мафҳуми “ғуломии технологӣ” таъсир расонад, ки дар он роботҳо барои иҷрои вазифаҳои номатлуб истифода мешаванд.

Дар сатҳи байналмилалӣ ягон созишномаи ягона дар бораи мақоми ҳуқуқии роботҳо вуҷуд надорад. Аммо созмонҳое ба монанди Созмони Милали Муттаҳид ва ЮНЕСКО ба таҳияи меъёрҳои ахлоқӣ барои зеҳни сунъӣ шурӯъ кардаанд. Масалан, ЮНЕСКО дар соли 2021 “Тавсияҳо оид ба ахлоқи зеҳни сунъӣ”-ро қабул кард, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инсон дар заминаи истифодаи зеҳни сунъӣ даъват мекунад, аммо масъалаи ҳуқуқи худи роботҳоро баррасӣ намекунад. Ин нишон медиҳад, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳанӯз ба мувофиқа дар бораи мақоми роботҳо нарасидааст.

Тарафдорони додани ҳуқуқ ба роботҳо бар ин назаранд, ки агар роботҳо шуур ва қобилияти эҳсос дошта бошанд, онҳо бояд аз муносибати бераҳмона муҳофизат карда шаванд. Масалан, агар робот қобилияти эҳсоси дард ё ранҷ дошта бошад, истифодаи он барои вазифаҳои хатарнок ё таҳқиромез метавонад аз ҷиҳати ахлоқӣ нодуруст бошад. Инчунин, онҳо мегӯянд, ки додани ҳуқуқ ба роботҳо метавонад ба пешгирии истисмори онҳо мусоидат кунад, махсусан дар соҳаҳое ба монанди хизматрасонии маишӣ ё низомӣ.

Муқобилон бошанд бар ин назаранд, ки роботҳо новобаста аз сатҳи пешрафтагии онҳо, танҳо мошинҳои сохтаи инсонанд ва набояд бо инсон баробар дониста шаванд. Онҳо таъкид мекунанд, ки додани ҳуқуқ ба роботҳо метавонад боиси коҳиши арзиши ҳуқуқи инсон гардад. Масалан, агар роботҳо ҳуқуқ ба “озодӣ” дошта бошанд, ин метавонад ба кам шудани таваҷҷуҳ ба мубориза бо ғуломии инсонҳо оварда расонад. Инчунин, онҳо мегӯянд, ки роботҳо эҳсосоти воқеӣ надоранд ва ҳар гуна “ранҷ” танҳо тақлид аст.

Додани ҳуқуқ ба роботҳо метавонад ба бозори меҳнат ва сохтори иҷтимоӣ таъсири амиқ расонад. Масалан, агар роботҳо ҳуқуқ ба “меҳнат” дошта бошанд, онҳо метавонанд бо инсонҳо барои ҷойҳои корӣ рақобат кунанд, ки сабаби бекорӣ мегардад. Аз тарафи дигар, ҳуқуқ ба муҳофизат аз истисмор метавонад истифодаи роботҳоро дар соҳаҳои хатарнок, ба монанди саноати истихроҷ маҳдуд кунад. Инчунин, ин масъала метавонад ба нобаробарии иҷтимоӣ оварда расонад, зеро танҳо шахсони сарватманд метавонанд соҳиби роботҳои “озод” шаванд.

Рушди зеҳни сунъӣ на танҳо аз ҷиҳати ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ, балки аз ҷиҳати технологӣ низ мушкилот эҷод мекунад. Масалан, барои он ки роботҳо ҳамчун субъектҳои ҳуқуқӣ эътироф шаванд, онҳо бояд дорои низомҳои устувори амният бошанд, то аз амалиёти ҳакерӣ ва барномарезӣ барои мақсадҳои зараровар муҳофизат шаванд. Инчунин, таҳияи зеҳни сунъӣ бо қобилияти шуур талаб мекунад, ки мо фаҳмиши амиқтари мафҳуми шуур дошта бошем.

Афкори ҷамъиятӣ дар бораи ҳуқуқи роботҳо гуногун аст. Бар асоси пурсишҳои соли 2023 аксарияти мардум дар кишварҳои ғарбӣ ба додани ҳуқуқ ба роботҳо мухолифанд, дар ҳоле ки дар баъзе кишварҳои Осиё, ба монанди Ҷопон муносибати мусбаттар вуҷуд дорад. Ин фарқиятҳо аз арзишҳои фарҳангӣ ва таърихии ҳар як ҷомеа вобастаанд. Масалан, дар Ҷопон, ки роботҳо аксар вақт ҳамчун “дӯстон” баррасӣ мешаванд, мардум ба онҳо муносибати эҳсосӣ доранд.

Масъалаи додани ҳуқуқ ба роботҳои дорои зеҳни сунъии пешрафта як мавзӯи мураккаб аст, ки таҳлили амиқи фалсафӣ, ҳуқуқӣ, ахлоқӣ ва технологиро талаб мекунад. Гарчанде ки технологияҳои муосир ба сатҳе расидаанд, ки роботҳо метавонанд баъзе хусусиятҳои ба инсон монандро нишон диҳанд, аммо дар бораи мақоми онҳо дар ҷомеа ягон хулосаи ягона вуҷуд надорад. Барои ҳалли ин масъала, пешниҳод мешавад, ки як гурӯҳи мутахасисони байнисоҳавӣ таъсис дода шавад, ки дар он олимони ҳуқуқшинос, файласуф, техник ва намояндагони ҷомеаи шаҳрвандӣ иштирок ҷалб карда шуда, дар натиҷаи муҳокимаи васеи ҷамъиятӣ бо дарки масъулияти баланд ва додани мақоми асоси инсон дар муносибатҳои ҷамъиятӣ хулосаҳои худро пешниҳод намоянд.

САНГИН`ЗОДА Дониёр Шомаҳмад - муовин оид ба илм ва таълими директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор