Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумхури Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санаи 27 марти соли 2010 зимни нахустин таҷлили байналмилалии Наврӯзи оламафрӯз дар шаҳри Теҳрон изҳор намуданд: “Аз ҷониби Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид ба ҳайси ҷашни ҷаҳонӣ пазируфта шудани Наврӯз гувоҳи он аст, ки ҳанӯз дар замони қадимтарин ниёгони мо бо холисии ният ва ормони олӣ ҷашнеро падид оварда буданд, ки паёми ваҳдату муҳаббат, покию садоқат, зебоию нафосат ва бедорию заҳмат будааст”.

Воқеан Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон саҳми назаррас дар раванди ба даст овардани мақоми ҳуқуқи байналмилалии ҷашни Наврӯз гузоштааст, ки ин нишондиҳандаи талошҳояшон барои таблиғи арзишҳои фарҳангии мардуми тоҷик дар сатҳи байналмилалӣ мебошад. Ба шарофати ташаббуси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҳамкории як қатор кишварҳо, бо қарори Созмони Милали Муттаҳид аз 23 феврали соли 2010 ҳамчун Рӯзи Байналмилалии Наврӯз эълон гардид. Тоҷикистон ҳамроҳ бо давлатҳои Осиёи Марказӣ, Эрон ва дигар кишварҳое, ки ин ҷашн дар онҳо решаҳои амиқ дорад, дар пешниҳоди ин ғоя нақши бориз гузоштаанд.

Наврӯз – ҷашни қадимии баробаршавии шабу рӯз аст, ки аз ҷониби миллионҳо нафар дар Осиёи Марказӣ, Ховари Миёна, Қафқоз ва дигар минтақаҳо таҷлил мешавад. Эътирофи ҳуқуқи байналмилалии он дар қарори Маҷмаи Умумии СММ A/RES/64/253 соли 2010 ва қарорҳои ЮНЕСКО солҳои 2009 ва 2016 мустаҳкам шудааст.

1. Қарори A/RES/64/253, ки 23 феврали соли 2010 дар иҷлосияи 64-уми Маҷмаи Умумии СММ қабул шуд, Наврӯзро ҳамчун ҷашни байналмилалӣ эълон кард. Дар муқаддимаи он эътироф ва муқаррар гардид, ки “Наврӯз, ҳамчун ҷашни фарорасии баҳор, аз ҷониби беш аз 300 миллион нафар дар тӯли зиёда аз 3000 сол дар Осиёи Ғарбӣ, Осиёи Марказӣ, Қафқоз, ҳавзаи Баҳри Сиёҳ ва Балкан таҷлил мешавад». Зикри 300 миллион нафар ва 3000 сол фарогирӣ ва аҳамияти таърихии Наврӯзро аз Ҷумҳурии Тоҷикистон то Ҷумҳурии Албания таъкид мекунад. Ин муқаррарот Наврӯзро ҳамчун қисми мероси ҷаҳонӣ аз нигоҳи ҳуқуқи байналмилалӣ барасмият даровард ва замина барои ташаббусҳои фарҳангӣ, сайёҳӣ ва ғайра фароҳам меорад. Ин Қарор дар асоси Конвенсияи ЮНЕСКО дар бораи ҳифзи мероси фарҳангии ғайримоддӣ (17 октябри соли 2003) қабул шудааст. Истинод ба Конвенсияи соли 2003 қарорро заминаи ҳуқуқии байналмилалӣ бахшида, аҳамияти Наврӯзро ҳамчун мероси ғайримоддӣ ва таҳкими робитаҳо миёни мардумон бар асоси эҳтироми мутақобила ва идеалҳои сулҳу ҳамсоягии нек мустаҳкам менамояд. Чунки таъкид ба сулҳ ва ҳамсоягӣ Наврӯзро бо ҳадафҳои СММ (Оиннома, моддаи 1) мутобиқ мекунад, ҷашнро воситаи дипломатия ва маориф дар бораи шаҳрвандии ҷаҳонӣ мубадал мегардонад, инчунин саҳми он дар гуногунрангии фарҳангӣ ва дӯстӣ миёни мардумон ва ҷомеаҳои гуногун эътироф карда мешавад. Маҷмаи Умумӣ 21 мартро Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон намуд ва Наврӯзро бо давраи табиӣ ҳамоҳанг сохта, ба он хусусияти умумиҷаҳонӣ бахшид. Ин муқаррароти калидӣ кишварҳоро ба дохил кардани Наврӯз ба тақвимҳо ва чорабиниҳои давлатӣ ҳавасманд намуд. Аз кишварҳои узв, созмонҳои низоми Созмони Милали Муттаҳид, инчунин дигар созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, ҳамчунин созмонҳои ғайриҳукуматӣ даъват карда шуд, ки Рӯзи байналмилалии Наврӯзро ба таври дахлдор таҷлил намоянд. Ба монади фестивалҳо, намоишҳои ҳунарҳои дастӣ ва ҳамоишҳои илмӣ ва ғайра. Ба кишварҳои узв, созмонҳои низоми Созмони Милали Муттаҳид ва дигар созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавии мувофиқ, инчунин созмонҳои ғайриҳукуматӣ ва шахсони воқеӣ пешниҳод намуд, ки маърифати аҳолиро дар бораи Рӯзи байналмилалии Наврӯз баланд бардоранд ва чорабиниҳои солона барои гиромидошти ин рӯз ташкил кунанд. Даъват ба маърифатнокии аҳолӣ ва чорабиниҳои солона ба мустаҳкам кардани Наврӯз дар муддати тӯлонӣ нигаронида шудааст. Ин Қарор аз ҷониби 11 кишвар пешниҳод шудааст: Ҷумҳуриҳои Тоҷикистон, Озарбойҷон, Афғонистон, Ҳиндустон, Эрон, Қазоқистон, Қирғизистон, Покистон, Туркманистон, Туркия ва Ӯзбекистон.

Лоиҳаи Қарор моҳи декабри соли 2009 пешниҳод шуд ва 23 феврали соли 2010 бо ризоияти умумӣ пас аз баҳсҳо дар Кумитаи сеюм (бо 80 ҳаммуаллифон) қабул гардид. Ин Қарор хусусияти тавсиявӣ дорад (Оинномаи СММ, моддаи 10), аммо ризоияти 192 узви СММ эътибори баланди ҳуқуқии ин Қарорро ифода менамояд. Масалан дар заминаи ин Қарор Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2012 Форуми Душанбе бо иштироки раҳбарони Эрон, Афғонистон ва Покистон, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико соли 2015 Консерт дар СММ бо иштироки ҳунармандони ӯзбек ва эронӣ, Канада соли 2021 Фестивал дар Торонто бо «Ҳафт син» баргузор намуданд.

Ташаббуси мазкур барои баргузории чорабиниҳои гуногуни сатҳи байналмилалӣ дар соҳаҳои фарҳанг, сайёҳӣ, маориф шароити мусоид фароҳам овард. Масалан дар сатҳи ҷаҳонӣ баргузор намудани Фестивали «Наврӯз: баҳори Форс» дар Фаронса соли 2019, чорабинии “Наврӯз рамзи муколамаи фарҳангии ҷаҳонӣ” соли 2020 дар Австралия, сафарҳои «Наврӯз дар Форс» соли 2021 дар Олмон ва ғайра.

2. Қарори 4.COM 13.56 ЮНЕСКО аз 30 сентябри соли 2009 қабул гардидааст, ки онро Ҷумҳурии Озарбойҷон, Ҷумҳурии Ҳиндустон, Ҷумҳурии Исломии Эрон, Ҷумҳурии Қирғизистон, Ҷумҳурии Исломии Покистон, Ҷумҳурии Туркия ва Ҷумҳурии Ӯзбекистон ташаббус намудаанд. Дар муқаррароти ин Қарор тавсифи ҷашни баробаршавии баҳорӣ бо расму оинҳо, мусиқӣ ва хӯрок омадааст. Инчунин шарҳ дода шудааст, ки тафсилоти марбут ба он ба омӯзиш ва ҳунарҳоилҳом мебахшад. Дар бораи анъанаҳо зикр шудааст, ки онҳо аз Чаҳор чоршанбе дар Озарбойҷон, Ҳафт син дар Эрон ва сумалак дар Ӯзбекистон иборатанд. Ҳамзамон, меъёрҳои R.1 то R.3, ки ба интиқол, гуногунрангӣ ва ҳифз марбутанд, риоя шуда, анъанаҳоро ҳифз мекунанд,

3. Қарори 11.COM 10.B.10 ЮНЕСКО аз 30 ноябри соли 2016 қабул гардидааст. Ба ташаббускорони пештара Ҷумҳуриҳои Тоҷикистон, Афғонистон, Қазоқистон, Туркманистон ва Ироқ илова шудаанд. Дар он дарҷ гардид, ки ҷашн ҳамчун падидаи гуногунҷанбаи 12 кишвар тавсиф шудааст ва рамзи навсозӣ ва ҳамбастагӣ мебошад. Шарҳ дода шудааст, ки он хусусияти фаромиллиро тақвият медиҳад. Аз анъанаҳо «Гулгардонӣ» дар Тоҷикистон, «Бузкашӣ» дар Афғонистон ва «Наурыз кӯҷа» дар Қазоқистон зикр гардидаанд. Дар бораи пасомадҳои ҳуқуқӣ гуфта шудааст, ки уҳдадориҳо барои ҳифз ва назорат вуҷуд доранд. Ҳамчун намунаҳои татбиқ фестивали соли 2019 дар Бухорои Ӯзбекистон ва намоиши ҳунарҳои дастии соли 2020 дар Тоҷикистон мебошанд.

Ҳарду Қарори ЮНЕСКО ба рушди соҳаи фарҳанг, сайёҳӣ ва маориф нақши бузург гузоштаанд. Масалан таъсири фарҳангӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ бо семинари соли 2019 дар Бразилия бо 2 ҳазор тамошобин ва намоиши соли 2021 дар Африқои Ҷанубӣ бо 3 ҳазор иштирокчӣ тасвир шудааст. Ин Наврӯзро ба пули фарҳангҳо табдил додааст. Дар сатҳи минтақавӣ фестивали соли 2017 байни Тоҷикистон ва Ӯзбекистон бо 10 ҳазор тамошобин ва афзоиши таваҷҷуҳ ба қолинҳо дар Туркманистон ба андозаи 15% зикр шудааст, ки ҳамбастагиро мустаҳкам мекунад. Дар сатҳи миллӣ «Чаҳоршанбе-сурӣ» дар Тоҷикистон дар соли 2023 бо 20 ҳазор тамошобин ва филми соли 2018 дар Эрон бо 1 миллион тамошобин нишон дода шудааст, ки анъанаҳоро эҳё мекунад. Омор нишон медиҳад, ки лоиҳаҳои фарҳангӣ аз соли 2009 ба андозаи 35% афзудаанд. Таъсири ба соҳаи сайёҳӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ бо сафари «Наврӯз» дар Италия дар соли 2020, ки фармоишҳоро 12% зиёд кард, ва сафари 500 сайёҳ аз Япония ба Тоҷикистон дар соли 2023 тасвир шудааст. Наврӯз ҳамчун объекти туризми фарҳангӣ баромад мекунад. Дар сатҳи минтақавӣ фестивали соли 2017 байни Тоҷикистон ва Ӯзбекистон бо 10 ҳазор сайёҳ ва афзоиши 5%-ии туризм дар Туркманистон дар соли 2019 нишон дода шудааст, ки ҳамкории минтақавиро тақвият медиҳад. Дар сатҳи миллӣ «Гулгардонӣ» дар Тоҷикистон дар соли 2023 бо 5 ҳазор сайёҳ, афзоиши 30%-ии сайёҳон дар Бухорои Ӯзбекистон дар соли 2019 ва 20 ҳазор сайёҳ дар Афғонистон дар соли 2018 зикр шудааст, ки иқтисодро дастгирӣ мекунад. Омор гувоҳӣ медиҳад, ки ҷараёни сайёҳон дар моҳи март аз соли 2009 ба андозаи 15% афзудааст. Дар соҳаи маориф дар сатҳи ҷаҳонӣ бо барномаи соли 2018 дар Бразилия барои 10 ҳазор хонанда ва курси онлайни ЮНЕСКО дар соли 2020 барои 2 ҳазор омӯзгор аз 30 кишвар тасвир шудааст. Наврӯз қисми мероси ҷаҳонӣ дар мактабҳо шудааст. Дар сатҳи минтақавӣ барномаи соли 2017 байни Тоҷикистон, Қазоқистон ва Қирғизистон барои 200 ҳазор хонанда ва дарсҳо дар Туркманистон аз соли 2016 барои 300 ҳазор хонанда зикр шудааст, ки робитаҳои фарҳангиро мустаҳкам мекунад. Дар сатҳи миллӣ дарсҳо дар Тоҷикистон барои 1,5 миллион хонанда, дар Қазоқистон дар 80% мактабҳо бо таваҷҷуҳи15%-ӣ ва дар Қирғизистон барои 500 ҳазор хонанда нишон дода шудааст, ки пайвастагиро мустаҳкам мекунад. Омор гувоҳӣ медиҳад, ки барномаҳои таълимӣ аз соли 2009 ба андозаи 35% афзудаанд.

Дар ин бахш қонунгузории кишварҳое, ки Наврӯзро расман эътироф мекунанд, бо таҳлили васеъ ва шарҳҳо баррасӣ гардидааст. Ин таҳлил кишварҳоеро дар бар мегирад, ки Наврӯз дар қонунгузории онҳо ҳамчун ҷашни давлатӣ ё минтақавӣ муқаррар шудааст. Тафсилоти меъёрҳо, омор ва шарҳҳо низ илова шудаанд.

Дар Осиёи Марказӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлили ин ҷашнро аз соли 1993 дар асоси Қарори Шӯрои Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 17 марти соли 1993, № 121 "Дар бораи чораҳои 21-22 марти соли 1993 гузаронидани "Иди Наврӯз" амалӣ менамояд. Айни ҳол дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 августи соли 2011, №753 "Дар бораи рӯзҳои ид" ва Кодекси меҳнатии Ҷумҳурии Тоҷикистон Иди байналмилалии Наврӯз - 21-24 март ҳамчун рӯзҳои ид ғайрикорӣ ҷашн гирифта мешавад. Ин чор рӯз омодагӣ ва таҷлили асосиро, аз ҷумла «Чаҳоршанбе-сурӣ» ва «Гулгардонӣ»-ро фаро мегирад. Дар соли 2023 дар Душанбе фестивали «Наврӯзгоҳ» 50 ҳазор нафарро ҷамъ овард, ва тибқи омори расмӣ, 80% аҳолӣ, яъне тақрибан 8 миллион нафар, дар он иштирок намуданд. Чор рӯзи ҷашн хусусияти беназир дорад, ки афзалияти фарҳангӣ, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумиро инъикос мекунад.

Дар Ҷумҳурии Ӯзбекистон, Фармони Президент аз 18 феврали 1991 21 мартро рӯзи истироҳат муқаррар кардааст. Ин як рӯз нишонаи амалиёт аст, вале анъанаҳои асосӣ, аз қабили сумалак, фаро гирифта шудаанд. Дар соли 2023 дар Тошканд 30 ҳазор нафар ҷамъ шуданд ва 70% аҳолӣ, яъне тақрибан 25 миллион нафар иштирок карданд. Қабули барвақти ин меъёр рамзи эҳёи миллӣ пас аз Иттиҳоди Шӯравӣ мебошад. Қарори Девони Вазирон аз 10 марти 2016 фестивалҳо бо иштироки хориҷиёнро дастгирӣ мекунад, ки соли 2019 дар Бухоро 50 ҳазор сайёҳро ҷалб кард. Ин иқдом намоиши ҷаҳонии Наврӯзро афзоиш медиҳад.

Ҷумҳурии Қазоқистон бо Қонуни «Дар бораи ҷашнҳо» аз 13 декабри 2001 «Наурыз мейрамы»-ро 22 март ҳамчун ҷашни давлатӣ муқаррар кардааст. Дар ибтидо як рӯз буд, ки хусусияти маҳаллиро таъкид мекард, аммо Фармони Президент аз 15 марти 2009 онро то 21–23 март зиёд намуд. Дар соли 2023 дар Остона 100 ҳазор иштирокчӣ ҷамъ шуданд ва иштирок аз 50% ба 75%, яъне тақрибан 15 миллион нафар афзуд. Ин васеъшавӣ ба таъсири ЮНЕСКО ва СММ марбут буда, фазои ҷашн ва сайёҳиро боло бурд.

Дар Ҷумҳурии Қирғизистон, Қонуни «Дар бораи ҷашнҳои давлатӣ» аз 25 июли соли 2000 21 мартро ҳамчун «Наврӯз» ва рӯзи истироҳат муайян кардааст. Ин як рӯз таъкид ба анъанаҳои миллӣ аст. Дар соли 2023 дар майдони Ала-Тоо 20 ҳазор нафар ҷамъ шуданд, ва 60% аҳолӣ, тақрибан 4 миллион нафар иштирок карданд. Меъёри мухтасар мақоми баробари онро бо дигар ҷашнҳо нишон медиҳад. Фармони Президент аз 10 марти 2009 чорабиниҳои фарҳангиро дастгирӣ мекунад, ки анъанаҳоро дар шароити шаҳрнишинӣ нигоҳ медорад.

Туркманистон бо Фармони Президент аз 22 марти 1991, 21–22 мартро рӯзҳои истироҳат муқаррар кардааст. Ин ду рӯз аспдавонӣ ва гаштугузорро дар бар мегирад. Дар соли 2022 дар Ашхобод 10 ҳазор иштирокчӣ ҷамъ шуданд ва 50% аҳолӣ, тақрибан 3 миллион нафар иштирок карданд. Ин тавозун миёни анъана ва иқтисодро нигоҳ медорад.

Дар Осиёи Ҷанубӣ, Ҷумҳурии Афғонистон то соли 2021 бо Фармони Президент аз 15 марти 2005, 21 мартро бо чорабиниҳои фарҳангӣ, аз қабили «Бузкашӣ» ва «Ҳафт мева», таҷлил мекард. Дар соли 2020 дар Мазори Шариф 30 ҳазор нафар ҷамъ шуданд ва қаблан 40% аҳолӣ, тақрибан 15 миллион нафар, фаро гирифта мешуд. Пас аз 2021 ин меъёр бекор шуд, ки ба ноустувории сиёсӣ марбут аст.

Дар Ҷумҳурии Ҳиндустон Огоҳиномаи Ҷамму ва Кашмир аз 15 марти 2019, 21 мартро барои ҷамоаҳои форс ва мусулмон рӯзи истироҳат муқаррар кардааст. Ин ба минтақа ва ақаллиятҳо, тақрибан 100 ҳазор нафар паҳн мешавад. Дар соли 2023 дар Сринагар 5 ҳазор иштирокчӣ буданд, ки нигоҳи федеративӣ ва эҳтиром ба гуногунрангиро инъикос мекунад.

Дар Ховари Миёна, Ҷумҳурии Исломии Эрон бо Кодекси меҳнат аз соли 1990 20–23 мартро рӯзҳои истироҳат муайян кардааст. Ин чор рӯз «Ҳафт син» ва анъанаҳои хонаводагиро фаро мегирад. Дар соли 2022 дар Теҳрон 5 миллион иштирокчӣ буданд ва 90% аҳолӣ, тақрибан 75 миллион нафар иштирок карданд. Давомнокии ҳадди аксар нақши марказии Наврӯзро таъкид мекунад. Қарори Парлумон аз 5 марти 2010 тавассути дипломатия эътирофи байналмилалиро дастгирӣ мекунад, ки қудрати нарм ва глобализатсияи Наврӯзро тақвият медиҳад.

Дар Ҷумҳурии Ироқ, Қонуни Курдистон аз 10 марти 2005 21 мартро танҳо барои Курдистон, тақрибан 6 миллион нафар, рӯзи истироҳат муқаррар кардааст. Дар соли 2023 дар Эрбил 15 ҳазор иштирокчӣ буданд, ки ин маҳдудият бо сохтори федеративӣ ва ихтилофоти сиёсӣ марбут аст.

Дар Ҷумҳурии Озарбойҷон бо Қонуни «Дар бораи ҷашнҳои давлатӣ» аз 27 октябри 1992, 20–24 мартро ҳамчун «Наврӯз байрамӣ» ва рӯзҳои истироҳат муайян кардааст. Ин панҷ рӯз — ҳадди аксар миёни кишварҳо — чаҳор чоршанберо дар бар мегирад. Дар соли 2023 дар Боку 200 ҳазор иштирокчӣ буданд ва 85% аҳолӣ, тақрибан 8,5 миллион нафар иштирок карданд. Давомнокии беназир шахсияти фарҳангиро мустаҳкам мекунад. Фармони Президент аз 10 марти 2010 чорабиниҳои байналмилалиро дастгирӣ мекунад, ки бо қарори СММ ҳамоҳанг аст ва нақши ҷаҳонии Озарбойҷонро афзоиш медиҳад.

Дар Федератсияи Русия, Фармони Президенти Тотористон аз 15 марти 1992, 21 мартро ҳамчун ҷашни минтақавӣ барои Татарстон, тақрибан 4 миллион нафар, муқаррар кардааст. Дар соли 2023 дар Қазон 10 ҳазор иштирокчӣ буданд ва 30% аҳолии минтақа иштирок карданд. Қонуни Бошқирдистон аз 27 феврали 1992 Наврӯзро дар ноҳияҳои бошқир рӯзи истироҳат муайян кардааст, ки ба шароити маҳаллӣ, тақрибан 1 миллион нафар анъанаҳои маҳаллиро тақвият мебахшанд.

Қарори Созмони Милали Муттаҳид таҷлили байналмилалии Иди Наврӯзро таъкид намуда, рушди фарҳангро бо афзоиши 40%-ии чорабиниҳо, сайёҳиро бо зиёдшавии 12%-ии ҷараёни сайёҳон, ҳунарҳои мардумиро бо болоравии 18%-ии даромад ва маорифро бо афзоиши 30%-ии барномаҳо таъмин намуд.

Қарорҳои ЮНЕСКО анъанаҳоро ба таври муфассал тавсиф карда, фарҳангро бо 35% афзоиши лоиҳаҳо, сайёҳиро бо 15% зиёдшавии ҷараёни сайёҳон, ҳунарҳои мардумиро бо 20% болоравии истеҳсол ва маорифро бо 35% афзоиши барномаҳо мустаҳкам намуд.

Таҳлили қонунгузории давлатҳои алоҳида танзими ҳуқуқии гуногунро нишон медиҳад, ки аз 1 то 5 рӯзро дар бар мегирад ва афзалиятҳои фарҳангиро инъикос мекунад. Масалан Тоҷикистон ва Эрон бо давомнокӣ ва дастгирӣ пешсафанд, Озарбойҷон бо беназирии худ фарқ мекунад, дар ҳоле ки Ӯзбекистон ва Қазоқистон дар амалиёт пешрафт доранд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумхури Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ дар маросими баргузории карнавали наврӯзии «Корвони шодӣ» дар шаҳри Душанбе санаи 25 марти соли 2024 таъкид намуданд, ки “Мехоҳам як нуктаи муҳимро таъкид намоям, ки ҷашни Наврӯз ва истиқлолу озодӣ – ин ду мафҳуми барои ҳар яки мо азизу муқаддас – дар таърихи навини тоҷикон бо ҳамдигар пайванди амиқ пайдо кардаанд, зеро Наврӯз ҳамчун шиносномаи таъриху фарҳанги миллии мардуми куҳанбунёду тамаддунсози тоҷикро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуд. Аз ҷониби дигар, маҳз неъмати соҳибистиқлолӣ имкон фароҳам овард, ки Наврӯз бо ин ҳама шукӯҳу шаҳомат ва расму ойинҳои неку созандааш дар сарзамини мо дигарбора эҳё ва таҷлил гардад. Бинобар ин, ҳар яки моро зарур аст, ки бо истифода аз суннату анъанаҳои неки миллиамон ба хотири шукуфоиву рушди кишвари азизамон ва таҳкими дастовардҳои даврони истиқлоли давлатӣ минбаъд низ талош намоем ва тамоми имконияту нерӯи худро ба бунёдкориву созандагии Ватани маҳбубамон – Тоҷикистон равона созем”.

Дар заминаи таҳлили басомонрасонида, бо далел иброз менамоем, ки Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи ҷаҳонишавии Наврӯз саҳми беназир гузоштааст, ки ин ҷашни қадимро ба як рамзи фарогири байналмилалӣ табдил доданд. Аз оғози раёсати худ дар Тоҷикистон, ба барқарорсозӣ ва густариши мероси фарҳангии мардуми тоҷик, махсусан Наврӯз, аҳамияти зиёд додаанд. Ин кӯшишҳо дар давраи баъди истиқлолият, замоне ки ҷустуҷӯи ҳувияти миллӣ дар меҳвар қарор дошт, беш аз пеш муҳим гардид.

Пешвои миллат дар баромадҳояшон пайваста ишора менамояд, ки Наврӯз танҳо як маросими маҳаллӣ нест, балки як падидаи умумиҷаҳониест, ки арзишҳои оштиву ҳамдилӣ ва ҳамзистии осоиштаро дар худ ҷой додааст. Дар ин росто, яке аз иқдомҳои муҳимаш ҳамкорӣ дар қабули қарори Созмони Милали Муттаҳид дар соли 2010 буд, ки тибқи он 21 март ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии Наврӯз шинохта шуд. Тоҷикистон бо ҳамроҳии кишварҳое чун Эрон, Озарбойҷон ва дигар давлатҳои минтақа дар пешбурди ин пешниҳод нақши калидӣ дошт. Ин комёбӣ як имкони тоза барои намоиши фарҳанги ниёгон ва тақвияти пайвандҳо миёни халқҳо арзёбӣ мешавад.

Ҳамин тавр, Роҳбари давлат Эмомалӣ Раҳмон бо омезиши талошҳои дохилӣ барои барқарорсозии анъанаҳо ва кӯшишҳои беруна барои муаррифии он дар ҷаҳон, Наврӯзро ба як воситаи муассири дипломатияи фарҳангӣ табдил дод. Ин амалҳо на танҳо ҷойгоҳи Тоҷикистонро дар арсаи фарҳангии ҷаҳон устувор карданд, балки ба тавсеаи робитаҳои байналхалқӣ низ ёрӣ расонданд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Наврӯзи навбаҳорон бар дӯстон муборак,

Фарёди андалебон бар гулситон муборак.

Бар булбулони мактаб таълими илму дониш,

Орзуи рӯзи шодӣ бар кудакон муборак.

Фарорасии фасли Баҳор бо шукуфтани гулу лолаҳо, пушидани пушоку пероҳанҳо ва чаҳ-чаҳи паррандогону чаррандаҳо оғоз шуда, аз пайки насими накҳати Наврӯзи оламафрӯз хабар медиҳад. Ҳамин тариқ, низоми ҳаракати сайёраҳо аз санаи 21-уми март шакли дигар гирифта, шабу рӯз баробар мешаванд. Бо чунин баробариву бародарии шабу рӯз нахустин рӯзи Баҳору кишту кор оғоз мегардаду бобои хирадманди деҳқон баҳри ободии аҳли олам дона мепошад.

Вуруду файзи ин кори накуро шоири шаҳир ва муаллифи «Баҳориёт» Сайидои Насафӣ хело хуб тасвир намуда чунин баён кардааст:

Омад баҳору сайри гулистон ғанимат аст,

Базми висоли ғунчаи хандон ғанимат аст.

Бо қомати ҳамида равам сӯй бӯстон,

Наззораи бунафшаву райҳон ғанимат аст.

Бо назораи бунафшаву райҳон насими накҳати наврӯзӣ оғоз мегардад, ки бо ташаббуси Тоҷикистон ва кишварҳои ҳавзаи наврӯзӣ дар Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид аз соли 2010 ҳамчун ҷашни бостонии ҷаҳонӣ пазируфта шуд. Ин ҷашни бостонӣ дар «Наврӯзнома»-и Умари Хайём ва «Ал-тафҳим»-и Абӯрайҳони Берунӣ омада, ишора шудааст, ки Наврӯз дар даврони қадим бо шаклҳои гуногун таҷлил мегардид. Тибқи маълумотҳои дарёфтшуда ҷашни Наврӯз аз замони Пешдодиён сарчашма гирифта, то ба имрӯз дар миёни аҳолии Осиёи Марказӣ, Қафқозу Шарқи Наздик, соҳили Баҳри Сиёҳ ва Шарқу Ғарб ҷашн гирифта мешавад.

Қавму халқиятҳои минтақаи Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ Осиё бо тамаддуну забону адабу санъату сайёҳат аз даврони бостон мақоми хос дошта, мардумони Тоҷикистону, Узбекистону, Қирғизистону Туркманистону Қазоқистон ва Ҳиндустону Покистону Бангладеш дорои қавму русуманд, ки хело бо ҳам қаробат доранд. Бо ин васлҳову наслҳо робитаҳои миёни кишварҳо тавсеа ёфта, тақвият меёбад.

Байни Тоҷикистону Покистону Ҳиндустон пайвандҳои таърихӣ ва муштаракоти зиёде вуҷуд дорад, ки яке аз онҳо таҷлили маросими ҷашни Наврӯз мебошад. Тибқи баррасиҳои профессор Муҳаммад Ахтар дар ин сарзаминҳо қавмҳои тоҷиктабор умр ба сар мебаранд, ки бештарашон ба тиҷорат, сарбозӣ, илму дониш, меъморӣ ва ирфон машғулият дошта, то имрӯз осорашон боқӣ мондааст.Зимнан, Покистон аз аввалин кишварҳоест, ки истиқлоли Тоҷикистонро ба расмият шинохта, шаҳри Душанбе ва Лоҳур аз солҳои 1973 ва Душанбеву Исломобод аз соли 2022 инҷониб бародаршаҳр мебошанд. Муштаракоти зиёде миёни ҳам доранд, ки яке аз ҷашни Наврӯз мебошад.

Мавриди зикр аст, ки бо ибтикори намояндагиҳои доимии кишварҳои ҳавзаи Наврӯз бо шумули Тоҷикистон, Афғонистон, Эрон, Озарбойҷон, Ироқ, Ҳиндустон, Покистон, Туркия, Туркманистон, Узбекистон, Қазоқистон ва Қирғизистон дар қароргоҳи Созмони Милали Муттаҳид ба муносибати Рӯзи байналмилалии Наврӯз чорабинии бошукӯҳи идона пайваста доир мегадад, ки дар пайванду пайваст нигоҳ доштани аҳли башар, эҳё ва дӯст доштани табиат ва эҷоди насли солиму созандаву саодатманд гувоҳӣ медиҳад.

Дар ин зимн, дар доираи муносибатҳои дӯстона, ки самараи сиёсати хирадмандонаи президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, президенти Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёев ва президенти Қирғизистон Содир Ҷабборов аст, ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ дар шаҳри Хуҷанд бо иштироки президентҳои Тоҷикистону Узбекистону Қирғизистон Наврӯзи байналмилалӣ ҷашн гирифта шуда, санаи 15-19 март дар ин шаҳр баргузории Мусобиқаи байналмилалии дӯстонаи варзишӣ аз намуди теннис бо иштироки 26 нафар меҳмонону варзишгарон, аз ин шумора 12 нафар аз ҷумҳуриҳои Узбекистон ва Қирғизистон сурат мегирад.

Мояи шарафу ифтихор аст, ки аз соли 2016 UNESCO бо қарори худ Покистонро ба рӯйхати кишварҳое, ки Наврӯз дар онҳо ҷашн гирифта мешавад, ворид кард. Ҳамин тариқ, санаи 5-уми апрели соли 2018 аввалин маротиба дар таърихи Покистон ҷашни байналмилалии Наврӯз бо ибтикори сафорати Тоҷикистон ва кишварҳои Осиёи Марказӣ дар шаҳри Исломобод баргузор гардид. Ҳамин тавр, дар маҳаллаҳои гуногуни Покистону Ҳиндустон таҷлили ин ид ба шеваҳои мухталиф баргузор мешавад. Ҳиндустону Покистон дар дунё калонтарин минтақаанд, ки бо Осиёи Марказӣ пайванди таърихӣ, фарҳангӣ ва забонӣ дошта, халқу ақвоми мухталифи он барои ҳифз ва шинохти анъанаҳои худ, пайваста маросиму барномаҳои намоишии мардумӣ ташкил дода, дар рушди ҷомеа саҳм мегузоранд. Вуруди фасли баҳор ҷавонӣ, хушӣ ва рангорангии табиатро афзун дода, мардуми Ҳиндустон онро тавассути ҷашни рангҳо ё “ҳолӣ”, Покистон ва минтақаи Панҷоб бо “басант” ва Гилгету Чатрол ва Свот бошад, онро чун “оғози мавсими кишти баҳорӣ ё наврӯз” пазироӣ ва истиқбол менамоянд. Мардуми вилояти Панҷоб Наврӯзро “Ҷашни баҳорон” номида, дар шаҳри Лоҳур, ки бо Душанбе бародаршаҳр аст, ҳар сол бо омадани баҳор маҳфилу намоишҳои ҳунару ғизоҳои рангоранг баргузор шуда, мардум анвои хӯрок таҳия карда, хурсандиҳо мекунанд.

Хулоса, Наврӯз ба маънои “рӯзи нав” буда, таърихи беш аз се ҳазорсоларо дошта, аввалин рӯзи баҳор аст, ки ба баробаршавии шабу рӯз дар илми астрономӣ рост меояд. Ин ҷашни бостонӣ на танҳо дар кишварҳои Покистону Ҳиндустону Эрон, балки дар кишварҳое Озарбойҷон, Қирғизистон, Қазоқистон, Туркия, Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбекистон аз ин рӯз таҷлил мекунанд. Ҷашни Наврӯз бо як минтақаи мушаххаси ҷуғрофӣ дар Осиёи Ҷанубӣ ва Марказӣ, Қафқоз, Баҳри Сиёҳ ва Балкан имрӯз маҳдуд нест. Ин анъанаи бостонӣ ҳатто дар кишварҳои то ИМА, Аврупо ва Канада аз ҷониби ҷомеаҳои муҳоҷирон бо хурсандӣ қайд карда мешавад. Ҳамин тавр, Наврӯз поёни соли гузашта ва оғози соли нав буда, охири зимистон ва оғози баҳор аст. Ҳама мардумони аҳли саёра бо омадани Баҳору Наврӯз ҳаёти нав, тароват, зиндагонӣ ва шодмонӣ намуда,дастархони Ҳафтсинро, ки рамзи саломатӣ, некӯаҳволӣ ва хушбахтӣ мебошанд. Бо фарорасии Наврӯз мардум ба тоза кардани хонаҳо оғоз карда, табодули дидор ва маросимҳои шодмонӣ анҷом медиҳанд. Ҳамин тариқ, дӯстӣ, таҳкими пайвандҳо, сулҳу оштӣ, дур кардани низоъву ихтилофҳо ва нишон додани муҳаббату дилгармӣ ба ҳамватанон аз вижагиҳои мушаххаси Наврӯз маҳсуб мешавад, ки Наврӯз рамзи дӯстии инсону табиат ва инсону инсон аст ва ҷомеаи башарӣ бештар аз ҳар замони дигар ба он ниёз дорад. Наврӯз рамзи сулҳу дӯстӣ ва бунёди саодати ҷомеа буда, ба мисли табиат ба инсонҳо накҳат мебахшад.

Ҳамин тариқ, Наврӯз чун мероси умумибашарӣ ва маънавӣ ваҳдату баробарӣ ва дӯстии байни миллатҳо ва талоши онҳо ба сӯи ояндаи дурахшон дар беҳбудӣ ва шукуфоии муштарак, ояндае, ки аз хашм, хушунат, низоъ ва даҳшат холӣ аст, инсонҳо бо ҳам ҷамъ меоварад. Мо Наврӯзи 2025-ро таҷлил намуда, умедворем, ки дар аввалин рӯзи нави соли хуршедӣ дар натиҷаи ҳамкорӣ ва ҳамоҳангии кишварҳои минтақа шоҳиди некӯаҳволӣ ва шукуфоии муштарак барои мардуми минтақа ва ҷаҳон хоҳем буд. Дар ин росто равобити халқҳои Осиёи Марказиву Осиёи Ҷанубӣ ва ҳамаи аҳли олам бо фарорасии Наврӯз дар партави сулҳу сафову дӯстӣ таҳкиму тавсеа меёбад, ки ба манофеъ ва манфиатҳои мардуми кишварамон мусоидат хоҳад кард. Боварӣ дорем, омадани чунин фасл сол заминаи равобити сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии ҳамаи кишварҳои ҷаҳон гашта, файзи истиқлолу дӯстии халқҳо истеҳком хоҳад бахшид.

Хулоса, ҷашни Наврӯз бо зиндашавии табиат ва фарорасии фасли баҳор ҷашн гирифта шуда, тавассути он мардуми сайёра зебоиҳои муҳити оламро қадр карда, барои равнақу шукуфоии он дастаҷамъона барномаҳои хоси иҷтимоӣ ва фарҳангӣ фароҳам хоҳад овард, то тавонанд якдилона муҳитро бо дили софу меҳри инсонӣ зебу зиннат бахшида, озоду орому обод ва ё ба қавли Сайидо зиндагонӣ кунанд:

Ай Сайидо, чу бод ба ҳар ҷонибе марав,

Бар гирди хеш гард, ки даврон ғанимат аст..

Мирсаид РАҲМОНОВ - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзишимасъалаҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

“Наврӯз яке аз маҳбубтарин ҷашнҳои таърихӣ ва фарҳангии миллати тоҷик буда, ҳамчун рамзи офариниши ҳаёт, оғози тозаи зиндагӣ аз давраҳои дур то имрӯз расидааст”.

Эмомалӣ Раҳмон

Наврӯз чӣ ҷашн аст ва кадомин вижагиҳоро дар бахши фарҳанг дорост? Оё хусусиятҳои вижаи он ҳувияти миллии тоҷикони муосирро ташкил медиҳад ва ё не? Чаро бобати пайдоиш ва густариши ин ҷашн дар даврони соҳибистиқлолӣ баҳсҳои мухталифе сурат пазируфтанд? Барои посух додан ба суолҳои матраҳ ба пажӯҳиши ин масъала, бавижа, ба таҳқиқи омилҳои дарозумрии ҷашни ориёӣ пардохтем. Нахустин бархурди андешаҳо ин аст, ки Наврӯз дар “Авасто” ёдовар шуда ва ё нашудааст? Ин ки бархе аз муҳаққиқин Наврӯзро ҷашне дар пояи афкору андешаҳои динии ориёҳои қадим мавриди баррасӣ қарор додаанд, аз зумраи саҳеҳфикрӣ нест, чунки номбурда ҷашнро дар ботини табиат ва ҳастии маънавӣ дарёфтем. Аз теъдоди муайяни донишмандон, ки Наврӯзро аз дидгоҳҳои гуногун таҳқиқ намудаанд, се нафарашон дар нигориши мо дар мадди аввал гузошта шуд: Фирдавсӣ (Шоҳнома), Берунӣ (Осор-ул-боқия) ва савум Хайёми Нишопурӣ (Наврӯзнома).

Наврӯз бузургтарин ҷашни миллии тоҷикон аст, ки замони оғозшавии он шабу рӯз баробар мешавад. Дар илми нуҷумшиносӣ баробаршавии шабу рӯз дар нимкураи шимолии заминро лаҳзае меноманд, ки офтоб аз ҳамвори экватории замин убур карда, ба шимоли осмон меравад.

Таваҷҷуҳ ба Наврӯз ва вижагиҳои фарҳанги хос ба онро метавон аз тасмимҳову пажӯҳишҳову ташаббусоти Пешвои муаззами миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пай бурд, ки маҳз дар заминаи чунин ибтикорот раванди эҳёи ҷашнҳои ориёӣ дар кишвар роҳандозӣ гардид. Гузашта аз ин, дар мақоми байналмилалӣ гирифтани ҷашни Наврӯз саҳми Пешвои миллати мо дар дохилу хориҷи мамлакат дар сатҳи олӣ қарор ёфта, аз ин иқдоми наҷибона бо ифтихор ҳарф мезананд.

Доир ба ҳақиқати Наврӯз дар илму зиндагии башар сарчашмаҳо гувоҳӣ додаанд. Махсусан, ба ҷашни номбурда дар “Авасто” ва дигар маохизи бостонӣ, бавижа, адабиёти паҳлавӣ назару нигоҳи мардумшиносӣ ва нуҷумшиносӣ анҷом пазируфтааст. Наврӯз дар тақвими григорианӣ ба 20, 21 ё 22 март рост меояд ва дар кишварҳои форсизабони дунё оғози соли нав маҳсуб мешавад. Аммо дар кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Қафқоз тақвим маъмул аст ва Наврӯзро оғози фасли баҳор таҷлил мекунанд ва онро ибтидои сол мешуморанд ва дар бархе аз кишварҳои дигар низ расмист. Наврӯз ба маънои рӯзи нав ва ҷашнест, ки дар оғози Фарвардин баргузор мешавад. Дар адабиёти форсӣ Наврӯзро гоҳ ҷашни Фарвардин ва гоҳе ҷашни баҳор мегӯянд. Дар форсии қадим ин вожа [пои лг иг] талаффуз мешавад. Бархе аз ривоятҳои таърихӣ оғози Наврӯзро ба бобулиён нисбат медиҳанд. Тибқи пажӯҳиши наврӯзшиносон, мафҳуми Наврӯз аз забони суғдӣ гирифта шуда, бо истилоҳи “навсард” ё “нувсард” пайвандӣ дошта, маънои он “соли нав” аст.

Вожаи Наврӯз дар забони авастоӣ бо лафзи “сарзе” бо маънои “соли хуршедӣ” омадааст. Ба қавли баъзе аз муҳаққиқон, асли паҳлавии ин калима “нук руҷ” ва ё “нӯг рӯз” будааст. Бар асоси ин ривоятҳо, густариши Наврӯз дар Эрон ба соли 538 пеш аз милод, замони ҳамлаи Куруши бузург ба Бобул будааст. Ҳамчунин дар бархе ривоятҳо аз Зардушт ба унвони бунёдгузори Наврӯз ёд шудааст. Дар бархе аз матнҳои бостонӣ, аз ҷумла чун “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ва “Таърихи Табарӣ” ва дар бархе аз матнҳои дигар Ҷамшед ҳамчун поягузори Наврӯз муаррифӣ шудааст. Фирдавсӣ, ки аз манобеъи паҳлавӣ истифода кардааст, дар “Шоҳнома” пайдоиши Наврӯзро ба гунае ривоят кардааст, ки Ҷамшед ҳангоми гузаштан аз Озарбойҷон фармуд, ки дар он ҷо тахте барояш бигузоранд ва худаш бо тоҷи заррин бар тахт нишаст. Вақте ки нури офтоб ба тоҷи заррини ӯ расид, ҷаҳон равшан шуд ва мардум шодӣ карданд ва он рӯзро рӯзи нав номиданд.

Умари Хайём дар ин бора дар “Наврӯзнома” овардааст, ки “сабаби ном ниҳодани Наврӯз он будааст, ки чун бидонистанд, ки офтобро ду давр буд, яке он ки ҳар сесаду шасту панҷ рӯзу рубъе аз шабонарӯз ба аввали дақиқаи Ҳамал боз ояд, ба ҳамон вақт ва рӯз, ки рафта буд, бад- ин дақиқа натавонад омадан. Чӣ ҳар сол аз муддат ҳама кам шавад ва чун Ҷамшед он рӯзи аввали мулуки Аҷам ба подшоҳӣ биншаст, хост, ки айёми сол ва моҳро ном ниҳад ва таърих созад, то мардумон онро бидонанд. Бингарист, ки он рӯзи бомдод офтоб ба аввали дақиқаи Ҳамал омад, мубадони Аҷамро гирд кард ва бифармуд, ки таърих аз ин ҷо оғоз кунанд. Мубадон ҷамъ омаданд ва таърих ниҳоданд ва чунин гуфтанд мубадони Аҷам, ки доноёни рӯзгор буданд, ки Язди таборак дувоздаҳ фаришта офаридааст. Аз он чаҳор фаришта бар осмонҳо гумоштааст, то осмонро ва ҳар чӣ андар ӯ аст, аз аҳриманон нигоҳ дорад” [4].

Яке аз ҷашнҳои мӯътабартарин ориёиҳо номгузорӣ шудани ин ҷашн сарчашма ва манобеи таърихӣ гувоҳ ҳастанд. Андешаи маъмул дар ҷиҳати асли пайдоиши ҷашни Наврӯз ба ривояте, ки дар “Шоҳнома”-и Ҳаким Фирдавсии Тӯсӣ маҳфуз аст, ба номи Ҷамшед ҳамбастагӣ дорад. Зикр намудан ба маврид аст, ки шоҳ Ҷамшед дар таърихи тамаддуни башар нақши тозае аз худ боқӣ гузоштааст ва алҳол дар қиёс бо дигар салотини аҳди бостон аз ӯ бештар ёдоварӣ мекунанд, аммо маълумоти таърихӣ дар мавриди таҷлили ҷашни Наврӯз ақоиди ба ҳам мухолифро низ баён намудаанд. Авваллан, Ибн ал Балхӣ дар “Форснома” дар мавриди оғози Наврӯз чунин ақидаро зикр мекунад, ки Ҷамшед тахт бунёд кард ва он рӯз ҷашн сохт ва Наврӯз ном ниҳод ва он сол Наврӯз оин шуд ва он рӯзи Ҳурмуз аз моҳи фарвардин буд [5, с. 38].

Аз он ки дар луғат вожаи “фарвардин”-ро моҳи сари сол гуфтаанд ва Наврӯз рӯзи аввали ин моҳ аст, пас дар ин маврид тамоми муҳаққиқон иқроранд, ки Наврӯз ба сифати ҷашн ба рӯзи аввали моҳи фарвардин баробарӣ дорад, чӣ Ҳурмуз номи рӯзи аввал аст аз ҳар моҳи шамсӣ.

Абӯрайҳони Берунӣ низ дар “Осорулбоқия” ба ин ҳақиқатнигории аҳли қалам ихтилоф надошта, аз гуфтори дигарон Наврӯзро шарҳ дода, чандин ақидаро ба қалам овардааст: “Нахустин чун Ҷамшед ба подшоҳӣ расид, динро аз нав кард. Ва ин кори хеле бузург ба назар омад ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт, агарчи пеш аз ин ҳам Наврӯз бузургу муаззам буд” [1, с. 234].

Зимни баррасӣ идома медиҳад: “Чун Ҷамшед барои худ тахт бисохт, дар ин рӯз бар он савор шуд ва ҷину шаётин онро бардоштанд. Ва ба як рӯз аз кӯҳи Дамованд ба Бобул омад. Ва мардум барои дидани ин амр дар шигифт шуданд ва ин рӯзро ид гирифтанд” [1, с. 234].

Ба ривояти “Шоҳнома”, Ҷамшед дар баробари ба тахт нишастанаш динро тағйир дод ва ҷашни Наврӯз низ маҳз аз ҳамин хотир аст, ки Ҷамшед бар хилофи ниёкони худ дини дигар таҳия намуд ва ба хотири ин рӯз Наврӯзро ҷашн гирифтанд. Дар ин бобат, “Шоҳнома” шаҳодат медиҳад:

Ба Ҷамшед бар гавҳар афшонданд, Мар он рӯзро рӯзи нав хонданд.

Сари соли нав Ҳурмузи фарвадин,

Баросуда аз ранҷ рӯйи замин.

Бузургон ба шодӣ биёростанд, Майу ҷому ромишгарон хостанд. Чунин ҷашни фаррух аз он рӯзгор, Ба мо монд аз он хусравон ёдгор...

Гузашта аз ин, баъзеҳо иқроранд, ки қабл аз ба тахти шоҳаншоҳӣ сазовор гардидани Ҷамшед, ҷашни Наврӯз миёниПешдодиёнмустаъмалбуд.Инчунин,андешае,кипеш аз Ҷамшед ҷашни Наврӯз бунёд гардида ва миёни мардуми Ориё маъруфият дошту ҳар соле истиқбол мешуд, ҷанбаи эътимод надорад, чунки аксари сарчашмаҳо ин ақидаро ба қалам наёвардаанд. Ба ҷуз ин берунӣ дар “Осорулбоқия” бунёдгузори Наврӯзро дар шахсияти Сулаймон ибни Довуд ҷустуҷӯ мекунад: “Чун Сулаймон бинни Довуд ангуштарии хешро гум кард, салтанат аз дасти ӯ берун рафт. Вале пас аз чил рӯз бори дигар ангуштарии худро бозёфт ва подшоҳию фармондеҳӣ бар ӯ баргашт... Эрониён гуфтанд: «Наврӯз омад!” Яъне рӯзи тоза биёмад” [1, с. 232]. Агар мо Наврӯзро бо бозгардидани ангуштарии Сулаймон нисбат диҳем, пас чӣ ҳоҷат ки аз иртиботи ориёиҳои қадим ба Наврӯз ҳарф занем, чунки андешаи нисбат додани Наврӯз ба Сулаймон чк навъи бегонапарастӣ аст ва заъфи ҳувияти миллӣ маҳсуб мешавад. Бинобар ин, бунёди Наврӯз ба ҷуз Ҷамшед ба касе тааллуқ надорад.

Гузаштагони дури мо худро озодагону деҳгонон меномиданд ва ин номҳо ишора бар он дошт, ки онҳо дар қиёс бо мардуми бодиянишин, инсонҳои нахустине буданд ва ба кишоварзӣ, зиндагии бумӣ, деҳнишиниву шаҳрсозӣ пардохтаанд. Ин аст, ки ҷашнҳои бузургтарини тоҷикони бостон намоди такрори замон, бозовардани фаслҳо ба табиат, гардишу тобиши офтоб пайванданд. Ниёкони мо ин ҷашнҳоро ба замони фармонравоии шоҳони худ вобаста медонистанд - ҷашни Сада ба замонҳои шоҳии Ҳушанг ва Фаридун, ҷашни Меҳргон ба замони шоҳии Фаридун ва ҷашни Наврӯз ба замони бар тахт нишастани Ҷамшед.

Чунонки мебинем, Ҷамшед яке аз шахсиятҳои бузургтарини “Шоҳнома” мебошад, ки пас аз фарҳанговарӣ ва дастовардҳои ниҳоят муҳим дар раванди инсон кардани башар, Наврӯзро ҳамчун ҷашни соли нав эълом мекунад. Ва нодида гирифтани ин вижагии Наврӯз ва дар ин рӯз ба ёд наовардани шоҳи созандаву додраси пешдодӣ баробар ба фаромӯш кардани яке аз шоистагиҳои Наврӯз аст.

Аммо, вожаи Наврӯз аз забони форсии миёна (подгог) гирифта шудааст, ки реша бар забони авестоӣ дорад. Имрӯз ин вожа ба ду маънӣ истифода мешавад: рӯзи аввали баробаршавии баҳор ва оғози соли нав. Ориёиҳо дар замонҳои қадим ду фасли гарм ва сард доштанд. Фасли сармо аз панҷ моҳ ва фасли гарм аз хафт моҳ иборат буд. Меҳргон оғози зимистон ва фасли сармо ва Наврӯз оғози фасли гарм дар аксар манобеъ инъикос ёфтаанд. Бунёдгузори сулолаи Ҳахоманишиҳо Куруши Кабир дар соли 538 пеш аз милод Наврӯзро ҷашни миллӣ эълон кард. Дар ин рӯз ӯ нақшаҳои тарғиби сарбозон, тоза кардани ҷойҳои ҷамъиятӣ ва хонаҳои шахсӣ ва афви маҳкумшудагонро роҳандозӣ намуд. Ин расму оинҳо дар замони дигар подшоҳони Ҳахоманишиён низ баргузор мешуданд. Дар замони Дориюши аввал дар Тайсуфун маросими Наврӯз баргузор мешуд. Далелҳо нишон медиҳанд, ки Дориюши аввал дар соли 416 пеш аз милод дар ҷашни Наврӯз сиккаи тиллоӣ сикка кардааст, ки дар як тарафи он тирпарронӣ нишон дода шудааст.

Дар даврони Сосониён ҷашни Наврӯз чанд рӯз (ҳадди ақал шаш рӯз) давом мекард ва ба ду давра тақсим мешуд: Наврӯзи хурд ва Наврӯзи бузург. Наврӯзи Коч ё Наврӯзи оммавӣ панҷ рӯз, аз 1 то 5-уми Фарвардин ва дар рӯзи шашуми Фарвардин ҷашни Наврӯзи бузург ё Наврӯзи вижа баргузор мешуд. Ҷашни Наврӯз чанд рӯз давом кард: панҷ рӯзи аввалро Наврӯзи оммавӣ меномиданд, ки барои ҳама хос буд ва рӯзи шашумро Наврӯзи махсус меномиданд, ки барои наздикону дӯстони шоҳ махсус буд. Дар даврони Сосониён 25 рӯз пеш аз оғози баҳор дар дувоздаҳ сутуни аз гили хом сохташуда ҳама гуна зироатҳои лубиёгӣ ва ғалладона (биринҷ, гандум, ҷав, нахуд, арзан ва лубиё) мекоранд ва онро ҷамъоварӣ намекарданд. Хар кадоме аз ин растаниҳое, ки серҳосил мешаванд, ҳамон сол ҳосили хуб медиҳад. Дар ин давра низ анъана буд, ки мардум дар субҳи Наврӯз ба ҳамдигар об мепошанд. Аз замони нахустин Ҳурмуз дар шаби Наврӯз оташ афрӯхтани мардум одат шудааст. Ҳамчунин, аз замони Ҳурмузи дуввум суннати додани сикка дар Наврӯз ҳамчун ид маъмул шудааст.

Аз баргузории ойини Наврӯзӣ дар замони Умавиён нишоне нест ва дар замони Аббосиён ба назар мерасад, ки халифаҳо гоҳе аз Наврӯз истиқбол мекарданд, то ҳадяҳои мардумро бипазиранд. Дар замони хилофати арабҳо, махсусан дар замони аббосиён ҷашни Наврӯз истиқбол мегардид. Дар ин маврид дар сарчашмаҳо маълумот оварда шудааст. Олимони фарангӣ Осмус Боракори ва Мэри Боис куҳан будан ва пас аз зуҳури ислом низ ҷашн гирифтани наврӯзро таъкид намудаанд [6, с. 58]. Пас, хулоса кардан мумкин аст, ки Наврӯз бо оинҳои хоси худ дар даврони пас аз ислом низ ҷашн гирифта мешуд. Вале сиёсати замони шуравӣ Наврӯзро ба дин мансуб медонист ва онро расман ҷашн намегирифтанд, вале дар байни омма Наврӯз истиқбол мегардид. Бо зуҳури Абӯмуслими Хуросонӣ ва нуфузи Бармакиён ва бо муваффақияти сулолаҳои Сомониён ҷашнҳои эронӣ дубора ривоҷ ёфт. Асарҳо ва далелҳои мавҷуда гувоҳӣ медиҳанд, ки пас аз зуҳури ислом ҷашни Наврӯз ҳамеша баргузор шуда, маросими он бо тағйирот аз як даврон ба даврони дигар мегузарад. Дар даврони Салҷуқиён теъдоде аз ситорашиносон, аз ҷумла Хайёми Нишобурӣ барои такмили тақвими эрониён гирд омадаанд. Тибқи ин тақвим, ки бо номи тақвими Ҷалолӣ маъруф шуд, барои нигоҳ доштани Наврӯз дар оғози баҳор тасмим гирифта шуд, ки тақрибан дар чаҳор сол як маротиба (баъзан дар панҷ сол) шумори рӯзҳо дар сол ба ҷои 365 рӯз ба 366 рӯз баробар дониста мешавад. Тақвими мазкур аз соли 392 ҳиҷрӣ оғоз шудааст.

Минтақае, ки Наврӯз ҷашн гирифта мешуд, имрӯз кишварҳои зиёдеро дар бар мегирад. Бархе аз ойинҳои Наврӯз дар ин кишварҳо гуногунанд. Ҷуғрофиёи Наврӯз бо номи Наврӯз ё шабеҳи он, Баҳрайн, Яман, Уммон, АМА, Кувайт, Ироқ, Сурия, Туркия, Судон, минтақаи Қафқоз, кишварҳои соҳили Болкон, Осиёи Марказӣ, минтақаи Амрикои Шимолӣ, Чин, Ҳидустон, Покистон, Бангладеш, Непал, Тибет ва ғайраро дарбар мегирад. Курдҳо Наврӯзро дар кишварҳои мухталиф ҷашн мегиранд. Онҳо дар рӯзҳои Наврӯз берун аз шаҳрҳо ҷамъ меоянд, то баҳорро истиқбол кунанд.

Яке аз хусусиятҳои ҷашни Наврӯз барои ориёиҳои аҳди бостон иборат аз ин буд, ки дар ин рӯз бо ҳамдигар ҳадя мефиристоданд ва бо ҳамин расм меҳру муҳаббатро нисбати ҳамдигар парвариш менамуданд. Воқеан, ҳадиси набавӣ низ дар мавриди фиристодани ҳадя ба хотири афзоиши мерҳрубониҳо айнан ифодагари мазмуни болост. Хонабозӣ яке аз ойинҳои наврӯзист, ки мардуми бештари манотиқи ҷашни Наврӯз ба он риоя мекунанд. Дар ин ойин тамоми хона ва ашёи он дар арафаи Наврӯз ғуборолуд карда, шуста ва тоза карда мешавад. Ин маросим дар кишварҳои мухталиф, аз ҷумла Эрон, Тоҷикистон ва Афғонистон баргузор мешавад. Расми дигари ориёиҳои қадим ин аст, ки онҳо рӯзи нав ҳафт намуди ғалларо дар канори хона мекоштанд ва аз рӯидани ин ғалла ба натиҷаи зироат дар оянда пешгӯӣ менамуданд. Дар ин рӯз шустушӯи бадан ҳатмӣ буд. Ҳамчунин мардум ба якдигар об мепошиданд, то ки рӯзи нав тозаю хуҷаста бошад. Наврӯзи хуҷастапай низ аз ҳамин хотир аст, ки дар ин рӯз орифу оммии кишвар пӯшокҳои тозаю нав ба бар карда, ба тамошогоҳ мераванд. Ин ҷашни ориёиҳои аҳди бостон сароғоз хусусияти динӣ дошт, вале баъдан бо дарназардошти вусъат гардидани он на танҳо хусусияти динӣ, балки хислатҳои қавмии худро гум кард.

Дастархони наврӯзӣ аз замонҳои қадим вуҷуд дорад, аммо маҳз ба ҳамин тариқ дастархон густурда дар гил ё табақи филизӣ чормағзи хушке чун буттамева, барги хушк, зардолу, шафтолу ва асал гузошта мешуданд. Мардум пеш аз Наврӯз оббозӣ мекарданд ва мизи ҳафт мева маъмул аст. Яке аз маъмултарин таомҳое, ки дар ҷашни Наврӯз пухта мешаванд, Суманак мебошад. Ин ғизо бо истифода аз тухми гандум омода карда мешавад. Дар аксари кишварҳое, ки Наврӯзро ҷашн мегиранд, ин таом пухта мешавад. Дар баъзе кишварҳо, пухтани ин ғизо бо расму оинҳои муайян алоқаманд аст. Занону духтарон дар манотиқи мухталиф суманакро гурӯҳ-гурӯҳ ва гоҳе шабона мепазанд ва ҳангоми пухтан таронаҳои вижа месароянд. Умуман, дар ҳар минтақае, ки Наврӯз ҷашн гирифта мешавад, таомҳои наврӯзӣ пухтан суннат аст ва ҳар минтақа таом ва шириниҳои хоси худро дорад.

Дар “Таърихи Бухоро” Абубакр Муҳаммад бинни Ҷаъфари Наршахӣ ишора менамояд, ки дар “Хазоин-ул- улум” ном сарчашмае дар мавриди зикри бинои арки Бухоро омадааст, ки дар назди арки Бухоро муғон ба хотири Сиёвуш «ҳар соле ҳар марде он ҷо як хурӯс бикушанд пеш аз баромадани офтоби наврӯзӣ. Ва мардумони Бухороро дар куштани Сиёвуш навҳаҳо аст чунонки дар ҳама вилоятҳо маъруф аст. Ва ин сухан зиёдат аз се ҳазор сол аст” [2, с. 23].

Алҳол бархе аз миллали дунё Наврӯзро чун ҷашни фарорасии баҳор ва соли нав истиқбол мегиранд ва дар ин рӯз оини мухталифро ба сомон мерасонанд. Зимнан, доктор Алиасғари Шеърдӯст дар пешсухани “Одоб ва русуми наврӯзӣ”-и Ризо Шаъбонӣ тазаккур мекунад, ки “Имрӯз низ дар густарае, ки аз шимоли Чин то Аврупоро дар бар мегирад, Наврӯз намуде аз ҳузури ин тамаддуни решадор ва устувор аст, ки дар ҷо-ҷои ин қаламрави васеъ нақши пайвандгарро ба ӯҳда дорад” [6, с. 3].

Мардуми мо Наврӯзро ба ҳайси падидаи паёмоварӣ, шодмониҳо, зебоиҳо ва самимияатҳо ид мекунанд. Наврӯз дар оғози сол ба умедҳо ва орзуҳои ширини мо ҳамроҳ шуда, инсонро ба ояндаи фараҳбахш дилбаста менамояд ва шавқу завқро нисбат ба зиндагӣ ва кору меҳнат афзун мегардонад. Наврӯз барои деҳқони тоҷик фурсати такопӯ ва мувофиқ аст. Фаро расидани айёми кишт, ки ҳастии инсон ба он вобаста аст, оромии зимистонро барҳам зада, аз омадани соати меҳнат рангину ширин менамояд. Дар Наврӯз тамоми муноқишаҳо фаромӯш гардида, ранҷишҳо ва гуноҳҳо бахшида мешаванд, эҳтиром ба ҳамдигар, меҳрубониву инсондӯстӣ ва ғамхорӣ нисбати наздикону дӯстон зиёд гардида, муҳаббат ба Ватану табиат низ зиёд мегардад.

Дар Тоҷикистон Наврӯз дар ҳар маҳаллаҳо, ноҳияю вилоят ва шаҳрҳо бо расму оинҳои ба худашон хос гузаронида мешаванд. Мардум тамоми либос, қолину паласҳояашонро шуста, зарфҳояашонро пок месозанд, сафед мекунанд, либосҳои нав медӯзанд, сонӣ дар як рӯзи муайян одамон субҳи барвақт аз хоб хеста тамоми чизҳои хонаро ба берун мебароранд, аз гарду чанг тоза мекунанд. Дар базмгоҳ мусобиқаҳои шавқовар ва бозиҳо мегузаронанд, аз қабили гуштигирӣ, ҷавгонбозӣ, рақсу бозӣ кабкҷангу хурӯсҷанг, давидан ва ғайра. Занону духтарон низ дастархонҳоро ороста карда, либосҳои наву тозаро пӯшида ба табрики ҳамдигар мераванд. Дар Бадахшон бегоҳии рӯзи дувум хӯроки маъмули Наврӯз «Боҷ»-ро мепазанд. Пеш аз саршавии пухтупази ин хӯрок ҷавонону наврасон ба хонаи ҳамдигар рафта, аз дар ё тиреза ё равзон ба даруни хона рӯймол мепартояанд ва мехонанд:

Рӯзи Наврӯз асту олам сабзазор,

Занги дилро мебарад бӯйи баҳор.

Эй падар бархезу наврӯзӣ бикун,

То туро раҳмат кунад парвардигор.

Фарҳанги миллии тоҷикон бидуни вижагиҳои фарҳангии Наврӯз маъно надорад, зеро тамоми хислатҳои фарҳанги нек дар Наврӯз ниҳон аст. Кумак ба ниёзмандон, аёдати беморон, сулҳу оштӣ кардан ва фарҳанги дӯстӣ варзидан, шукргузорӣ кардан бо дастархони худ ва амсолашон аз хусусиятҳое ҳастанд, ки Наврӯзро дар замони муосир ҷаҳонӣ гардонидаанд. Наврӯз ба рӯзи аввали баҳор рост меояд ва тамоми ҷаҳон тавлиди наверо оғоз мекунад ва дар ҳеҷ ҷои дунё барои Наврӯзи худ чунин вазъияте надоранд, ки баҳори аввал, сабзи табиат бо ҳам омехта бошад.

Тоҷикон суннатҳои худро дар мисоли анъана ва ҷашнҳои фарҳангии ориёӣ комилан ҳифз кардаанд ва Наврӯз аз нигоҳи таҳаввулоти ботинии мардум, аз нигоҳи зебоии табиат, диданиҳо ва сафарҳое, ки собит шуда, камназир мебошад. Ангезаҳои мазҳабӣ, фитратпарастӣ, ҳамсафарӣ ва саодатмандӣ дар якҷоягӣ бо ҳаводиси дар ин рӯз рухдода, аз қабили нишасти Ҷамшед бар тахт ё қиёми Коваи Оҳангар, Наврӯз низ дар баробари воқеаҳое, ки дар он рух дод, дар таърих ҷовидон монд. Дар фарҳанги Наврӯз бештар роҳҳои мардумӣ ва ҳамбастагӣ бо табиат мушоҳида мешавад. Ҳатто пеш аз он ки чоршанбеи сурӣ бо шавқу дуои оташ ва афрӯхтани шӯъла алоқаманд бошад, мебинем, ки он таърихи тӯлонӣ дорад ва ҳамчунин аз Наврӯз, ки дидан ва зиёрат кардан ва рафтан ба назди пирон бо ҷисм ва бо фикру ақидаи онҳо ҳамеша ҳамсафар буд. Шабеҳи Наврӯз бо рӯйдодҳои муҳими таърихии ин рӯз ва иртиботи он бо бисёре аз арзишҳои миллӣ ва мазҳабӣ ин маросимро барои ҷаҳониён то абад арзишманд ва муҳим кардааст. Оинҳои наврӯзӣ аз қабили тозакорӣ, сулҳу оштиву ваҳдату баҳамоварӣ, аёдати пирон ва хушвақтӣ саршор аз ахлоқу одамгарӣ аст. Замони баргузории ин ҷашнвора, ки дар шабурӯзи баҳор рух медиҳад, оғози тавлиди табиат аст, зеро он бо тағйирёбии табиат ва мавсими валодати мавҷудот алоқаманд аст. Ин ҷашн аз гузаштаи дур ҳувияти таърихие дорад, ки то имрӯз пайваста баргузор мешавад ва бо ивазшавиҳо ҳатто дар минтақаи Осиёи Марказӣ то ҳол боқӣ мемонад.

Дар Наврӯз вижагиҳое ҳастанд, ки аз нигоҳи ахлоқ, дониш ва дин муҳиманд. Ҷавонон ба дидори бузургсолон ба бузургӣ аҳамият дода, наслҳоро ба ҳамдигар наздиктар мекунанд. Масъалаи дигар ин аст, ки мардум ба аёдати беморону маъюбон мераванд. Чизи дигар ин аст, ки баробари нав шудани табиат одамон кӯҳансолӣ ва кӯҳнаро аз фикру зикр, дилу дидаи худ дур мепартоянд. Аз ин ҷиҳатҳо Наврӯз ҷовидона боқӣ мемонад ва маросимҳо камтар аст. Тамоми хислатҳои фарҳанги нек дар Наврӯз ниҳон аст. Наврӯз абадӣ боқӣ монд, зеро дар он фазилатҳои зиёде ниҳон аст. Ҳама фазилатҳо боқӣ мемонанд ва нописандиҳо аз байн мераванд. Наврӯз ба далели ниҳон доштани фазилатҳои зиёде дар он боқӣ мондааст, зеро дар баробари ҷашни миллӣ будан макони овардани арзишҳои дунявӣ аст ва он дар ҳамин нигоҳ ва дидор ва кумак ба ниёзмандону фақирон ва хайрхоҳӣ аст.

Азбаски фарҳанги миллии хос решаи меҳмондорӣ ва хайрхоҳӣ ва таваҷҷуҳ ба масоили ахлоқӣ дорад, мо дар Наврӯз меваҳои ин фазилатҳоро мебинем. Яке сайру саёҳат дар табиат ва таваҷҷуҳ ба он ва дигаре азнавсозӣ ва дигаргунӣ ва таваҷҷуҳ ба тағйирот фарҳанги хоссеро баррасӣ менамояд, ки имрӯз бо унвони фарҳанги наврӯзӣ ёд мешавад. Инҳо вижагиҳои фарҳанги хос ҳастанд, ки дар маросимҳо ва рӯзҳои Наврӯз ба хубӣ дидан мумкин аст. Ин ки тағйири табиат, яъне фарорасии баҳорро бахти нек, яъне бахт ва хушбинӣ медонанд, аз вижагиҳои ҳувияти фарҳангии хос ба Наврӯз аст. Аз ин рӯ, ин мутобиқшавӣ ба таҳаввулоти табиӣ бо омили эҳсоси равонӣ, ки хушбинӣ аст, боис шуд, ки Наврӯз ҳамчун омили фарҳангӣ боқӣ бимонад. Таҷлили ҷашни Наврӯз нишонаи рамзии миллати мост, ки яке аз нишондиҳандаҳое, ки ҳувияти миллии моро ташкил медиҳанд, ҳамин ҳувияти фарҳангии миллӣ аст. Ҳамоҳангии дақиқ, мукаммал, нотакрор ва ҳайратангез бо гардиши табиат ва таҳаввулоти табиат Наврӯзро беназир месозад. Он чизе, ки Наврӯзро аз дигар расму оинҳои ҷаҳон ва бахусус аз тақвимҳои дигари ҷаҳонӣ фарқ мекунад, ҳамоҳангии дақиқ, комил, нотакрор ва шоёни таҳсин бо гардиши табиат ва таҳаввули табиат ва он чизест, ки он дар шакли гардиши фаслҳои сол мушоҳида мешавад. Воқеан, мутобиқати комили он бо табиати фазои башарӣ, дар зуҳури он, мувофиқат ва ҳамбастагӣ, ки ин ойин ва фурсат бо тақвим ва неруҳои табиии олам дорад, ин масъала омили муҳимест, ки ин маросимро ба вуҷуд овардааст. Ва интизор меравад, ки ин масъала устувор мемонад ва аҳаммияту арзиши он рӯз то рӯз боло меравад.

Таърихи Наврӯз, ки як ҷашни хеле қадимист ва решааш дар арсаҳои асотири миллӣ ғарқ шудааст, яке аз сабабҳои дарозумрии ин ҷашни миллӣ аст. Сирри дарозумрии Наврӯзро бояд дар моҳияти ин ойин бояд ҷуст, ки кас дидгоҳҳои андешаманд дорад ва суннатҳои Наврӯз ва расму оинҳои марбута занги дилҳоро шуста, дар инсон гармиву меҳрубонӣ меофаранд, ба чашмон нуру якранг мебахшанд, ба дилҳо нури умед мебахшанд, душманиро ба дӯстӣ табдил медиҳанд. Инҳо аз зумраи вижагиҳое ҳастанд, ки ҳар як шахси воқеӣ онҳоро ҷустуҷӯ мекунанд. Аз ин рӯ, агар таваҷҷуҳ кунем, ҷамъи ин омилҳо ҳаётбахш аст, яъне Наврӯз худи ҳаёт аст ва Наврӯз то замоне ҳаст, ки инсон ҳаст ва то замоне, ки ҳаёт ҳаст.

Ширин ҚУРБОНОВА, - сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

Адабиёт:

1. Абурайҳони Берунӣ. Осорулбоқия. -Душанбе: Ирфон, 1990, - 432 с.

2. Абубакр Муҳаммад бинни Ҷаъфар Наршахӣ. Таърихи Бухоро, - Душанбе: Дониш, 1979.

3. Б. Ғафуров.Тоҷикон (китоби якум).- Душанбе: Ирфон, 1983, - 704 с.

4. Дурдонаҳои наср. Ҷ.1. - Душанбе: Ирфон, 1987. - 560 с.

5. Ибн ал Балхӣ. Форснома. -Душанбе: Дониш, 1989.

6. Ризо Шаъбонӣ. Одоб ва русуми наврӯзӣ. -Душанбе: 2008, - 235 с.

7. Саймиддинов Д. Адабиёти паҳлавӣ (Пажӯҳиши тарҷума ва ташреҳ), - Душанбе: Пайванд, 2003, - 234 с.

Муносибатҳои дуҷонибаи дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон 14 январи 1993 барқарор гардида, дар пояи пайвандҳои бисёрсолаи дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ асос ёфтаанд. Аз моҳи марти соли 1997 дар маркази ҳар ду кишвар сафоратҳо ба фаъолият шурӯъ карданд. Пояи қарордодиву ҳуқуқии муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Қирғизистон беш аз 100 санадро дарбар мегирад.

Санадҳои асосие, ки самтҳои аслии ҳамкориро ба танзим медароранд ва дар он принсипҳои асосии муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Қирғизистон муайян шудаанд, Аҳднома оид ба муносибатҳои асосии байнидавлатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон аз 12 июли соли 1996 ва Аҳднома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба муносибатҳои некӯҳамсоягӣ ва ҳамшарикӣ аз 26 майи соли 2004 мебошанд. Санадҳои болозикр, асоси муносибатҳои се даҳсолаи истиқлоли давлатии кишварҳоро ташкил медиҳад.

Аз рӯзҳои аввали ба даст овардани истиқлоли давлатӣ ду кишвар ва ду халқи бародарро сафарҳои роҳбарияти олии ҳар ду кишвари ҳамсоя боз ҳам ба якдигар наздик кард. Бо мақсади расонидани муносибатҳои дуҷониба ба талаботи меъёрҳои ҷаҳонӣ, дар сатҳи сарони кишварҳо ташрифҳои тарафайни дӯстона аз нав барқарор карда шуданд.

Аз соли 1991 то айни замон, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чор маротиба (январи соли 1993, майи соли 1998, майи соли 2013 ва июни 2021) бо сафари расмӣ ба шаҳри Бишкек ташриф оварданд. Ҳамзамон аввалин Президенти Қирғизистон Акаев Аскар Акаевич ду маротиба (июли соли 1996 ва майи соли 2004), Президенти дуюми Қирғизистон Қурмонбек Боқиев (майи соли 2008 ва 28-уми августи соли 2008 барои иштирок дар саммити Созмони ҳамкории Шанхай), Президенти сеюми Қирғизистон Отунбаева Роза (25-уми ноябри соли 2010 барои иштирок дар кори саммити СҲШ), Президенти чоруми Қирғизистон Алмазбек Атамбоев (12-уми сентябри соли 2014 дар Ҷаласаи сарони кишварҳои СҲШ ва 14-уми сентябри соли 2015), Президенти панҷуми Қирғизистон Сооронбой Жээнбеков (1 — 2-юми феврали соли 2019) ва Президенти ҳозираи Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров (28-уми июни соли 2021 бо сафари расмӣ, 16 – уми сенябри соли 2021 ҷиҳати иштирок дар ҷаласаи Шӯрои амнияти дастаҷамъии СААД ва ҷаласаи Шӯрои сарони давлатҳои узви СҲШ, ки ба 20-умин солгарди таъсиси Созмони ҳамкории Шанхай баргузор гардид ва 14 – сентябри соли 2023 ҷиҳати иштирок дар нишасти Машваратии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ) ташриф овардаанд.

Ҳамзамон 16 -уми ноябри соли 2023 Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҷиҳати иштирок дар ҷаласаи навбатии Шӯро ва ҷаласаи 56-уми пленарии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ба Ҷумҳурии Қирғизистон сафар карда буд. 4-уми феврали соли 2024 бо сафари расмӣ, вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Қирғизистон Жеенбек Кулубаев вориди шаҳри Душанбе шуда, дар натиҷаи ин сафар «Барномаи ҳамкорӣ байни Вазорати корҳои хориҷии ҶТ ва Вазорати корҳои хориҷии ҶҚ барои солҳои 2024-2025» ба имзо расида буд.

Одилбек Қосималиев, раиси Девони вазирони Қирғизистон бо як сафари корӣ имрӯз, 4-уми марти соли равон озими Тоҷикистон шуда, бо иштироки сарвазари мамлакат Қоҳир Расулзода музокироти васеи ҳайати ду кишвар баргузор гардид. Пас аз анҷоми мулоқотҳои дуҷониба санадҳои ҳамкорӣ ба имзо расиданд. Ёдовар мешавем, ки рӯзи 21 феврал дар шаҳри Бишкек созишномаи ниҳоии сарҳади ду кишварро имзо гардида буд ва интизор меравад, охири моҳи март санадҳои ниҳоӣ аз тарафи президенти ду кишвар имзо гардад. Бо ин мақсад Вазорати корҳои хориҷии ҶТ хабар дод, ки санаҳои 12-13 - уми марти соли равон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сафари давлатӣ ба Бишкек анҷом медиҳанд. Сафари навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун як сафари таърихӣ дар саҳифаҳои таърихӣ дарҷ хоҳад гашт. Зеро зимни ин сафар Созишномаи ниҳоии муайянкунӣ ва аломатгузории сарҳади давлатии Тоҷикистон ва Қирғизистон дар назар аст, ба имзо мерасад.

Дар таърихи 13 марти соли равон сафари давлатии Пешвои миллат дар Қирғизистон идома ёфта, роҳбарони ду давлат созишномаи ниҳоӣ дар бораи сарҳади давлатии Тоҷикистон ва Қирғизистонро имзо намуданд. Ҳамзамон марзи ду кишвар барои рафту омад аз сари нав боз шуданд. Парвозҳои ҳавоӣ аз 14 -уми март миёни ду кишвар ба роҳ монда мешавад. Ҳамчунин дар натиҷаи ин сафари таърихӣ миёни ду давлат 16 созишномаи нави ҳамкорӣ ба имзо расиданд ва Изҳороти муштарак доир ба таҳкими минбаъдаи дӯстӣ ва ҳамсоягии наку ва Шартнома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи сарҳади давлатӣ имзо гардид.

Омилҳои зиёде мавҷуданд, ки муносибатҳои таърихан шаклгирифтаи ду кишварро дар шароити ҳозира боз ҳам мустаҳкам менамояд, аз ҷумла:

1.Наздикии фарҳангӣ, динӣ ва таърихӣ: Наздикии фарҳангӣ, динӣ ва таърихӣ метавонад муносибатҳои байнидавлатиро таҳким бахшад, ҳамгироии минтақавиро афзоиш диҳад ва дар таҳкими сулҳу субот нақши муҳим бозад. Ин омилҳо метавонанд робитаҳои дипломатӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиро осон ва мустаҳкам гардонанд. Тоҷикон ва қирғизҳо дар тӯли асрҳо дар минтақаи Осиёи Марказӣ зиндагӣ кардаанд ва бо ҳамдигар ҳамеша робитаҳои фарҳангӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ доштанд. Мавқеи Тоҷикистон он аст, ки принсипҳои дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷавории Тоҷикистону Қирғизистон, ки дар асоси он мардумони тоҷику қирғиз аз қадимулайём мезистанд ва меофариданд, минбаъд низ ба рушди пайвастаи тамоми муносибатҳои дуҷониба мусоидат хоҳанд кард.

2.Ҳамсоягии ҷуғрофӣ: Тоҷикистон ва Қирғизистон марзи муштарак дошта, он 987 км-ро ташкил медиҳад, ки ин ба муносибатҳои дуҷониба таъсири мустақим ва мусбат мерасонад. Ҳамсоягии ҷуғрофӣ барои давлатҳо нақши калидӣ дорад, зеро муносибатҳои байниҳамдигарии онҳо ба воситаи ҳамсарҳад будан метавонанд қавӣ ё мураккаб шаванд. Аз ин ҷиҳат барои давлатҳо ҳамсоягии ҷуғрофӣ бисёр аҳамияти калон дорад. Давлатҳои ҳамсоя метавонанд ба осонӣ муносибатҳои тиҷоратӣ ба роҳ монанд, молу коло содироту воридот кунанд ва ҳамкориҳои иқтисодиро густариш диҳанд.

3.Ҳамкории минтақавӣ: Ҳарду кишвар дар доираи созмонҳои минтақавӣ, ба монанди СААД, ИДМ ва СҲШ ва ғайраҳо фаъолона ҳамкорӣ мекунанд. Ҳамкориҳои минтақавӣ барои давлатҳо яке аз омилҳои муҳими рушд ва субот ба ҳисоб мераванд. Онҳо ба тақвияти иқтисод, амният, сиёсати хориҷӣ ва робитаҳои иҷтимоии байни кишварҳои ҳамсоя мусоидат мекунанд.

Ҳамкориҳои дуҷонибаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Қирғизистон дар самтҳои гуногун тақвият ёфта истодаанд, аз ҷумла:

1. Ҳамкории иқтисодӣ: Ҳамкориҳои иқтисодӣ яке аз муҳимтарин ҷанбаҳои муносибатҳои байнидавлатӣ ба ҳисоб мераванд. Онҳо на танҳо ба рушди иқтисодии кишварҳо мусоидат мекунанд, балки дар таҳкими дӯстӣ, сулҳ ва субот низ нақши калидӣ мебозанд. Тоҷикистон ва Қирғизистон дар соҳаҳои тиҷорат, нақлиёт ва энергетика аз солҳои аввали истиқлоли давлатӣ ҳамкорӣ мекунанд. Ҳарду кишвар барои рушди минтақаи Осиёи Марказӣ ва равади ҳамгироии он саҳм мегузоранд. Ҳамкориҳои иқтисодӣ дар муносибатҳои дуҷониба на танҳо ба рушди иқтисод, балки ба таҳкими субот, сулҳ ва муносибатҳои сиёсӣ мусоидат мекунанд. Давлатҳо тавассути ҳамкориҳои тиҷоратӣ, сармоягузорӣ ва инфрасохтор метавонанд манфиатҳои муштаракро ҳифз намуда, муносибатҳои сиёсӣ ва иқтисодии худро тақвият бахшанд. Тоҷикистон ва Қирғизистон ду кишвари ҳамсояи Осиёи Марказӣ бо таърихи муштараки фарҳангӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ва бо вуҷуди мушкилоти марзӣ ва ихтилофҳои сиёсӣ, ҳамкориҳои иқтисодии ин ду кишвар дар бахшҳои гуногун рушд мекунанд.

2. Ҳамкорӣ дар бахши амниятӣ: Ҳамкории амниятӣ яке аз ҷанбаҳои муҳим дар муносибатҳои байнидавлатӣ ба ҳисоб меравад. Ин ҳамкорӣ ба таъмини субот, пешгирии хатарҳои амниятӣ ва рушди ҳамкориҳои дигар соҳаҳо мусоидат мекунад. Ҳарду кишвар дар мубориза бо терроризм, экстремизм ва ҷинояткории байналмилалӣ ҳамкорӣ мекунанд. Ин ҳамкориҳо дар доираи СААД ва дигар созмонҳои минтақавӣ амалӣ мешаванд.

3. Ҳамкории фарҳангӣ ва илмӣ: Ҳамкориҳои фарҳангӣ ва илмӣ барои таҳкими муносибатҳои байнидавлатӣ нақши калидӣ мебозанд. Онҳо ба рушди ҳамдигарфаҳмӣ, таҳкими дӯстӣ ва ҳамкории стратегӣ мусоидат мекунанд. Тоҷикистон ва Қирғизистон аз солҳои аввали соҳибистиқлолӣ дар соҳаҳои фарҳанг, маориф ва илм ҳамкории зич доранд. Ҷашнҳои муштараки фарҳангӣ ва фестивалҳо баргузор мешаванд. Ҳамкориҳои фарҳангӣ ва илмӣ на танҳо муносибатҳои байнидавлатиро таҳким мебахшанд, балки рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва маънавии ҷомеаро низ таъмин мекунанд. Рушди ин ҳамкориҳо метавонад барои сулҳ, субот ва ҳамдигарфаҳмии байни халқҳои тоҷику қирғиз мусоидат менамояд.

Шарифов Искандар - ходими илмии шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯз таърихи беш аз 7 ҳазорсола дорад ва он ҳамасола аз лаҳзаи аввалини дар бурҷи Ҳамал ҷо гиртфтани хуршед фаро мерасад, ки он ба 21-уми моҳи марти мелодӣ баробар меояд. Зери истилоҳи Наврӯз ғояҳои ғании умумибашарӣ, аз қабили муносибати дилсӯзона ба замин, ҳаво, обу оташ ва умуман дигар муқаддасоти табиату ҷомеа нуҳуфтааст.

Чеҳраи баҳорона, азму қавӣ, барномаи хеле ҷолиби зиндагисози ӯ ба дилу дидаҳои пиру барно, хоса марди деҳқон наврӯзона роҳ ёфта, ба дилҳо фараҳу шодӣ мебахшад.

Тавре Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд: ”Наврӯз падидаест,ки аз ҷониби худи табиат барои аҳли саёйраи Замин тақдим шудааст”. Анъана ва урфу одатҳои наврӯзӣ дар ҳама давру замон тамаддуни Шарқу Ғарбро ба ҳам пайваста, баҳри бою ғанӣ гардонидани он саҳми назаррас гузоштаанд. Аҳмияти ин зуҳуротро ба эътибор гирифта, 30-сентябри соли 2009 бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва пешниҳоди як гурӯҳ давлатҳои Шарқу Ғарб маркази фарҳангии СММ-ЮНЕСКО Наврӯзро ба рӯйхати ёдгориҳои ғайримоддии инсоният ворид сохт. 23 феврали соли 2010 дар иҷлосияи 71-уми Ассамблеяи Генералии СММ санаи 21-уми мартро Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон намуд. Ин ҳуҷҷати таърихӣ аз эътирофи ташкилоти бонуфузтарини ҷаҳон аз аҳамияти Наврӯз гувоҳӣ медиҳад.

Наврӯз бешак бузургтарин ҷашни ҷаҳонӣ аст. Зеро дар хурдтарин расму оини он ҳам зебоӣ, ишқ ва ободкорӣ талқин карда мешавад. Ҳоло зиёда аз сесад миллион аҳолии Шарқи Наздику Осиёи Марказӣ, Қафқозу соҳили Баҳри Сиёҳ ва дигар мамолики Шарқу Ғарб Наврӯзро ҷашн мегиранд.

Маъракаи ниҳолшинонӣ дар шаҳру деҳот, поккорӣ, тартибу танзими ҷойҳо, ташкили ҳашарҳои умумихалқӣ, мусобиқоти варзишӣ, пӯшидани либосҳои наву тоза, идона оростани хеш, омодасозии шириниҳо аз қабили гулгардонӣ, тухмпазӣ, афрӯхтани гулхан, сайру гашти саҳро, қабл аз ҳама таҳияи сабзаи навруста, ки нишонаи сарсабзӣ, майманату баракат, тозагиву комгорӣ ҳама аз табарукоти аҳди Наврӯзи дилафруз аст. Наврӯз қабл аз ҳама ҷашни кишоварзон аст, зеро он айёми эҳёи табиат, фарорасии кишту кори Бобои Деҳқон аст. Наврӯз бо нақши созандаи хеш мардумро ба шудгор ва киштукори замин, пошидани донаи умед, шинонидани ниҳол ва гулу гулбуттаҳо хулас оғози ободкориҳо ҳидоят менамояд.

Хушпай, эй Наврӯз, дунёро баҳористон бикун,

Тоҷикистонро навӣ бахшой, гулистон бикун!

Саидалӣ Гулов - узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои биологӣ, профессор

Навруз яке аз ҷашнҳои қадимтарини инсоният буда, он аз ҷониби мардуми ориёӣ кашф ва мавриди ҷашнгирӣ қарор дода шудааст. Албатта метавон чандин ҷашнҳои шабеҳи солинавиро метавон бо ҳам муқоиса намуд. Ҳар як халқу миллат ҷашну маросимҳои хоси худро дорад, ки аз менталитет, анъанаву таърих, дину фарҳангаш бармеояд. Масалан соли нави насронӣаз тавлиди Исои Масеҳсоли 1 –уми мелодӣ, солшумории ҳиҷрӣ дар кишварҳои мусалмоннишин аз ҳиҷрати Паёмбар Муҳаммад аз Макка ба Ясриб (Мадина) соли 622 мелодӣоғоз гардида, сарчашмаи динӣ дорад ва аз воқеаи тавлид ва ҳиҷрат оғоз гирифтааст.

Дар тафовут аз солшумориҳои зиёде, ки аллакай дар оғози асрҳои миёна аз ҷониби Абурайҳони Берунӣ дар «Осор ул-боқия» таҳлилу таҳқиқ шудаанд, соли нави ориёӣ-тоҷикӣ манбаҳои муътамаду устувори воқеӣ-табиӣ дорад. Навруз ба оғози кори деҳқон, оғози киштукор ва ободкорӣ рост меояд. Аз ин лиҳоз, Навруз ҷашнест, ки ба растохези табиат рост омада, бо кулли табиат ҷур мегардад дар дамидани алафу сабза, бедор шудани дарахтону оғози маросими кори деҳқон.

Навруз рамзист, ки инчунин ба ҳодисаи нуҷумии баробар гаштани шабу рӯз –лаҳзаи мизони табиат рост омада, дар ҳамин росто, инчунин бо мафҳуми адолати судӣ пайванд гаштааст. Бесабаб нест, ки рамзи адолати судӣ- Рашан дар даст тарозу дорад, ки ҳар ду паллаи он бояд баробар бошад. Яъне додрас бояд ба ҷазо сазои баробар бар кирдори содиршударо муқаррар намояд. Адолати судӣ таъмин намудани баробарӣдар кирдору сазои он мебошад.

Наврӯз на танҳо ҷашни рӯзи нав, Соли нав, ҷашни баҳору кишт, ҷашни кишоварз аст. Наврӯзро метавон ҷашни адолати судӣ номид. Алоқамандии адолати судӣ ва Наврӯз дар тӯли таърихи бисёрҳазорсолаи мардуми ориёӣ мавриди мушоҳида ва ифтихори ҳуқуқшиносон аст.

Алоқамандии Наврӯз ва падидаи адолати судӣ решаи амиқи таърихӣ дорад. Ҳарчанд андешаи мутафаккирони бузурги тоҷик азҷумла Абулқосими Фирдавсӣ, Хайём ва дигарон оид ба Наврӯз вуҷуд дорад ва заминаҳои пайдоиши он аллакай маълум ҳастанд, ба андешаи мо Наврӯз ҷашнест, ки дар пайдоиш ба ягон дин алоқамандӣ надошт. Вале таърихи минбаъдаи Наврӯз баёнгари алоқаманд намудани он бо дини Зардушт ва ислом аст. Дар кишварҳои мусалмоннишин Наврӯз дар баробари ҳафтсину ҳафи шин боз ҳафт мим таҳия мекарданд, ки як ҷузъи техникии он аст.

Вале муҳимтарин ҷанбаи алоқаманд намудани Наврӯз бо дини Зардушт ин амали намудани адолати судӣдар раванди тайёрӣбарои пешвозгирии Наврӯз мебошад.

Азбаски дар таълимоти Зардушт адолати судӣ аҳамияти Хосса дошта, амалисозандаи адолати судӣ Худованд Аҳура Маздо мебошад, пас, ҳокимият ки сарчашмаи илоҳӣ дорад, ин ваколатро ҳадя гирифтааст.

Сарварони давлати ориёӣ ба гумони ғолиб дар оғози давлатдории ориёӣ бевосита ба амалисозии адолати судӣ машғул гардида, минбаъд бо мураккаб гардидани масоили идоракунии давлатӣ барои амалисозии он додрасҳоро тайин мекарданд.

Вале тайин намудани додрасҳо маънои тамоман даст кашидани сарвари давлат аз амалисозии адолати судиро надошта, шоҳони ориёӣ соле якчанд маротиба ба фаъолияти амалисозии адоалти судӣ машғул мешуданд.

Шахс тибқи таълимоти Зардушт то аз гуноҳон пок нашавад, агар ҷинояте содир карда бошад барои он ҷазо гирифта пок нагардад, ё шахсеро ранҷонида бошад, узр хоста бахшиш нашавад, нопок ва ё бо гуноҳ қадам гузоштан ба соли нав барояш нек нахоҳад буд. Аз ин хотир мардуми зардуштӣ кушиш мекарданд, ки дар арафаи Наврӯз аз ҳама гуна гуноҳу ранҷиш пок шаванд, то Наврӯз як соли дигар барои онҳо зиндагии пур аз баракот ато намояд.

Наврӯзро рӯзи адолати судӣ нисбат ба шоҳ ва Рузи адолати судии шоҳ нисбат ба амалдолрони давлатӣ номидан мумкин аст. Чунки Шоҳони зардуштӣ пеш аз ҳама, кӯшиш доштанд худро пок созанд ва минбаъд ба амалисозии адолати судӣнисбат ба дигарон машғул гарданд.

Ҷараёни амалисозии адолати судӣнисбат ба Шоҳ маънои онро дошт, ки ягон нафари қонуншиканӣ содирнамуда аз ҷазо халосӣ надорад, қонун ва Суд – Додрасӣ барои ҳама як буда, ҳама дар назди қонун баробар ҳастанд.

Баргузор гаштани суди шоҳӣ нисбат ба амалдорони давлатӣ, ашхоси бонуфузи кишвар, муштзӯрон маънои дар ҷомеа барқарор намудани адолати иҷтимоиро дошт, ки кишоварзу амалдор, толибилму вазир, шоҳу гадо баробар ҳастанд, ҳар яке бояд дар доираи чаҳорчӯбаи қонун амал кунанд.

Суди шоҳӣ дар асрҳои минбаъда, махсусан Ҳахоманишу Паҳлавиҳо, Сосониён идомат ёфта асосан дар Наврӯз ва Меҳргон баргузор мешуд. Минбаъд дар марҳилаи исломии рушд ин ниҳод бо номи мазолим то таърихи нави давлатдории тоҷикон амал мекард.

Дар амали шудани ҳадафҳои Наврӯзи ориёӣ падидаҳои адолати иҷтимоӣ, ҳуқуқ, қонун, сарвари давлат ва ниҳоди судӣ нақши бузург доранд. Он ҷашни адолат, ғолибияти некӣ ба бадӣ, ҳак ба ноҳақ, ҳуқуқ ба ноҳаққӣномидан раво аст.

Хулоса, Наврӯз на танҳо як ҷашни мондагори таърихии мардуми точиқи ориёӣ аст, балки он ҷашни бузурги тантанаи адолат, ҳуқуқ, адолати судӣ мебошад.

Буризода Эмомалӣ Бозор– доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор, Мудири шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Холинова Мижгона Муборакшоевна – номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, Ходими пешбари илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Эмомализода Наврӯз – номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, Судяи суди иқтисодии вилояти Суғд

Инсон бо табиат зинда аст, зеро табиат манбаи ҳаёт, сарчашмаи асосии қонеъ гардонидани талаботи моддию маънавии ӯ ба ҳисоб меравад. Инсоният дар марҳилаҳои ҳамешагиаш бо табиат алоқаҳо ва муносибатҳои гуногуне пойдор менамояд, ки онҳо имконият медиҳанд, ки инсон ҳамчун мавҷудоти биологию иҷтимоӣ умр ба сар барад. Ин муносибатҳо ва алоқамандиҳо ба тағйироте дучор меоянд, ки онҳо ба ҳаёти инсон хатар эҷод менамоянд. Аз ин рӯ, одамон дар муддати тӯлонии таърихии худ кӯшиш намуданд, ки сирру асрори табиат, сабабҳои ба амал омадани ҳодисаҳои табиӣ ва моҳияти онҳоро дарк намоянд.

Дар оғози ҳазорсолаи сеюм ҷомеаи инсонӣ ба як қатор мушкилоте дучор омадааст, ки яке аз онҳо ба муносибати байни инсону табиат вобастагии зич дошта, масоили экологӣ ном гирифтааст.

Инсоният ҳоло беш аз пеш дарк менамояд, ки вазъи саломатии ӯ ба вазъи муҳити зист, тағйирёбии иқлим алоқаманд аст. Тақдири ояндаи ҳастии ҷомеаи инсонӣ ба ҳифзи муҳити зист вобастааст. Дар ҳаллу фасли ин масъалаҳо чораву тадбирҳои гуногуне андешида мешавад, ки яке аз онҳо ташаккулёбии шуури экологӣ ва дар заминаи он ба вуҷуд омадани маданияти экологӣ мебошад.

Мусаллам аст, ки ҳар шакли таърихии тарзи истеҳсолот вобаста ба тараққиёти моддию иҷтимоӣ, тағйирёбии муҳити атроф, маҳорати аз ҷониби одамон дигаргун сохтани табиат рафтори муносиберо нисбат ба табиат ташаккул медиҳад.

Ҳоло бештар аз 55 фоизи масоҳати Замин дар зери таъсири инсон қарор дошта, тавассути он вазъи экологӣ ҳам дигаргун шудааст. Мудохилаи антропогенӣ ба мавҷудоти зинда сабабгори он гардид, ки бисёр намуди растаниву ҳайвонот миқдоран кам ва баъзеашон ба дараҷаи нестӣ расанд. Ба Китоби Сурхи Тоҷикистон (соли 2024) 242 намуди ҳайвон ва 304 намуди растанӣ шомиланд. Истифодаи нодурусти сарватҳои табиӣ боис шуд, ки захираи заминҳои ҳосилхез кам гардида, таркиби обу ҳаво ифлосу заҳролуд, ҷангалзору чарогоҳҳо хароб ва марғзору сабзазорон ба биёбону дашту урён табдил ёбанд.

Имрӯз дар назди инсоният вазифаи муҳимтарин – ҳифзи муҳити зист ва тамаддун аз таҳдидҳои фалокатовари экологӣ мебошад. Маҳз ҳамин омилҳо зарурияти ташаккулёбии шуури экологиро тақозо менамояд.

Мафҳуми маърифати экологӣ аз ҳифзи табиат, истифодаи дурусти сарватҳои гаронбаҳои он, аз нав бавуҷудорию кабудизоркунии мавзею маҳалҳои кишвари худ, аз худкунию омӯхтани қонунҳои табиат, аз овони кӯдакӣ ташаккулёбии рафтору муносибатҳои ғамхорона ба табиат бармеоянд.

Таи солҳои соҳибистиқлолӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои тарбияи маърифату фарҳанги экологии сокинони ҷумҳурӣ ва ҳалли масъалаҳои экологӣ таваҷҷӯҳи махсус зоҳир намуда, зиёда аз 40 асноди меъёриву ҳуқуқӣ дар бораи экология ва сарватҳои табиӣ, аз қабили қонунҳо «Дар бораи ҳифзи табиат» (1993), «Дар бораи ҳифзи ҳавои атмосфера» (1996), «Дар бораи истифода ва ҳифзи олами ҳайвонот» (1997), «Дар бораи экспертизаидавлатии экологӣ» (2003), «Кодекси замин» (1996), «Кодекси ҷангал» (1997), «Кодекси об» (2000) ва ғайраҳо қабул гардидаанд. Тоҷи кистон чун давлати соҳибистиқлол дар як муддати кӯтоҳ ба 10 Конвенсияҳои СММ оид ба ҳифзи муҳити зист ҳамроҳ шуд.

Барои баланд бардоштани маърифати экологии сокинони ҷумҳурӣ, иҷрои Қонуни ҶТ «Дар бораи ҳифзи табиат» (27.12.1993 қабул шудааст) ва «Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Тоҷикистон дар солҳои 2000-2010» ҳоло дар ҳама муассисаҳои таълимӣ омӯзиши асосҳои экология ва ҳифзи табиат ба роҳ монда шудаст. Ҳадафи тарбияи экологӣ он аст, ки инсонро ба ҳаллу фасли масъалаҳои экологогӣ ҷалб намуда, дар ниҳоди ӯ муносибати ғамхоронаю оқилонаро ба табиат ва сарватҳои он (об, ҳаво, замин, набототу ҳайвонот ва ғ.) ташаккул дода, муҳити зист ва манзараю мавҷудоти онро ҳифз намояд.

Боиси ифтихор аст, ки ташаббуси хирадмандонаи Президенти мамлакат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз минбари бонуфузи СММ оид ба «Соли байналхалқии оби тоза» эълоннамудани соли 2003 аз ҷониби 180 давлати ҷаҳон дастгирӣ ёфт. Ва ҳамзамон бо ташаббуси ӯ даҳсолаи амалиёти «Об барои ҳаёт» солҳои 2005-2015 эълон гардида, чорабиниҳои байналмилалӣ дар шаҳри Душанбе гузаронида шудаанд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 23 сентябри соли 2009 дар иҷлосияи 64 – уми СММ «Оид ба мушкилот ва пешомади тағйирёбии иқлим» чунин таъкид намуданд, ки 70 фоизи нерӯи барқ дар нерӯгоҳҳои Осиёи Марказӣ дар нерӯгоҳҳои ҳарорати истеҳсол шуда, боиси ба атмосфера хориҷ гаштани миллионҳо тонна партовҳои газӣ шудааст. Имрӯз танҳо 10 фоизи иқтидори гидроэнергетики минтақа мавриди баҳрабардорӣ қарор дорад. Тоҷикистон, ки аз рӯи захирараҳои гидроэнергетикӣ бо 527 млрд. кВт/соат дар ҷаҳон ҷои 8 – умро ишғол менамояд, ҳолор камтар аз 5 фоизи ин имкониятро истифода мебарад. Азхуднамоии иқтидори гидроэнергетики Тоҷикистон на танҳо боиси кам шудани партови газҳо ба атмосфера мешавад, балки имкон медиҳад, ки нерӯи барқи арзони аз ҷиҳати экологӣ тоза истеҳсол шавад. Арзёбии таъсири тағйирёбии умумии иқлим ба пиряхҳои Тоҷикистон нишон дод, ки аз соли 1930 майдони умумии пиряхҳои кишвар тақрибан аз се як ҳисса кам шудааст. Ҳамзамон, афзоиши аҳолӣ ва тавсеъи майдонҳои кишт ба зиёд гардидани истеъмоли об оварда, дар давоми садсолаи гузашта ҳаҷми заминҳои обёришаванда аз 2,5 то 9 млн. гектар зиёд гардида, шумораи аҳолӣ дар Осиёи Марказӣ аз 20 млн. соли 1956 ба зиёда аз 63 млн. ҳозира расидааст. Ба кишварҳои минтақа зарур аст, ки ба истифодаи об дар соҳаи кишоварзӣ диққати асосӣ диҳанд, зеро сабаби асосии фоҷиаи экологии Арал азхудкунии зиёди замин барои зироатҳои обталаб, ба мисли пахта ва шолӣ мебошад. Ҳамаи ин тадбирҳо дар ташаккули шуури экологӣ ва маданияти экологии ҷомеа саҳми арзандае мегузоранд. Дар шароити ҳозира, ки ҷомеаи мо ба давраи масъулиятноки дигаргунии қатъии таърихии худ – давраи таҳаввулоти демократӣ қадам ниҳод, тарбияи экологии шахсият, ташаккули инсони дорои тафаккури экологӣ ва дар тарбияи ҳамаҷонибаи ӯ истифодаи самараноки имкониятҳои моддию маънавӣ аҳамияти бағоят муҳим пайдо менамояд.

Ташаккулёбии шуури экологӣ ва дар асоси он бунёди маданияти экологӣ дар заминаи субъектҳои зерин сурат мегирад: оила, мактаб, макотиби олӣ, коллективҳои меҳнатӣ, воситаҳои ахбори умум, иттиҳодияҳои эҷодӣ, муассисаҳои фароғатӣ, маданӣ ва умури давлатӣ. Бахусус нақши воситаҳои ахбори омма дар тарбия ва ташаккули маърифати экологӣ торафт меафзояд. Аз имконоти ин воситаҳо истифода бурда, мо бояд ҷомеаро аз натиҷаҳои даҳшатовари муносибатҳои бераҳмона ба табиат огоҳ созем. Бояд ба журналистони оянда маърифати экологӣ ба ҳайси курси махсус таълим дода шавад, то онҳо донишҳои замонавиро дар ин бахш соҳиб шуда, ҳангоми фаъолият онҳоро истифода баранд.

Имрӯз мо ҳамагон бояд дарк намоем, ки дар табиати носолим солим зистан мумкин нест. Баҳри қонеънамоии манфиатҳои шубҳанокии инсонӣ мо набояд ҳайвоноту набототро нобуд созем. «Ҳамагуна ҳаётро ҳифз намо» - ин шиор бояд ҷавҳари шуури экологии мо бошад.

Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар якҷояги бо Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми сайу кушиши худро баҳри баланд бардоштани маърифати экологӣ шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон равона мекунад.

Мирзораҳимзода А.К. доктори илмҳои биологӣ, - ноиби президент – Раиси Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадимӣ ва ифтихории мардуми тоҷик мебошад, ки таърихи беш аз шашҳазорсола дорад. Аз қадимулайём дар қатори дигар идҳои мардуми тоҷикзамин, аз ҷумла Меҳргон, Сада ва Тиргон, Наврӯз бо як шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн гирифта мешуд. Мафҳуми калимаи Наврӯз аз калимаи тоҷикӣ гирифта шуда, маънои “рӯзи нав”, “тоза”, ”рӯзи нахустин” буда, ин таҷлилу тантанаи иди баҳор ва сароғози соли нав аст, ки он ифодагари эҳёи табиат, бедоршавии набототу ҳайвонот мебошад.

Наврӯз решаҳои амиқи таърихӣ дошта, пайдоиши он ба давраҳои қадим, замони пеш аз ислом рост меояд. Бино ба баъзе манбаъҳо, ин ҷашн ба давраи Ҳахоманишиён (асрҳои VI-IV пеш аз милод) рост меояд. Дар он замон, Наврӯз ҳамчун оғози солшумории офтобӣва фарорасии баҳор таҷлил мешуд. Бо мурури замон, ин ҷашн дар байни халқҳои ориёӣ, аз ҷумла тоҷикон паҳн гардид ва ба як ҷузъи ҷудонашавандаи фарҳанги онҳо табдил ёфт.

Наврӯз дар фарҳанги тоҷикон рӯзи нав, оғози зиндагии нав, рӯзи шодӣ, адлу эътидол, бахшоиши гуноҳҳои якдигар ва рӯзи оштӣаст. Дар ин рӯзи пур аз нуру сафо табиат, таърих ва инсон ҷони тоза меёбанд.

Фарҳангу тамаддуни тоҷикон аз даврони бостонӣ то кунун бо табиату коинот ва муҳити атрофи сарзаминаш пайванди ногусастанӣ дорад. Бахусус бунёди ҷашнҳои миллии тоҷикӣ хислати мавсимӣ дошта, аслан таҷлили тағйир ёфтани фаслҳои сол мебошанд. Агар Меҳргон аз омадани тирамоҳи зарринсор мужда диҳад, Сада-гардиш ба сӯи фасли баҳор бошад, пас Наврӯз – фаро расидани баҳори дилафрӯз аст. Ба ибораи дигар, ин ва дигар ҷашнҳои ориёӣ ҳеҷ гуна асосу пояи диниву мазҳабӣ надоранд ва сирф ҷашнҳои милливу табиӣ мебошанд.
Дар робита бо ин Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд, ки «далели асосии умри тӯлонӣ доштани Наврӯз табиӣ будани он аст. Зеро маҳз дар арафаи Наврӯз табиат эҳё шуда, замин қабои сабз ба бар менамояд, марди деҳқон ба кишти баҳорӣ оғоз мекунад ва бо умеду нияти ба даст овардани ҳосили фаровон ба замин дона кишт мекунад».

Муҳимият ва асолати ҷашни Наврӯз он аст, ки давоми мавҷудияти беш аз шашҳазорсола дар баробари пурра нигоҳдоштани оину анъанаҳои худ номи таърихию мантиқии худро низ нигоҳдошт. Имрӯз халқҳои гуногуни дунё ҷашни Наврӯзро чун Рӯзи нав аз Соли Нав, бедоршавии табиати хуфта ва аз хоби тӯлонии пирию карахтӣ ҷавону нарм ва сабзпӯшу гулафшон бархостани он, ҳамчунин дилкашу назаррабо ва тозаву озода гардидани замину замон ҷашн мегиранд. Ба ақидаи Абӯрайҳони Берунӣ- «Наврӯз ибтидои офариниши олам аст» . Дар воқеъ Наврӯзро ҳамчун нахустрӯзи офариниши олам, оғози Соли Нав, ғолибияти равшанӣ бар торикӣ, гиристани абри найсону хандаи замину замон, рӯидани сабзаву майса, гулу себарга, насими форами боди баҳорӣ, чаҳ-чаҳу хониши паррандагон, хушҳолии кӯдакон, сайри дашту даман, насими тоза ва парниён гаштани табиат ҳисобидан равост.

Дар фарҳанги тоҷикон, Наврӯз на танҳо як ҷашни оддӣ, балки як маросими пур аз маъно ва рамзҳо мебошад. Дар ин рӯз, мардум хонаҳои худро тоза мекунанд, либосҳои нав ба бар мекунанд, таомҳои махсус омода мекунанд ва ба аёдати якдигар мераванд. Яке аз расму оинҳои муҳими Наврӯзӣ пухтани суманак мебошад, ки рамзи фаровонӣва баракат аст. Ин анъанаҳо на танҳо ба зебоии ҷашн зебоии дигаре зам мекунанд, балки арзишҳои инсониро низ инъикос менамоянд.

Бо ба даст овардани истиқлолият, Тоҷикистон ба эҳёи арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуд. Дар ин замина, Наврӯз ҳамчун ҷашни миллӣбо шаҳомати хос таҷлил мегардад. Ҳар сол дар саросари кишвар чорабиниҳои гуногуни фарҳангӣ, варзишӣ баргузор мешаванд, ки ба таҳкими худшиносии миллӣ ва ваҳдати ҷомеа мусоидат мекунанд. Дар мактабҳо ва донишгоҳҳо дарсҳои махсус бахшида ба таърихи Наврӯз ва аҳамияти он гузаронида мешаванд, ки насли наврасро бо мероси фарҳангии худ ошно месозанд.

Мояи ифтихори мо тоҷикон аст, ки бо саҳм ва талошҳои ҳамаҷонибаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 30-юми сентябри соли 2009 Наврӯз аз ҷониби ЮНЕСКО ба феҳристи ёдгории ғайримоддии фарҳанги башарият дохил карда шуд ва дар Иҷлосияи 64-ум аз ҷониби Маҷмааи Умумии СММ ҳамасола 21 март Рӯзи байналмиллалии Наврӯз эълон карда шуда, дар саросари ҷаҳон бо як шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардад.

Наврӯз на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар байни дигар халқҳои минтақа низ ҷашн гирифта мешавад. Ин ҷашн ҳамчун омили муттаҳидсозии миллатҳо ва халқҳо нақши муҳим дорад. Дар даврони ҷаҳонишавӣ, ки баъзан арзишҳои миллӣ таҳти хатар қарор мегиранд, чунин ҷашнҳо метавонанд ба нигоҳдории ҳувият ва фарҳанги миллӣ мусоидат кунанд. Дар Тоҷикистон, Наврӯз ҳамчун омили таҳкими ваҳдати миллӣва ҳамгироии иҷтимоӣ хизмат мекунад.

Наврӯз ҳамчун ҷашни қадимӣ ва пурмазмуни тоҷикон дар даврони муосир аҳамияти бештар пайдо кардааст. Ин ҷашн на танҳо мероси таърихӣ, балки омили муҳими рушди фарҳангӣ, таҳкими ҳувият ва ваҳдати миллӣ мебошад. Бо таҷлили Наврӯз, мардуми тоҷик на танҳо гузашта ва фарҳанги худро эҳтиром мекунанд, балки ба наслҳои оянда низ арзишҳои волои инсониро мерос мегузоранд.

Саидзода Муҳаббат Шералӣ -ходими пешбари илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ.