Ваҳдат беҳтарин неъмат, орзуву ормон, таҳкими давлат, наҷоти миллат, рушду нумуи даврон, ҳастии инсон дар ҳар давру замон ба шумор меравад. Танҳо бо роҳи ваҳдат, якдигарфаҳмӣ истиқлоли кишварро муҳофизату пойдор ва ягонагии мардумро устувор карда метавонем. Танҳо дар фазои ваҳдат душвориҳо ва монеаҳо паси сар мешаванд, рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ ва кишвари азизамон ба шоҳроҳи пешрафту тараққиёт рӯ меорад. Пояи сулҳу осоиштагӣ дар ин сарзамини ҳамешабаҳор ба ҳадди бузург мустаҳкам гашт, зеро онро фарзанди бузурги ин сарзамин устуворӣ бахшида, такягоҳ буд ва ҳаст.Халқи фарҳанговару сулҳдӯсти тоҷик дар тӯли таърих шахсиятҳои зиёдеро парварда ба камол расонд, ки кору фаъолияти ибратомӯзи эшон ҳамеша ба хушбахтӣ, сулҳу осоиштагӣ, ҳамзистиву ҳамдигарфаҳмӣ ва некӯаҳволии инсоният равона шудааст. Дар ин миён шахсияте, ки дар ҷаҳони муосир ҳамчун мубашшири сулҳу суботи кишвари тоҷикон ва минтақа шинохта шудааст, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Мардуми сарбаланди тоҷик, шукргузорӣ аз кишвару сарзамини биҳиштосо, истиқлолияти давлатӣ, пойдории Ваҳдати миллӣ ва шукрона аз фарзанди фарзонаи миллати тоҷик, қаҳрамону сулҳофарин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон менамоянд, ки барои ҳар фарзанди диёраш неъматҳои бузурги илоҳиро ҳадя сохтааст.

Хизматҳои ин шахсияти воқеан барҷаста ба ҳамагон чу оина равшан аст ва бозгӯ кардани онҳо дар ин мухтасар нағунҷад. Аммо ба хотир овардану зикри чанде аз онҳоро амри лозим медонем, зеро ин аъмол барои насли имрӯзу ояндаи мо лоиқи ибрату омӯзиш мебошанд.

Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба маънои том ватандӯст ва фидоии миллати хеш аст. Ҳамагон дар ёд доранд, ки солҳои навадуми асри гузашта миллати мо ба чи вазъу ҳоле гирифтор буд.

Ҷанги шаҳрвандӣ ба сари миллати мо таҳмил гардид ва ҳамзамон талафоти бузурги моливу ҷонӣ, хисороти маънавии ҷуброннопазиреро ба вуҷуд овард, ки ба қавли соҳибназарон, рушду тамокули миллату кишвари моро садсолаҳо ба ақиб ронд.

Вахдат калимаест, ки бо маънию оҳангаш шахсро ба ягонагӣ ва муттаҳидӣ даъват мекунад. Аз қадимулайём мардум барои осудаву ором зиндагӣ кардан ва беҳбудии ҳаёт умр ба cap мебурданд. Онхо баробар кор мекарданду ризқу рӯзияшонро ҳам баробар бо ҳам медиданд. Инсоният бидуни ягонагиву баробарӣ ба мартабаи имрӯзаи худ расиданаш номумкин аст. Маҳз ваҳдат инсониятро ба қуллаҳои баланди тараққиёт расонидааст.

Дар фазои сулҳу ваҳдат, пеш гирифтани иқдомҳои шоиста ва меҳрубониҳои роҳбари давлат ба миллати тоҷик ва махсусан, ба ҷавонон имконият медиҳад, ки илм омӯзанд, аз таъриху фарҳанги ниёгони хеш ифтихор намоянд, таҷрибаҳои пешқадам ва техникаю технологияҳои пешрафтаи ҷаҳони муосирро азхуд намуда ва барои Ватани худ содиқона хизмат намоянд.

Ин ҳама пешрафти иқтисодиёту иҷтимоиёти мамлакат аз пойдории Ваҳдати миллӣ сарчашма мегирад.

Убайдулло М.О и/в мудири озмоишгоҳи биологияи тиббӣ ва биотехнологияи маводҳои дорувории Маркази инноватсионии биология ва тибби АМИТ

Ҳар сол, рӯзи 27 июн дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун Рӯзи ваҳдати миллӣ ҷашн гирифта мешавад. Ин сана на танҳо як рӯзест дар тақвим, балки рамзи пирӯзии ақлу заковат бар ҷаҳолат, сулҳ бар ҷанг, ва дӯстиву бародарӣ бар кинаю нафрат аст.

Дар таърихи навини Тоҷикистон, 27 июн ҷои хоси худро пайдо кардааст. Зеро маҳз дар ин рӯз, соли 1997, пас аз солҳои ҷанги шаҳрвандӣ, бо роҳбарии хирадмандонаву оқилонаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид. Ин санад роҳи зиндагии орому осуда, бунёди давлатдорӣ ва таҳкими пояҳои истиқлолро кушод.

ВАҲДАТ ЧИСТ?

Ваҳдат — ин иттифоқ, дӯстӣ, ҳамдигарфаҳмӣ ва якпорчагӣ миёни аъзои ҷомеа аст. Дар замони пуртазод ва ҷаҳони пур аз таҳдидҳои идеологӣ ва сиёсӣ, доштани ваҳдат арзиши бебаҳо аст. Он мисли сутунест, ки бо вуҷуд доштани он метавон бинои мустаҳками давлатро барпо кард.

НАҚШИ ПЕШВОИ МУАЗЗАМИ МИЛЛАТ:

Нақши Сарвари давлат дар расидан ба ваҳдати миллӣ бениҳоят бузург аст. Бо хирадмандӣ, ҷасорат ва иродаи қавии сиёсӣ, Президенти кишвар тавонист ҷонибҳои даргирро ба мизи музокир бинишонад ва роҳи сулҳро интихоб кунад. Ӯ на танҳо сулҳ овард, балки барои рушди соҳаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар заминаи мусоид фароҳам сохт.

Имрӯз, Тоҷикистон ҳамчун як кишвари амну осуда ва пешрафта дар арсаи байналмилалӣ шинохта мешавад. Ҳамаи ин дастовардҳо маҳз бо шарофати ваҳдати миллӣ ва ҳифзи суботи сиёсӣ имконпазир гаштанд.

Мо — насли хушбахту саодатманди кишвар бояд донем, ки сулҳ ва ваҳдат неъмати осмонӣ нест, балки заҳмати ҳазорон нафар, хусусан Роҳбарияти Олии кишвар ва мардуми ватандӯстамон мебошад. Пас, ҳифз ва таҳкими ваҳдати миллӣ вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванди кишвар аст.

Рӯзи 27 июн — Рӯзи ваҳдати миллӣ, танҳо як сана нест, балки рӯзи бедории миллат, рӯзи рӯшан шудани чароғи умеди мардум ва рӯзи сарҷамъии тоҷикон аст. Ин рӯзро бояд бо ифтихор ва масъулияти баланди шаҳрвандӣ таҷлил намоем. Чунки танҳо бо ваҳдат метавон ба фардои дурахшони Тоҷикистонамон бо умед нигарист.

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистранти курси 1-уми ихтисоси идораи давлатӣ-и Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Аз 29 то 31 майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор гардид, ки дар кори он беш аз 2,6 ҳазор мутахассисон аз 90 кишвари ҷаҳон, аз ҷумла намояндагони созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ ширкат доштанд.

Конфронс як қатор форум ва чорабиниҳои иловагиро, ки ба ҷанбаҳои гуногуни ҳифзи пиряхҳо бахшида шудаанд, дар бар гирифта, иштирокчиёни он оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии марбут ба обшавии пиряхҳо, ҳамкориҳои фаромарзӣ дар соҳаи ҳифзи гуногунии биологӣ, мероси фарҳангӣ ва табиӣ, тадқиқотҳои илмӣ ва мониторинги пиряхҳо, инчунин роҳҳои ноил шудан ба рушди устувор тавассути мутобиқшавӣ ва коҳиши обшавии онҳоро баррасӣ карданд.

Дар рафти кушодашавии Конфронс, ки 30 майи соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сухани ифтитоҳӣ баромад намуда, таъкид карданд, ки конфронси номбурда қадами муҳим дар самти татбиқи қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи эълон намудани соли 2025 ҳамчун «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» мебошад. Ҳангоми баромад Пешвои миллат қайд карда гузаштанд ки пиряхҳо яке аз сарчашмаҳои асосии оби ошомиданӣ ба ҳисоб рафта, ҳифзи онҳо заминаро барои расидан ба аксари ҳадафҳои рушди устувор муҳайё сохта, якҷоягӣ бо қабатҳои яхбандӣ дар гардиши уқёнусҳо нақши асосӣ доранд ва танзимгари иқлими муътадили табиӣ дар сайёраи мо мебошанд.

Чӣ хеле ки Пешвои муаззами миллат иброз доштанд обшавии босуръати айни замон ба як буҳрони глобалӣ табдил ёфта, дар тӯли даҳсолаҳои охир бо суръати баланд коҳиш меёбанд, ки дар таърихи инсоният раванди ниҳоят ташвишовар ва бесобиқа аст. Бо дарназардошти ин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷомеаи ҷаҳонӣ даъват намуд, ки барои ҳифзи пиряхҳо тадбирҳои таъхирнопазири қатъӣ андешанд.

Дар ин радиф, Тоҷикистон ҷиҳати коҳиш додани раванди обшавии пиряхҳо амалҳои фаврии зеринро пешниҳод намуд:

1. Баланд бардоштани сатҳи огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба нақши ҳаётан муҳимми пиряхҳо дар таъмини захираҳои оби ошомиданӣ ва ҳалли маҷмӯи масъалаҳои рушди устувор;

2. Таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ, аз ҷумла бо ҷалби фаъоли олимону пажӯҳишгарон, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва дигар ҷонибҳои манфиатдор барои ҳалли мушкилоти обшавии босуръати пиряхҳо ва оқибатҳои фарогири он;

3. Ба роҳ мондани мониторинги фарогир ва таҳқиқоти илмӣ ба мақсади беҳтар дарк намудани ҷараёни тағирёбии пиряхҳо ва таъсири онҳо ба низомҳои экологӣ (экосистемаҳо), захираҳои об, масъалаҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва тағйирёбии глобалии иқлим.

4. Татбиқи иқдомҳои дастҷамъӣ ба мақсади бартараф намудани оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии обшавии босуръати пиряхҳо, аз ҷумла таъсири он ба дастрасӣ ба об, ҳифзи амнияти озуқаворӣ, истеҳсоли неруи барқ ва ҳифзи мероси фарҳангию табиӣ. Бахусус, барои ҳифзи наботот ва ҳайвоноте, ки дар натиҷаи обшавии босуръати пиряхҳо аз шароити маъмулии зисти худ маҳрум мегарданд, бояд чораҳои таъхирнопазир андешида шаванд.

5. Аксарияти чораҳои ба ҳифзи пиряхҳо равонашуда бо тадбирҳои марбут ба ҳалли мушкилиҳои тағйирёбии иқлим ҳамоҳанг ва наздик мебошанд.

6. Истифодаи самаранок ва ҷалби захираҳои молӣ ва фаннӣ барои татбиқи амалии ташаббусҳо ҷиҳати ҳифзи пиряхҳо ва саҳмгузорӣ ба Бунёди эътимоди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо.

7. Таҳия ва татбиқи стратегия ва барномаҳои амал дар сатҳҳои миллӣ ва минтақавӣ ба хотири наслҳои оянда.

Инчунин, аз ҷониби Пешвои муаззами миллат пешниҳод карда шуд, ки Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ таҳия карда шавад.

Чӣ тавре, ки Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон Қоҳир Расулзода дар нутқи ҷамъбастиаш қайд намуд: - Конфронси мазкур, ки дар давоми се рӯз - аз 29 то 31 майи соли 2025 - дар шаҳри Душанбе давом дошт, шоҳиди муколамаи созанда, мубодилаи таҷрибаи пешрафта ва донишҳои илмӣ гардида, ҳадафи он ҳалли яке аз масъалаҳои муҳими экологӣ, яъне обшавии босуръати пиряхҳо буда, дар нигоҳ доштани тавозуни экологӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, рушди иҷтимоию иқтисодӣ ва ҳалли мушкилоти марбут ба захираҳои об нақши калидӣ доранд.

Иброз гардид, ки ҳифзи пиряхҳо барои таъмини воситаҳои зиндагӣ, дастрасӣ ба об, коҳиши хатарҳои марбут ба он ва инчунин барои ноил гардидан ба ҳадафҳои рушди дарозмуддати минтақаҳои осебпазир зарур мебошад.

Гуфта шуд, ки натиҷаҳои ин ҳамоиши муҳим ба баргузории муваффақонаи Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо – 2025 саҳми шоиста гузошта, барои қабули тадбирҳои фаврӣ ҷиҳати ҳалли мушкилиҳои ҷойдошта нақши муҳим мебозанд.

Қайд гардид, ки дар рафти Конфронс ду ҷаласаи умумӣ, 12 нишасти мавзӯӣ, 2 мизи мудаввари сатҳи баланд, инчунин чорабиниҳои пешазконфронсӣ, аз ҷумла 8 форуми сатҳи баланд ва 17 чорабинии канорӣ баргузор карда шуд.

Ҳамзамон Сарвазири ҷумҳурӣ қайд намуд, ки шумораи иштирокчиёни Конфронс беш аз 2600 нафар аз 90 кишвари ҷаҳон бори дигар аҳаммияти онро дар муҳокимаи масъалаҳои вобаста ба обшавии пиряхҳо ва таъсири он ба захираҳои об, таҳкими ҳамкорӣ байни ҷонибҳои манфиатдор, баланд бардоштани нақши пиряхҳо дар рушди устувор, баланд бардоштани сатҳи огоҳонӣ ва сафарбарии иродаи сиёсӣ ҷиҳати суръатбахшӣ дар самти расидан ба ҳадафҳои дахлдори Рӯзномаи 2030 исбот намуд.

Такъид гардид, ки қабул гардидани Эъломияи Душанбе давлатҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳид ва ҷонибҳои манфиатдорро ба андешидани тадбирҳои зарурӣ ҷиҳати тақвият бахшидани ҳамкории байналмилалӣ ва ҳамоҳангсозии рӯзномаи ҷаҳонӣ оид ба ҳифзи криосфера ва пиряхҳо даъват менамояд.

Ҳамзамон дар нишасти матбуотӣ Дабири кулли Созмони ҷаҳонии метеорология Селеста Сауло доир ба натиҷаҳои муваффақонаи Конфронси сатҳи баланд ибрози назар намуда, онро дар самти тақвияти ҳамкорӣ дар масъалаи обу иқлим ва ҳифзи пиряхҳо ва татбиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор, инчунин дар баргузории Конфронси оби Созмони Милали Муттаҳид-2026 муассир унвон намуд.

Сафаров М.Т. ва Шомаҳмадов А.М. Кормандони Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ

Пиряхҳо ҳамчун манбаи оби тоза ҷузъи муҳими системаҳои гидрологии Замин мебошанд, ки таъмини аҳолӣ ба маводи озуқаворӣ аз мавҷудияти онҳо вобастагии зич дорад. Ин дар ҳолест, ки рӯз ба рӯз суръати обшавии пиряхҳо боло рафта, ба амнияти об ва иқтисодиёти минтақа таҳдид мекунанд. Вақте мо “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”- ро таҷлил менамоем, эътирофи аҳамияти иқтисодии пиряхҳо ва зарурати ҳамкорӣ барои ҳифзи онҳо муҳим аст.

ВАЗЪИ ГЛОБАЛИИ ТАЛАФОТИ ПИРЯХҲО

Пиряхҳо дар саросари ҷаҳон бо суръати бесобиқа об мешаванд ва талафоти ях дар ду даҳсолаи охир нисбат ба даҳсолаҳои қаблӣ зиёд ба назар мерасад. Тибқи гузориши сомонаи СММ, дар тули 25 соли охир (аз соли 2000 инҷониб), дар Замин зиёда аз 215 000 пирях, дар як сол ба ҳисоби миёна 273 гигатон ях талаф шудааст, ки нисбат ба солҳои гузашта аз 23 то 20% зиёдтар мебошад. Ин раванд метавонад, эҳтимолан, ба нобудшавии 49 то 80 фоизи пиряхҳо оварда расонад.

Илова ба болоравии сатҳи баҳр, обшавии пиряхҳо низ боиси афзоиши босуръати кӯлҳои пирях мешаванд. Дар тули ҳамагӣ 35 соли охир, ҳаҷми кӯлҳо дар саросари ҷаҳон 48 дарсад афзоиш ёфта, шумора ва масоҳати онҳо беш аз 50 фоиз зиёд шудааст. Чунин васеъшавии босуръати кӯлҳои пирях хатари обхезиро ба таври назаррас афзоиш медиҳад. Бояд гуфт, ки дар ҳеҷ куҷо зарари обшавии пирях ба он андозае нест, ки дар Осиёи Марказӣ ба назар мерасад, зеро дар ин минтақа тахминан 1 миллион нафар дар масофаи ҳамагӣ 10 километр аз кӯли пирях зиндагӣ мекунанд.

АҲАМИЯТИ ҲИФЗИ ПИРЯХҲО БА ИҚТИСОДИ ТОҶИКИСТОН

Бо вуҷуди рушди бесобиқаи ҳама соҳаҳо, аз ҷумла иқтисоди мамлакат дар зарфи ҳамагӣ 33 соли истиқлолият, тағирёбии иқлим як мушкилоти нав барои иқтисоди кишвар эҷод мекунад. Аз ин рӯ, маълумот дар бораи иқлим, мутобиқшавӣ ва пешгӯии дақиқ барои кишоварзон ва бахши кишоварзии Тоҷикистон хеле муҳим аст. Соҳаҳои аввалияе, ки дар баробари кишоварзӣ дар Тоҷикистон зарар мебинанд, беҳдошт, энергетика ва сайёҳӣ мебошанд, ки дар маҷмуъ ба иқтисоди миллӣ таъсири манфӣ мерасонанд.

Вобаста ба ин масъала, ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти ҳифзи пиряхҳо на танҳо иқдоми муҳити зист, балки як асоси стратегии рушди устувори иқтисодӣ мебошад. Дар заминаи афзоиши таҳдидҳои иқлимӣ ва обшавии суръатноки пиряхҳо, иқдомҳои Тоҷикистон дар чандин самт таъсири амиқи иқтисодӣ доранд:

Якум. Ташаббуси ҳифзи пиряхҳо Тоҷикистонро ба маркази дипломатияи иқлим ва об табдил медиҳад. Ин мавқеи баланд метавонад ҷалби бештари сармоягузориҳои байналмилалӣ аз созмонҳои молиявӣ чун Бонки ҷаҳонӣ, БРСММ, Фонди иқлими сабз ва Бонки Осиёии Рушдро таъмин кунад. Кӯмакҳои техникӣ ва фаннӣ барои таҳкими мониторинг ва таҳқиқоти илмӣ дар соҳаи пиряхшиносӣ, инчунин ташкили лоиҳаҳои грантӣ барои инфрасохтори сабз, энергетикаи барқароршаванда ва кишоварзии устуворро муҳайё созад. Масалан, Барномаи UNDP дар Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Global Environment Facility (GEF) барои мониторинги пиряхҳо ва захираҳои об беш аз 5 миллион доллар маблағгузорӣ кардааст. (UNDP Tajikistan, 2023). Ин барои асоснок будани гуфтаҳои мазкур далели возеҳу равшан мебошад.

Дуюм. Тоҷикистон яке аз кишварҳои вобаста ба энергетикаи обӣ мебошад, ки беш аз 98%-и нерӯи барқ дар кишвар тавассути НБО (нерӯгоҳҳои барқи обӣ) истеҳсол мешавад. Пиряхҳо ҳамчун манбаи асосии дарёҳо барои ташкили режими устувори истеҳсоли барқ дар шабакаҳои миллӣ, пешгирии камбуди нерӯи барқ дар мавсими тобистон, ҷалби сармоя ба сохтмони НБО-ҳои хурд ва миёна дар минтақаҳои кӯҳӣ нақши калидӣ доранд. Танзими оқилонаи об тавассути ҳифзи пиряхҳо пешгирии таназзули иқлимиро барои иқтисод таъмин мекунад.

Сеюм. Пиряхҳо манбаи обёрии беш аз 70%-и заминҳои кишоварзии Тоҷикистон мебошанд. Бо обшавии онҳо маҳсулнокии зироатҳо коҳиш меёбад, шароити иҷтимоиву иқтисодии деҳқонон душвор мешавад ва муҳоҷирати иқтисодӣ афзоиш меёбад. Ташаббуси Тоҷикистон метавонад боиси ҷорӣ кардани технологияҳои сарфакории об, кишоварзии устувор ва мутобиқшуда ба иқлим гардад, ки дар навбати худ рушди деҳотро таъмин менамояд.

Чорум. Бо баланд бардоштани шинохти ҷаҳонӣ дар бораи пиряхҳои Тоҷикистон (ба монанди пиряхи Федченко – калонтарин дар Осиёи Марказӣ), имкониятҳо барои рушди туризми экологӣ ва кӯҳнавардӣ, марказҳои илмии байналмилалӣ барои омӯзиши тағйирёбии иқлим, брендинг ва иқдомҳои иҷтимоӣ барои минтақаҳои кӯҳӣ афзоиш меёбад. Ин раванд метавонад ба афзоиши даромади маҳаллӣ ва шуғли аҳолӣ мусоидат намояд.

Панҷум. Ташаббус дар сатҳи СММ ва эълони “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025) Тоҷикистон”- ро ба яке аз роҳбарони мубоҳисаҳои иқлимӣ табдил додааст. Ин мавқеи баланд метавонад шарикони нави стратегиро ҷалб намояд, кишварро дар сархатти дарёфткунандагони маблағгузории иқлимӣ қарор диҳад ва таъсир ба сиёсати минтақа ва истифодаи об дар Осиёи Марказӣ гузорад.

ХУЛОСА

Аҳамияти иқтисодии ташаббуси Тоҷикистон дар бораи ҳифзи пиряхҳо фаротар аз ҳифзи муҳити зист аст – он дар рушди захираҳои миллӣ, таъмини устувории иҷтимоӣ ва баланд бардоштани мавқеи байналмилалии кишвар нақши сарнавиштсоз мебозад. Бо идомаи ин сиёсати фаъол ва ҷалби шарикони хориҷӣ, Тоҷикистон метавонад кишвари намунавии иқтисоди сабз дар минтақа гардад.

Фарҳод Қодирзода – мушовири президенти АМИТ, доктори илмҳои иқтисодӣ

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо ҳамчун роҳбари Тоҷикистон, балки ҳамчун дипломати сатҳи ҷаҳонӣ дар ташаккули сиёсати глобалии иқлим саҳми бузург гузоштааст. Ӯ борҳо дар суханрониҳояш таъкид кардааст, ки ҳифзи пиряхҳо масъалаи танҳо кишварҳои дорои пиряхҳо нест, балки буҳрони глобалиест, ки талошҳои муштараки ҷомеаи ҷаҳониро талаб мекунад. Ташаббусҳои дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар Созмони Милали Муттаҳид ва дигар созмонҳои байналмилалӣ мусоидат кардаанд.

Масалан, пешниҳоди Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо, ки дар чаҳорчӯби СММ матраҳ хоҳад шуд, нишонаи рӯъёи стратегӣ ва талошҳои ӯ барои ҳалли мушкилоти иқлим дар сатҳи ҷаҳонӣ мебошад.

Инчунин, баргузории Конфронси Душанбе (2025) ва қабули Эъломияи Душанбе ҳамчун даъват ба иқдомҳои амалгароёнаи ҷомеаи ҷаҳонӣ аз дастовардҳои муҳими дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон инчунин дар ташаккули Раванди нави Душанбе оид ба ҳифзи пиряхҳо нақши муҳим бозидааст, ки ҳадафи он ҳифзи захираҳои пиряхҳо тавассути талошҳои муштараки ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Ин раванд идомаи ташаббусҳои қаблии Тоҷикистон, аз қабили Раванди Душанбе оид ба об (2018-2028) буда, мавқеи кишварро ҳамчун пешоҳанг дар масъалаҳои обу иқлим тақвият медиҳад.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун дипломати барҷаста дар пешбурди масъалаҳои обу иқлим дар сатҳи байналмилалӣ нақши беназир дорад. Дар тӯли беш аз ду даҳсола ӯ Тоҷикистонро ҳамчун пешвои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ дар мубориза бо тағйирёбии иқлим ва ҳифзи захираҳои об муаррифӣ кардааст. Ташаббусҳои дипломатии ӯ, ки ба ҳалли мушкилоти пиряхҳо, об ва иқлим нигаронида шудаанд, дар арсаи байналмилалӣ эътирофи васеъ пайдо кардаанд.

Яке аз дастовардҳои муҳими дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эълони соли 2025 ҳамчун «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» ва 21 март ҳамчун «Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо» дар доираи қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид мебошад. Ин ташаббус, ки бо пешниҳоди Тоҷикистон амалӣ гардид, ба баланд бардоштани огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба аҳаммияти пиряхҳо ва зарурати ҳифзи онҳо мусоидат кард. Инчунин, таъсиси Бунёди эътимоди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дар доираи СММ, ки барои ҷалби захираҳои молиявӣ ва татбиқи барномаҳои муштарак хизмат мекунад, натиҷаи талошҳои дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст.

Бо ибтикори муштараки Тоҷикистон ва Фаронса дар моҳи августи соли 2024 Маҷмаи Умумии СММ қатъномаи эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун «Даҳсолаи амал барои илмҳои яхшиносӣ (криосфера)»-ро қабул кард. Ин ташаббус, ки аз ҷониби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардид, ба таҳкими таҳқиқоти илмӣ оид ба пиряхҳо, табодули иттилооти дақиқ ва татбиқи барномаҳои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим нигаронида шудааст. Ин қатънома на танҳо аҳаммияти пиряхҳоро дар сатҳи ҷаҳонӣ таъкид мекунад, балки Тоҷикистонро ҳамчун пешоҳанги ин соҳа муаррифӣ менамояд.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тӯли фаъолияти худ масъалаи дастрасӣ ба оби тозаро ҳамчун яке аз ҳадафҳои асосии рушди устувор пеш бурдааст. Аз соли 2000 вақте ки Тоҷикистон ташаббуси эълони «Даҳсолаи байналмилалии амал: Об барои ҳаёт» (2005-2015)-ро пешниҳод кард, то ба имрӯз кишвар дар зери роҳбарии ӯ дар ҳама форумҳои байналмилалии марбут ба об ва иқлим нақши фаъол дорад.

Конфронси Душанбе оид ба ҳифзи пиряхҳо (2025) идомаи мантиқии ин талошҳо буда, платформаи муҳим барои муколамаи байналмилалӣ дар бораи ҳифзи пиряхҳо гардид.

Дипломатияи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ дар масъалаи ҳифзи пиряхҳо мусоидат кардааст. Ӯ борҳо таъкид кардааст, ки ҳифзи пиряхҳо масъулияти муштараки ҷомеаи ҷаҳонӣ аст, на танҳо кишварҳои дорои пиряхҳо. Дар ин замина, Тоҷикистон бо созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили UNESCO, UNFCCC ва Бонки Ҷаҳонӣ ҳамкориҳои муассир ба роҳ мондааст. Инчунин, пешниҳоди таъсиси озмоишгоҳи минтақавии яхшиносӣ дар Тоҷикистон нишонаи талошҳои дипломатии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ҷалби шарикони хориҷӣ ва пешбурди таҳқиқоти илмӣ мебошад.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз иҷрои Созишномаи Париж (2015) оид ба нигоҳ доштани афзоиши ҳарорати ҷаҳонӣ дар сатҳи 1,5°C пуштибонӣ карда, Тоҷикистонро ҳамчун яке аз кишварҳои пешсаф дар татбиқи стратегияҳои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим муаррифӣ намудааст. Ин уҳдадорӣ дар суханронии ӯ дар Конфронси Душанбе (2025) низ таъкид гардид, ки дар он зарурати андешидани тадбирҳои фаврӣ барои коҳиши партови газҳои гулхонаӣ ва ҳифзи пиряхҳо мавриди баррасӣ қарор гирифт.

Пиряхҳо яке аз муҳимтарин захираҳои табиии сайёра буда, ҳамчун манбаи асосии оби тоза дар таъмини амнияти об, озуқаворӣ ва устувории иқлим нақши калидӣ доранд. Аммо дар натиҷаи тағйирёбии иқлим ва афзоиши партови газҳои гулхонаӣ, обшавии босуръати пиряхҳо ба яке аз буҳронҳои ҷиддии асри XXI табдил ёфтааст. Тибқи маълумоти пажӯҳишгоҳҳои байналмилалӣ дар соли 2023 бузургтарин коҳиши солонаи ҳаҷми пиряхҳо ба қайд гирифта шуд, ки боиси талафи 600 гигатонна оби ошомиданӣ ва баландшавии сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ гардид. Ин раванд на танҳо ба муҳити зист, балки ба соҳаҳои иҷтимоию иқтисодӣ, аз ҷумла истеҳсоли нерӯи барқ, кишоварзӣ ва суботи минтақаҳо таъсири манфӣ мерасонад.

Тоҷикистон, ки 93 фоизи масоҳаташро кӯҳҳо ташкил медиҳанд ва дорои зиёда аз 14 ҳазор пирях аст, аз ин буҳрон бевосита осебпазир мебошад. Аз ин шумора, аллакай 1300 пирях пурра об шуда, нобуд гардидааст, ки ба таъминоти оби тоза дар Осиёи Марказӣ таҳдид мекунад. Бо дарназардошти ин, Тоҷикистон таҳти роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тӯли ду даҳсола рӯзномаи обу иқлимро дар сатҳи байналмилалӣ фаъолона пеш бурда, ташаббусҳои муҳимро, аз ҷумла эълони соли 2025 ҳамчун «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» амалӣ кардааст.

Обшавии пиряхҳо яке аз оқибатҳои манфии тағйирёбии иқлим буда, ба экосистемаҳо, захираҳои об ва суботи иқтисодию иҷтимоии ҷаҳон таъсири амиқ мерасонад. Тибқи арзёбии коршиносон, тақрибан сеяки пиряхҳои кӯҳӣ дар саросари ҷаҳон аллакай нобуд шудаанд, ва дар сурати афзоиши ҳарорати миёнаи ҷаҳонӣ то 2°C, сеяки дигари онҳо низ аз байн хоҳад рафт. Ин раванд боиси баландшавии сатҳи баҳр, обхезиҳо дар минтақаҳои соҳилӣ, камшавии масоҳати хушкӣ ва муҳоҷирати маҷбурии миллионҳо нафар аҳолӣ мегардад.

Пиряхҳо на танҳо манбаи оби нӯшокӣ, балки танзимгари иқлими муътадили табиӣ мебошанд. Онҳо дар гардиши уқёнусҳо нақши муҳим дошта, ба нигоҳдории тавозуни экологии сайёра мусоидат мекунанд. Коҳиши пиряхҳо хатари офатҳои табииро, аз қабили сел, ярч ва кандашавии кӯлҳои пиряхӣ, меафзояд, ки дар минтақаҳои кӯҳистон, аз ҷумла Тоҷикистон, ба харобшавии инфрасохторҳо ва талафоти ҷонӣ оварда мерасонад.

Масалан, пиряхи Ванҷях (Федченко), ки бо дарозии 77 километр ва ғафсии то як километр яке аз калонтарин пиряхҳои хушкӣ дар ҷаҳон аст, дар натиҷаи обшавии босуръат таҳдиди ҷиддии экологӣ ва иқтисодӣ эҷод мекунад. Хокборишҳои шадид, олудашавии ҳаво ва афзоиши партови газҳои гулхонаӣ ба ин раванд суръат мебахшанд, ки дар навбати худ хароҷоти иқтисодии давлатҳои осебпазирро меафзояд.

Тоҷикистон, ки зиёда аз 60 фоизи пиряхҳои Осиёи Марказиро дар худ ҷой додааст, дар мубориза бо буҳрони обшавии пиряхҳо нақши муҳим дорад. Пиряхҳои кишвар, аз ҷумла пиряхи Ванҷях, на танҳо манбаи оби дарёҳои минтақа, балки омили нигоҳдории устувории иқлими Осиёи Марказӣ ва ҷаҳон мебошанд. Аммо, обшавии 1300 пирях аз 14 ҳазор пиряхи Тоҷикистон нишон медиҳад, ки ин захираи муҳим дар хатар қарор дорад.

Ҳукумати Тоҷикистон таҳти роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барномаҳои мушаххасро барои ҳифзи пиряхҳо роҳандозӣ намудааст. Аз ҷумла, сохторҳои махсуси омӯзиши пиряхҳо фаъолият доранд, аммо имкониятҳои фаннию техникии кишвар маҳдуданд. Барои ҳамин, Тоҷикистон ба ҳамкориҳои байналмилалӣ, ҷалби навовариҳои зеҳнӣ ва кумакҳои молию техникӣ ниёз дорад.

Тоҷикистон пешниҳод кардааст, ки экспедитсияи фарогири омӯзиши пиряхҳо ташкил карда шуда, дар кишвар озмоишгоҳи минтақавии яхшиносӣ таъсис дода шавад. Ин иқдом метавонад ба таҳқиқоти дақиқи пиряхҳо, аз ҷумла омӯзиши намунаҳои ях аз пиряхи Ванҷях мусоидат намуда, таърихи ҳазорсолаҳои иқлимро ошкор созад. Инчунин, Тоҷикистон аз шарикони байналмилалӣ даъват мекунад, ки дар татбиқи «Даҳсолаи амал барои илмҳои яхшиносӣ (2025-2034)» саҳм гузоранд [3].

Тоҷикистон дар Конфронси Душанбе (2025) бо роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон як қатор пешниҳодҳои мушаххасро барои ҳифзи пиряхҳо пешниҳод кард, ки аксарияти онҳо аз ташаббусҳои дипломатии муҳтурам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегиранд. Ин пешниҳодҳо иборатанд аз:

1. Баланд бардоштани огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба нақши пиряхҳо дар таъмини оби ошомиданӣ ва рушди устувор.

2. Таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ бо ҷалби олимон, пажӯҳишгарон ва ҷомеаи шаҳрвандӣ.

3. Роҳандозии мониторинги фарогир ва таҳқиқоти илмӣ барои омӯзиши тағйирёбии пиряхҳо ва таъсири онҳо ба экосистемаҳо.

4. Татбиқи иқдомҳои дастҷамъона барои коҳиши оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии обшавии пиряхҳо, аз ҷумла ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва истеҳсоли нерӯи барқ.

5. Ҳамоҳангсозии чораҳои ҳифзи пиряхҳо бо барномаҳои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим, аз қабили низомҳои огоҳсозии пешакӣ.

6. Ҷалби захираҳои молию техникӣ барои татбиқи ташаббусҳо ва саҳмгузорӣ ба Бунёди эътимоди байналмилалӣ.

7. Таҳияи Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо, ки дар чаҳорчӯби СММ матраҳ хоҳад шуд.

Ин пешниҳодҳо на танҳо ба ҳифзи пиряхҳо, балки ба таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мусоидат мекунанд. Ташкили экспедитсияи фарогири омӯзиши пиряхҳо ва озмоишгоҳи минтақавии яхшиносӣ дар Тоҷикистон метавонад кишварро ба маркази илмии минтақа табдил диҳад.

Ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон бо як қатор мушкилот рӯ ба рӯ аст. Аввалан, ҷойгиршавии пиряхҳо дар минтақаҳои душворгузари кӯҳистон, дар баландии аз 3500 то 7500 метр аз сатҳи баҳр, роҳандозии барномаҳои мониторинг ва ҳифзро мушкил мегардонад. Дуюм, маҳдудияти имкониятҳои фаннию техникии кишвар талаб мекунад, ки ҳамкориҳо бо кишварҳои дорои технологияҳои пешрафта густариш ёбанд. Сеюм, хатарҳои марбут ба кандашавии кӯлҳои пиряхӣ ва лағжиши пиряхҳо, аз қабили пиряхи Ванҷях, таҳдиди ҷиддӣ ба аҳолӣ ва инфрасохторҳо эҷод мекунанд.

Барои ҳалли ин мушкилот Тоҷикистон ба ҷалби кумакҳои молию техникӣ, табодули иттилооти маҳвораӣ ва татбиқи навовариҳои зеҳнӣ ниёз дорад. Инчунин, таҳкими ҳамкориҳо бо созмонҳои байналмилалӣ ва кишварҳои пешрафта, аз қабили ташкили барномаҳои муштараки таҳқиқотӣ, метавонад ба пешгирии оқибатҳои обшавии пиряхҳо мусоидат намояд.

Обшавии босуръати пиряхҳо буҳрони глобалиест, ки ба амнияти об, озуқаворӣ, иқлим ва рушди устувор таҳдид мекунад. Тоҷикистон, ҳамчун кишвари дорои захираҳои бузурги пиряхӣ, дар мубориза бо ин буҳрон нақши калидӣ дорад. Ташаббусҳои Тоҷикистон, аз ҷумла эълони «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо», таъсиси Бунёди эътимоди байналмилалӣ ва пешниҳоди Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо, заминаи муҳим барои ҳалли ин масъала фароҳам меоранд.

Нақши дипломатии муҳтӣарам Эмомалӣ Раҳмон дар пешбурди ин ташаббусҳо ва таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ беназир аст. Талошҳои ӯ барои эълони «Даҳсолаи амал барои илмҳои яхшиносӣ», таъсиси озмоишгоҳи минтақавии яхшиносӣ ва ҷалби шарикони байналмилалӣ нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон на танҳо ба ҳифзи пиряхҳои худ, балки ба суботи иқлими ҷаҳонӣ саҳмгузор аст.

Ҳифзи пиряхҳо вазифаи умумии ҷомеаи ҷаҳонӣ аст, ки танҳо тавассути ҳамкориҳои муассир, ҷалби захираҳои молию техникӣ ва таҳкими таҳқиқоти илмӣ амалӣ мегардад. Тоҷикистон, таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон омода аст дар ин роҳ пешоҳанг бошад ва барои ояндаи дурахшони инсоният саҳм гузорад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Либоси миллӣ муаррифгари фарҳанги ҳар як халқи мутамаддин мебошад. Эҳтиром ба либоси миллӣ ҳамчун рамзи арзишҳои миллӣ ифодагари тамаддуни давлатҳо маҳсуб мешавад. Вале, имрӯз матои адрас аз риштаҳои абрешимӣ ва нахҳои пахтагин бофта мешавад, ки риштаи он аз 15—20 пилла иборат аст. Намунаҳое, ки дар байни ду то ҳашт намуди гул истифода мешаванд, торҳои абрешимро абрнок мекунанд. Адрасро вобаста ба услуби ороиш ва сояи гулҳо , сабзи кароб, зар зада, сафед, бунафш, барги гул , хумӣ, накшу нигор, шона, мурғобӣ, гули лола ва ғайра накшу нигор менамоянд. Солҳои охир таваҷҷуҳи роҳбарияти мамлакат ба ташвиқу тарғиби либоси миллӣ ва эҳёи ҳунарҳои мардумӣ зиёд гардидааст.

Дар замони муосир ҳар як халқу давлат, аз ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон низ мувофиқ ба шароити иқтисодӣ ва фарҳангӣ барои ҳамон ҷомеа ва миллати худ хос либоси махсусро интихоб карда, онро ба расмият дароранд.

Тавре, ки Пешвои муаззами миллат таъкид менамоянд: «Моро зарур аст, ки ба зуҳуроти нангини бегонапарастӣ ҳар чи зудтар хотима бахшида, сарулибосҳои миллии духтарону бонуворро бештар тарғиб намоем, пеши роҳи тақлиду таассуб ва зоҳирпарастиро гирем ва дар миёни занону бонувон корҳои фаҳмондадиҳиро вусъат бахшем».

Дар робита ба масъалаи мазкур, ҷиҳати пешгирии ҷавонон аз тақлид ба фарҳанги бегона ва тарбияи онҳо дар руҳияи ватандӯстиву хештаншиносӣ зарур меояд, ки зимни баргузории машғулиятҳои тарбиявӣ, ба масъалаҳои арҷгузорӣ ба фарҳанги миллӣ, одоби пӯшидани либос ва риояи меъёри муқарраргардидаи тартиби либоспӯшии донишҷён аҳамияти ҷиддӣ дода, ба корҳои фаҳмондадиҳӣ тақвият бахшем, ҳамчунин, дар ин замина дар замири онҳо фарҳанги либоспӯшии миллиро бедор намоем, зеро либос яке аз рукнҳои муҳим ва ифодагари тамаддуни хеле пешрафтаи халқи тоҷик мебошад.

Боиси ифтихор аст, ки аз қадимулайём гузаштагони мо бофарҳанг, бомаданияту зебопараст буданд ва бо пӯшидани либосҳои миллии худ ҳам тамаддун ва ҳам фарҳанги миллати тоҷикро дар таърихи башарият маъруфу машҳур намудаанд. Арзишмандии маънавии онро ҳифз карда, то ба мо расондаанд. Наслҳои оянда низ бояд ба мероси ниёгон ҳамчун меросбарони бофарҳанг арҷгузор бошанд.

Дар ин раванд дарк ва омӯзиши фазилат ва ҳикмате, ки либоси миллии ҳар халқ дар худ симои маънавии ӯро таҷассум менамояд, василаи муҳими худшиносӣ ва худогоҳӣ маҳсуб меёбад. Дар ҳама давру замон инкишофу пешравии фарҳанги миллӣ дар дасти ҷавонон буд. Ҷавондухтарон метавонанд, фарҳанги худро боз ҳам баланд бардошта, бо либоси адрасу атлас ва чакан, мӯйи бофта, тоқии гулдӯзӣ худро зебу зинат дода, маданияти миллии тоҷиконро бо ин амалашон дар олам муаррифӣ созанд.
Хушбахтона, моҳи ноябри соли 2018 чакани тоҷикӣ ба феҳристи мероси ғайримоддии ЮНЕСКО ворид шуда, дар арсаи ҷаҳон маъруф гардид.

Либоси миллӣ ойинаест, ки дар он фарҳанги миллии мо инъикос ёфтааст. Миллати тоҷик миллати соҳибтоҷ аст, аз ин лиҳоз, дар тамоми соҳаҳо мо бояд аз таърихи бостониву тамаддунсози худ, аз ҳунар ва арзишҳои волои фарҳанги миллӣ, ҳамзамон, аз либосҳои миллӣ, аз матои атласу адрас ва зардӯзиву чакан, ки моро ба ҷаҳониён муаррифӣ менамояд, бархӯрдор бошем.

Таърих гувоҳ аст, ки зан ва модари тоҷик дар ҳама давру замон посдори оину анъанаҳои муқаддаси миллат ба шумор мерафт. Яке аз нишонаҳои асосӣ ва хосаи муаррифгари фарҳангу тамаддуни миллатҳои мухталифи дунё либоси миллии онҳост ва вақте сухан аз либоси миллӣ меравад, ҳатман пеши назар симои занон бо либоси хоса пеши назар меояд.

Либоси миллии халқи тоҷик атласу адрас мебошад, ки имрӯз дар Тоҷикистон чандин навъи атласу адрас бо нахҳои табии истеҳсол шуда истодааст ва ба бунияи инсон безарат ва аз ҷихати экологӣ тоза мебошад. Мо бонувони тоҷик аз ин навъи матоъҳои миллӣ пироҳанҳои зебо медӯзем.

Либоси миллии мо шинаму дилкаш буда, он пурра метавонанд ба талаботи замона мувофиқат кунад. Халқи тоҷик, воқеан ҳам либоси миллӣ ва фарҳанги либоспӯшии хоси худро дошта, дар ин замина моро дар ҷодаи дарку шинохти арзишҳои воқеии милливу башарӣ пеш мебарад.

Боиси таассуф аст, ки имрӯз ҷавонони мо бешуурона майл ба либоси бегонагон намуда, аз фарҳанги бою ғании миллати худ истифода намекунанд. Андеша намекунанд, ки арҷ нагузоштан ба ҳунар ва тамаддуну таърихи худ беэҳтиромӣ нисбат ба миллат аст. Модоме, ки либоси миллии мо нишон аз фарҳанги мост, пас, биёед, фарҳанги миллиро бо тақлидҳои кӯркӯрона ба бегонагон фасод насозем ва онро ба ояндагон ба мерос гузорем. Умед бар он мекунем, ки корхонаҳои тавлидотии кишвар дар истеҳсоли матоъҳои хушсифату дастрас саҳми бештар дошта бошанд ва бо истифода аз ҳунару истеъдоди ҳунармандони касбии ватанӣ бозори истеъмолии кишварро бо молу матоъҳои рақобатпазиру бозоргир ҳарчи бештар таъмин намоянд атласу адрас либоси мавсимӣ набояд бошад.

Ҳама, ин накшу нигори матоъҳои точикона ин таҷасумгари табиати биҳиштосои Точикистон гулҳои шукуфону табиати сабзу гулҳои зебоманзарон гирифта шуда табъи ҳар яки мо бонувонро ба худ ҷалб мекунад. Интихоби либос ва ранги он низ ба саломатии одам таъсир карда метавонад ва хусусиятҳои фардии онро нишон медиҳад. Як гуруҳ одамон ранги зард, дигари ранги сабз, гулобӣ ва сабзу кабудро интихоб мекунанд. Нафарони оромтабиат, бештар ба рангҳои гулобӣ ва осмонии кабуд рӯ меоваранд. Дар ситоиши рангҳо ва таъсири онҳо ба саломатии инсон чунин маълумотҳо мавҷуданд ва онҳо метавонанд дар интихоби ранги либос ба мо кӯмак расонад.

Ранги зард руҳафтодагиро табобат ва фаъолияти кории одамро зиёд мекунад.

Ранги кабуд қувваи босираро тез карда одамро ором мекунад.

Ранги сабз таҷдиди ҳуҷайраю бофтаҳои организмро ба танзим медарорад ва масъунияти баданро баланд мебардорад, одамро ором мекунад.

Ранги норинҷӣ ба системаи ҳозима таъсири мусбӣ расонида, шахсро бардам намуда, мондагиро рафъ месозад.

Ранги бунафш кори мағзи сарро идора мекунад.

Ранги сурх одамро ба ҳаяҷон меорад ва бештар барои одамони камфаъолу хоболуд тавсия дода мешавад.

Ранги кабуди осмонӣ барои таботати бемориҳои асаб тавсия дода мешавад ва он ҳолати ҳаяҷоннокии одамро паст мекунад.

Дар либосҳои миллии мо атласу адрас ва чакан ҳамаи ин рангҳоро дучор омадан мумкин аст. Бинобарин пӯшидани ин либосҳо дар баробари арҷгузорӣ ва қадрдонии либосҳои миллӣ инчунин ба солимии мо низ таъсири худро мерасонад.

Ходими илмӣ озмоишгоҳи “Фармаколия”-и Институти кимиё ба номи Никитини В.И. АМИТ

Салимова Соро Шералиевна Раиси шурои занони Институт Халикова С.

Май 31, 2025 10:15

ДУШАНБЕ, 31.05.2025. /АМИТ «Ховар»/. Ҷумҳурии Тоҷикистон давоми се даҳсолаи охир дар ҳалли мушкилоти ҷаҳонии экологӣ, ки ба захираҳои об, кам кардани таъсири тағйирёбии иқлим ва ҳифзи пиряхҳо вобастаанд, нақши назаррас гузоштааст. Ташаббусҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доир ба масоили об дар ҳалли масъалаҳои истифодаи оқилонаи захираҳои обии сайёра нақши муҳим доранд. Чунин изҳори назар намуд Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Қобилҷон Хушвахтзода ба мухбири АМИТ «Ховар.

Қабули ташаббуси навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид оид ба Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон намудани соли 2025 бозгӯи он аст, ки Тоҷикистон пайваста дар ҳалли ин мушкилоти муҳими ҷомеаи ҷаҳонӣ сиёсати дурбинонаро пеш мебарад. Дар доираи ин ташаббус конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор шуда истодааст, ки дар он мутахассисони пешрафтаи ҷаҳонӣ иштирок доранд.

Президенти Академияи миллии илмҳои мамлакат изҳор дошт, ки ҳақиқати бебаҳс ин аст, ки тағйирёбии иқлим зиндагии ҳаррӯзаи башариятро тағйир медиҳад. Ин, пеш аз ҳама, тавассути таъсиррасонӣ ба захираҳои обӣ мушаххас мегардад. «Ба иттилои олимон, яке аз нишондиҳандаҳои асосии тағйирёбии низоми обӣ обшавии зуд-зуди пиряхҳо дар натиҷаи гармшавии глобалӣ мебошад. Аз ҳама бештар коҳиш ёфтани ҳаҷми пиряхҳо дар Арктика, Антарктида ва Гренландия ҳамаро ба ташвиш овардааст. Хусусан пиряхҳои кӯҳӣ нисбат ба тағйирёбии иқлим хеле осебпазиртар ҳастанд»,-гуфт ӯ.

Тибқи баҳодиҳиҳои муосир, пиряхҳои Осиёи Марказӣ аз аввали солҳои 50-уми асри гузашта тақрибан 30%-и ҳаҷми худро аз даст додаанд. Ин раванд махсусан дар даҳсолаҳои охир бештар гардидааст. Қобилҷон Хушвақтзода изҳор медорад, ки пиряхҳо барои минтақаи Осиёи Марказӣ аҳамияти ҳаётан муҳим доранд, зеро аз ҳолати онҳо мустақиман таъмини аҳолӣ бо оби нӯшокӣ, рушди кишоварзӣ, энергетика, саноат ва дигар соҳаҳои калидии фаъолияти ҳаётӣ вобастагии зич дорад.

Дар баробари таъсири тағйирёбии иқлим афзоиши шумораи аҳолӣ низ фишорро ба захираҳои обӣ зиёд менамояд. Ба маълумоти мавҷуда, то солҳои 60-уми асри гузашта дар Осиёи Марказӣ ба ҳар нафар беш аз 8 000 метри мукааб об дар як сол рост меомад. Имрӯз ин нишондиҳанда беш аз чор баробар коҳиш ёфтааст.

«Обшавии зуд-зуди пиряхҳо на танҳо боиси камшавии захираҳои обии минтақа мешавад, балки сабаби афзоиши ҳодисаҳои хатарноки гидрологӣ — омадани сел, обхезӣ, лағзиш ва тармафароӣ мегардад, ки ҳар сол ба иқтисод ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ зарари калон мерасонанд»,-мегӯяд ӯ.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 30 май зимни суханронӣ дар Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар «Кохи Сомон»-и шаҳри Душанбе иброз намуданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо раванди таъминоти обро халалдор ва ба амнияти озуқаворӣ таҳдид карда, ба истеҳсоли неруи барқи тоза таъсири манфӣ мерасонад. Ин раванд, ба таъкиди Сарвари давлат, дар аксари ҳолатҳо хатарҳои зиёд эҷод намуда, нобаробарии иқтисодӣ ва осебпазирии аҳолиро меафзояд.

Ба таъкиди Сарвари давлат, бахусус дар минтақаҳои кӯҳистон раванди обшавии босуръати пиряхҳо боиси обхезӣ, омадани сел ва фаромадани ярч гардида, ба инфрасохтор зарари калон мерасонад.

Дар ин замина Қобилҷон Хушвахтзода изҳор медорад, ки ҳолати муосири криосфера, бахусус пиряхҳои Тоҷикистон, ки дар ташаккули захираҳои обии Осиёи Марказӣ нақши калидӣ доранд, на танҳо таҳлили амиқ талаб мекунанд, балки қабули чораҳои мушаххасро низ зарур медонанд. «Ин чораҳо тақвияти пойгоҳи моддиву техникӣ ва рушди таҳқиқоти илмии муштаракро бо таъкид бар омӯзиши пиряхҳо дар бар мегирад. Дар ин замина таҳкими ҳамкории байналмилалӣ бо шарикон дар соҳаи таҳқиқоти яхшиносӣ дар минтақа хеле муҳим мебошад»,-чунин мешуморад ӯ.

Тавре иттилоъ дода шуд, бо назардошти аҳамияти масъалаи таҳқиқи пиряхҳо соли 2018 дар сохтори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Маркази омӯзиши пиряхҳо таъсис ёфт, ки дар он таҳқиқоти гуногунҷанба дар соҳаи яхшиносӣ бо истифодаи усулҳои муосири таҳқиқотӣ гузаронида мешаванд. Ҳоло дар марказ зиёда аз 60 корманд кор мекунад. Дар давраи фаъолияти марказ барои омӯзиши пиряхҳо дар минтақаҳои баланду душворгузари Тоҷикистон зиёда аз 50 экспедитсияи илмӣ ташкил карда шудааст.

Шаҳлои САДРИДДИН, АМИТ «Ховар»

Либоси миллӣ муаррифгари фарҳанги ҳар як халқи мутамаддин мебошад. Эҳтиром ба либоси миллӣ ҳамчун рамзи арзишҳои миллӣ ифодагари тамаддуни давлатҳо маҳсуб мешавад. Вале, имрӯз матои адрас аз риштаҳои абрешимӣ ва нахҳои пахтагин бофта мешавад, ки риштаи он аз 15—20 пилла иборат аст. Намунаҳое, ки дар байни ду то ҳашт намуди гул истифода мешаванд, торҳои абрешимро абрнок мекунанд. Адрасро вобаста ба услуби ороиш ва сояи гулҳо , сабзи кароб, зар зада, сафед, бунафш, барги гул , хумӣ, накшу нигор, шона, мурғобӣ, гули лола ва ғайра накшу нигор менамоянд. Солҳои охир таваҷҷуҳи роҳбарияти мамлакат ба ташвиқу тарғиби либоси миллӣ ва эҳёи ҳунарҳои мардумӣ зиёд гардидааст.

Дар замони муосир ҳар як халқу давлат, аз ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон низ мувофиқ ба шароити иқтисодӣ ва фарҳангӣ барои ҳамон ҷомеа ва миллати худ хос либоси махсусро интихоб карда, онро ба расмият дароранд.

Тавре, ки Пешвои муаззами миллат таъкид менамоянд: «Моро зарур аст, ки ба зуҳуроти нангини бегонапарастӣ ҳар чи зудтар хотима бахшида, сарулибосҳои миллии духтарону бонуворро бештар тарғиб намоем, пеши роҳи тақлиду таассуб ва зоҳирпарастиро гирем ва дар миёни занону бонувон корҳои фаҳмондадиҳиро вусъат бахшем».

Дар робита ба масъалаи мазкур, ҷиҳати пешгирии ҷавонон аз тақлид ба фарҳанги бегона ва тарбияи онҳо дар руҳияи ватандӯстиву хештаншиносӣ зарур меояд, ки зимни баргузории машғулиятҳои тарбиявӣ, ба масъалаҳои арҷгузорӣ ба фарҳанги миллӣ, одоби пӯшидани либос ва риояи меъёри муқарраргардидаи тартиби либоспӯшии донишҷён аҳамияти ҷиддӣ дода, ба корҳои фаҳмондадиҳӣ тақвият бахшем, ҳамчунин, дар ин замина дар замири онҳо фарҳанги либоспӯшии миллиро бедор намоем, зеро либос яке аз рукнҳои муҳим ва ифодагари тамаддуни хеле пешрафтаи халқи тоҷик мебошад.

Боиси ифтихор аст, ки аз қадимулайём гузаштагони мо бофарҳанг, бомаданияту зебопараст буданд ва бо пӯшидани либосҳои миллии худ ҳам тамаддун ва ҳам фарҳанги миллати тоҷикро дар таърихи башарият маъруфу машҳур намудаанд. Арзишмандии маънавии онро ҳифз карда, то ба мо расондаанд. Наслҳои оянда низ бояд ба мероси ниёгон ҳамчун меросбарони бофарҳанг арҷгузор бошанд.

Дар ин раванд дарк ва омӯзиши фазилат ва ҳикмате, ки либоси миллии ҳар халқ дар худ симои маънавии ӯро таҷассум менамояд, василаи муҳими худшиносӣ ва худогоҳӣ маҳсуб меёбад. Дар ҳама давру замон инкишофу пешравии фарҳанги миллӣ дар дасти ҷавонон буд. Ҷавондухтарон метавонанд, фарҳанги худро боз ҳам баланд бардошта, бо либоси адрасу атлас ва чакан, мӯйи бофта, тоқии гулдӯзӣ худро зебу зинат дода, маданияти миллии тоҷиконро бо ин амалашон дар олам муаррифӣ созанд.
Хушбахтона, моҳи ноябри соли 2018 чакани тоҷикӣ ба феҳристи мероси ғайримоддии ЮНЕСКО ворид шуда, дар арсаи ҷаҳон маъруф гардид.

Либоси миллӣ ойинаест, ки дар он фарҳанги миллии мо инъикос ёфтааст. Миллати тоҷик миллати соҳибтоҷ аст, аз ин лиҳоз, дар тамоми соҳаҳо мо бояд аз таърихи бостониву тамаддунсози худ, аз ҳунар ва арзишҳои волои фарҳанги миллӣ, ҳамзамон, аз либосҳои миллӣ, аз матои атласу адрас ва зардӯзиву чакан, ки моро ба ҷаҳониён муаррифӣ менамояд, бархӯрдор бошем.

Таърих гувоҳ аст, ки зан ва модари тоҷик дар ҳама давру замон посдори оину анъанаҳои муқаддаси миллат ба шумор мерафт. Яке аз нишонаҳои асосӣ ва хосаи муаррифгари фарҳангу тамаддуни миллатҳои мухталифи дунё либоси миллии онҳост ва вақте сухан аз либоси миллӣ меравад, ҳатман пеши назар симои занон бо либоси хоса пеши назар меояд.

Либоси миллии халқи тоҷик атласу адрас мебошад, ки имрӯз дар Тоҷикистон чандин навъи атласу адрас бо нахҳои табии истеҳсол шуда истодааст ва ба бунияи инсон безарат ва аз ҷихати экологӣ тоза мебошад. Мо бонувони тоҷик аз ин навъи матоъҳои миллӣ пироҳанҳои зебо медӯзем.

Либоси миллии мо шинаму дилкаш буда, он пурра метавонанд ба талаботи замона мувофиқат кунад. Халқи тоҷик, воқеан ҳам либоси миллӣ ва фарҳанги либоспӯшии хоси худро дошта, дар ин замина моро дар ҷодаи дарку шинохти арзишҳои воқеии милливу башарӣ пеш мебарад.

Боиси таассуф аст, ки имрӯз ҷавонони мо бешуурона майл ба либоси бегонагон намуда, аз фарҳанги бою ғании миллати худ истифода намекунанд. Андеша намекунанд, ки арҷ нагузоштан ба ҳунар ва тамаддуну таърихи худ беэҳтиромӣ нисбат ба миллат аст. Модоме, ки либоси миллии мо нишон аз фарҳанги мост, пас, биёед, фарҳанги миллиро бо тақлидҳои кӯркӯрона ба бегонагон фасод насозем ва онро ба ояндагон ба мерос гузорем. Умед бар он мекунем, ки корхонаҳои тавлидотии кишвар дар истеҳсоли матоъҳои хушсифату дастрас саҳми бештар дошта бошанд ва бо истифода аз ҳунару истеъдоди ҳунармандони касбии ватанӣ бозори истеъмолии кишварро бо молу матоъҳои рақобатпазиру бозоргир ҳарчи бештар таъмин намоянд атласу адрас либоси мавсимӣ набояд бошад.

Ҳама, ин накшу нигори матоъҳои точикона ин таҷасумгари табиати биҳиштосои Точикистон гулҳои шукуфону табиати сабзу гулҳои зебоманзарон гирифта шуда табъи ҳар яки мо бонувонро ба худ ҷалб мекунад. Интихоби либос ва ранги он низ ба саломатии одам таъсир карда метавонад ва хусусиятҳои фардии онро нишон медиҳад. Як гуруҳ одамон ранги зард, дигари ранги сабз, гулобӣ ва сабзу кабудро интихоб мекунанд. Нафарони оромтабиат, бештар ба рангҳои гулобӣ ва осмонии кабуд рӯ меоваранд. Дар ситоиши рангҳо ва таъсири онҳо ба саломатии инсон чунин маълумотҳо мавҷуданд ва онҳо метавонанд дар интихоби ранги либос ба мо кӯмак расонад.

Ранги зард руҳафтодагиро табобат ва фаъолияти кории одамро зиёд мекунад.

Ранги кабуд қувваи босираро тез карда одамро ором мекунад.

Ранги сабз таҷдиди ҳуҷайраю бофтаҳои организмро ба танзим медарорад ва масъунияти баданро баланд мебардорад, одамро ором мекунад.

Ранги норинҷӣ ба системаи ҳозима таъсири мусбӣ расонида, шахсро бардам намуда, мондагиро рафъ месозад.

Ранги бунафш кори мағзи сарро идора мекунад.

Ранги сурх одамро ба ҳаяҷон меорад ва бештар барои одамони камфаъолу хоболуд тавсия дода мешавад.

Ранги кабуди осмонӣ барои таботати бемориҳои асаб тавсия дода мешавад ва он ҳолати ҳаяҷоннокии одамро паст мекунад.

Дар либосҳои миллии мо атласу адрас ва чакан ҳамаи ин рангҳоро дучор омадан мумкин аст. Бинобарин пӯшидани ин либосҳо дар баробари арҷгузорӣ ва қадрдонии либосҳои миллӣ инчунин ба солимии мо низ таъсири худро мерасонад.

Ходими илмӣ озмоишгоҳи “Фармаколия”-и Институти кимиё ба номи Никитини В.И. АМИТ

Салимова Соро Шералиевна Раиси шурои занони Институт Халикова С.