Перейти к основному содержанию
Қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба эълон гардидани соли 2027 ҳамчун «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ» 12 декабри соли 2025 марҳалаи муҳиме дар талошҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷиҳати таҳкими волоияти қонун, густариши маърифати ҳуқуқӣ ва таъмини дастрасии одилона ба адолат маҳсуб меёбад. Ин ташаббус бо пешниҳоди Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат гирифта, идомаи мантиқии «Соли маърифати ҳуқуқӣ, 2024» дар Тоҷикистон буда, уҳдадории пайвастаи кишварро дар самти рушди ҳуқуқи инсон, давлатдории ҳуқуқбунёд ва ҳамкории байналмилалӣ инъикос менамояд.

12Бо пайвастани таҷрибаи миллии Тоҷикистон ба тамоюлҳои ҷаҳонӣ дар соҳаи таълими ҳуқуқӣ исбот мешавад, ки ин қатънома идомаи як равандест, ки дар он Тоҷикистон бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути минбари СММ ба ҳалли масъалаҳои умумибашарӣ, аз ҷумла маърифати ҳуқуқӣ, дастрасӣ ба адолат ва тавонмандсозии шаҳрвандон саҳм мегузоранд. Таҳлил нишон медиҳад, ки маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун омили бунёдӣ барои сулҳ, субот ва ҳифзи ҳуқуқи инсон дар ҷаҳони бисёрқутба нақши ҳалкунанда дорад.

Таърихи Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз ба даст овардани истиқлолият дар соли 1991 намунаи равшани устуворӣ, бозсозӣ ва иштироки фаъол дар равандҳои байналмилалӣ мебошад. Пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ, кишвар бо ҷанги шадиди шаҳрвандӣ (1992–1997) рӯ ба рӯ шуд, ки бо талафоти зиёди ҷонӣ ва иҷтимоӣ ҳамроҳ буд. Дар ин марҳала Созмони Милали Муттаҳид дар барқарорсозии сулҳ нақши калидӣ бозид. Миссияи нозирони СММ дар Тоҷикистон, ки соли 1994 таъсис ёфта, то соли 2000 фаъолият намуд на танҳо назорати оташбасро таъмин кард, балки дар ташаккули ниҳодҳои демократӣ ва заминаҳои ҳуқуқии оштии миллӣ саҳми муҳим гузошт.

Дар замони роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки соли 1992 дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ ба вазифа таъин гардид, Тоҷикистон тадриҷан аз давлати ҷангзада ба як иштирокчии фаъол ва ташаббускори рӯзномаи байналмилалӣ табдил ёфт. Сиёсати давлатӣ ба таҳкими волоияти қонун ҳамчун пояи суботи сиёсӣ ва иҷтимоӣ равона шуда, ин раванд ҳам дар ислоҳоти дохилӣ ва ҳам дар ташаббусҳои байналмилалӣ инъикос ёфт. Узвияти Тоҷикистон дар СММ аз 2 марти соли 1992 оғози иштироки фаъолонаи кишвар дар низоми байналмилалӣ гардид ва саркарда аз соли 1999 бо пешниҳоди ташаббусҳо оид ба масъалаҳои об, иқлим ва рушди устувор таҳким ёфт.

Қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027», ки 12 декабри соли 2025 дар ҷаласаи 80-уми Маҷма якдилона қабул гардид, идомаи мантиқии ҳамин сиёсат ба шумор меравад. Ин ташаббус бори аввал аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии ӯ дар иҷлосияи Маҷмаи Умумии СММ 23 сентябри соли 2025 пешниҳод шуда, таҷрибаи муваффақи миллии Тоҷикистон дар доираи “Соли маърифати ҳуқуқӣ, 2024”-ро ба сатҳи ҷаҳонӣ интиқол дод. Ин раванд робитаи мутақобилаи ислоҳоти ҳуқуқии миллӣ ва рушди меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи инсонро нишон медиҳад.

Эълон гардидани соли 2024 ҳамчун «Соли маърифати ҳуқуқӣ» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон иқдоми дорои аҳамияти баланди таърихӣ ва рамзӣ буд, ки ба 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6 ноябри соли 1994) рост омад. Конститутсия, ки дар шароити душвори пас аз ҷанги шаҳрвандӣ қабул гардид, заминаи ҳуқуқии ташаккули давлати дунявӣ, демократӣ ва ҳуқуқбунёдро фароҳам овард.

Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2023, №668 ин ташаббусро расман оғоз бахшида, ҳадафи асосии он баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, бахусус сокинони минтақаҳои дурдаст, ҷавонон ва гурӯҳҳои осебпазир муайян гардид. Аз нигоҳи таърихӣ, ин иқдом натиҷаи ислоҳоти пас аз истиқлолият мебошад, ки бо дастгирии созмонҳои байналмилалӣ ва дигар ниҳодҳо амалӣ гардид.

Дар доираи барномаи соли 2024 омӯзиши асосҳои ҳуқуқ ба низоми таҳсилоти миёна ва олӣ ворид карда шуда, маъракаҳои иттилоотию тарғиботӣ баргузор гардиданд ва сатҳи касбии хизматчиёни давлатӣ баланд бардошта шуд. Муассисаҳои илмӣ ва таълимӣ, аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар баргузории ҳамоишҳои илмӣ, семинарҳо ва нашри маводи илмию оммавӣ нақши фаъол доштанд. Тибқи ҳисоботҳои расмӣ то охири соли 2024 иштироки шаҳрвандон дар равандҳои ҳуқуқӣ афзуда, истифодаи механизмҳои расмии ҳалли баҳсҳо васеъ гардид.

Ин таҷрибаи муваффақ реша дар мушкилоти таърихии кишвар дорад. Ҷанги шаҳрвандӣ норасоии маърифати ҳуқуқиро ҳамчун яке аз омилҳои бесуботӣ ошкор сохт. Созишномаи умуми истиқрори сулҳ ва ризоияти миллии соли 1997, ки бо миёнаравии СММ ба даст омаданд, зарурати тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандонро ҳамчун омили асосии оштии миллӣ таъкид менамуданд. Аз ин рӯ, «Соли маърифати ҳуқуқӣ» на танҳо як иқдоми таълимӣ, балки як ислоҳи таърихӣ ва иҷтимоӣ маҳсуб меёбад.

Гузариши ташаббуси маърифати ҳуқуқии Тоҷикистон ба сатҳи байналмилалӣ дар доираи иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии СММ сурат гирифт. Дар суханронии худ 23 сентябри соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мушкилоти коҳиши эътимод ба меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ишора намуда, пешниҳод кард, ки бо мақсади таҳкими волоияти қонун ва тарбияи ҳуқуқии ҷомеа соли 2027 ҳамчун «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ» эълон карда шавад.

Қатъномаи мазкур бо роҳбарии Тоҷикистон таҳия гардида, аз ҷониби давлатҳои узви СММ ҳаммуаллифӣ ва пуштибонӣ ёфт. Қабули якдилонаи он 12 декабри соли 2025 аҳамияти муҳими маърифати ҳуқуқиро барои таҳкими ҳуқуқи инсон, иштироки шаҳрвандон дар идоракунии давлатӣ ва таъмини дастрасӣ ба адолат таъкид намуд. Дар матни қатънома таҷрибаи Тоҷикистон дар соли 2024 ҳамчун намунаи муваффақи миллӣ зикр гардида, давлатҳо ба ворид намудани омӯзиши ҳуқуқ ба низомҳои маориф ва таҳкими нақши ҷомеаи шаҳрвандӣ даъват шудаанд.

Ин раванд ба таҷрибаи қаблии Тоҷикистон дар СММ мувофиқ аст. Пешниҳодҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қаблан боиси қабули ташаббусҳои байналмилалӣ оид ба «Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” (2018–2028)» ва «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025)» гардида буданд. Ин анъана нишон медиҳад, ки Тоҷикистон тавонистааст масъалаҳои дорои аҳамияти минтақавиро ба рӯзномаи ҷаҳонӣ табдил диҳад.

Анъанаи эълон намудани «Солҳои байналмилалӣ» дар низоми Созмони Милали Муттаҳид аз соли 1959 оғоз ёфта, ба баланд бардоштани сатҳи огоҳӣ ва сафарбарсозии ҷомеаи ҷаҳонӣ равона шудааст. Дар байни онҳо «Соли байналмилалии маориф» (1970), «Соли байналмилалии саводнокӣ» (1990) ва «Соли байналмилалии омӯзиши ҳуқуқи инсон» (2009) аҳамияти хос доранд.

Ташаббуси Тоҷикистон оид ба соли 2027 ин анъанаро идома дода, таваҷҷуҳро ба самти нисбатан мушаххас — маърифати ҳуқуқӣ — равона месозад. Аз нигоҳи таърихӣ, чунин иқдомҳо реша дар заминаи ташаккули низоми ҳуқуқи байналмилалӣ пас аз Ҷанги дуюми ҷаҳон, аз ҷумла Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948) доранд, ки татбиқи самараноки ҳуқуқу озодиҳоро бе маърифати ҳуқуқӣ ғайриимкон мегардонанд.

Дар заминаи таърихии Тоҷикистон ин қатънома таҷрибаи давлатҳои пасоҷангӣ ва навистиқлолро инъикос менамояд, ки дар онҳо тарбияи ҳуқуқӣ воситаи муҳимми давлатсозӣ, таҳкими институтҳо ва ҳамгироӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ буда, ба ташаккули меъёрҳо ва арзишҳои ҳуқуқии ҷаҳонӣ саҳми назаррас мегузорад. Маърифати ҳуқуқӣ ҳамеша яке аз омилҳои калидии рушди устувор, суботи иҷтимоӣ ва пешрафти иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Эълон гардидани «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» метавонад талошҳои давлатҳоро, бахусус дар кишварҳои рӯ ба рушд барои коҳиш додани нобаробарӣ, баланд бардоштани сатҳи дастрасӣ ба адолат ва таҳкими институтҳои ҳуқуқӣ суръат бахшад.

Ин ташаббус бо Ҳадафи рушди устувори 16 — «Сулҳ, адолат ва институтҳои устувор» — мутобиқ буда, ба тавонмандсозии гурӯҳҳои осебпазир, аз ҷумла занон, кӯдакон ва муҳоҷирон мусоидат менамояд. Таҷрибаи таърихӣ нишон медиҳад, ки «Солҳои байналмилалӣ» аксаран ба қабули қонунҳои миллӣ, таҳияи барномаҳои таълимӣ ва таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ оварда мерасонанд.

Барои Тоҷикистон ин ташаббус на танҳо идомаи сиёсати хориҷии фаъолу намунавӣ, балки таҳкими нақши кишвар ҳамчун пули ҳамкорӣ байни Осиёи Марказӣ ва ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Устувор намудани маърифати ҳуқуқӣ метавонад ба коҳиши низоъҳои иҷтимоӣ ва таҳкими сулҳи пойдор мусоидат намояд, ки ин таҷрибаро таърихи худи Тоҷикистон равшан собит кардааст.

Қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» натиҷаи мантиқии роҳи таърихии Тоҷикистон аз кишвари гирифтори низоъ ба ташаббускори фаъол дар сатҳи байналмилалӣ мебошад. Ин иқдом, ки бар таҷрибаи муваффақи миллӣ такя мекунад, ба ҳалли масъалаҳои умумибашарӣ дар соҳаи адолат, ҳуқуқ ва маърифат равона шудааст. Таърих нишон медиҳад, ки чунин ташаббусҳо метавонанд ба тағйироти устувор дар сиёсати миллӣ ва байналмилалӣ оварда расонанд. Аз ин рӯ, саҳми Тоҷикистон бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пешбурди маърифати ҳуқуқӣ метавонад дар таҳқиқоти ояндаи илмӣ ҳамчун намунаи таъсири мусбат ба равандҳои глобалӣ арзёбӣ гардад.

ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих