Перейти к основному содержанию

(дар ҳошияи иштироки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши сарони давлатҳои “Осиёи Марказӣ – Чин” , шаҳри Остона, Қазоқистон, 17 июни 2025)

Сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ба шаҳри Остонаи Ҷумҳурии Қазоқистон барои иштирок дар дуюмин ҳамоиши сарони давлатҳои “Осиёи Марказӣ – Чин” (16 июни 2025) як рӯйдоди муҳими дипломатӣ ва стратегӣ дар таърихи муносибатҳои минтақавӣ ба ҳисоб меравад. Ин сафар дар идомаи муносибатҳои тӯлонии Осиёи Марказӣ бо Чин, ки аз Роҳи Абрешим сарчашма мегирад, ва дар шароити афзоиши протекционизми ҷаҳонӣ ва ноустувории геополитикӣ сурат гирифт.

Муносибатҳои Осиёи Марказӣ ва Чин решаҳои амиқи таърихӣ доранд, ки аз замони Роҳи Абрешим оғоз меёбанд. Роҳи Абрешим на танҳо як шабакаи тиҷоратӣ, балки як пул миёни фарҳангҳо ва технологияҳо буд, ки Осиёи Марказиро бо Чин ва дигар минтақаҳои ҷаҳон мепайваст. Дар асрҳои миёна, шаҳрҳои Самарқанд, Бухоро ва Хуҷанд марказҳои муҳими тиҷоратӣ ва фарҳангӣ дар ин роҳ буданд. Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991 Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбекистон истиқлолият ба даст оварда, муносибатҳои дуҷониба бо Чинро барқарор карданд.

Дар солҳои 2000-ум форматҳои минтақавии 5+1, аз қабили “Осиёи Марказӣ ва Ҷопон” (2004), “Ҷумҳурии Корея— Осиёи Марказӣ” (2007) ва “C5+1” бо ИМА (2015) таъсис ёфтанд, ки ба ҳамкориҳои байналмилалӣ мусоидат карданд. Чин бо истифода аз барномаи “Як камар – як роҳ” (2013), Газопроводи Туркманистон – Чин ва лоиҳаҳои минтақавии Ҳамкории иқтисодии минтақавии Осиёи Марказӣ нақши худро дар Осиёи Марказӣ таҳким бахшид. Соли 2020 мулоқотҳои вазирони корҳои хориҷии формати 5+1 оғоз шуд ва соли 2023 нахустин ҳамоиши сарони давлатҳо дар Сиан баргузор гардид, ки марҳилаи нави ҳамкориҳоро оғоз кард.

Нахустин ҳамоиши “Чин – Осиёи Марказӣ” (18–19 майи 2023, Сиан) як рӯйдоди таърихӣ буд, ки аввалин мулоқоти рӯ ба рӯи сарони давлатҳои формати 5+1-ро дар бар гирифт. Дар ин ҳамоиш президентони Қазоқистон (Касим-Жомарт Токаев), Қирғизистон (Садир Жапаров), Тоҷикистон (Эмомалӣ Раҳмон), Туркманистон (Сердар Бердимухамедов) ва Узбекистон (Шавкат Мирзиёев) таҳти раёсати Си Ҷинпин иштирок карданд. Сиан ҳамчун оғози таърихии Роҳи Абрешим ва рамзи робитаҳои қадимии минтақа бо Чин буд.

Дар ин ҳамоиш Декларатсияи Сиан қабул шуд, ки заминаи ҳуқуқӣ ва сиёсии ҳамкориҳои минтақавиро мустаҳкам кард. Си Ҷинпин “Пешниҳоди чор нукта”-ро пешниҳод кард, ки ба таъмини субот, шукуфоии иқтисодӣ, ҳамоҳангии сиёсӣ ва пайвастагии инфрасохторӣ нигаронида шудааст. Ин пешниҳод ба эҳтироми соҳибихтиёрӣ, муқовимат бо дахолати хориҷӣ, мубориза бо “се нерӯи бад” (терроризм, сепаратизм, экстремизм) ва бунёди ҷомеаи сулҳомез асос ёфтааст. Инчунин, Чин 3,7 миллиард доллар қарз ва грант барои рушди минтақа ваъда дод.

Чин бузургтарин шарики тиҷоратии Осиёи Марказӣ аст. Ҳаҷми тиҷорат аз 70 миллиард доллар дар соли 2022 ба 94,8 миллиард доллар дар соли 2024 расид, ва то соли 2030 ба 100 миллиард доллар расидани он пешбинӣ мешавад. Чин аз минтақа маҳсулоти кишоварзӣ ва маъданҳо ворид мекунад, дар ҳоле ки асбобҳои барқӣ ва маҳсулоти саноатӣ содир мекунад. Дар сатҳи дуҷониба, Қазоқистон 22 созишнома ба маблағи 22 миллиард доллар, Узбекистон 41 созишнома ба маблағи 25 миллиард доллар ва Тоҷикистон 25 созишнома ба имзо расонданд.

Лоиҳаҳои инфрасохторӣ, аз қабили роҳи оҳани Чин – Қирғизистон – Узбекистон, магистрали Чин – Тоҷикистон – Узбекистон, Транскаспийский маршрут ва терминали логистикии Қазоқистон дар Сиан, таҳким ёфтанд. Ин лоиҳаҳо на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба таҳкими амнияти минтақавӣ мусоидат мекунанд.

Ҳамоиши Сиан бо саммити G7 дар Хиросима (2023) ҳамзамон буд, ки нишонаи рақобати геополитикии Чин бо Ғарб аст. Чин тавассути ташаббусҳои ҷаҳонии худ, аз ҷумла Инициативаи ҷаҳонии амният, рушд ва тамаддун, ба таҳкими робитаҳо бо Глобалӣ Ҷануб, аз ҷумла Осиёи Марказӣ, тамаркуз кардааст. Коршиносон, аз қабили Е Тяньлэ ва Аньни Ван, таъкид мекунанд, ки механизми “Чин – Осиёи Марказӣ” метавонад намунаи ҳамкории шаффоф ва бидуни шартҳои пинҳонӣ бошад.

Декларатсияи Сиан на танҳо ҳадафҳои муштарак, балки механизми амалисозии онҳоро низ муайян кард. Ин санад ба таҳкими амният, рушди иқтисодӣ, ҳифзи муҳити зист ва тақвияти ҳамкориҳои фарҳангӣ нигаронида шудааст. Инчунин, таъсиси секретариати “Чин – Осиёи Марказӣ” дар Сиан (2024) ва мулоқотҳои вазирони корҳои хориҷӣ дар Чэнду (декабри 2025) ва Алмато (апрели 2025) нишонаи идомаи ин раванд аст.

Тоҷикистон дар дуюмин ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Чин” (Остона, 2025) нақши муҳим бозид. Ҳузури Президенти Тоҷикистон нишон дод, ки кишвар ба рушди иқтисод, инфрасохтор ва технологияҳои сабз таваҷҷуҳи хоса дорад. Тоҷикистон дар ҳамоиши Сиан 25 созишнома имзо карда, ба тавсеаи магистрали Чин – Тоҷикистон – Узбекистон ва таъсиси коридори иқтисодии Чин – Тоҷикистон – Афғонистони Шимолӣ манфиатдор аст. Ин лоиҳаҳо бо “Стратегияи миллии рушди Тоҷикистон то 2030” ҳамоҳанганд.

Тоҷикистон ба лоиҳаҳои бузурги инфрасохторӣ, аз қабили магистрали Чин – Тоҷикистон – Узбекистон, CASA-1000 ва бозсозии гузаргоҳи Варшез, таваҷҷуҳ дорад. Ин лоиҳаҳо на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба таҳкими амнияти минтақавӣ мусоидат мекунанд.

Тоҷикистон бо захираҳои бузурги гидроэнергетикӣ, метавонад аз таҷрибаи Узбекистон дар истифодаи технологияҳои чинии кишоварзӣ (коҳиши 30%-и об ва афзоиши 40%-и ҳосилнокӣ) ва гидрогени сабз истифода барад.

Дуюмин ҳамоиши Остона заминаро барои тавсеаи ҳамкориҳо фароҳам меорад. Тоҷикистон метавонад аз платформаи “Осиёи Марказӣ – Чин” барои ҷалби сармоя, рушди технология ва таҳкими амният истифода барад. Инчунин, ҳамкорӣ дар соҳаи маориф, аз ҷумла созишномаҳои академӣ бо донишгоҳҳои чинӣ метавонад ба рушди захираҳои инсонӣ мусоидат кунад.

Сафари Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомлаӣ Раҳмон ба Остона ва иштирок дар дуюмин ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Чин” мавқеи Тоҷикистонро дар арсаи минтақавӣ мустаҳкам мекунад. Пешниҳоди чор нукта ва Декларатсияи Сиан роҳи ҳамкориҳои минтақавиро равшан карданд. Тоҷикистон бо сиёсати фаъолонаи хориҷии худ омода аст дар таҳкими ин раванд нақши муҳим бозад. Ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Чин” дар Остона як платформаи муҳим барои таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ дар соҳаҳои иқтисод, нақлиёт, амният, экология ва фарҳанг мебошад. Масъалаҳои баррасишуда, аз қабили густариши тиҷорат, рушди инфрасохтор, мубориза бо таҳдидҳои амниятӣ, татбиқи технологияҳои сабз ва таҳкими робитаҳои фарҳангӣ барои рушди устувори минтақа ва таҳкими мавқеи он дар арсаи ҷаҳонӣ муҳиманд.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор