Истиқлолияти сиёсӣ бешубҳа саодати миллат, қудрати давлат аст. Истиқлоли сиёсӣ аз чандин таркибҳо ташшакул мешавад, ки истиқлоли сиёсӣ, истиқлоли иқтисодӣ, истқлоли амният ва ғайра аз ҷумлаи онҳо мебошанд. Дар ин рада мавқеи истиқлоли таффакур, ба назари мо аҳаммияти бунёдӣ дорад. Тамоми таркибҳои дигари истиқлолият аз ҳамин истиқлолияти таффакур нашъу намо мегиранд, истиқлолияти таффакур ба кадом андозае қавӣ коромад, бунёдгар бошад, давлату миллат ба ҳамон андоза ободу саодатманд мешавад.

Дар осори тоисломии Ориёни-тоҷикӣ, аслан мавзуи истиқлолияти сиёсӣ ва истиқлоли таффакур дар назари аввал дар шакли алоҳида ё махсус баррасӣ намешавад. Натиҷаи таҳқиқи мо ин аст, ки сабаби алоҳида, махсус мавриди диққат набудани ин мавзуъ дар осори бостон ин аст: давлатдорӣ, ҳаҷми давлат густурдагии давлатҳои ориёнӣ тоҷикӣ аз Куруш то Яздигурд, чӣ пешдодиён, чи Ҳахоманишиён, чи Сосониён дар шакли як империяи бузург, ки ҳудуди тамоми кишварҳои муттамадини он замонҳоро фаро мегирифт, дар чунин як шароити ҳукумати бе шакҳу шубҳа (аз назари қудрат, аз назари рақиби имкони надоштан) як ҳақиқати мусаллам, ба ҳайси як аксиома буд.

Шароити таълиму тарбият, сохтори маърифативу давлатдорӣ ба гунае ташкил ёфта буд, ки эҳсоси истиқлолияти сиёсӣ дар раванди таълиму тарбият, аз овони тифлӣ то камолоти шаҳрвандон дар тамоми давлатдориҳои ориёнӣ-тоҷикӣ ба як шакли муназзаму баркамол таъкид карда мешуд, тарбият карда мешуд.

Дар ин осори тоисломӣ ҳама ҷо мавзуи истиқлолияти таффакур ба ҳар гуна равшан карда мешавад ва мавриди таъкид қарор гирифтааст. Гуё ба як шакли озоду табиӣ (на ба шакли таъкиду ҷабр кардан) гӯшрас карда мешавад, ки дар тӯли таърих, дар мисоли ҷамъиятҳои давлатдоиҳои ориёнӣ-тоҷикӣ, дар мисоли шахсиятҳои таърихӣ натиҷаи ин тарзи таълиму тарбияти истиқлолро равшан мушоҳида мекунем.

Муҳимтарин натиҷаи чунин тарбият эҳсоси фавқулода баланди озодӣ, озодидустӣ, озодипарастӣ аст, то ҳадде ки дар арафаи истилои араб ин миллат ба унвони “ Озодагон” машҳур буд.

Дар осори тоисломии мо хусусан дар “Динкард” таъкид ва тарбияти маънавӣ ҷойгоҳи хоссаро дорад. Дар таълимоте, ки ин китоб густурда мекунад чунин тасаввурот пайдо мешавад, ки дар тарбияти инсон хурду реза вуҷуд надорад. Аз ҷузъитарин унсури маънавиёт, аз падом (маскаи даҳонбандӣ) сар карда, то покиза нигаҳ доштани нажод ва ғайраву ғайра таълимоти муфассал мебинем. Аз ҷумла дар бораи падом меояд. Ин таълимот ҳатто имруз мубрам, актуалӣ аст. Бе муҳобо аҳаммияте, ки дар зарурату коромадии даҳонбанд гуфта мешавад фавқулода ҷолиби диққат аст. Инсоне, ки падом истифода мебарад аз дигарон фазилати баланд дорад. Дигаронро ба истилоҳи таҳқиромези “бе падом” унвон мекунад ва чунин шарҳ меояд: “Назар ба он, ки пошидани наҷосат дар об гуноҳ аст ва табаҳкорӣ ...ҷунбанда, мардум, замони сухан гуфтан низ ба наздик овардани дами худ ҳавои сокинро дар убур аз даҳон ба бинӣ наҷас мекунанд ва мо ошмуғон ба ангезаи пешгирӣ аз наҷосат аст, ки даму даҳони худро намебинанд., зеро ҳавои гузаранда, ки аз даҳон ва бинӣ мегузарад ва аз роҳи боди сокин пушти падоми палидӣ  наҷосат, реманӣ) ба ҳавои гузарандаи перомун мерасад ва онро реман мекунад ва меозорад” (чӣ таъбири зебое,- озурдани ҳаво, Н.Я.) чаро марди бепадомиро накуҳиш мекунед?

Посух: ҳамоно! Баробари бадомӯзиҳои ошмуғон ки набояд пӯза (даҳон) ва биниро бо он падомӣ баст.

Бояд донист бо падомии бинӣ ва даҳон, ки ҳавое дар ҷунбиши перомун аз он мегузарад нами бинӣ аз роҳи бози даҳон ба фазои гузарандаи перомун намерасад ва ба хоҳиши муҳкаме он падоми дар баробари гушодагии фазои атроф наҷосат наметавонад оби мавҷуд дар ҳаворо биёзорад (маълум мешавад, ки Ориёни тоҷикони бостон дар таркиби ҳаво мавҷуд будани обро, унсурҳои обро медонистаанд. Н.Я), балки ҳамин бастани даҳон ва бинӣ, бо падоми ба сабаби қарор гирифтани... ва ба ангезаи муҳками падоми... ва ин пайдо аст наҷосати танг ба ҳамроҳии ремание, ки ба он ҳамроҳ аст даҳону бинӣ аз наҷосат берун пок ва нек мемонад, то мабодо аз роҳи ҳавао осоре ба он бирасад.

Ғояи покизагӣ дар андеша ва рӯзгори гузаштагони мо бо тақозои бисёр сахт риоят карда мешавад. Тоза нигоҳ доштани муҳит яке аз намунаҳои барҷастаи ҷаҳонбинии Ориёнӣ аст, ки риоя накардани он дар рузгорӣ мо ҷаҳонро ба ҳатто фалокатҳои экологӣ овардааст... Покиза нигоҳ доштани муҳит дар ин таълимот баробари покиза нигоҳ даоштани нажод таъкид мешавад.

Ин таъкид ҳаргиз тобиши нажодпарастӣ надорад, балки бештар ҷанбаи тарбияти ахлоқи ҳамидаро мемонад, чунончи дар кардаи панҷум, пурсиши ҳафтум меояд. Ин пурсиш, аз ҷониби рақибони Маздоиён сурат мегирад. Рақиби маздои (ошмуғ яъне ғайри дин, бадкор, бадахлоқ пурсид): Аз он ҷое ки саркуб (вааниидан)-и озшаҳват ва хашм ва рашку дигар гуноҳ гаравиҳо ва саркуби дуруҷ бартарин андарзи дини биҳӣ аст, пас дармони гуноҳгараии мардумон ба гунаи густарда бар иштирок (пайвандишн) - и сарват ва зан ва муҷоз донистани қонунии зан дар иштироки ҳамагон мебошад, ки аз роҳи он (зан ва хоста анбозӣ) озу шаҳват ва рашку нанг ва низ басе бадиҳои дигар, ки ҳамма бархоста аз гуноҳгаравии мардум аст шикаст хоҳанд хурд ва қавонини задормену (табоҳи хоҳад пазируфт)”. Баъдан рақиби мубади маздои аз танқиди маздоиён тарзи зисту зиндагии ғайридинро шикоят мекунад ва шарҳ талаб мекунад. Шарҳе, ки мубади маздои медиҳад бурҳонӣ аст агар шарҳи мухтасар бигуем ин аст, ки мубад таъсири бади шаҳват, рашк ҳарисӣ, бухлро равшан мекунад ва ба ҷое мерасад, ки мегӯяд: “Каж андарзҳои шумо геҳонро ба суйи вайрони бурдан аст, ки сабаби дарҳаму барҳамии нажодӣ (абаайдаг пайвандӣ) якояки мардуми ҷаҳон, ки бар омади заношуйии мухталит, табоҳӣ ва дарҳаму барҳамии нажоди нажодагон ва дасти нопайдотухмагон хоҳанд буд. Ва ҳамкорҳои мардум сар ба гусаст ва нокоромади мегузорад ва ошуфтакори баҳраи якояки мардум хоҳад шуд ва эҳмол – саҳлангорӣ ва нобуди ба дороҳиҳои вижагон мерасад. Шоҳакнишинӣ ва ҷойгоҳои табақотии мардум бар хоҳад афтод ва пайомади ин қавводасолорӣ-вайронкории ҷаҳон ва руҳ ба костигузории дороии касон нажода ва сазовори сарварӣ хоҳад буд...

Дар ин пора сабабу натиҷаи дарҳам барҳамшудаи сохтору низоми муназами ҷомеаи инсонӣ аз унсурҳои содатарини маишӣ то низоми давлатдориву миллатпарварӣ пайгирӣ карда мешавад ва риоят накардани ин сохтори муназзам таъкид мешавад, ки ба харобии давлат равнақу ривоҷ густариши вайронкорӣ, бадкорӣ меорад.

Ҷаҳонбинии бостонӣ Ориёнӣ-тоҷикӣ дар боби ташаккули шахсият ҷанбаҳои минуӣ ва дунявии сиришти инсон як консепсияи мукаммал сохтааст, ки унсурҳои муҳимми он онро аз он ҷумла дар натиҷаҳои зерин мушоҳида кардан мумкин аст:

- инсон як ҷузви комилан зинда, яъне бо пайванди зинда бо табиат аст. Беҳдошти инсон, беҳбуди инсон комилан вобаста ба он аст, ки инсон робитаи худро бо табиат, бо муҳити зиндаи атроф чӣ гуна танзим мекунад. Шарти аввали ин танзим он аст, ки инсон бояд бо табиат дар муносибати қавомӣ (гармоничный) бошад;

- инсон агар чи як ҷузви пайванди зиндаи табиат ас,т як сифати минуи (ба истилоҳи исломи сифати илоҳӣ) дорад. Ин хосияти инсон дар осори бостони ориёӣ мавридҳои тавсири равшан ҳам дорад;

- яке аз сифатҳое, ки дар осори бостон дар ин маврид таъкид мешавад ин аст, ки инсон бояд дар зиндагии заминиаш ободкор бошад. Ин нукта бисёр равшан дар “Авасто” ба такрор омадааст, аз ҷумла вақте Аҳуро-маздо ба Ҷамшед мегӯяд, ки рисолати пайғамбариро ба уҳда бигирад Ҷамшед ин рисолатро ба зиммаи худ намегаирад Аҳуро-маздо ба ӯ мегуяд пас ту замини маро сарсабз кун ва равшан кун ва Ҷамшед ҳам ин масъулияти ин заминии муҳимро иҷро мекунад. Сарзаминҳои ориёноро обёрӣ мекунад, ҷуйҳову каналҳо месозад, боғҳову киштаҳо сабз мекунад, рустоҳову шарҳо обод мекунад, яъне хонаву рустову шаҳр ки бунёд шуд онҳо чароғон мешаванд. Хуллас заминро сабзу равшан мекунад.

Дар аёми муосир ин нукта ҳам муҳим аст, ки баъд аз сарсабзу чароғон кардани кишварҳои ориёнӣ хитоб ба Аҳуро-маздо мегӯяд, ки ман замини туро сабзу чароғон кардам” Аҳуро-Маздо мегӯяд: “Акнун ба ҷониби Нимрӯз (яъне Ғ­­­­арб) ҳаракат кун ва он заминҳоро ҳам сарсабзу чароғон кун.

Барои рӯзгори мо муҳим будани ин нукта иборат аз он аст, ки рӯз ба рӯз кашфиётҳои археологӣ тадқиқоти бостоншиносии чӣ ғарбӣ ва чӣ шарқӣ исбот мекунанд, ки нишонаҳои тамаддауни Ориёнӣ дар сарзаминҳои Уралу Волга пайдо шуда буданд, чунин бозёфтҳо дар даҳсолаи охир дар сарзаминҳои скандинавия ва қисматҳои олмонинишини Аврупо пайдо шуданд...

Дар ин консепсияҳо мавқеъи махсус ташаккули ҷаҳони менуии маънавии, инсон аст. Дар ин таълимоти инсонсозӣ ҷанбаи истиқлоли андешаву тафакури Ориёниҳо мавқеъи махсусу муҳим дорад. Ин истиқлолияти андешаи инсон ҷаҳони маънавӣ ва модии ӯро равшан мекунад. Таълимоти диалектикии Ориёнии ҳамзистии нур ва зулмат, муборизаи бе танафуси нур ва зулмат дар мавриди тарбияту ташаккули инсон гӯё ба нуқтаи тақдирсозӣ зиндагӣ мерасад. Ин таълимот баъд аз асри VIII- и мелодӣ чӣ дар фалосафа, чӣ дар адабиёт ҳамеша дар ҳолати тадқиқу ба камол расидан буд.

Дар осори бузургони исломӣ мо мушоҳида мекунем ки чӣ гуна эҳсоси ифтихори ориёнӣ бо эҳсоси мусулмонии онҳо дар як набарди дар назари аввал ноаён ҳамеша давом доштааст. Аз он ҷумла ин эҳсоси шадид ва мушки яъне ҳам Ориёнӣ будан ва ҳам мусулмон будан дар тафаккури эъҷодиёти онҳо як санаи омехтаи драмма ва фоҷеа аст. Ин эҳсоси фоҷиаборро равшантар аз ҳама мо дар осори Хоҷа Ҳофизи Шерозӣ ва шигифт он аст, ки дар яке аз саромадони ислому тасаввуф Шайх Маҷдуддини Саноӣ мебинем.

Алқиссаа ин масъала дар заҳматҳои фидокоронаи Шайх Шаҳобуддини Сӯҳравардӣ, ки то ба қатл расид, аммо аз ин ғурури ориёиаш барнагашт “дар Ҳикмати ишроқи ӯ мебинем”.

Таќдири фалсафаи нур дар аҳди Сосониён ба мушкилоти бунёди рӯ ба рӯ шуд. Дар ин давра муъбадони маздоясноӣ бо сиёсатмадорони Сомонӣ, иттифоқ карда, таълимоти Зардуштро дар хидмати сиёсат гузоштанд ба манфиати ғановати худ ва сиёсатмадорон истифода бурданд ва ҳатто пайравони Зардушт, шаҳрвандони ин империяи бузургро мавриди истисмори ақидавӣ ва молиявӣ қарор доданд.

Бунёди ҷаҳонбинии маздоиён, ки аз нури беканора (зарвона акерона) буд мавриди таҳриф қарор гирифт. Ин таҳрифро профессори донишгоҳи Калифорния Эдмон Барду Зекели хуб шарҳ додаст. Ӯ дар мавриди ниёшиҳои пайравони Зардушт ба монанди ниёши модари зиндагӣ, ниёши оби зиндагӣ, ниёши падари зиндагӣ, ниёши нафаси зиндагӣ. Ниёши оташи зиндагӣ, ниёши бародардарахт (яъне шинохти инсон ҳамчун як узви табиат), ниёши нурӣ зиндагӣ, ниёши зиндагии ҷовидон андеша ироа мекунад ва мегӯяд: «Аз вижатарин ниёшҳои Авастоӣ, ниёши оташи зиндагӣ аст. Ин унвон дар забони занди бостон (Авасто) ба таври дақиқ ҳамон маъноро дорост, ки мо аз вожаи муракаби нерӯи зист дарк мекунем». Он чӣ ки воқеан дарднок, ғамангез ва дар айни замон таасуфангез аст, дарёфтҳо ва тафсирҳое ба шумор меравад, ки порсиён ва зардуштиён аз оташ карданд. Мафҳуми ростӣ ва аслии ин истолоҳ ба хотир ва зеҳни ҳеҷ аз номбурдагон роҳ наёфтааст.

Ишорае бисёр муҳим ва шоёни таваҷуҳ дар Авасто ин баён аст, ки пайравони динни Ҳурмуз, бояд оташи зиндагиро ба холистарин аносир (кирдори нек, дарёфти шинохт, дониш ва огоҳӣ) равшан ва фурӯзон нигоҳ доранд. Ҳар гоҳ мехоҳанд, ки шӯълае биафрӯзанд ҳар гоҳ аз чубҳои хушк, Хушбӯ, ки бе дуд месӯзанд истифода кунанд. Ба маздоясно таклиф аст, ки бояд ҳарӯза оташи зиндагиро ба ҳушёрӣ ва хушсӯз, рӯшан барқарор доранд.

Аз ин ишора нависандагони Юнон бардошти зоҳирӣ бар эшон зоҳир шуд, ки Зардушт пайравони худро мулзим бар он кардааст, ки ба унвони як расми ибодати ҳарӯза бо чубҳои хушк ва хубсӯзу хушбӯ оташ биафрӯзанд ва аз сари содалавҳи аз ин шаҳр ба он шаҳр дар фосилаи садҳо фарсанг, аз як оташкада микдори оташ баргирифта ва бар ҷои дигар оташ афрӯзанд, бар он ифтихор, ки ин оташи кӯҳан ва қадими афрӯхташуда дар ҳоле, ки дар мавриди анвои оташҳо волотаринашон, ки бидуни дуд месӯзад ва хушбӯю муаттар аст.

Бинобар ин, Авасто оташе аст, ки дар даруни одамӣ месӯзад ва зидагиро давом, мебахшад. Ҳамон оташе, ки Зардушт мегӯяд дар толеъи ман равшан шуд ва ба дарунам русурхӣ ёфт, ҳамон оташе, ки нерӯи таҳарруки ҳастӣ ва нумӯ аст, ки ба муҷиби авасто гуфта мешавад, оташро ақсаме аст ва қисмати он оташ аст, ки даруни гуёҳ вуҷуд дораду муҷиби нумӯъ ва рӯиш мешавад. Ба пайравӣ аз ин мутақаддимони юнону-румӣ, бархе аз ховаршиносони номӣ низ дар осорашон ҳамин талақӣ ва бардоштро навиштаанд. Ва порсиён ва зардуштиён низ дар рӯзгорони дароз бо васвос дар баробари оташдонҳо паном баста, замзама карда чӯб дар оташ ниҳоданд. То бар дигарон дар бозгӯи ақволи мутақадимои бо шоҳид пофишори кунанд.

Ин амал он қадар аз омӯзишҳои ростини зардушт дар Авасто бар дур аст, ки калисоҳои кунунӣ аз хулус ва соддагии таълимоти Исо фосила дорад. Аз рӯи матнҳои аслии «Авасто», ки охирин иқтишофҳои бостоншиносии онҳоро таъин мекунад, маншури Зардушт аз оташи зиндагӣ нерӯи зист будан на як моддаи хориҷӣ,-яъне оташ. Ҳангоме, ки дар Авасто мехонем: «Оташи зиндагиро бо чубҳои пок бар подор» - бaр ин маънист, ки мо бояд ҷараёнҳои ҳаётии танро фақат бо хӯрокҳои табиӣ, ки пеш аз он барои неруи зисти инсон муносибат дошта ва шоиста буда бипарварем. (ба зеҳн ва андеша ва дарёфтҳои волои фикриро чунон, ки Зардушт худ ба вузуҳ мегӯяд аз нури холис ва оташи беғаш борвар созем. Ҳар гоҳ касе ба каҷандешӣ ва бероҳагӣ андар шавад фарри Яздон ё нур ва фуруғи Яздони вайро тарк мекунад, чунон ки Ҷамшедро тарк гуфт, Ардавонро тарк гуфт ва ба касе ки шоиста аст дарун шуда мепайвандад, чунон, ки ба зардушт андар шуд ва ба Ардашер расид) оташ киноя намод ва нишонвораи покӣ ва нишонвораи одамист».

Дар мавриди нерӯи зиндагӣ, яъне оташе, ки дар вуҷуди одам ҳаст ба истилоҳ энергияи зинда будани одам як нукта, ки аз забони Шаҳразурӣ нақл шудааст ба ёд овардан муҳим аст: Зардушт гуфтааст: нур дар ман даромад... (ин ҷо манзур меъроҷи Зардушт аст) ва нафаси манн иқтидор пайдо кард ба муноҷоти нури холис...

Дар идома Зардушт мегӯяд: ин нур пайваста аз дуртарин рӯзгор тофта ва дурахшиши он барои мо мумкин месозад, ки ҳамаи дороӣ ва таҷориби наслҳои гузаштаро дар ихтиёр дошта ва аз он бархӯрдор шавем бидуни ниёз бар ин, ки он чиро, ки онҳо пеш аз ин дар тӯли ҳазорон сол кӯшиш кардаанд ва собит намудаанд муҷададан бо сарфи замон ва неру таҷриба намоем.

Ба муҷиби омӯзишҳое, ки аз «Авасто» мустафот мешавад бар ҳама зарур аст ба нури зиндагӣ, ки намояндаи кули арзишҳои осори бузург, ҳамаи асъор ва миллату ақвом аст эҳтиром бигзоранд ва ин корро метавон ба воситаи мутолеа, интишор дарёфт. Тафаккур тарҷумаи осор ва омӯзиш анҷом ёфт. Аз дидгоҳи Зардушт бузургтарин ва нобахшидатарин гуноҳе, ки ба хотири он метавон мақсуд буд ғафлат аст. Ғафлат аз нури зиндагӣ ва маҳдуд кардани он танҳо ба чанд шуои нур. Дар сурате, ки бояд дар фарогири ашоъаи кулли он кӯшиш карда шавад.

Чуноне, ки мебинем принсипи ворисияти умумибашарӣ доштани илм ва маърифат дар он замонҳои дури таърихӣ аз ҷониби Зардушт таъкид шудааст. Характери умумибашари доштани маърифат риоя мешудааст. Маҳдуд кардани доираи илму маърифат дар ҳудуди қавму миллат мазҳаб нописандида дониста шудааст. Аз мавқеи як пешвои мазҳабӣ ғафлат, бе баҳра мондан аз маърифат дар масири тарбияти камолоти инсон хуб нест.

Раҳматуллоев Н.- ходими пешбари шуъбаи фалсафаи фарҳанги

ИФСҲ-и ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ